_____________________
Гіпноз.
Элегія |
Сёньня Цімку не пазнаць.
Сёньня Цімку як з кіпетню выцягнулі, — як вараны-перавараны ён... На Пахомава «здароў» толькі буркнуў, а на Язэпку нават і не зірнуў...
Не пазнаць Цімку...
А яшчэ толькі ўчора...
— Пра камету пытаешся? — ад словаў гэтых Язэпка аж галавой закруціў: хто ж гэта ў яго, у Цімкі, пытаецца? Нікога і не відно, здаецца. А Язэп і языком не варухнуў. Ды і варухнуць ня мог: як пытацца, калі ён і слова тое, «катлета», ці як яго там, першы раз чуе... — Дык вось, як цяпер помню, каб ня схлусіць: на другі дзень вялікага паста было —у адна тысяча дзевяцьсот шостым годзе. Дзед мой басанож на падворак выскачыў...
— Гы-гы-гы! А ты адкуль усё гэта ведаеш? З дзедам жа было...
— А таму і ведаю, дурная твая галава і так далее, што з дзедам!.. Бо нарадзіўся я ў такім разе куды пазьней за яго. А калі б раней, то адкуль бы, сапраўды, ведаць мне, што яшчэ будзе з дзедам... А ты тут «адкуль», «адкуль», — адтуль, кажу, што вопыт гісторыі так і перадаецца: ад дзядоў да ўнукаў, а не наадварот... Прадугледжана гэтак. От і сьведчу, што стагоддзе назад тварылася...
Тут ужо Язэп і сумеўся, і апраўдвацца, было, сабраўся, ды рашучасьці на тое не хапіла, бо перад навукай ён ня дужа й моцны. Не такі галавасьцік ды языкач, як Гіпноз, між намі кажучы, — ну, Цімка гэты самы...
А Цімка тым часам гнаў хвалю далей: зачапіўся, Кроцік (гэта яшчэ ў давершак да звычайнейшага — Язэпка, як знала і клікала яго Узбор’е – за драбнату целам і нерашучасьць духам: быццам з нары іншы раз выскачыць на сьвятло і тут жа вомільгам хаваецца), высунуўся, то і маеш:
— Ну вось, сядзім мы тут сабе, гамонім, маракуем... Добрая кумпанія салідная, — палова з нас, няхай сабе, і дурняў, але ж другая палова... — Цімка азіраецца, нават рукой наўкола абводзіць, каб ахапіць гэтую «кумпанію», што іх усяго толькі двое ў ёй і ёсьць, у «кумпаніі», Цімка, аднак, сказаць не пасьпявае. А можа, і сьпецыяльна гэта робіць, — знае: кропку трэба ставіць не ў канцы, а перад саменькім парогам, каб сьверб застаўся — зазірнуць далей... Не, хутчэй што не пасьпявае. Бо тое «але» раптам, як рэха, выкацілася з-за плятня: — Але ж... але ж, хто тут ёсьць хто, бяз трэцяга не разабрацца!.. — I трэці — дзед Пахом — спачатку перакінуў цераз пляцень кавялу, а потым нагу сапраўдную пачаў перацягваць, ужо грабучыся задам наперад.
— Ага, дык вось, як цяпер помню: у адна тысяча... — вычакаўшы, пакуль Пахом зробіць поўны разварот, працягвае Цімка: — ...дзевяцьсот дзявятым годзе мой дзед...
— Дык жа ў шостым... — зноў неўспадзеўкі ўтыкаецца Язэпка — ні то з пярэчаньнем, ні то з запытаньнем... А от гэтага якраз і ня варта было рабіць. Цімка дужа крыўдлівы ў такіх выпадках:
— А ў цябе хто пытаецца? — аж ускіпае ён. — Ведаеш многа... то сам і расказвай. А ў мяне так: было — значыць, было. Камета, як цяпер бачу, тады пралятала, — якраз вось над гэтым плятнём. Дзед во тут, з гэтага боку стаяў, па патрэбе сваёй... А яна з таго боку, цераз усё неба, як насунецца... Перапалохаўся дзед — ды ў хату, ды на печ... А людзі казалі тады: канец сьвету надыходзіць — рэвалюцыя, бо супраць цара. Гэтаксама як і цяпер во: канец стагоддзя, камунізам разбураюць, — і камета да зямлі шыбуе. Ня тая, іншая зусім, але і яна ўмэнт разьнесьці можа — і пляцень гэты, і зямлю, калі трэба... Так і кажуць разумныя людзі па целявізару...
— Паслухаем ды патыліцу пачухаем... — яшчэ няўстойліва хістаючыся на адной назе пасьля фарсіраваньня плятня — праўда, у самым зручным месцы: цераз прасла, прыгоцанае малечай, ласай да суседскай агародніны, — ні то аб’яўляе, як са сцэны, ні то падахвочвае публіку, і сябе у тым ліку, дзед Пахом. З гэтым ён — як бы рыхтуючы патыліцу для таго чуханьня — сьцягвае з галавы шапку-блінец: упарыўся бо. Чапляе ўбор той, яўна ветэраністага гарту, на колік — хай праветрыцца. Тым часам і галава падыхае...
— І трэба ж так: пляцень — а колькі яму ўгатавана, колькі над ім пранеслася ўсялякага... — нясмела, як заўсёды, быццам з перапалоху, зноў чапляецца за гамонку Кроцік. — Ды і пад ім, пад плятнём, тое-сёе здаралася... — Вочкі ягоныя хітравата хаваюцца, затое аж ярчэй неяк пачынае блішчэць — чорненька гэтак — бародаўка на лобе ў міжвоччы. Як трэцяе вока, якога, здавалася, аднаго б і хапіла, як для Кроціка...
— Не пляцень, а Вялікая Кітайская сьцяна... У гісторыі быць варты, — непахіснасьцю, сваёй і так далее...
— Але ж і соўгалі яго... туд-сюд, сюд-туд... — гэта ўжо каменьчык Язэпкаў Цімку ў агарод: колькі разоў, помняць жа ва Узбор’і, дзед Пахом умацоўваў колікі, як слупы на дзяржаўнай граніцы, а Цімка за ноч цішком перасоўваў іх, разам з плятнём, канешне, — на паўметра, каб пашырыць тым самым сваю прысядзібную палосу. А ўсё таму няўстойліва пляцень пачуваўся, што зямля тут згубіла цьвёрдае памежжа, падпаўшы пад агародныя дзялкі. Так бы і дагэтуль, можа, пераскокваў пляцень, калі б аднойчы ня вызвалілі яго з аднаго боку, з Цімкавага, ад памежнай службы, зрабіўшы прагон для калгаснага статку. Ды і дзед Пахом, тым часам, здавацца пачаў: «А для мяне ўжо, — махнуў рукою, — зямлі з кожным годам усё больш і больш робіцца. О-о, раней гектар дзесяцьцю соткамі здаваўся, а зараз дзесяць сотак на гектар цягнуць. Адбаранаваў сваё, адслужыў Пахом, як пляцень гэты...»
