Ёсьць такі жанр – прысьвячэньне
І на гэты раз, як і ў выпадку маіх ранейшых публікацыяў у “Дзеяслове”, узьнікае патрэба ў прадмове, у тлумачэньні ( ледзь не сказаў: у самаапраўданьні).
Атрымалася вось што. Прыкідваючы варыянт новай падборкі, стаў у нейкі момант заўважаць, што ўмешваецца, актыўна напрошваецца ў якасьці суукладальніка само жыцьцё: напамінае, падказвае, кампануе адзін да аднаго вершы, зьвязаныя непасрэдна з пэўнымі, рэальна перажытымі падзеямі, нагодамі і , у прыватнасьці, з юбілейнымі датамі. Мусіў прыслухацца да голасу свайго нядрэнна абазнанага дарадцы. Праўда, у дачыненьні да апошніх, юбілейна-віншавальных, зьявіўся спачатку сумнеў, узьніклі пытаньні, накшталт: “А, можа, ня варта? Пісаліся ж, здаецца не для друку, з іншай мэтай? Да таго ж, па сутнасьці, экспромтам? І ці ня будзе ў такім разе вельмі выдавацца на часопіснай старонцы налёт альбомнасьці?”
Давялося глянуць на тэксты больш крытычным вокам. Прайшоўся па асобных радках, паправіў загалоўкі і вырашыў: “Варта”. Гэтаксама дапрацаваў крыху і вершы, прысьвечаныя педагогу Вользе Мікушка (Невяроўскай) і маім зямлячкам – лепяльчанкам. Іх я не называю, але маю на ўвазе канкрэтных асобаў, ведаю іх імёны-прозьвішчы, месца іх працы. Ну, а што тычыцца вершаў, якія складаюць другую частку нізкі, то тут, відаць, каментар не патрэбны: яны ўсё ж пісаліся для друку.
Увогуле вершы-прысьвячэньні – не зусім мой жанр. Ёсьць у мяне да яго прэтэнзіі. Але я цаню яго як своеасаблівы выпрабавальны тэст – тэст на здольнасьць быць элементарна лірычным, мець, так бы мовіць, справу з рэальным жыцьцёвым адрасатам, калі асабліва не да месца галаслоўны пафас, абстрактная рыторыка. Сказана ж: “Любіць так лёгка чалавецтва – суседа палюбіць здалей”.
Вядомы свой зборнік вершаў-прысьвячэньняў “Я вас люблю…” Ніна Мацяш падарыла мне з наступным аўтографам: “Хай не мялее шчырасьць нашых душаў! 15.11.98”. А ў рэдакцыйнай прадмове да кнігі зазначалася: “Чытач ня без захапленьня адкрые, што аўтарка, парушаючы пэўныя літаратурныя традыцыі, не абмяжоўвае сябе ў выбары сваёй любові, сваіх прызнаньняў-прысьвячэньняў. Шчырасьць пры гэтым грунтуецца на паэтычным майстэрстве і паэтычным гусьце…” Размова, як бачым, ідзе пра такія неад’емныя ўласьцівасьці верша-прысьвячэньня, як шчырасьць, непадробнасьць пачуцьця, любоў. Пераканаўчы доказ. І тут, можа, варта толькі дадаць, што вершы-прысьвячэньні ўяўляюць сабой, пэўна, ня толькі адзін з паўнапраўных жанраў лірычнай паэзіі, але і зьяўляюцца своеасаблівым сродкам сацыяльнага сумоўя, формай духоўнага жыцьця.
Цікавае, амаль дзівоснае супадзеньне. Якраз у той дзень, калі пісаліся гэтыя радкі, Сяргей Панізьнік падараваў мне сваю новую, выдадзеную ў Вільні, кнігу з нечакана-адметнай назвай (увага!) “Пры сьвячэньні”. Так аўтар абыграў вобразную і жанрава-тэматычную асаблівасьць сваіх вершаў, хоць і згрупаваных у сямі розных ратах-разьдзелах, але зьвязаных у той жа час з пэўнымі асобамі альбо падзеямі, гэта значыць вершаў-прысьвячэньняў. Зрэшты, мудра сказана: усе жанры добрыя, апрача сумных. І калі чытачу “Дзеяслова” ў дадзеным выпадку ня будзе сумна, то з мяне, аўтара, гэтага і хопіць.
Паходжаньне прозьвішча
Акадэміку Радзіму Гарэцкаму
Адкуль яно, гэтае “імярэк”?
Адначасна ад “гор” і “рэк”,
а ня толькі ад “гаротнага”.
Ёсьць тут доказ ад зваротнага:
бо яны – цьвёрдай, скальнай пароды,
іх душы – як чыстых рэчак воды.
