Дзіўная малітва Проспэра
Адзін з навязлівых сюжэтаў майго жыцця – утаямнічаны чалавек, які адмаўляецца ад ведаў, сілы, таямніц. Вяртаецца да смяротных. Прыцягвае сваё ж забойства і даруе забойцу. Ці з надзеяй углядаецца з аблокаў сюды, на дно, і хоча пабачыць сапраўднае дзіва тут. Проспэра. Мэрлін. Магі Ейтса. Чаму яны ў самы адказны момант не карысталіся сваёй сілай?
Думаю пра гэта апошнімі часамі – углядаюся ў сваіх студэнтаў, дзетак года Казы, якія ставяць урывак з “Буры” Шэкспіра, але адказу пакуль няма. Дзе быў Проспэра, якую кнігу пра магію чытаў, пакуль губляў сваю ўладу ў Мілане? – пытаю я іх. Чаму Проспэра ўсё даруе Антоніё, які нават не пакаяўся ні ў чым? І на каго Проспэра спадзяецца – калі аддае ўсе свае чарадзейныя сілы, добраахвотна, у малітве?
Можа быць, яму нешта адкрылася за гады чарадзейства на выспе і таму цяпер зусім не страшна такім вось бяззбройным вяртацца да галодных і злых духаў, у Мілан? Ці яму захацелася свабоды больш, чым волі?
Пытанняў шмат, але студэнтаў, перш-наперш, цікавяць касцюмы персанажаў. Дзяўчына, якая грае Неапалітанскага караля Алонса, патрабуе кароны. “Ты ж толькі што з марской буры, цябе на бераг выкінула, якая карона?” – шэпча ёй Міранда. “Якая-ніякая, але карона мусіць быць, – настойвае Алонса. – Я яе на бок прышпілю, і што з буры – ясна, і бачна, што кароль”. Гансала выбірае сабе старую кнігу пад паху. Фердынанд – меч. Проспэра ж бярэ чароўны кій, які ён заўтра, у канцы п’есы, зломіць – і так назаўжды развітаецца з магіяй.
А я са сваёй магіяй застануся да канца. Хай без даравання. Вызвалення. І гукі жалейкі сэрца ўначы раздзіраюць. Застануся з магіяй. Такая вера.
Туга па гераічным: Музей пакінутых сакрэтаў
Кнігі заўжды мусяць мець дастаткова прычынаў, каб з’явіцца. З першых старонак углядаюся – гісторыя сапраўды патрабуе ад аўтара, каб ён яе расказаў, ці аўтар, толькі бавячыся, прымервае чужыя жыцці.
Чым мацнейшая гэтая змушанасць апавядальшчыка – тым глыбей я трапляю. Нібы пагаджаюся на рытуал. З “Музеем” я пагадзілася на ўсе цырымоніі і – як гэта бывае пасля цырымоній – супакоілася.
Кніга Аксаны Забужкі – пра непражытыя жыцці, абарваныя на не пройдзеных да канца жарсцях. Любімы мной шведскі спірытуаліст XVIII стагоддзя, Эмануэль Сведэнборг, падрабязна апісваў пакуты духа, што памёр гвалтоўнай смерцю, альбо не пражыў да канца пэўную жарсць: гэты дух вяртаецца на мейсца сваёй пакуты і не супакоіцца, пакуль яму не дадуць яшчэ раз яе перажыць ці нешта выправіць.
Вось з гэтага і вырастае змушанасць аўтаркі расказваць гісторыю. Апавядальнікі – Дарына Гашчыньска і Адрыян Ватаманюк – мусяць пражыць няспраўджанае каханне сваіх продкаў, якія былі партызанамі УПА і загінулі ў 1947 годзе. І працягнуць вайну, якая ніколі не заканчвалася. З хіжым светам – якія б формы ён ні прымаў.