— Што і казаць, пляцень музейны... Хоць зараз за шкло стаўляй —для ўразуменьня прапраўнукаў і так далее, — Цімка летуценна задумваецца, быццам увачавідкі бачыць перад сабою тых далёкіх нашчадкаў, што дзівуюцца гэтым агародна-абарончым збудаваньнем другой паловы дваццатага стагоддзя — плятнём з узборскага выгану... Але, як выяўляецца, думкі Цімкавы сягаюць, хоць і далёка, але зусім у іншым кірунку, у адваротным, — ва ўспаміны:
— Як цяпер гляджу: быў і яшчэ адзін у маёй аўтабіяграфіі пляцень. Толькі не раўня гэтаму — высачэзны быў, бо так во, — Цімка паказвае, як любуецца, — гара, а за ёй абрыў адразу, прорва: калі сігаць, дык і парашут не зашкодзіць. А я вось гэтак — як стаю, гэтак і паляцеў: голенькі, — ну, значыць, без якога-небудзь выратавальнага рыштунку... Чаго лётаў, пытаецеся? А вінаград там якраз быў, за гэтым плятнём вертыкальным. А мы — у колькасьці аднаго чалавека — па ўвальніцельнай... ідзём сабе — ну я, вы ж разумееце,— з часьці: яна ня так і далёка была, — і спакусіўся. Палез, узгробся — і ўжо руку працягнуў, каб за гронку ўхапіцца ды сашчыкнуць... Ды тут і здарылася — дзяўчына з-за куста, чарнявенькая такая, малдаванка. I сьмешна ёй стала — як зарагоча. А я хістануўся на тым плятні — ды ўніз, пад абрыў ды ў сьнег, у сумёт, — во, па пахі, як цьвік, уехаў... — Цімка і рукой адмярае, праводзіць па грудзях рысу, да якой ён у сьнезе сядзеў. І тут ужо Пахом не ўтрымаўся, зарагатаў, як тая малдаванка, толькі сіпла, з кашлем у дадатак, і Язэпка дробненькім сьмяшком падсабіў.
— А што за сьмех, пытаюся?.. Гэта я ў вас... Сказана ж: горы, то і знаць трэба: унізе лета, а зьверху зіма.
— Дык ты ж уніз ляцеў, бліжэй да лета, калі што якое...
— Паўтараю — горы, то і з надвор’ем адпаведна: сонца — за хмарку, а холад па карку... Але ж, помню, выбірацца трэба. Сітуацыя, як камузводу кажа... То і я кажу — ёй, рагатуньні гэтай: так і так, вінаграду купіць думаў, прыцаніцца...
— Дык заходзь, салдацік, пачастуешся!.. — гэта яна ўсё: ну й сьмяецца, ну й сьмяецца... Зубкі на сонцы сушыць... А я ёй адкрыта і дакладваю: «Не салдацік, а яфрэйтар...»
— Не бяды — хай сабе й гэтак, хай сабе... — А дзеўка, па ўсім відаць, акрутлівая: так і глядзі, за жабры возьме — і на бераг!.. — Заходзь, — кажа, — толькі ня тут, цераз верх, а вунь там — праз весьнічкі, — і пальчыкам так накірунак дае. А адтуль і яшчэ адна жанчына паказалася, старэйшая, маці, пэўна... Разумею: падхарчыцца зараз клікаць будзе... Так яно і выйшла... Здаўся я... А ў іх госьці якраз, і так далее... Шмат гасьцей было, усіх я агледзеў: быў адзін пляшывы, быў гарбаты, і быў, як дазнаўся потым зусім глухі, нават нямы, — але не было такога, які б ня ўстаў перада мною... Як-ніяк — абаронца, шчыт. Ад капіталістаў, ад НАТы іхняга і так далее... І частавалі — як абаронцу!.. Смажэні ўсякае было, а пра садавіну дык і гаварыць нечага — горы на стале дый наўкола. Ну і выпіўкі — ад пуза. Віно, праўда, а каб мацнейшага чаго — то рот не разяўляй занадта: па чарачцы ўсяго і выйшла...
— Для разгону ці што?.. — нецярпліва аж прыўзьнімаецца Кроцік.
— Ды мяне дужа не разгоніш... Найперш — статут... воінскі... унутранай службы, — Цімка загінае адзін палец... — А потым другі палец ператвараецца ў кручок, — гэта ўжо асабістая лінія: на дзеда, малы, наглядзеўся,то і адвярнула. Не зусім каб... але... Так, дзюбну пры нагодзе ды ахвоце. Але ж, само слова — у дзюбу шмат ня возьмеш...
А дзед у мяне на гэты конт мацаком быў. Бутэлька для яго за духоўнага пастыра мелася... Рэлігія, а ня выпіўка... Перад першай — калі з чаркі, а не з гарла — як малітву прамаўляў:
— Чарачка, адкуль ты?
— З хлеба.
— Куды ідзеш?
— На неба.
— А пашпарт ёсьць?
— Няма...
— Вось табе й турма!..
Турма ж у дзеда была, трэба праўду сказаць, прасторная. Мастак быў дзед наконт выпіць...
Во — як цяпер бачу: гэта я ўжо сам з той печы гляджу, на якой дзед сядзеў, ад канца сьвету ратуючыся. А дзед ужо за сталом цяпер, са сватам сваім, Ахрэмам з Казубца. Чаго «сват», пытаеце? А «цялушка» яго ведае!.. Але мне пакуль што не сказала. То і я да гэтага часу ня знаю, кім той Ахрэм нам даводзіўся. Але «сват» ды «сват» — так усе ва Узбор’і і клікалі. I ён адгукаўся... Сьмяяліся, што калісьці дзед сасватаў яму дзеўку, — завочна, праўда: жаніх ня бачыў, а дзед толькі чуў пра яе. А як выявілася, дык завочніца тая не зусім спраўная ў хадзе, кульгае ды яшчэ з падскокам. А ў дадатак, суседзі шапнулі, яшчэ й цнатліўка на ўсю вёску: каго хачу, таго й пушчу... А дзеду што з таго!.. Узяў ня ўзяў Ахрэм дзеўку, а запоіны дзед вымантачыў адразу ж, на самым пачатку. Ды і сватамі назваліся... А за сталом яны зараз, бо дзед цялушку свату прадае, — сапраўдную, целявізараў тады яшчэ не было, і найменьня таго ня зналі. Сядзяць яны гэтак за сталом — дзед быццам прадае, а сват быццам купляе. Прадасьць — не прадасьць, купіць — ня купіць, а ўжо замочваюць. Па ўсіх правілах. А дзед моцны ў мяне, помніце, быў, загартаваны. Ведама ж, з-пад каметы жывы выйшаў. То і паўлітрам ня зваліш. Гэта я ўжо цяпер так разумею. А тады — сяджу ды гляджу з печы. А ў хаце неяк цямнець раптам пачало, навальніцай дыхнула. Дзед нават сьвятло ўключыў — навіна ў нас тым годам, як цяпер помню, адна тысяча дзевяцьсот сорак дзявятым, на Першамай, здарылася: лямпачка Ільіча ўспыхнула...
— Расказвае Цімка заўсёды і пра ўсё так, быццам пра тое аніхто, апроч яго і ня чуў, і ня ведае. Не малыя ж Пахом з Язэпкам, каб так ужо ім распляскваць: самі помняць. Вось толькі з нумарацыяй гадоў тугавата ў абодвух — з Цімкам тут не пацягаешся... І ўсё ж Пахом наважыўся сунуцца з удакладненьнем:
— А ці ня ў сорак восьмым гэта?.. Я тым часам якраз...