Адкуль яно, гэтае найменьне?
Ад “гараваньне” і “гарэньне”.
Ляталі – гайдалі лёсу арэлі…
Яны гаравалі і гарэлі.
Кідалі – ўздымалі жыцьцёвыя хвалі…
Яны гарэлі і гаравалі.
Гарт набывалі ў суровым горне.
Лепшую долю мужна агорвалі.
Такія яны ўжо – Гарэцкія.
Арэшкі – мацнейшыя за грэцкія…
Арэх – ад арэшыны.
Жолуд – ад дуба.
Слухаць уцешна,
бачыць люба.
Шукальнік залежаў,
стваральнік карт.
Гонар.
Годнасць.
Горан.
Гарт…
1998
Знак Аляксея Марачкіна
Юбілейны, жартаўлівы
і адначасова сур’ёзны, экспромт
Ёсьць марачныя віны,
ёсьць марачны каньяк.
Ёсьць – я сказаць павінны –
і ў Марачкіна знак.
Знак адпаведнай маркі,
высокай пробы знак
і знак асобы яркай:
муж сталы і юнак,
хлапчына – Алесь Мара
і майстра – Аляксей.
Так, ён пасіянарый
паводле сваіх дзей.
Пад марачкіным знакам
спраў добрых бачым шмат
і кажам яму: “Дзякуй!
Сто год! Сто лят! Віват”
30 сакавіка 2005
Табліца множаньня
Нілу Гілевічу –
у дзень ягонага 75-годдзя.
Тры разы па дваццаць пяць.
Нішто сабе сума!
Трэба сябра віншаваць
весела і сумна.
Множым дваццаць пяць на тры.
Тая ж усё дзея.
Верасьнёвыя вятры.
Смутак і надзея.
Першы ўкос, другі укос.
Штосьці ўсё траіцца.
Бо лужок вунь зноў парос.
Атава-травіца!
Першы Спас і Спас другі.
А яшчэ ёсьць трэці.
Яблычныя пірагі
найлепшыя ў сьвеце!
Еж, смакуй, Ніл дарагі!
Сіл і даўгалецьця!
30 верасьня 2006
Памятны ганак
Педагогу, завучу 19-й сярэдняй школы г.Баранавічы
Вользе Уладзіміраўне Мікушка (Невяроўскай).
Памяць людская – вялікі мастак!
Так высьвятляе, так выяўляе,
Так перажытае ажыўляе!
Бы ўчора было. А было гэта так…
У шлях выбіраемся восеньскім днём.
Пасьпець на сустрэчу ў школе мяркуем.
На “мазьдзе” крылатай сваёй за рулём
паэт і бард Эдуард Акулін.
Ахвотна дарога нас вяла.
Імкліва вілася яе стужка.
Я ведаў, што нас чакае Яна –
Вольга Ўладзіміраўна Мікушка.
Я ў думках згадваў свой колішні верш:
“Лепшая мара жыцьця – ня рэчы,
Лепшая мара жыцьця – сустрэчы.
Не сустракаешся – не жывеш…”
Вілася дарога, вярста за вярстой,
шпарка круціліся аўтаколы.
І вось мы ўжо пад’язджаем да школы.
І вось я ўжо бачу ганак той.
Ня казачным быў ён, не залатым.
Ды ўсё ж ад казкі было нямала
у сцэне, як нас на ганку тым
Вольга Мікушка сустракала.
Міла казала: “Чакаем, чакае клас”.
Казала гасьцінна: “Калі ласка”.
На яве збываўся той міг якраз,
калі былі побач сапраўднасьць і казка.
Школу завем мы прывычна СШ.
І, можа, не толькі таму, што так зручна.
Рыфмуецца ж назва з “краса” і “душа”.
Яны з навучаньнем ідуць неразлучна.
Мінаюць дні нашы, зьнікаюць адзін за адным.
Ды, дзякаваць Богу, ёсьць памяць людская.
Помніцца, як на ганку высокім тым
завуч Мікушка нас сустракае.
2008 – 2009
Ратаваньне рыфмай
Васілю Зуёнку – аўтару эсэ-дасьледваньня
“Рыфма – гучная сяброўка”
ад аўтара вершаванага цыкла “Новыя рыфмы”.
…Ды ўсьлед за роздумам невясёлым
у бальнічнай палаце той,
пасьля размовы з медсястрой,
мяняцца да лепшага стаў настрой,
і думка такая прыйшла ў голаў:
“Хай, можа, і ўсе лугі пакошаны,
усе сенажаці твае і лугі,
але ж застаюцца яшчэ, дарагі,
рыфмы сьвежыя, харошыя,
рыфмы – поўныя, дасканалыя,
незвычайныя, небывалыя…
І рыфмаў тых – непачаты край.
