* * * Хочаш, я раскажу табе казку? Сядай. Паслухай. Калісьці жылі на свеце шкляныя людзі. Каб не загінуць, баяліся рэзкіх рухаў, абдымкаў і нават дотыкаў. Раптам будзе балюча? Ці – нечакана – удар па пальцах? Або, што намнога горш, разаб’ецца сэрца? І людзі рашылі проста не дакранацца і жыць на адлегласці крокаў, вялікіх тэрцый, гадоў, кіламетраў... Бо блізкасць страшней за кулі – яна забівае. А людзі хацелі выжыць. Ты не верыш, бярэш мяне за руку і я рассыпаюся на аскепкі ў гэтай цішы.   * * * (ведаеш, гэтай восенню збіваюцца ўсе настройкі) я сёння гуляла па ранішніх ціхіх вуліцах: між шэрых дамоў аранжавая праслойка, і птушкі на лавачцы ў парку нібы цалуюцца, (хаця пра гэта ўжо Блок, паўтарацца не мае сэнсу, ды й не такія, зрэшты, цяпер марозы…) у змоўклым фантане – цэнты, капейкі, пенсы, у пераходзе – дзядуля з песнямі і марозівам, (ведаеш, часам хочацца кінуць усё і з’ехаць, куды заўгодна, без розніцы, можна на Марс ці ў Лондан) так смешна, дзядуля зацягваў нешта з Эдзіты П’ехі, потым салоны вабілі модным амбрэ і блондам, усе хаваюцца ў цёплае, і толькі адзін – у шортах, са мной павітаўся шэры маленькі коцік, (а нехта ўверсе кропкі злучае хордамі… мяне без цябе ламае, ты мой наркотык… эскімос, я лятучая рыба, што трапіла на кручок…) сыплецца лісце, дворнік падмахвае недакуркі… усяго толькі пару імгненняў – уткнуцца ў тваё плячо і бязгучна вярзці ўсё гэта каўнеру курткі   * * * У яе падсвядомым спрачаюцца дзіўныя галасы, пальцам холадна, ные шыя і штосьці ніжэй ключыц. Вусны пахнуць суніцамі, травою скошанай – валасы… Толькі радасць яе і смех замкнёныя на ключы, і агеньчыкі, што ў вачах, забыліся уключыць. Пакрысе рыфмуюцца словы, гатуюцца боршч і плоў, у нататніку пішацца спіс неабходных спраў. Вечарамі – падлік адказаў або галоў ці шчаслівы фінал у нейкай з апошніх глаў (толькі б не заміраць у чаканні твайго “ало”). І пакуль ты п’еш піва або цалуеш тую з жанчын, у якой бездакорны твар і локаны па плячах, ёй ізноў пераймае дыханне сярод начы, сціскаюцца столь і падлога, яна крычыць і прачынаецца. Тры. Цемра, адчай. Абхапіўшы аберуч калені, сядзіць яна ля сцяны на кафлянай плітцы і п’е каньяк (Сагравае крыху. Як свечкі агеньчык. Як далоні твае на скуры яе сцягна). І пустэча ўнутры, здаецца, не мае дна. Ранкам кожны на месца вернецца, у сваю графу. У яе ўсё нармальна, і думаць няма калі. Ты спяшаеш на працу, побач косяць траву… Спатыкнуўшыся, ты павернеш на водар той галаву, і, магчыма, на міг зварухнецца штосьці і забаліць.     * * * Я ёй пісала: “Маю імя Ліліт, палкія сны, радзіму сярод аблокаў. Гэта мяне штораз маляваў Далі, мне прысвячаў радкі Аляксандр Блок, і Поль Элюар, калі гаварыў пра Нуш ды расфарбоўваў сінім зямную кулю, меў на ўвазе толькі мяне адну – лёгкую, непаўторную, трапяткую…” Толькі ў адказ прынеслася: “Не аддам! Будзь ты багіняй, німфай ці каралевай – мой! Застанецца разам са мной Адам. Больш не пішы. Шчасліва”. І подпіс – Ева.   * * * Адзін мой сябар (той, што слухае цішыню) ніколі не марыў стаць ні кампазітарам, ні паэтам. Ён любіць прабелы і паўзы. А калі я яму званю, мы доўга маўчым у слухаўкі (у нас з ім свае сакрэты). Ён часта ставіць шматкроп’і ў лістах з фантазій і сноў і сыходзіць, пакуль яшчэ нічога не пачалося. Я бачу яго ў мігценні кадраў нямога кіно, дзе ў ціхім і непрамоўленым хаваецца шматгалоссе. Ён верыць, што кожнае заўтра нясе не фінал, а працяг. Ён недзе па-за і па-над, між вечарам і світанкам... Я прыціскаюся вухам да ракавінкі ў грудзях, і мора ўнутры яго спявае мне калыханку.   * * * Гэта – маленькі бог. Яму сумна бывае часам там, на вясновым небе, у доме з аблокаў. Мама і тата на працы. Але ў яго ёсць чароўная скрыня цацак. Ён іх выцягвае і гуляе ў нас, далёкіх. Вось па дарозе машынкі едуць – хто ў М, хто ў Б. Людзі ў футбольнай форме ганяюць мячык. Хтосьці будуе замак ці самалёт сабе. У казачнай школе дзетак вучаць рашаць задачы. А можна яшчэ ўзяць белых пухнатых нітак клубок, парэзаць дробна і сыпаць на горад з неба... Гуляй. Хай табе будзе добра, маленькі бог. Толькі салдацікаў не бяры. Не трэба.   * * * Мне сніцца, што я акварыюм з каляровымі рыбкамі. Ува мне трапечуцца гупі і б’юць хвастамі. Ёсць яшчэ залатыя, якія здзяйсняюць мары (што былі проста снамі, або не з намі, або не там і таму – не лічацца, толькі хіба – урыўкамі). Вясёлкавыя, вясёлыя, расфарбаваныя сонейкам, рыбкі гуляюць у хованкі, быццам малыя дзеці, замест матылькоў у жываце танцуюць дзівосны танец, плывуць ад вуснаў да сэрца і там хаваюцца дзесьці… І мне не трэба ні Фрэйда, ні нейкіх соннікаў, хоць зразумець усё да канца я ніяк не ў стане. Мне сніцца, што я акварыюм… І да мяне падыходзіць еці – вялізны і страшны – і рыбак маіх глытае… З крыкам я прачынаюся. П’ю гарбату. Іду па праспекце. Тонкая, але моцная. Празрыстая. І пустая.   * * * Я – дрэва. Ты – мая восень. Ты павольна мяне распранаеш. Скідваеш з плеч кашулю і, калі пачынаю мерзнуць, ненадоўга вяртаеш лета, прыносячы сонца ў далонях. Мне ўжо цёпла. Працягвай. Можна. На зямлю апускаюцца джынсы, майка падае і шкарпэткі, і ляжаць каляровай купкай на падлозе каля канапы. …Засталося зусім нямнога… Чую вецер з усмяглых вуснаў. Толькі два апошнія крокі аддзяляюць ад белай, белай… Раз – як ліст, ападае станік. Два – і болей няма нічога. Толькі вецер. І толькі рухі. Толькі мы ў прадчуванні снегу.   * * * А калісьці было нам шэсць (ці сямнаццаць?)… Вось мы сядзелі на падваконні, глядзелі на вуліцу. Вераб’і і вароны біліся за скарынку. Сэрца білася недзе між сёмым і восьмым. Як каменьчык, які ў тваім чаравіку муляецца, словы рваліся вонкі, калолі язык спружынкамі. Мы, нягледзячы на, маўчалі. Спяваў пра восень назаўсёды любімы голас, аблокі падалі на зямлю і на плечы таполевым пухам белым, і было так дзіўна, казачна і нясмела… У мяне – счараванай рыфмамі і баладамі. У цябе – у тваім карцінкавым яркім свеце. “Мы” – умоўнасць, бо кожны жыў на сваёй планеце. Дзесьці. І цяпер (калі нам трыццаць