— Ну, ты гэта забудзь!.. У адна тысяча дзевяцьсот сорак восьмым годзе зусім іншае было: маці мне першую сапраўдную кашулю пашыла — з нямецкага парашуту... Да гэтага ўсё хавала, каб не адабралі як трафей... Тады ўсё трафейнае на службу аднаўленьня разбуранай гаспадаркі ставілася... Той самы рухавічок з генератарам, што лямпачку Ільіча ў нас запаліў — Леніна, каб ведалі, Уладзіміра Ільіча,— таксама нямецкі быў — літары там трафейныя і арла зубілам яшчэ зьбівалі... Дык вось рухавічок той ня рухаўся, а генератар замест жорнаў на вадзяным млыне падключылі. Малоць не было чаго, а жыцьцё сьветлае наступіла... I як цяпер бачу: толькі дзед гэта выключальнікам пстрыкнуў — ён тут жа, ля стала быў, гэтак жа, як і адвод для разеткі, — каб усё пад рукою... I толькі гэта яны працягнулі шклянкі — будзьздароўкнуцца каб, а тым часам і за здароўе цялушкі выпіць... Дзед яшчэ і аспрэчыць не пасьпеў сватава бубненьне: «І якое там цялятка — не раўнуючы, як агнец біблейскі...» — дзед у кішэню па слова не палез:
— Сёньня цялятка, а заўтра карова, справа ж такая... жыцейская...
— Адкуль карова?!. — першацёлка яшчэ, а з яе малака... Якая там карова... — гэта ўжо сват... І тут раптам — як выблісьне, з разеткі той самай!.. Клубок вогненны выскачыў — трэснула гэтак, ну, гром ці што... Як цяпер гляджу: сват — напавал... пад стол зьехаў. А дзед — сядзіць. Толькі рука са шклянкаю ня гнецца — ні паставіць, ні выпіць, а пальцы ўчапіліся, казаў пасьля... То ўзяў ён тады шклянку леваю рукою, а тая спраўная засталася, дык і да роту слухмяна пайшла. Каўтануў дзед што было наліта, толькі ўжо закусваць ня стаў, часу ня меў: пад стол палез — свата адходжваць. Нічога, адкачаў,— аглушыла толькі свата. А дзед магутны быў... Кажу — сямсот мілілітраў бярэ і так далее...
— Ну ўжо... — Кроцік і акрэсьліць не пасьпеў: сумняваецца ён ці ў захапленьне ўваходзіць, ды Цімка як адсякае:
— А ты, пажыўшы з маё, тады і спрачайся, і вучы!..
Што праўда, Язэпка маладзейшы — не на палову, але ладнавата, — ды і ў арміі не служыў, сьвету не пабачыў. Але ж ад нормы дзедавай ніякавата робіцца і другому, прысутнаму дзеду, Пахому. Што літру — удвух, калі што якое, дык было, адольвалі: сам сьведка... А то сямсот... якога там чорта, але ж сямсот...
Аднак пярэчыць Пахом не наважыўся. Толькі ні то пагадзіўся з Гіпнозам, ні то зазірнуў у пацёмкі ўласнага вопыту:
— Душа меру знае... — а далей заглыбляцца ня стаў. Зважае Гіпнозу дзед па той жа прычыне, што і Кроцік: абодва яны безцелявізарныя, лічы. У Кроціка ёсьць «бяльмо» нейкае, што не паказвае, а само глядзіць на цябе вадзяніста і мутна... — добра, што яшчэ гаворыць так-сяк, не маўчыць... А ў Пахома і такога няма. Ды, папраўдзе, і не было ніколі. От і перабіваюцца яны ля Гіпноза: у таго «цялушка», як сам Гіпноз называе, і масьцю ўдалася — ня чорна-белая ці, яшчэ горш, сівая, а на ўсе колеры ільсьніцца, і голасам бярэ — рыкае спраўна... Сын уважыў: са свае гаспадаркі сьпісаў, бо сабе новы, з японскай трубкай, паставіў, — столік на лапах такіх, тыгровых, кажа, а мо і сабачых... Ня дзіўна, бо і служба такая: цэлы дзень шахвёраў ганяць ды руля выкручваць... А от жа, абяцаў, і «Масквіча» таго, на бацькавыя грошы купленага, неўзабаве з вяртаньнем прыгоніць. Сам жа, сьмяецца, на японцы прыкачу, «Міцубісі» кажа... Неяк, калі на наша вуха, гуляшчае штосьці чуецца... Але дармо... Ідзе ўгору сынок, ідзе... Па службе... і так далее... Пабачылі б вы яго — куды там! — пры форме з аплечнікамі колеру сталі ў салатавы пасак, з палкаю паласатай: стаіць — як ільля Мурамец з булавою на раздарожжы, пільна ўглядаецца, з якога боку парушальнік транспартнага руху з кашальком даляравым пад’едзе... Тут ужо не абмінеш «заставу багатырскую»: і правы прад’яві, і так далее...
Хваліцца гэтак Цімка, а між тым, і пра сябе падумвае: хоць бы якую доўжнасьць, каб з пячаткай, каб народам пакіраваць, паперкі дзяржаўныя пападпісваць... А то знайшлі аднаго тут, самасейку, і радасна ўсе крычаць, што толькі ён і варты старшыняваць вечна... А Цімка?!. — ды ён жа яшчэ са школы на начальніка руку набіваў: уласнаручны подпіс распрацоўваў. Колькі ўсялякіх кручкоў ды загагулінак хітрых пераспрабаваў — і паперадзе, і ў хвасьце, і зьверху, і зьнізу... О-о, подпіс выйшаў! — ніхто ў сьвеце не падробіць, — будзь ты хоць дзьвюх краінаў прэзідэнт!.. «Мне б электарату трохі ды грошай накарбаваць, а подпіс ужо ёсьць: хоць на рублёвую паперку, хоць на мільённую, пры грашовым бясцэнку, — стаўляй, без падробкі!.. — і рулюй: там брыгадай, там калгасам ці саўгасам, савецкай гаспадаркай, значыць, і так далее... Павёў бы ня горш некаторых...
— Слухаеш цябе — і аж валасы на лысіне прарастаюць і дыбка становяцца: такі размах, такі розум у галаве носіш... — дзівуецца тады Пахом.
— А я вось тут... з вамі, грыбы чарвівыя... — з ахвотай падхоплівае Гіпноз. — Галава нішто сабе, і лысіна пры адпаведнасьці: начальсьцьвеная, ня хвалячыся... — I ўдакладняе: — Гэта як у каго што — для начальсьцьвенасьці. У дзеда майго, прыкладам, вусы былі. О-о, вусы!.. Крайні волас — да вуха, калі нацягнуць... І голас меў... Па мне ўдаўся ...