Мой улюбёны матыў у літаратуры – імкнуцца прамовіць непрамоўленае, ухапіць інтанацыю, калі рэха ўжо амаль знікла, зачапіцца за ручнік і ўратаваць яго, пакуль ён не сплыў. Але ў гісторыі Аксаны Забужкі няма за што зачапіцца. Рукапісы – літаральна – згарэлі: у 1991 гэбісты ў Кіеве хутка палілі ўсе сведчанні, справы, здымкі. Адзінае, што застаецца – прыглядацца да сябе саміх. Да гульняў дзяцей у “сакрэцікі”, да сваіх сноў, да фотаздымкаў сваіх цёцяў, зніклых у канцы 1940-х гадоў. І спраўджваць нешта закладзенае ў нас, няглядзечы ні на што. А для гэтага трэба быць свабодным і вельмі моцным – трэба ўвесь час прыглушаць чужы шум, каб пачуць свой голас, пільна сачыць, каб у тваім коле не засталося лазу, праз які зможа прабрацца Вій.
У рамане мяне зачараваў шалёны эратызм Дарыны: яе партрэт-макіяж, зроблены мастачкай Владай, “шкіра школяркі”, якую лашчыць Адрыян, яе поўная бяззбройнасць і ў той жа час утрапёнасць. Такія чары спачатку мяне падпарадкоўваюць, і я гатовая слухаць апавядальніцу і слухацца яе – а гэта асобная асалода ў чытанні – але з часам увесь гэты давер разбіваецца аб злосць Дарыны. І дзякуй Богу, ёсць побач пяшчотны Адрыян. І гэтая яе дзёрзкасць і сэксуальнасць. І звычка аўтаркі “пафарсіць” у кнізе. І яшчэ я думаю пра тое, што менавіта такі вобраз стаў для мяне ўжо стэрэатыпам украінскай кабеты. І пра тое, што сама я спрабую стаць такой часамі, калі крыўджуся на Мінск і прыгадваю, што напалову – украінка. І пра тое, што такім фарсам насамрэч проста хочаш адасобіцца ад скароных і скутых.
Думаю і пра процьму кіеўскіх рэаліяў у рамане, якія для мяне экзатычныя – варацілы-бізнэсоўцы, напрыклад, што вырашаюць лёсы людзей: ні разу ў Мінску не бачыла багатых бізнэсоўцаў. А пасля думаю: і чаму мяне так цешыць гэтае прызнанне?
“Музей” я абавязкова прыгадаю на Дзяды. І абавязкова таксама здзейсню подзвіг для сваіх продкаў. Каб адпусціць іх. Дарабіць няскончанае. Ачысціць мейсца для новага жыцця.
А пакуль я страшэнна тужу за гераічным. Так, тужу. А без гэтага я і сваю гісторыю не змушуся распавесці.
Салман Рушдзі і яго джыны
У “Дзецях поўначы” Салман Рушдзі піша, што больш за ўсё ў сваёй гісторыі баіцца бессэнсоўнасці: “Прызнаюся: перадусім, я баюся абсурднасці”.
Такая дзіўная эмоцыя: страх, што твой уласны аповед – твой шлях – размываецца і вось-вось сплыве. Сучасныя ангельцы, якіх я чытала, ніколі не пускалі такую эмоцыю ў свае кнігі, калі наогул здумляліся з гэтага страху. І таму, здаецца, Рушдзі так хутка і так шмат распавядае – каб затрымаць, зляпіць, каб паспець скончыць узор, перш чым нешта скончыцца. Перш чым ён сам забудзе, да чаго ўсё гэта вёў. Сэнс яго гісторыі крохкі – ён у самім аповедзе. У нейкім дурмане.
І яшчэ здаецца спачатку, што ён – мазахіст. Сам сябе дражніць – як Пенелопа, то размывае ўзор гісторыямі вар’ятаў, апантаных джынамі, то вяртаецца – і літаральна рыфмуе гэтых джынаў з рэальнымі персанажамі рэальнай гісторыі. А гэта не так і проста. Каб у такую авантуру кідацца і спадзявацца, што, у рэшце рэшт, усё зрыфмуецца, трэба верыць, што “ўсё працінае ўсё”. А значыць – і не баяцца дэманаў і джынаў.