два, трыццаць шэсць ці сорак) мы глядзім праз вакно на птушак, складаем казкі са шчаслівым фіналам і самі сабе не верым. …Сонца піша спіралі Эшэра на шпалерах… Быццам хлопчык з адной з далёкіх нябачных зорак, поім чыстай вадой адзіную ў свеце ружу, ціха молячы свет і цемру : “Ну калі ласка…” Не жадаючы чуць трывожныя пазыўныя і глядзець у вачніцы ўзведзеных некім ружжаў. Мы ізноў паўтараем тое, што гаварыў пра адказнасць і сэрца дзядзька Экзюперы... Колькі б нам ні было, мы дзеці, зусім дурныя, і маленькія лісы плачуць у нас унутры.   * * * (PS) Марыянеткай танцую я ў гэтым Сусвеце. Мною кіруюць тонкія ніткі пачуццяў. Рухаюць пальцы і плечы, ногі вядуць і галаву нахіляюць у лёгкай усмешцы. Марыянеткай імкліва наперад лячу ў вальсе і не заўважаю, як нехта магутны, ў мойру гуляючы, рэжа нябачныя ніткі. Я забываю, як пахнуць трава і ваніль (рукі губляюць апору, хапаюць паветра), не адчуваю больш смаку ні вішняў, ні кавы (ногі няўпэўнена ловяць іншыя рытмы), не разбіраю ні шэпту, ні грукату колаў (і заўважаю, як рвецца апошняя нітка)… Ціха заплюшчваю вочы і ў гэтай маўклівай, незразумелай, балючай, бязводарнай цемры кропляй, каменьчыкам, пёркам, лістком і сняжынкай падаю ў бездань, уніз… У абдымкі твае.

Захоп марсіянамі Беларусі Урывак з рамана Частка першая Зіма не спяшалася прыходзіць. Стаяла цёплае восень­скае надвор’е. Увогуле нічога не папярэднічала гэтаму дзіўнаму сну. Мінуў звыклы дзень, са звыклымі жыццёвымі клопатамі. Надышоў вечар. Полацкі пісьменнік Васіль Кроква з паўгадзінкі пагартаў стужку сяброў у сваім Фэйсбуку, наведаў некалькі інфармацыйных сайтаў. Ніякіх адметных падзеяў за мінулы дзень не адбылося – ані ў Беларусі, ані ў свеце. Кроква прысніў Власта, прычым той быў у нейкім напаўразбураным памяшканні. Будынак нагадваў корпус закінутага цэху. Усярэдзіне будынка ўся падлога была засыпаная друзам. Праз прабоіну ў сцяне Васіль убачыў абрысы полацкай каменнай пажарнай вежы – значыць, гэта недзе ў раёне помніка Сімяону Полацкаму, падумаў ён. Але там няма ніякіх прамысловых аб’ектаў. Хіба што толькі гаражы мясцовай пажарнай часткі. Кроква адразу пазнаў Власта. Ластоўскі быў дакладна такі, як на класічным фотаздымку – у сціплым шэрым гарнітуры, з вузкай стужачкай гальштука. Мужчыны павіталіся, але толькі на словах. Власт руку не падаў, а Кроква не насмеліўся гэта зрабіць. Пры гэтым абодва размаўлялі неяк тэлепатычна, іх вусны былі нерухомыя. Тады Крокву гэта не падалося незвычайным. Толькі нараніцу, калі ён пачаў асэнсоўваць сон, ён згадаў гэтую дзіўную акалічнасць. Власт паклікаў Крокву ісці за ім. Яны мінулі цэнтр закінутага памяшкання. Роўна ўсярэдзіне будынка ў столі была дзірка, праз якую на падлогу падаў прамень. У зыркім святле віравалі клубы пылу, як мільярды планетаў у невядомай галактыцы. Кроква заўважыў, што побач з гэтым промнем абрысы постаці Власта захісталіся і згубілі выразнасць. Але калі Власт пайшоў далей, гэтыя зрокавыя хістанні зніклі. Насупраць