Што гэтак то гэтак: сышоўся Гіпноз — кропля ў кроплю — з дзедам, прынамсі (дый бясспрэчна — маглі пацьвердзіць старыя ўзборцы), у адным — у цягавітасьці пагаварыць. Дзед Гіпнозаў, а тады яшчэ проста Пракоп, у актывістах узборскіх пастаянна ашываўся. Затое кім толькі не перабыў: і пры Керанскім, і пры Пілсудскім... Лес пасьля рэвалюцыі, што ў пана за парк лічыўся, першы пад сякеру пускаць пайшоў... Потым — за зямлю ўзяўся, кулакоў прыціскаў... Тут ужо і Сталіным яго аднойчы, за чаркай, жартаўнік Ягор паіменаваў... «Што з таго выйшла, пытаецеся? — успамінае Цімка. — А нічога такога: Ягора больш ня бачылі за Узбор’і — зьнік...» Як паклікалі Ягора ў раён — пагаманіць — у габінецік асобны, бяз шыльдачкі, — так дагэтуль і гамоняць — ніяк не нагамоняцца... Жонка чакала — не дачакалася, на той сьвет пайшла з надзеяй на сустрэчу. Дзеці хто куды разьехаліся, каб у ворагах народу па Узбор’і не хадзіць... А Ягор усё гамоніць — дужа цікавая гамонка завязалася... А Пракоп застаўся, хоць ён жа і выпіваў тады — адзін-на-адзін — з Ягорам... Толькі да Сталіна імя ягонае ніхто больш не асьмельваўся прыстаўляць: язык уняло вострым на слова узборцам. Так і дажываў Керанскім дзед, той, што ўвесь у Гіпноза... Не дачакаўся толькі гонару за ўнука...
Затое дзед Пахом любуецца Гіпнозавай лысінай, у захапленьне прыходзіць:
— Не раўня маёй... — і, змахваючы з лысіны назойлізую муху, аргументуе: — Мая што — мая па старасьці... А на цябе во: колькі гляджу, — здаецца, і нарадзіўся ты з лысінай гэтай, і тады ўжо яна галаву тваю разумна ўпрыгожвала...
— Што тады! Яшчэ да таго... Успаміналі, што і чытаць я навучыўся раней, чым гаварыць... Кінуць аднаго ў хаце, на ложку, ды яшчэ і да балясіны прывяжуць, каб долу не кульнуўся... А сьцяна газетамі была абклееная, замест шпалераў. Вось і чытай, пакуль дадому пазьбіраюцца хто адкуль... З працы там, з гуляў — бо я самы меншы быў...
І яшчэ адзін занятак помніў Цімка. Гэта ўжо як на свае ногі стаў. Па хаце гойсаў — ад печы да тапчана пры акне. Бо на вуліцы холадна, а на ногі абутку няма, ды і на плечы нечага ўскінуць. Зноў жа — дома нікога. Сумна Цімку. Вось і прыладжваўся ён у акно глядзець: то на кані хто праедзе, то пеўні счубяцца ў бойцы, то цёткі ля калодзежа гамонку завядуць: стаяць, рукамі махаюць, хуценька так вуснамі і языком перабіраюць — навіны высыпаюць (а мо й сварацца?..), ды голасу не чуваць. Сядзіць гэтак Цімка і ўсё на словы пераводзіць, усяму сваю мову дае... Нібы кіно нямое глядзеў. Ці во цяпер тэлевізар, калі гук, бывае, прападзе... Гэтак і налаўчыўся ён прыдумляць ды пераказваць прыдумкі свае, — спачатку толькі сабе, а потым і ўсім, хто слухаць яго не ленаваўся ды часу лішняга меў добры запас. Гэта з гадамі, па ўзросьце — пасьля перавалу... Але і на пачатку важна было першы раз падступіцца да выдумкі — як на кручок трапіць, каб усё з часам само пайшло-паехала — жыва і весела. Як фурманка парожняя з гары: сама коціцца-грукоча, сама сябе падганяе і каню пад зад паддае, каленкі крышыць — аж іскры сыплюцца...
Быццам чмур які нападаў на Цімку: так расьпісвае, так размалёўвае, — хоць і знаеш, што ілжэ, у зман уводзіць, а верыць хочацца. I верылі — асабліва дзеці і кабеты, — і сьмяяліся і спачувалі, і абураліся. Тэатр дый годзе!.. — Ці гіпноз які?..
І толькі Цімка рот раскрые: «Як цяпер помню, каб не зманіць...» — кожны з амаль што няўцямным смуткам пра сваю курыную памяць падумае, зайздросьцячы: «От жа галава — як запісана ўсё...», а больш падкаваныя ў школьнай праграме яшчэ й дададуць: «Машына гіпнатычная...» Што неўпрыкмет, і замацавалася ў Цімкавай мянушцы.
А Цімка, дужа і не пярэчыў таму, і не крыўдаваў. Яму нават і ўпадабалася найменьне. I апраўданьне было: во, маною ўсё наўкола, як поле пырнікам, парасло, — і ня выкарчаваць. Ад пастуха і да самага верху бяры, па «вертыкалі» — суцэльны гіпноз: адзін аднаго водзяць за нос... I ўсе ня вераць ні слову свайму, і ўсе робяць выгляд, што вераць, і заклікаюць астатніх быць пэўнымі ў іх праўдзівасьці... Самі ў гіпноз упадаюць і ад іншых таго ж вымагаюць: замовы блазенскія за ісьціну ўважаць... Абы ў сон людзей увагнаць. Як у той калыханцы: «Люлі-лю-лі-люлі,— пайшоў кот у дулі, адмарозіў лапкі...» — ня зважна, што «дулі» і «мароз» у адначасьсе, — абы дзіця заслухалася ды заснула... Тое ж амаль, што ў Цімкі: з вінаграду ды ў сьнег...
Асабліва целявізар у гэтым стараецца — Цімку аж у зайздрасьць уводзіць. Уласна, з яго, з целявізара, і сьверб начальніцкі да Цімкі не на жарты прычапіўся, — як «ваўчкі», ці «сучкі» па-ўзборску, за штаны, калі ў іх непралазь дзе-небудзь на пустэчы ўсунешся... А што — іншым можна, а яму — не? Дарога Цімку завалаю перакрыта?.. I Пахом з Кроцікам, калі на тое, у дзьве рукі прагаласуюць: там бы, на «цялушцы», Цімка ўсіх вусаценькіх пераплюнуў... З вусамі ў яго, ня будзем маніць, брак атрымаўся, на жаль: рэдзенькія высядаюць, як сіўчык... Затое з зубамі — аж занадта: цеславатыя, між намі, — кожны, як цясла, струмант такі цясьлярскі, — а ўсе разам за губой не ўмяшчаюцца, цеснавата ім у роце... У малалецтве пакутваў з-за іх. Гульня такая была — ці не сьпецыяльна для Цімкі і прыдуманая: суніц назьбіраюць — і ў агульную шапку, а адтуль бяруць і, вочы заплюснуўшы, кожны сабе ў разяўлены рот хуценька па адной кідае. Дык у Цімкі — што ні кіне, то ўсё па зубах, і ўсё на дол, усё на дол ягады... Вочы расплюсьнеш — а ў шапцы ўжо, тым часам, пуста... А што ад зубоў упала — не тваё, прапала... То было, а цяпер — зубы, можа, якраз тое самае, што й трэба: жалеза перагрызуць... Струмант сучасны...
Вось толькі б дабрацца да тых, што на целявізар выпускаюць, — да дзяржаўнага б гіпнозу... Дабрацца б, то выпусцілі б, — ён жа не супраціўнік іхні, а ўсяго толькі спаборнік: хто каго перагаворыць... Ды нічога — ён і тут упраўляецца... Натрэніруецца на Кроціку з Пахомам — а там: даёш дзяржаву! — аж да Крамля, можна сказаць, ад самых ускраінаў...