Мабыць, Салман баіцца рытуальна. І не бессэнсоўнасці. А таго моманту, калі патанаеш у “дурмане”, калі ўсё бачыш і разумееш, што ўсё непадзельнае. Бачыш далёкае зблізку, а блізкае – здалёк. Наблізіцца да гэтага моманту – калі выпадаеш сам з жыцця і патрапляеш у нешта забытае – сапраўды страшна. І спакусіць сябе – на гэты скачок – можна такой каштоўнай Салманавай бессэнсоўнасцю. Без якой і жыццё згубіла б усякі сэнс.
Вежа Ейтса
У эпітафіі Свіфту напісана пра вызваленне, якое яму прынесла смерць. Толькі смерць – напісана там – вызваліла яго ад нянавісці. Але – самае цікавае – як яму ўдавалася ўнікаць гэтага вызвалення ўсё жыццё?
Стары, які выходзіць на сцэну на пачатку апошняй п’есы Ейтса, “Смерць Кухуліна” – гаворыць пра танцораў, якіх ён усё жыццё шукаў для сваёй п’есы і не мог знайсці. Таму што рахманыя твары танцораў – ён ненавідзеў. Яму хацелася “плявацца, плявацца, плявацца…”– шэптам крычаў ён са сцэны. І гэтая нянавісць уводзіла старога ў фантастычны шал.
У гэты ж шал трапляе Ейтс, калі ўзыходзіць на Вежу. Углядаецца ў туман, у вобразы, што праплываюць над вежаю – у духаў, што нясуцца, каб адпомсціць, – і з асалодаю паддаецца, заражаецца іх утрапёнасцю, іх шалам.
Шалам, які я таксама шукаю для сябе. Ці дакладней – шалам, дзеля якога я хачу пісаць. У яго цяжка патрапіць зноў – ён сплывае – і таму ўвесь час мусіш падбіраць для яго новыя сцэнары. Нянавісць – адзін з такіх сцэнароў. Зноў і зноў заваёўваць новую прастору. Зноў і зноў выклікаць духаў – і пагаджацца на іх ахвяры.
Гэты шал цяжка ўтрымаць. І не перакуліць на сябе. І не адмовіцца ад яго. Таму – такая асалода – падняцца ў “Вежу” Ейтса. Заразіцца праклёнам тампліераў, углядацца ў халоднае неба магаў, але пісаць пра гэта з такім жа халодным сэрцам. Сніць дэманічныя сны. Але так і не зразумець – у чым іх мудрасць.
І ўсё жыццё ўнікаць вызвалення.
Дзённікі Thoreau
Thoreau піша пра (і шукае ў сваіх вандроўках) паэзію, з якой я шукаю выйсця. Паэзію “да вершаў”. Ён з асалодай расплаўляецца ў гэтай “перадпаэзіі”. Не гандлюючыся, адкідваючы нават спадзеў на шал.
Thoreau хоча схапіць пачатак паэзіі. Хаця “схапіць” – гэта захутка для павольнага Thoreau. Ён вымалёўвае сабе гэты пачатак. Сузірае. Сыходзіць у лес, блукае там пяць-шэсць гадзінаў штодня, піша пра лес. Але ніколі – пра страх ці прагу лесу. Не пра сябе. Ён фатаграфуе Вальдэн і бадзянні па ім – дзясяткамі старонак піша пра вавёрак, якія пераплываюць раку на стрэмках, пра мядзведзя і змяю, захад, каршука, горы. І так спрабуе стаць Вандроўнікам. Ён упарта думае “толькі пра лес, калі ён у лесе”. Ён перакананы, што ў сузіранні – першы экстаз паэзіі. І толькі дзеля гэтага – першага – экстазу варта было выбірацца. У ім – канец яго падарожжа.
Я прадчуваю іншую асалоду. Асалоду Вандроўнікаў Рыльке. З Пятай элегіі. Здарожаных, якія ніколі не спаталялі прагі. Іх Terra Sainte – не ў залітым сонцам лесе. А ў цемры шырокіх абалонак.
Толькі адкуль у вандроўнікаў Рыльке, якія таксама былі ў “лесе Thoreau”, прага вяртацца? Што іх прымушае – вандроўнікаў, якіх ужо вынесла да сонца – да канца падарожжа – кіравацца далей? Чаму яны – niemals zufriedene?