Толькі шукай, адкрывай, зьбірай,
стварай вершалады удалыя
і жыві – не памірай!..”
Словам, да ўцешлівай высновы
прыходзіў я ў развагах сваіх.
Душа ажывала надзеяй новай.
і сам сабе расьсьмяўся ўслых.
Собіла ж вось у бальнічнай палаце,
парой вечаровай, на схіле гадоў,
адчуць гэтак смак рыфмасуладдзя,
смак фонікі будучых вершарадоў.
Собіла ж… Розныя былі мары.
Пражыты ж нямалы як быццам век.
А тут – летуценьне пра рыфмарый,
як пра аналаг Страдывары,
як пра духоўныя хлеб і лек.
Дзіўна створаны ты, чалавек…
2009
Замест рэцэнзіі
Кастусю Цьвірку – ініцыятару выданьня,
аднаму з укладальнікаў і рэдактару кнігі
“Расстраляная літаратура” (Кнігазбор”, 2008)
Хто гэтак пісаў калісьці:
“Калі ты зьнішчаеш твор –
ты чалавека зьнішчаеш,
выносіш яму прыгавор”?
Хто так казаў: “Камарада,
гэта ня кніга, не:
калі да яе дакранешся –
далонь чалавека кране”?
Джон Мільтан… Уолт Уітмэн…
Наўрад ці чыталі іх
бальшавіцкія каты, —
ім было не да кніг.
Але калізію гэтую
“кніга і аўтар яе”
яны вырашалі імпэтна
і пасьпяхова ўдвайне:
ставілі разам да сьценкі,
расстрэльвалі ва ўпор
кнігу і чалавека,
аўтара і твор.
Разьлік іх быў вельмі просты:
калі паэта няма,
то няма і паэмы,
і чэзьне праблема сама;
калі няма “нацдэма”,
то гіне разам з ім
і нацыі праблема,
няма праблемы зусім;
няма беларускага сына, —
зьнік за турэмнай сьцяной, —
няма беларускай ідэі,
няма і праблемы самой.
Так сталінскіх карнікаў зграя
вяршыла справы свае…
…Не, браце, гэта ня кніга:
ты толькі крані яе —
і закранеш чалавека.
Ты толькі яе крані:
на вокладцы цёмна-барвовай —
адбітак застылай крыві.
Пакутніцкія лікі
глядзяць з яе бачын.
Госпадзе, памілуй,
дай іхнім душам спачын.
А нам, жывым, дай моцы,
дай пільнасьці, каб надалей
нас гэтак больш не зьнішчалі,
нас, нашых кніг і людзей.
Люты, 2009
Паміралі, а жыта сеялі…
“Пагода дрэнная, дажджлівая. Праўда, апошнія
пару дзён крыху пацяплела. І хоць яшчэ гразка,
але зьбіраемся сеяць…”
З апошняга, перадсьмяротнага ліста бацькі
(вясна 1972 году).
Паміралі, а жыта сеялі.
Жыта сеялі днямі вясеньнімі.
Не чакалі з мора пагоды
ды з нябёсаў манны лагоднай,
а выходзілі ў поле рана
жыта сеяць дбала, старанна.
Паміралі, але ня енчылі,
паміралі, але ня кленчылі,
жыта сеялі, жыта расьцілі,
жыта жалі, малацілі,
а як поўна было ў арудзі –
лягчэй дыхалі іхнія грудзі.
Паміралі, а жыта сеялі,
малацілі жыта і веялі,
шчыравалі бяз лішняй трывогі,
да апошняй змогі-зьнямогі.
паміралі, а шчыравалі,
нават песьню запявалі
пра лета ціхае, жыта гусьценькае,
снапы-копы, сярпы залаценькія…
…Пісьмы бацькавы перачытваю –
уяўляю палоску жытнюю…
2009
Дзе?
Пытаньне да сясьцёр
“— Скажы, мне, скажы, Насьця,
што сталася з намі такое:
дзе нашыя людзі прапалі,
дзе згінулі нашы дзянёчкі,
чаму ўсё навыварат, ніцма?”
З верша Яна Чыквіна
“Размова з сястрою”
Сёстры мае, маё вам вітаньне!
А разам з ім і маё пытаньне,
якое ўсё з галавы ня йдзе:
“Дзе?”.
Што маю, родныя, на ўвазе?
Вёску зноў наведаў з аказіяй.
І вось, калі адчынілі хатку, –
не па сабе мне стала спачатку,
стала нават страшнавата:
холадна дужа сустрэла хата.