чарговай прабоіны ў сцяне Ластоўскі спыніўся. У перспектыве праспекта Францыска Скарыны быў бачны буданак полацкай мэрыі. Усё яго левае крыло пужала чорным колерам, відавочна гэта сталася або ў выніку пажару, або нейкага моцнага задымлення. Над будынкам лунаў незразумелы сцяг з вертыкальнымі чорнымі палосамі. – Полацак захапілі марсіяне, – сказаў Крокву Ластоўскі. – Але ж я ўчора днём быў у гэтым будынку – ніякіх марсіянаў там не бачыў, – здзіўлена прамовіў Васіль, хутчэй для самога сябе, бо цяпер абгарэлую мэрыю ён мог назіраць на ўласныя вочы. – Больш таго, яны ўжо захапілі ўсю Беларусь, – дадаў Власт. – І што цяпер рабіць? – разгублена спытаў Кроква. – Трэба ратаваць Бацькаўшчыну. – Вусны Ластоўскага заставаліся нерухомымі, але Кроква выразна пачуў гэтыя словы. – Як ратаваць? – Напрыклад, напісаць кнігу з назвай “Захоп марсіянамі Беларусі”, – адказаў Ластоўскі. – І гэта ўсё?! – Вочы полацкага пісьменніка акругліліся ў трывожным здзіўленні. – Гэта толькі пачатак, але мусіш ужо заўтра пачаць працу. – Голас Ластоўскага гучаў без уплыву якіх-кольвечы пачуццяў, як у военачальніка, які павінен усім сваім выглядам паказваць, што ўсё пад кантролем, няма чаго хвалявацца, і калі не будзем губляць галавы, то пераможам. Прачнуўшыся, Кроква сеў на ложак і хвілінаў дваццаць асэнсоўваў сон. У сне ён не паабяцаў Власту, што напіша раман “Захоп марсіянамі Беларусі”. Да таго ж назва гэтая яму абсалютна не падабалася. Якія яшчэ марсіяне?! Але нейкае трывожнае пачуццё вярэдзіла душу. * * * Дваццацігадовы Алесь Дудар прыехаў у Полацак цягніком з Віцебска. Лютаўскі дзень хіліўся на вечар. На вакзале ён пачаў распытваць, як яму прайсці да рэдакцыі газеты “Полоцкий пахарь”, але ягоную рафінаваную беларускую мову не кожны мог тут зразумець. Можа, з трэцяга роспыту яму дапамагла чарнявая дзяўчына, якая патлумачыла паэту, як прайсці да будынка, у якім месцілася рэдакцыя. Дудар меў накіраванне на працу ў полацкую акруговую газету. Лютаўскі мароз хутка пачаў даймаць паэта. Ён перыядычна хаваў твар у каўнер свайго кажушка, які шмат пабачыў на сваім вяку. Поўсць авечкі захоўвала пахі роднага бацькоўскага дома, і гэты ўспамін таксама саграваў хлопца. Дудар спяшаўся трапіць у рэдакцыю – часу яму бракавала. Паэт мог застацца проста пасярод вуліцы, калі нікога не заспее ў будынку. Па дарозе Алесь думаў пра беларускі горад. У цягніку ён увесь час чуў беларускую мову, большасць людзей у вагоне былі вяскоўцамі, або жыхарамі невялікіх мястэчак. Яны абмяркоўвалі віды на ўраджай, кошты на полацкім кірмашы, нейкія свае турботы і клопаты. Але як толькі ён ступіў на вакзальны перон у Полацку, мова нібыта адразу знікла. Горад сустрэў яго расейскай гаворкай. Так было і ў Віцебску, дзе ён месяц адпрацаваў у тамтэйшай газеце. Вось і ягоныя звароты да полацкіх чыгуначнікаў не былі зразуметыя. У такіх выпадках Дудар часам пераходзіў на расейскую мову, але гэтым разам заўпарціўся і пачаў шукаць іншага суразмоўцу. Заўжды