Як матылькі.
І галоўнае – як яны гэта робяць?
Торнтан Уайлдэр
Вырашыла стварыць сваю калекцыю кніг, якія “вяртаюць дадому”. Усё для мяне пачалося з “Адама Клакоцкага і яго ценяў”, пасля была містычная проза Рыльке, п’есы Ейтса і “Палімпсест” Васыля Стуса. Пасля – Тарас Прохасько, Д. Дж. Сэлінджэр, Вірджынія Вулф. А цяпер я “перажываю” Торнтана Ўайлдэра.
Гэта амерыканскі пісьменнік і драматург, які рос у Кітаі, а дарослым, у асноўным, вандраваў па Еўропе. Быў сябрам Фройда. Хічкоку прыдумаў адзін з яго першых трылераў. Стварыў свой тэатр. “Вытлумачваў” феномен Гертруды Стайн. Даваў фантастычна змястоўныя і разумныя інтэрв’ю. Яго ненавідзелі амаль усе амерыканскія крытыкі і журналісты. Ён ствараў кнігі толькі ў адзінкавым варыянце (не ў сэнсе накладу, а ў сэнсе тону) – каб не зафарматавацца: толькі адзін раман “з кроўю і плоццю”, толькі адзін раман пра сваю душу. Я патрапіла калісьці на яго самы першы “малады” раман “Кабала”. У ім усе персанажы, што з’ехаліся на лета ў ваколіцы Рыма напрыканцы 1930-х, спадзяваліся нешта перамяніць у гісторыі Еўропы і Каталіцкай царквы. І, як выявілася, былі непамерлымі багамі з Алімпа. Я тады неяк прапусціла яго – ні на чым не затрымалася.
Але цяпер – праз год пасля “Кабалы” – я зусім выпадкова сустрэла трэці раман Ўайлдэра “Жанчына з Андраса”. Гэта раман пра гетэру з Александрыі, якая патрапляе ў шэрае грэцкае мястэчка, недзе на пачатку апошняга стагоддзя да з’яўлення Хрыста, і якая спрабуе падчас вячэр для маладых людзей у сябе чытаць ім трагедыі ці пераказваць Платона. Хлопцы гэтыя нібыта становяцца яе вучнямі, не могуць цяпер без яе, а вось іх сем’і, местачкоўцы, усё больш яе ненавідзяць. Бедная Андрыянка часам патанае сама ў гэтым маўклівым супрацьстаянні – і тады, вельмі балюча, зноў прадзіраецца “дадому”: чытае трагедыі. Падзеі ў рамане зусім не апісваюцца – толькі называецца, у двух словах, што здарылася між гэтай і той размовай герояў: Андрыянка выходзіць на базар, гаворыць са сваёй сястрой, ляжыць над морам і гаворыць з багамі. Раман “бяскроўны”, бо ён пра душу. І ўвесь раман Андрыянка, не супакойваючыся, узбіваецца ў той тон, у якім можна гаварыць з багамі, яна “намагнічвае” ўсё вакол сябе, каб ні на хвіліну не адчуць, што жыццё, нібы сон, марна праплывае... І ўсё гэта напісана вельмі-вельмі-вельмі карункавай мовай – лёгка, мярэжыста, нібыта пад музыку, толькі не мерную, а крыху звар’яцелую.
Калі чытала яго, адчувала, як з мяне самой спадае лёгкі налёт цынізму, што няясна адкуль узяўся за апошні час. Была гатовая прамовіць нешта страшэнна праўдзівае.
Думаю цяпер пра тое, як па-рознаму я пражываю сваё жыццё. Па-сапраўднаму, насычана атрымліваецца толькі побач з каханым. Усё іншае са мной здараецца – нібыта ўва сне, і ажывае гэтае жыццё – толькі калі я пра яго прыгадваю праз нейкі час. Як зрабіць так, каб пражываць кожны момант? Нібыта я яго ўжо прыгадваю і ўжо страшэнна хачу ў яго вярнуцца? Ці магчыма гэта – быць такой жа пільнай і ўрачыстай увесь час, як “вучыў” Платон Андрыянку?