А пакуль — на мясцовых кадрах пасядзець трэба... От прыходзіць, канкрэтна, гэты самы Пахом. «Барбару» паглядзець. А Цімка яму: «Мандат ваш... Ці квіточак, калі не ўдастоены онага... Прад’явіце — і так далее...»
Таму й пабойваецца дзед Пахом Гіпноза. Чорт яго ведае, што ўчыніць можа... Як учора: толькі за клямку дзед узяўся, а ўжо гарлае Гіпноз: «Дзень няпрыёмны!..» Ды яшчэ і рагоча: «У цябе ж свая Барбара, то ідзі і любуйся...» Праўда, да целявізара дапусьціў, зьлітаваўся, але тлумачыць пачаў: «Бо хіба ж ня ведаеш, што Варка твая якраз і ёсьць Барбара, — Варвара, значыць. Толькі ў іх там на «б...» усё. Буржуі яны на тое і буржуі: ад капіталу палеюць, — усё на «б...» перакручваюць. Ды нам з імі не па пуці...»
А дзед Пахом глядзеў на тую, далёкую, Варку, — ня так на яе, як на «жыцьцё тамашняе, і праз дрымоту даводзіў Гіпнозу: «Ды я, тваімі словамі кажучы, бяз той дарогі пабег бы, па водах-акіянах, каб да такой жытухі дабегчы. А ты кажаш...» І ўжо сам сабе — ні то ў сьне, ні то наяве — пярэчыў: “Але ж і мая Варка во... таксама Барбара... Грэй плечы ля сваёй печы...”
А Барбару чужую можна і ў Гіпноза, па «цялушцы», паглядзець. А калі што не пабачылі, то і Гіпноз ня без ахвоты перадасьць, нават цікавей, ад сябе, размажа...
Прасіцца во толькі... А што паробіш... Наогул, ды і прыватна, у Пахома з целявізарам жыцьцё з самага пачатку ня склеілася. Усе людзі як людзі: сядзяць — дома глядзяць. А ягоная, Барбара, жонка гэтая самая, нават і слухаць пра паскудства ня хоча. Аднойчы Пахом, было ўжо, і ў раймаг па-сапраўднаму сабраўся, і сума адпаведная ў кашальку завялася: парсючка закантрактаваў. Дык Варка на парозе з вілкамі, як з ружжом на два штыхі, стала:
— Ды я табе зараз, — абяцае гэтак, — глядзелкі бясоўскія твае павыкалю, абедзьве адразу, каб не цягнула зыркаць на баб голых, на талаку іх вядзьмарскую. Яшчэ й галаву, як чыгун, ухватам гэтым падчаплю — ды ў печ! — гары там, як у пекле, разам з похацьцю грахоўнай...
А Варка, Пахом добра знае, словаў на вецер кідаць ня будзе: веры цьвёрдай, старога звычаю, дрэўляй веры баба. І відовішчаў розных, грахоўных, па-ейнаму, цярпець ня можа. От жа ў лазьню дык і цяпер разам, па завядзёнцы сваёй стараверскай, пражэцца. Але толькі памыцца. А так — ні-ні – і пальцам ня здумай крануць, ня тое што... I песьні ж сьпявала, і карагоды, маладая, вадзіла — усё старынныя. За гэта ж і пакахаў Пахом пявуньню-стараверачку. Ды і цяпер ня ў крыўдзе... А от з целявізарам — ніяк не ўламаць Варку: як убіла сабе ў галаву, што там толькі распусьніцы выгаляюцца ды цалуюцца прылюдна, то і крык паставіла: «І нагі чорта гэтага ў маёй хаце ня будзе. А ты, — Пахому сказала, — да Гіпноза вунь чыкільгай, любуйцеся там з гэтым слова-блудам, як бабы на мужыкоў грабуцца...» Пахом, хоць і веры новай, ніканіянскага выроддзя, як Варка, пад злую хвіліну, трактуе, хоць і загартоўку савецкую мае, і фронту яшчэ айчыннага захапіў, нагу там пакінуўшы пад Берлінам, але з Варкай апастыляцца ня стаў, бо і сам ня дужа падкі быў да блазенскага крыўляньня ды гарладзёру. А вось палітыка... З-за палітыкі і мусіў іншы раз Пахом бегаць да чужога целявізара, як да бабы чужой... I што паробіш з Варкай, калі з вілкамі наступае: «Я табе зараз выкалю...» «А мне ці ў глаз, ці ў вока — адзін чорт, — адвярнуўся, каб ня плюнуць, Пахом. Ён і «глаз» гэты сьпецыяльна, каб увярэдзіць Варчын гонар, увярнуў: здаўна пасьміхаюцца са «стараверскае», прынесенай з Расіі, гаворкі карэнныя ўзборцы. Яе ўжо і гаворкі той амаль няма, растварылася, але слоўцы асобныя засталіся, выскокваюць як са схованкі. Во, ускіпеўшы, іншы раз Варка, як зараз, вілкі ўхватам назаве, а чапялу скавароднікам. Ці і пры добрай лагодзе, бывала, прашэпча: «Солнышка маё...» — як песьню сьпявае... А цяпер во, на старасьць, быццам падмянілася Варка: целявізар люта ўзьненавідзела і нават яго, Пахома, да веры сваёй старой схіляць пачала: «Пахаваюць побач, — пераконвае, — а то разьвязуць па розных кладбішчах — і не дагукаемся...» «Ат, зямля адна — ці на кладбішчы тваім, ці на могілках...» — толькі і знайшоў што сказаць Пахом: каб і няпэўна, і ня крыўдна для Варкі было...
Свае, і калі гістарычна, ня простыя, рахункі з «цялушкаю» і ў Гіпноза. Першае захапленьне, калі ўсе, ледзь не натоўпам, валілі да брыгаднай канторы паглядзець гэты цуд, зьмянілася трывожным неспакоем: Гіпноз нутром адчуваў, што ў яго зьявіўся зацяты супернік. З кожным новым тэлевізарам, што пасяляўся ў чыёй-небудзь хаце, радзеў вечаровы гурт на веснагорскай лавачцы. Да таго часу, як абзавёўся целікам і сам Цімка, ужо ці не на тры чвэрці Узбор’е вачыма сваіх насельнікаў углядалася ў шкляную прорву, з якой на паказ і на подзіў людскі штодня выварочваўся, віраваў, бадай, увесь белы сьвет. Выходзіў тады Цімка на лавачку, з пагардаю пазіраў то ў адзін канец вуліцы, то ў другі, і лютая, амаль што Варчына, але з іншым начынкам, нянавісьць да гэтага бяльматага балабола пераскоквала з аднае антэннай жардзіны да другой — усіх, па чарзе, перабіраў Цімка: «Бач, пазашываліся па шчылінах... тараканы.... Ды мы і бяз вашага... гэтага... знаем усё — бачылі... забыліся ўжо даўно, успамінаючы... Мудрацы... на два канцы: з аднаго есьці, з другога за вугал несьці... Сядзіш во тут з-за Вас, як пень альховы, — ні пагаварыць, ні закурыць... Хоць ты з вераб’ямі бяры ды чырыкай. Гэх, усхадзіліся!.. З усіх навакольных падстрэшшаў на скарынку, выплеснутую з памыйкамі, накінуліся. Кожны ў свой бок хапаецца, а падняць ня могуць. I ўсе лапочуць: «Калекціў... калекціў...» Таксама мне — калекцівісты. Знаем такіх: «І ўсё наўкол калгаснае, і ўсё наўкол маё»... Падабаецца калгас: нясуць усе — і ты нясі, цягнуць — і ты цягні... Певень адным вокам — галаву набок — пазірае: гэты — як раённая галава — на большы кавалак разьлікі мае, на дробязі не спакушаецца, у вераб’іны вэрхал ня лезе... А вочка круглае і як шкляное, з крывінкаю чырвонай... быццам целявізара наглядзеўся... Аць ты — кыш!..