Сустрэла такой пустатой-нематой,
нібы казала: “Няма мяне той…”
Так гэта была сустрэча з пустэчай.
Ніводнай той рэчы, ніводнай той рэчы…
Дарэмна мой позірк блукаў з кута ў кут, –
нічога ўжо ён не знаходзіў тут.
Дарэмна позірк блукаў па хаце.
І затужыла душа па страце.
І думка забілася, як у бядзе:
“Дзе?”
Дзе той гладыш? Дзе кварта тая?
Дзе тая даёнка? – памяць пытае. —
Дзе тая кадзь, кадушка, кадка?
Дзе гарнец той? – не адказвала хатка. —
А той цабэрак? А тая дзежка?
А той куфэрак? А качарэжка?
Здаецца ж, былі яны кагадзе.
“Дзе?”
Куды дзяваліся – дзедава сьвітка
Лубка-сявенька? Рэшата-сіта
Пытаюся, сёстры. Загадка гняце
“Дзе?”
А тая іконка, пра нас што дбала,
з покуту строга на нас паглядала?
Нябачна яе ў цемнаце-пустаце.
“Дзе?”
Дзявалася дзе ж яно, усё тое –
лагоднае, роднае, сьвятое,
жыцьцядайнае, жыватворнае,
непараўнальнае, напаўторнае?
Зьляцела з ветрам? Сышло ў нетры?
Растварылася ў паветры?
Было ды сплыло? А ў якой вадзе?
“Дзе?”
Скажы мне, Ліда, скажы мне, Франя,
што за планіда, за наканаваньне?
Знаю, дзе зьніклі дзянёчкі нашыя.
А вось дзе пажыткі тыя, ўчарашнія?
Дзе скарб той хатні? Пытаньне гняце.
“Дзе?” Сакавік, 2009
Як голас самой радзімы малой…
Зямлячкам-лепяльчанкам
Калі раным-рана ў кватэры маёй –
то раньняй вясной, то позьняй зімой, –
званок прагучыць тэлефонны,
ня звыклы, не будзённы,
а нейкі адметны зусім
па тону, па тэмбру сваім,
званок ласкава-тонкі,
па-сьвяточнаму звонкі, –
яго я адразу пазнаю,
я хуценька трубку здымаю
і… чую Лепельшчыну сваю,
голас бацькоўскага краю.
Не забывае Лепель мяне.
Раньняе тое тэлефанаваньне
заўсёды добрую вестку шле –
то запрашэньне, то віншаваньне.
Скажу яшчэ: тыя “ало, ало!..”,
што грэюць бы летняе цяпло,
належаць як правіла лепяльчанкам,
мілым зямлячкам, жанчынам-дзяўчаткам.
Удакладню – каб было ясьней, –
што гэта яны тут, яны менавіта
узначальваюць самавіта
культуру, рамёствы, школу, музей…
Іх узначальваньне азначае:
ня хлебам адзіным жывуць лепяльчане,
ня толькі знанаю клёцкай адной, –
але і ежаю незямной…
…Чуецца ў ранішняй цішы
званок. Падае зноў вестку Лепель.
Яна – як сьвята для душы.
Што за яе можа быць лепей!
Яна – напамін аб Радзіме малой,
ці нават голас яе самой…
2008-2009
Асеньні вечар
Алене Мятлеўскай, пано якой “Асеньні вечар”
(вышыўка крыжам) мне падарылі падчас сустрэчы
ў Лідскім педагагічным каледжы.
Жыцьцё пражыць нам суджана гэтак.
Ня поле ж перайсьці, не палетак…
І колькі разоў на шляху жыцьцёвым
ты паўтараў, як заклён, як замову,
каб неяк суняць свой жаль чалавечы:
“Яшчэ ня вечар… Яшчэ ня вечар…”
Былі часам леты непагодныя,
не па-летняму халодныя.
Пакідалі расчараваньне.
Ды заставалася ўсё ж спадзяваньне
на цёплы дожджык, на ясную просінь:
“Яшчэ ня восень… Яшчэ ня восень…”
Ня раз спахопліваўся, бывала:
“Задумваў шмат, а зроблена мала,
а жывеш, чалавеча, ня вечна…”
“Яшчэ ня восень… Яшчэ ня вечар…” –
зноў прамаўляліся гэтыя словы,
як словы малітвы, як словы замовы.
А што маем зараз, у астачы?
На момант сёньняшняй справаздачы?
Здымаю, гляджу з павагай належнай
пано, што калісь падарылі ў каледжы.
На ім – хаціна, дрэвы і вецер.
А на звароце: “Асеньні вечар”.
І сьмех, і грэх – жыцьця адценьні.
“Асеньні вечар… Вечар асеньні…”
Сакавік, 2009