Звон сусвету
Часам вельмі ціха гучыць звон сусвету. Жусцін Пікардзі.
Гэта пра супадзенні. Прачытала ў рамане Пікардзі “Дафна” пра пяшчоту Дафны Дзюмор’е да свайго кузэна Пітэра Лўэліна-Дэвіса, а праз пару дзён зусім выпадкова ўзяла на працы паглядзець фільм “Чароўны край”, які, аказваецца, акурат пра таго самага Пітэра Лўэліна-Дэвіса, толькі ў дзяцінстве, калі з яго піша “Пітэра Пэна”, а пасля яго ўсынаўляе Джым Бэры. А магла ж узяць іншы фільм. І не абавязкова менавіта цяпер, калі прачытала кнігу. Супадзенне. Звіняць званочкі. Думаю пра невыпадковасці.
У кнізе напісана, што, дарослым, Пітэр ненавідзеў, калі прыгадвалі Пітэра Пэна.
У фільме ён супраціўляецца палону казак Бэры адразу:
– Гэта ПРОСТА сабака, – крычыць маленькі Пітэр, калі Джым (Джоні Дэп) расказвае яму казку пра вялікага мядзведзя – уяўляючы, што яго сэнбэрнар – гэта мядзведзь.
– Проста сабака? – злуецца Джоні Дэп. – Гэта не дыямант, гэта проста камень, – перакрыўляе ён маленькага няверу.
– Проста, – на развітанне пагардліва выдыхае ён. І хлопчык здаецца.
Дастаткова моцнаму чалавеку побач верыць у казку, і можна пабачыць мядзведзя там, дзе насамрэч толькі сабака.
А добра было б, калі б Пітэр прыйшоў аднойчы да Джыма Бэры і сказаў: дзякуй за параду, я цяпер навучыўся лётаць. Вось бы цікава было паглядзець на Бэры. Хто каго канчаткова падмануў бы? І ці не хочацца казачнікам, каб здарыўся цуд, які яны не кантралявалі? Хочацца. Пра гэта мой улюблёны верш Ейтса “Магі”: trying to see the uncontrollable mystery on the bestial floor. Пра гэта я і хачу напісаць сваю Uncontrollable Mystery.
Але ўсё-такі – пра супадзенні.
Вырашыла: буду больш давяраць павуціне свету. Цікава, ці загучыць звон сусвету грамчэй?
Барнс і Сінія Тыгры
Перабіраючы кнігі, якія схавала далёка, каб не перачытваць, натрапіла на Барнса і задумалася: чаго мне (ці яму?) не хапае, каб я захацела яго чытаць?
Яго тонкі і далікатны сучаснік і зямляк – Фаўлз – у «Магу» піша пра маскі, якія мы самі сабе выбіраем, і пра мастацтва, якое вучыць бачыць скрозь гэтыя маскі.
Здаецца, калісьці я думала, што Барнс акурат і спрабаваў расказваць гісторыю, не супадаючы ні з адной маскай. І я яму паверыла.
А дарма. Бо аніякай гісторыі – там, па-за маскамі – не аказалася. Нават следу ад той гісторыі не было. Так толькі, сонечнае сіняе неба.
Спачатку – у “Папугаі Флабэра” – у Барнса гісторыя не расказвалася, таму што яна была пра невыяўляльнае. Увесь раман – намёкі на тое, што выказаць немагчыма. Я збірала гэтыя намёкі і, пакуль не бачачы і не адчуваючы, да чаго яны вядуць, неяк падазрона захаплялася тым, як аўтар з усяе моцы вылузваецца ўжо са сваіх масак. Да канца не дапісвае ні адну лінію – у апошні момант выскоквае. Піша пра каханне, якое не ўтрымліваецца, бо памірае жонка. Пра папугая, які насамрэч быў не адным, а якога было шмат-шмат копій. Пра самоту даследчыка, які сам ужо не ведае, чаго шукае. Нібы хоча расказаць пра нешта, што сплывае, і разумее, што пра гэта немагчыма расказаць. Але тая гісторыя, якая сплывае – зусім не радуе і нічога не абяцае. Невымоўнае Барнса – сіняе неба, у якім няма ні Бога, ні чаканняў, ні прадчування. Гэта страшна адчайная гісторыя пра самоту. Безнадзейную самоту. Расказаная з прымірэннем. Якое мяжуе з бессэнсоўнасцю. Такую гісторыю можна вытрымаць толькі адзін раз.