Дайшоў, было, да таго Цімка, што нават чорны тэрор вясковай целявізацыі таемна аб’явіў — наёмнікаў завёў з п’янай басоты — каго за чарку, каго за цыгарку, — каб антэны, быццам жартуючы, псаваць: таму апору разгайдаюць ветранай ноччу, «прыцэл» саб’юць, таму, наогул, кабель антэнны кусачкамі перашчыкнуць... Цёмны тэрор такі... З-за таго і апошніх сваіх двух заўзятараў ледзь ня страціў. Нават нікчомна-душны, як лічыў Гіпноз, Язэпка, здагадаўшыся пра гэтакія жарцікі, запытаўся:
— А ці ня выйдуць тутака канцы з целявізарам?..
— Ты... як жа гэта можна, — абурана не пагадзіўся і дзед Пахом, каб целявізару і капцы раптам... у нікчэмнасьці нашай... Дык я скажу: калі яно ўсё так пойдзе, то тады і ўсё, як піць даць... А калі што якое — целявізар паглядзім і жыць будзем. Хоць на людзей парадуемся... А так што – тады ўжо зусім здыхай?..
— Н-н-е-е, — хай лепш ён здыхае, — гнуў сваё Гіпноз, бо толькі з пагібельлю ва Узбор’і целявізара бачыў ён адраджэньне сваёй згубленай амаль славы...
Але, як ні круці, як ні кляні, задавальненьня поўнага, нават палёгкі, рэвалюцыйнае шкодніцтва гэтае не прыносіла. А яшчэ больш разьвярэджвала нутро: быццам хто стрэмку загнаў туды і паварочвае, як пераключальнік: шчоўк, шчоўк... — усё, падла, даступна целявізару. А яму, Цімку, з галавой, што на любой уладнай «вертыкалі» можа красавацца, адно азаддзе застаецца, мякіна, каб перавейваць яе з Пахомам ды з Кроцікам. Адны яны бадай, і трываюць пры Цімку. Ды і то не па ўласнай ахвоце...
Толькі цяпер во, як сваім тэлевізарам абзавёўся, Цімка зноў страпянуўся: адчуў грунт пад нагамі, а за сьпіной — крылы. Цяпер хочаш сядзі, хочаш ляці, — сам выбірай: ці гэтых двух недарэкаў — лавачку шліфаваць, ці ў той жа Афрыцы раптам апынуцца, каб на Бакасу зірнуць, альбо ў Тыбет пераключыцца — ламу-Далай паслухаць...
Толькі Цімка дзяліць ня будзе, ня можа ён як бяз першых двух, так і без усяго «астатнага» сьвету. З двума — пройдзены этап, а з тымі... Толькі разам яны патрэбныя Цімку: каб і трыбуна з электаратам, як у сапраўднага правадыра, і «матар’ял для перасьпекцівы» для абвяшчэньня мэты, адпаведны. Толькі тады знаходзіць задавальненьне ўся шырыня Цімкавай натуры. Вось тырчаць побач Кроцік з Пахомам, а не было б таго ж Бакасы, Цімка зрабіўся б адразу нявартым самога сябе, здрабнеў бы, як невядомая сьвету кузюрка во гэтая, што па травінцы паўзе і сама не здагадваецца — куды і чаму, бо несьвядомая, дурная і так далее... Зьмізарнеў бы Цімка — і найперш ва ўласных вачах...
А то — лацьвей:
— Пасьнедалі? I абедаць, пэўна ж, намерыліся? А з харчовай праграмай як, пытаюся ў вас? Як праграму выконваць думаеце?.. — У Цімкавым голасе не-не дый праразаецца сіплавата-ўладнае рэха такое — ад усенародна-знаёмага целявізара... — ёсьць прыклады. I вельмі цікавыя... У Афрыцы і так далее... Вось — Бакаса. Як выкінулі з прэзідэнскага крэсла, дык у халадзільніку ведаеце што знайшлі?.. Я ў вас пытаюся!..
— Дык, яно ж, мы там і не былі, здаецца, калі што якое... — Пахом ня столькі апраўдваецца, колькі падахвочвае Цімку.
— Ня ведаеце? Скажу: поўны набор чалавечыны. Чалавечым мясам ласаваўся... Сілкаваўся дзеля дзяржаўных патрэбаў... Прэзідэнт-людажэр... У Афрыцы і так далее... А вы мне тут кукарэкаеце «не былі», « ня ведаем»...
— Я вось і думаю... Бакас гэты... Быццам і птушка, як па-нашаму, калі што якое, не драпежная баранчыкам блякоча, а глядзі ты... — Пахом натужваецца, як прыгадваючы, пра што і пра каго ён думае, але Цімка затрымкі не дае:
— Ня думаць, а знаць трэба!..
Сам Цімка зараз ні на пазногаць не сумняваецца, што яму ўсё вядома на сьвеце і яшчэ далей. Але і дзед не здаецца:
— Я вось, думаю: колькі чалавек за жыцьцё зьесьці можа вось гэтак... Бульбы, думаю, той жа самай, каб не сказаць... калі што якое...
— Ты не бяры нас, бульбашоў, ты на сьвет падзівіся: што яны ядуць? Сабак ды зьмеяў дабаў, а то сьлімакоў яшчэ — для асалоды... А тады ўжо і лічы... — Цімка заўсёды так пятляе, зьбівае з тропу аспрэчніка, убок адводзіць ад таго, што ня ведае. Хоць, разгарачыўшыся, з асаблівым імпэтам пачынае гаварыць і пра тое, чаго, бывае, і зусім ня кеміць, пра што і чуць ня чуў. Тут ужо ён напралом лезе, прэцца цераз пень-калоду, — абы даводзіць і быццам бы даказваць... Нават тое, чаго няма ды і быць ня можа, размалюе так, што ўсе павераць: ёсьць яно! — нельга, каб не было, — гэтак скажа, як памацаць ці пакаштаваць дасьць, яшчэ й прыцмокне пры гэтым... Зманіць — і не заплюшчыцца... Ну, вертыкальшчык дый годзе?.. I заўсёды выходзіць, што аспрэчнік ягоны (хай сабе і «вертыкальшчыкам» абзаве) пад гэтым шалёным напорам змаўкае зьбянтэжана і прысаромлена... Праўда, пра гэты сакрэтны прыём ведае, бадай, толькі ён сам, Цімка. Ды і то — сам сабе — ня верыць наконт сваіх жа хітрыкаў, адмятае ўсялякія хістанкі і падцкоўваньні, цьвёрда стаіць на сваёй перавазе. Бо ня верыў бы сам у тое, што гаворыць, не далі б веры і Пахом з Кроцікам ды і іншыя там... знатакі... сьвядомыя... Атакай з ходу заве гэта Цімка і гэтак жа з ходу падсумоўвае: «Знаць трэба, а не кукарэкаць...» — і з выглядам пераможцы паляпвае далонямі па сьцёгнах, потым ускідвае рукі — і сам рыхтык певень: перамог не перамог, але крыльлем пляскае, галаву выцягвае на доўгай шыі і па-геройску кукарэкае — сьмяецца гэтак з супраціўніка. Сьмех у Цімкі кароткі — каб зубы трохі прыхаваць — на два, самае большае на тры выдыхі, але густымі штуршкамі, — то і атрымліваецца з ягонага «хо-хо» штосьці пеўневае — не кукарэканьне, а «ко-ко».