яму рабілася прыкра і балюча. Чаму так? Гэтае пытанне ён задаваў сабе сотні разоў. Ён меў некалькі адказаў, але ўсе яны не задавальнялі. Ён зноў і зноў вярэдзіў сваю душу гэтым балючым пытаннем, спрабуючы знайсці не толькі адказ, але і спосаб, як гэтую праблему развязаць. Для Дудара не было ніякага іншага варыянту будучыні роднай Беларусі, як толькі ў развіцці і пашырэнні роднай мовы. «Беларусі перадусім не хапае нацыянальнай культуры», – казаў сабе Дудар. Таму, па вялікім рахунку, і была заснаваная Дударом і яго паплечнікамі літаратурная арганізацыя “Маладняк”. Каб несці культуру ў беларускія масы. А пад словам “культура” маладнякоўцы мелі на ўвазе і беларускую мову. Бацькі-заснавальнікі “Маладняка” марылі пра стварэнне філіяў літаратурнай арганізацыі ў кожным беларускім горадзе і нават у невялікіх мястэчках. Таму Дудар і прыбыў у Полацак як місіянер беларускай культуры, няхай сабе і пралетарскай, але перадусім беларускай. Будынак, дзе месцілася рэдакцыя, Дудар знайшоў хутка, – ён знаходзіўся амаль на цэнтральным пляцы горада. На шчасце, паэт заспеў рэдактара газеты на працоўным месцы. Гэта быў мужчына сярэдняга веку, гадоў на дзесяць-пятнаццаць старэйшы за яго. На рэдактары быў пакамечаны гарнітур мышынага колеру. Стомленыя вочы чыталі нейкія паперы, якія бязладна грувасціліся на стале. Дзверы ў кабінет былі адчыненыя. Дудар лёгка грукнуў у іх і прывітаўся: – Добры дзень! – Здравствуйте, товарищ! Присаживайтесь. Через пять минут я освобожусь. Тут, знаете, срочно нужно вычитать материал – прислали из окружкома. И как всегда за несколько часов до сдачи номера. Дудар сеў на адно з венскіх крэслаў, якія стаялі ля сцяны насупраць стала. Нейкай іншай мэблі ў пакоі не было. Складалася ўражанне, што рэдактара сюды засялілі часова. Далі стол і крэсла. Працуй, таварыш. Прыйдзе час, гэтак сама хутка выселім, як і засялілі. Памятай пра гэта і не будуй далёкасяжных планаў. «Я б цябе прыбраў ужо сёння ж, русацяп», – незадаволена падумаў Дудар. – Ну вот и всё, – выгукнуў рэдактар, распісаўся на паперах, якія чытаў, і некага гучна паклікаў: – Володя, зайди-ка быстренько. У суседнім па калідоры пакоі адчыніліся дзверы, і да рэдактара зайшоў хлопец прыкладна аднаго ўзросту з Дударом. – Вот, готово, теперь можно нести в набор. Сгоняй, Володя, в типографию. Скажи, что я просил оперативно набрать, чтобы ещё сегодня вычитать набор. Хлопец узяў паперы і выйшаў з рэдактарскага пакою. – Слушаю вас, товарищ. Вы что-то написали для нашей газеты? – нарэшце рэдактар звярнуў увагу на незнаёмца. – Я да вас прысланы на працу, – адказаў Дудар, устаў з крэсла і падаў складзеную ў столку паперу, якую ўжо некалькі хвілінаў камечыў у руках. Рэдактар узяў паперу, разгарнуў і пачаў чытаць. Ён прачытаў усё да канца і нават надпіс на пячатцы агітацыйна-прапагандысцкага аддзела Віцебскага акружкама. – Вот и отлично, – сказаў рэдактар, – нам как раз нужна помощь. Мы ждали вас. Нам звонили из Витебска. Сейчас я вам