Далей – у “Гісторыі свету ў 10 Ѕ частках” – гісторыя ў Барнса не расказвалася, таму што гісторыі зусім не было. Увесь раман – пра тое, як не маглі навучыцца бачыць скрозь свае маскі тыя, хто пісаў гісторыю свету. Ён то жучком-павучком, то вар’ятам з космасу зазірае пад кожную маску гэтых аўтараў і здзірае яе. Так скурпулёзна. Так доўга. Што я з жахам разумею: ён вучыцца вызваляцца ад масак, але зусім забывае, што галоўным словам было – вучыцца бачыць скрозь маскі.
Мне ў Барнсе не хапае краявіду – каб захацець яго перачытаць.
На Барнса не хапае чараўніка з казкі Фаўлза. Таго чараўніка, які даказваў, што Бог, выспы і прынцэсы – ёсць, а тыя людзі, якія даводзяць адваротнае, – гэта чараўнікі, якія ўсё зачаравалі так, каб не было відаць Бога, прынцэс і выспаў.
А Барнса не хапае – хіба што дэрвіша з гісторыі Борхеса пра Сініх Тыграў. Дэрвішу, які ўсё яшчэ перабірае сінія перлінкі, што то павялічваюцца, то памяншаюцца, – і чакае таго, хто не толькі не пабаіцца невытлумачальнага (гэта не так і складана), але і раскажа яму гісторыю гэтых перлінак. Падмане. Можа быць, так, як падманулі ў славутай гісторыі пра рыбак: “Як цудоўна жывецца рыбкам. – Але ж ты не рыбка і не можаш ведаць, цудоўна ці нецудоўна жывецца рыбкам. – Пачакай, а адкуль ты ведаеш, што я не магу ведаць, як жывецца рыбкам?”
Але што значыць падманваць у літаратуры? Даваць спадзяванне. Расчышчаць прастору для таго, для чаго не было мейсца раней. Што значыць тады літаратура для мяне? Адна доўгая гісторыя пра Сініх Тыграў, якую чакае пачуць старэнькі дэрвіш, каб нарэшце прычакаць цуд.
Літаратура – нічога супольнага з пазнаваннем не мае. Калі спрабуюць пазнаваць сябе – перацягваюць метафізічны канат сюды. Самаўпэўнена і марна імкнуцца перамагчы пустату свету і не разумеюць, што вырываюць другі канец з чыіхсьці рук – з таго боку.
Мастацтва абяцае. Спакушае. Рыхтуе. А не адлюстроўвае. Ды і што, у рэшце рэшт, можна адлюстроўваць, калі “яшчэ зусім няясна – хто менавіта ў нас спявае”? Так мне сказаў Чжуан Цзы. І я яму веру.
Беларуская палічка
Тут – я адчуваю сябе шпіёнкай. А задача шпіёна – шыфравацца. І вось калі ты ўвесь час шыфруешся – то цяжка заставацца паслядоўнай: лабірынты выводзяць цябе зноў і зноў на выпадковае і неабавязковае.
Халодны і вільготны чэрвеньскі полудзень у Мінску. Пракарэлы і гнілы, як заўжды. І цяжка паверыць, што пройдзе ўсяго пару тыдняў – і пачнецца ліпеньская задуха – жоўты кашмар гэтага горада.
Я гляджу на інь і ян на сцяне насупраць – і думаю пра раўнавагу ў космасе. Ёй усё адно – адсунуць ад мяне як далей тое, чаго я так прагну. Ці аддаць у рукі. Абсалютна ўсё роўна – але напружанне апошніх пяці год майго жыцця яна абавязкова як-небудзь здыме.
Я хачу выкладаць літаратуру. Беларускую.
І я ў ёй – чужая. Я яе баюся.
Але вельмі хачу пра яе гаварыць. З кафедры. Ці з гары.