Якраз гэтым самым ці не адным, а то, можа, і двума лішнімі «ко» Цімка і зьдзівіў зараз Пахома. Ды й насьцярожыў: нязвычна доўгім выдаўся гэты сьмяшок Пахому, — працяжна неяк ды і мякчэй нават, чым звычайна, атрымалася. «Будзе нешта будзе зараз...» — нюх у Пахома на Цімкаў сьлед быў зьвярыны, каб не сказаць сабачы. Ды і ня толькі на Цімкаў: вышкаліла Варка — уга як!— за столькі гадоў. Толькі дыхне ці ўздыхне — пылінка пад носам на губе ня ўзрушыцца — а Пахом ужо знае, колькі чаго адважана будзе, і якім бязьменам...
— От, ты пра яе пытаешся, пра малдаванку... То — калі цікавішся, — як цяпер помню: усё нічым і скончылася, як з нічога і пачалося.
Гэта яна вучыцца, пасьля школы і так далее, ад’язджала. Яе і праводзілі. А я не пра тое, я пра харчпраграму. Пра яе выкананьне ў дзяржавы сёньня душа баліць і паджылкі трасуцца. А я — перавыканаў тады. Два дні таму і паўспамінаў, што перавыканаў... Не-не, не пра тое думаецца, — мёду асабліва перахапіў... Надвячоркам, ля месца дыслакацыі, зваліўся... пазагараць, дык пчолы навыперадкі да мяне — роем, ды яшчэ і восы ў прыдачу. Калі прыглядзеўся, дык гэта кропелькі на харчапараце, што ў нас пузам завецца, пад сонцам выступілі. Цірнуў даланёй, лізнуў — соладка!.. Мёд з потам, аказваецца, выходзіў. О — гэта было выкананьне харчовай праграмы, як разумееце, — на ўсе адна тысяча чатырыста пяцьдзясят сем і чатырнаццаць сотых працэнта!.. Як у Стаханава — помніце яшчэ?.. Не забыліся, трутні перабудовачныя?.. Як чалавек, шахцёр, пад зямлёй па-стаханаўску трудзіўся: сто дзьве тоны вугалю накрышыў за зьмену, а норма — сем усяго была... То і лічыце працэнт... І прыкідвайце: колькі вас ці такіх во, як вы, пад зямлю дзяржаве трэба загнаць было, каб стаханаўскую здабычу выдаць, — паўтара дзясятка, ня меней!..
— Трэба раяльна глядзець на абстаноўку: перавяліся Стаханавы... — пагадзіўся Пахом, а Кроцік толькі ўздыхнуў: куды яму да гэтакіх працэнтаў...
...Было, было... I яшчэ раз было...
А сёньня — маўчыць, зацяты, Цімка.
Маўчаць і Пахом з Язэпкам...
— А вы кажаце пра тое, пра даўняе, ну, пра чарнявенькую, пра малдаваначку... — Не пазнаць было голас Цімкаў. Але — гэта быў ён, — і голас, Цімкаў голас, быццам зараз для таго толькі быў і дадзены Цімку, каб прамовіць пра вось гэтае, сёньняшняе:
—Ідзе... Страшны суд ідзе...
Ніхто яшчэ — ні Пахом, ні Язэпка — нічога яшчэ ня чулі. А Цімка — як неба слухаў, голас адтуль, усявышні... Не — хутчэй за ўсё, голас зямля падавала. Ускалыхнула дарогу цяжкае гумава тупаньне: набліжалася Маруся. Водгульле гэтае ня мог не пачуць Цімка: ведаў жончыну вагу... таму і прарэзаўся голас ягоны: «Ідзе...»
Іншым разам, пад злосную руку, ці калі чакаўся добры прачуханец, можа было б сказана і мацней: «А от і хлорка мая!.. Зараз прачышчаць пачне...» — Гэтак ён, Цімка, пакепліваў з заатэхнічнай Марусінай службы, дзякуючы якой, дарэчы, і сам няблага прыляпіўся да фермы — матарыстам: вада, прыкладам, пампуецца ў вежу, а ты — мудрасьць назапашвай, мазгуй...
Ды сёньня — не сказаў, а толькі падумаў Цімка, але вызначэньне сваё паглыбіў на падказцы найноўшых дасягненьняў хіміі: «Тут ужо ня хлорка, а хларафос ісьцінны...» — ціхенька так, ледзь чутна й самому, падумаў... I выгляд жончын даваў на гэта ўсе падставы... Яна рашуча набліжалася з паленам у руцэ. Цімка адразу пазнаў: гэта тое... Тое, што падсыхала для падтопы на пяколку. Яно злавесна паблісквала зараз на сонцы мядзьвянай сасновай карой. Аж уваччу закалола, Тут бы нервы ўсяго Узбалоцкага сельсавету ня вытрымалі. I Цімка заплюшчыўся...
— Ня бойся, біць ня буду... па гэтак лысай галавешцы... палена шкада...
Гэта ж ня я, Маруська, — Цімка адразу, нутром, унюхаў паслабку, — гэта гіпноз галаву вадзіў — вось гэтую самую... — і Цімка, здавалася, адарваць, адкруціць зараз жа быў гатовы яе, галаву сваю. — Няйнакш гіпноз на гіпноз трапіў, сутыкнуліся, як навальнічныя хмары... Тут і грымнула... I Цімка, усё яшчэ з асьцярогай пазіраючы на палена — ужо не прыладу пакараньня, а толькі рэчавы доказ віны — пачаў тлумачыць...
— Прылёг я гэтак перад целявізарам, а ён гаворыць і паказвае. I я гэтак слухаю і гляджу... I загайдала мяне, паплыў і паплыў гэтак... I ўжо нейкім чынам я на тым баку апынуўся, — ну, адкуль голас той... I ўжо, як цяпер чую, — гэта я там гавару. I я сьвячуся... I ўжо не абы-хто я, ня Цімка ўзборскі... I не зьдзіўляюся, хоць пэўна знаю: я, ні больш ні менш, за самага галоўнага старшыню тут, а ня ён, ня гэты, наш... ну, старшыня калгасны... Гавару я гэтак, але і ён не пакідае целявізара, хоць высоўваецца з галавою, а то і ўсім тулавам, руку да грудзей прыкладвае: «Я жа сказаў: накарміць народ задача…” — як цяпер чую... І адкуль ты ўзяўся, карміцель гэтакі? — спытацца карціць. — Толькі ж, здаецца, быў во тут з раніцы на поплаве: з канторы ехаў ды трактар у нізіне спатыкнуўся. Пецька, ведама гусеніцы разьвярнуць не пасьпеў, каб разьмінуцца, а старшынёўскаму «Газону» з накатанай дарогі ссунуцца давялося. Дык гэты, наш, як выскачыць, ды на Пецьку!.. А той — цісклё — між вачэй, каб бачыў, хто едзе!.. — ды з кулакамі... А тут ён ужо во... У целявізары!.. Ды хвасты сьвіньням закручваць і то ці даверыла б Марыя Іванаўна мая… А то целявізар!..