напишу бумагу, чтобы вас поселили в общежитие. Это тут рядом. Володя вас проведёт. Рэдактар пачаў пісаць паперу з просьбай пасяліць новага працаўніка газеты. Дудар устаў з крэсла і падышоў да вакна. На вуліцы ўжо шарэла. Сонца няспешна кацілася за званіцы вялікага сабору, які стаяў на другім баку пляца. * * * Васіль Кроква быў фрылансэрам – пісаў для некалькіх газетаў. Гэта дапамагала яму ўтрымліваць сям’ю. Занятак літаратурай у Беларусі ў ХХІ стагоддзі амаль не прыносіў прыбытку. Гэта, хутчэй, было пакліканне. Беларусь заўсёды трымалася на літаратуры і паўстала з літаратуры. Прыкладна так лічыла большасць беларускіх пісьменнікаў. Васіль Кроква пісаў, бо не мог не пісаць. У літаратуру ён прыйшоў як паэт у далёкія студэнцкія гады. Але калі ён сур’ёзна пасталеў, адчуў, што мусіць ствараць вялікія празаічныя творы, каб было прасторна ягоным думкам, якія шчодра раіліся ў ягонай галаве. Кроква ніколі не арыентаваўся на нейкія моды, запатрабаванні выдаўцоў або на патрэбу замежнага чытача. Ягоныя раманы былі герметычныя і скіраваныя выключна на беларускую аўдыторыю. Замежнікам яны былі б зусім незразумелыя. Таму Кроква цураўся модных літаратурных тусовак і хаваўся ад усяго свету ў ціхамірнай правінцыі. Пасля сканчэння ўніверсітэта ён адмыслова ўзяў размеркаванне ў Полацак. Тут ён стварыў сям’ю, стаў журналістам і напісаў свае лепшыя літаратурныя творы. Кроква верыў у свой лёс. Лёс трэба вычуваць і не імкнуцца рабіць тое, што табе не наканавана. Васілю здавалася, што калісьці, у іншым жыцці, ён ужо жыў у Полацку, і быў перакананы, што ў нейкіх таемных куточках яго мозгу захоўваюцца ўспаміны пра гэта. Часам яны фрагментарна адкрываліся ў начных відзежах. Таму ён вельмі сур’ёзна ставіўся да сноў. Толькі ў адрозненне ад традыцыйнага іх успрымання, як нейкага зашыфраванага прадказання будучыні, Кроква бачыў у снах напамін пра мінулыя падзеі, якія нікуды не знікаюць, а дзесьці існуюць у іншай рэальнасці. Сон, у якім ён сустрэўся з Ластоўскім, выбіваўся са звыклага ўспрымання снення, да якога звыкся Васіль. Ластоўскі не быў з мінулага. Гэта было абсалютна дакладна зразумела Крокву. І пры чым тут марсіяне? Ніякіх больш-менш сэнсоўных тлумачэнняў сну Кроква не знаходзіў. Васіль нават дзеля цікавасці схадзіў у мэрыю, наведаў аддзел капіталь­нага будаўніцтва, дзе ўзяў інфармацыю пра ўзвядзенне новага супермаркета ў мікрараёне Аэрадром, дзе ён жыў. Мэрыя была такая ж самая, як учора і пазаўчора. Ніякіх слядоў пажару на будынку не было. Кроква нават пашукаў месца, адкуль ён з Ластоўскім аглядаў будынак мэрыі. Але такога месца не існавала ў прыродзе. Бо калі глядзець на будынак з праспекта Францыска Скарыны, то бачны толькі адзін бок мэрыі, а не ўвесь будынак. * * * Уладзік Скуратовіч аказаўся добрым хлопцам. І пакуль яны разам ішлі ў інтэрнат, Дудар амаль пасябраваў з ім. – А ты всё время говоришь по-белорусски? – гэта было другое пытанне, якое задаў Дудару яго новы знаёмец. – Ну, а як я павінен