Раўнавазе ўсё адно – у які бок павярнуць гэтае маё жаданне. Таму я апярэджу яе сама. Я напішу гэта – хаця б адну са сваіх лекцый, якія я так марыла прачытаць. І якія няма як і няма каму прачытаць. Вось ужо пяць год. Мае персанажы на многае гатовыя пайсці, каб знайсці слухачоў: паланіць студэнтаў і змусіць выслухаць сябе да канца, прабрацца ў аўдыторыю і прадставіцца чужым імем. Усе гэтыя схемы – не зусім жартам – я разглядала, але адкінула. Круціла ў галаве пачаткі і эфектныя апошнія радкі. Прадумвала цыклы лекцый. Прамалёўвала выраз вачэй – уражаных – студэнтаў. Скаланала. Натхняла. Тамілася, а пасля зразумела, што за гэтыя гады я паспела прачытаць – незаўважна для сябе – некалькі геніяльных лекцый. Не ў аўдыторыі. Але гэта былі лекцыі, пра якія я столькі марыла. Прыгадала некалькі цёплых сустрэч. Размоў гарачым полуднем, ці бясед халодным надвячоркам. І радок за радком аднавіла іх. Мая ўлюбёная – пра панылых.
У Дантэ ёсць такое кола панылых. Гэта напрыканцы чыстца – яны акупаюць сваю бяздзейнасць і бяскроўную любоў на зямлі звышруплівасцю там, у чыстцы. Якая гэта пякельная напруга – быць заўжды пільным. У сваёй любові да сэнсаў. Як перажываць часы, калі сэнсы не бачныя, калі жыццё выглядае марнасцю марнасцяў?
– Не патрапляць у віры, – кажа мне Ігар Бабкоў. Строга. Нават сувора.
Але калі ўжо позна, калі патрапіў у вір – у чым сакрэт і паратунак для панылых тады? Калі з беларускай палічкі на мяне зеўраюць гэтыя дзюры. І засмоктваюць немагчымыя віры – як даць рады з гэтым?
У Максіма Гарэцкага ў “Меланхоліі” герой, уцякаючы ад марнасці марнасцяў, пляцецца то да Жамойтаў у вёсачку падзарабіць грошай, то дадому – па адхланнё. Але нідзе не знаходзіць паратунку ад сваёй паныласці. Ад меланхоліі. І вызваляецца толькі ў апошнім абзацы – калі пагаджаецца выпіць віна са сваім гаспадаром. Меланхолія знікае. Ён не ўсплывае з віра на паверхню – ён апускаецца ў салодкае зацішша на дне.
Што гэта? Добрае пачуццё гумару Максіма? Герой так цураўся нізу, бруду ўсю аповесць, так прагнуў кампаніі “сваіх” – і ніяк не мог прыбіцца да іх. А ў канцы, адцураўшыся ідэалаў, апускаецца ў той самы бруд, дзе ніхто не здольны пабачыць ісціны. І там – у п’яным салодкім хмелю – паратунак. І супакаенне.
Ігар Бабкоў мае геніяльную версію пра душу і дух. Дакладней, пра тых, хто шукае іх у літаратуры. Дык вось, душа – не паратунак для панылых. Як Кант з праблемай розуму. Мы ўнутры душы і з ёю не дамо сабе рады. Патрэбная традыцыя. Дух. Але да яго дацягнуцца, узняцца ў яго тон – складана. Нават самыя ўтаемнічоныя выпадаюць з тону. І разгубляюцца. Рыльке ў “Нататках Лаўрыдса Брыге”. Ваньковіч напрыканцы жыцця. Я.
Торнтан Ўайлдэр пайшоў на крок далей – і піша ў рамане пра Андрыянку аб тым, як яна сама сябе, бы Мюнхгаўзэн, выцягвае з паныласці. У яе ёсць Дух. Яна нават не чытае, а прыгадвае па памяці трагедыі. Пераказвае Платона. Каб узбіцца на правільны тон. І ў рэшце патрапляе ў яго.
Ты кажаш, што немагчыма ўвесь час быць у тоне. Што з часу жыцця ззяюць дзюры. Тады віно, кажу я – і тушу святло.