— Ты мяне не прыплюсоўвай тут… і не высоўвай… — коратка абсякае лісьлівае Цімкава падлабуньваньне Маруся.
— Дык я і кажу... «Накарміць...» Цябе народ корміць, а ня ты яго. I ня блага, відаць, корміць. Бач, як цяпер думаю сам сабе, ільсьніцца — і ў пяць валасін не прыкрыеш... I сваю параўноўваю... Але я не скнарысты наконт пасадаў ды і разьлік маю: гляджу я і ўсё падвышаю яго — у чыне, значыць, — каб амаль са мною напоравень стаў і пабачыў сваю няздатнасьць...
А ён яшчэ больш петушыцца, пер’е распускае: «Саздадзім ізабіліе»... У мяне ўжо ня тое што блюзьнерыцца — не-е, ужо ўвачавідкі — во, хоць ушчыкні сябе, каб упэўніцца: гэта ўжо я сам прамаўляю... Трыбуна перада мною, мікрафоны, як гусакі, з выгнутымі шыямі — здаецца, вось-вось зашыпяць, галовы то чорныя, з яйка гусінае навелькі, то з маркіроўкамі рознымі — з якой пароды: «НТВ», «БТ» і так далее... Я да яйка гэтага бліжэй рот нахіляю, каб на ўсю моц крыкнуць, а ён ухапіўся аберуч за тую шыю і да сябе цягне: «Ты хто жа такі? — разьятрана сіпіць. — Хто дапусьціў, каб бяз сьпецдазволу на камандны канал?.. Апазіцыянер, відзіма? Вораг дзяржавы і народу?» «Ды я сам і ёсьць народ».. — нібы чую свой голас — так, як збоку хто гаворыць. «А я, — гэта ён так,— бяры вышэй: я — усенакалгасны, калі хочаш, — усім калгасам прызначаны... То і ўпраўляюся без цябе. На тое і даверана мне, каб ты ня пхнуўся... І чаго, лезеш? Парадкі свае сюды прывёў? Ці яны самі ўсьлед за табой прыпляліся?.. Сядзеў бы сабе дома, — на печы, калі хочаш. А не дык — месца знойдзем: палацаў з лядоўнямі хапае...»
— А ты што? — не здаюся і я. — Можа б і самому ды сюды, да нас, на ферму, у жыты пасядзець?
— Не дачакаешся! Не для таго ўладу бяруць, каб аддаваць.
— Ды не надоўга ж, — падказваю, — толькі падняць гаспадарку... — Хоць і знаю, што не падыме, але так, папалохаць, думаю...
— Дзякуй у шапку!.. За сядзеньне такое... З мяне хопіць!.. Я ўжо сваё адсядзеў... на хадзяйсцьве, і на сельскім, у тым ліку...
— Ну то паляжы цяпер... бокам — як я во... — адны сядзяць, другія ляжаць... Ды няма калі мне тут з табой!.. — і адштурхнуў-такі мяне. I штуковіну гэтую, крыкуна гэтага, у мяне выхапіў і назад у целявізар павалок. Схаваўся і сам на момант. А потым раптам сьвята паказалася. I ён там, як цяпер бачу, за сталом доўгім, у полі проста, — старшынюе, бо налівае, і здравіцы гаворыць, і падарункі раздае... Дажынкі, называюцца... Тут і я слова бяру, выходжу, па ўсіх правілах, да народу: «Табе, Пахом Ляксеевіч, кірзач замест гумавіка, а от другі ня знаю каму... Табе, Язэп Кузьміч, швэдар, як пісьменьнік адзін называе, — то ў яго і спытайся, што гэта за такое... А табе, Маруська... Што табе, Маруська?.. Я ў цябе пытаюся!..»
— Цьфу ты... — Маруся паглядзела на палена, потым на Цімкаву галаву пагляд перавяла. — Ну й атрута ж ты, аднак... Сьвінец — як з трубы выхлапной — так і тхне, за два глыткі ўчадзееш...
— Гэта я цяпер пытаюся... А тады, у целявізары, так і гавару, так і гавару... I ўсё складна, па-вучонаму... Быццам я ўжо сам целявізар гэты. І рот — як збоку гляджу на сябе — такі шырокі рот, і сьвеціцца, у горле недзе, і голас адтуль... А ты — «атрута», «сьвінец»... То гіпноз, пэўна, у нас такі двайны, сустрэчны, выйшаў, агульны чмур для галавы — калектыўны... Таму й моцны... Гавару я, а ён усё перадкаваць пнецца, наперад, значыць, забягае, адціскае мяне, пад ногі сунецца. І ключ ад легкавіка на пальцы трымае, пакручвае гэтак: «Лепшаму механізатару»... Тут і я — не зважаючы на сваю доўжнасьць вялікую — пасунуўся бліжэй: а раптам?!. Чорт з ёй, з доўжнасьцю, пабуду і камбайнёрам: жаў ня жаў, малаціў не малаціў, — абы ключ ад машыны... Угледзеў ён мяне — руку працягвае. Я — таксама, сваю, разумеецца... I, каб не зманіць, аж сьлёзы ў мяне ад радасьці выступілі, — рыхт у той песьні: «И верится, и плачется, и так легко, легко...» І — што за д’ябал! — рука ягоная застывае, нібы здравянелая, ня гнецца, не раўнуючы як у дзеда майго калісьці са шклянкаю... Я сваёю хачу навярстаць, да ключа дацягнуцца. А ён гэтак — быццам ня ён ужо, а я — глядзіць... гэта я ўжо сам на сябе гляджу, адтуль, з целявізара, — і сьмяшок такі дробненькі: «А што жа гэта з рукой у цібя? Не згінаецца?..» Гэта у мяне?!.
Крануў, а яно і сапраўды! — і рука ўжо не рука, а жазло, што ў Сьцёпкі майго, міліцэйскае, як цяпер бачу, з рукава ў мяне тырчыць. I каб жа толькі... а то яшчэ — як вырак чытае: «Папрывыклі жазлом заграбаць ды чэрпаць!.. Вы жа ў міня ўсе вось тут — у кампрамаце...» — і жмутам папер, як на ветры, трасе... — Працягвае, знай, — каб і ключык яму ад машыны пачапілі...» — I гэтак рэзка крутануўся — і як цяпер бачу, — зьнікае, раствараецца. I ключ разам з ім... I ўмэнт рука мая зноў рукою зрабілася і неяк сама сабой з пяколка, палена гэтае ўхапіла, — і толькі, як зараз чую, — друзачкі з акрана зазьвінелі-пасыпаліся... Прама жа й скажу: зьліліся, зьвязаліся мы з ім у гіпнозе, — і от... разьвязка... Сумная, скажу... Для каго, можа, вас не называючы, і сьмешная... А для мяне... «цялушкі» — от як шкада, от шкада...2001
|