гаварыць, калі я беларус і жыву ў Беларусі. – Такія пытанні заўжды нервавалі юнака, але гэтым разам Алесь стрымаўся і не пачаў дыскутаваць. – Так-то так. Только в белорусских горадах практически все говорят по-русски. Вот и наша газета выходит по-русски. – Да пары да часу. Рэвалюцыя разняволіла народы і беларусы пачынаюць адраджаць сваю Бацькаўшчыну. А якая Бацькаўшчына без матчынай мовы, – скаламбурыў Дудар, засмяяўся і прадэкламаваў: – Паняслася песня волі між лясоў густых, балот... – О, это строки Михася Чарота, он выступал в Полацке, читал свою поэму «Босыя на вогнішчы». А ты хоть видел живого Чарота? – Не толькі бачыў, але разам з ім працаваў у газеце «Савецкая Беларусь». І разам ствараў «Маладняк». Можна сказаць, што гэта мой сябар. – Да ну! – здзівіўся Уладзік. – Так и ты, наверное, поэт? Уладзік спыніўся і пачаў пільна аглядаць Дудара. Даць веры таму, што гэты хлопец у пацёртым кажушку таксама паэт, было цяжка. – Не “наверное”, а паэт Алесь Дудар, мае вершы ўжо друкаваліся ў “Савецкай Беларусі”. А хутка выйдзе мая першая кніга “Беларусь бунтарская”. – Ух ты! – яшчэ больш здзівіўся Уладзік. – Почитаешь мне когда-нибудь? Признаюсь, я тоже пробовал писать стихи. И даже некоторые из них были напечаны в нашей газете. Но мне кажется, они не совсем удачные, чего-то в них не хватает. – А гэта таму, што пішаш не на роднай мове. Ты думаеш па-беларуску, гэтаксама, як твае бацькі і дзяды, а вершы пішаш па-расейску. Таму і не атрымліваецца. Вершы твае нараджаюцца калекамі, у іх няма моўнай мастацкай дакладнасці і прыгажосці. Разумееш? – Возможно, оно и так, – пагадзіўся Уладзік. – Вось створым у Полацку філію “Маладняка” і пачнем адпаведную працу. Прыедуць нашыя хлопцы, пачытаюць лекцыі. Пара Полацку ставаць на нацыянальныя культурніцкія рэйкі. – Дудар меў даручэнне ад Цэнтральнага Бюро “Маладняка” стварыць у Полацку філію, як гэта ён зрабіў ужо ў Віцебску. Навокал ужо зусім стала цёмна. Бадзёра рыпеў снег пад нагамі. Ула­дзік прывёў свайго новага калегу ў адзін з будынкаў былога езуіцкага калегіюма, які быў пераабсталяваны пад інтэрнат. Тут жылі пераважна вайскоўцы і навучэнцы 43-х полацкіх камандных курсаў. Але спыняліся тут і розныя цывільныя камандзіраваныя. Пахадзіўшы па нейкіх закутках, Уладзік прывёў мажную кабету, якая загадвала гаспадарчай часткай. Дудар паказаў ёй паперу ад рэдактара, кабета прачытала і павяла паказваць Алесю ягоны ложак. * * * Кроква любіў Ластоўскага. А ягоную аповесць “Лабірынты” лічыў сваёй настольнай кнігай. Пры канцы 80-х, калі Власта і ягоную аповесць нарэшце рэабілітавалі і надрукавалі ў часопісе “Маладосць”, Кроква збрашураваў гэтыя часопісныя старонкі і зрабіў кнігу. Не ўсё ў гэтай аповесці было яму зразумела, але наяўнасць нейкай таямніцы, якую трэба разгадваць, прымушала глядзець на “Лабірынты” не толькі як на мастацкі твор. Гэта азначала, што да аповесці трэба было вяртацца зноў і зноў. Кроква быў упэўнены, што Ластоўскі нешта зашыфраваў у “Лабірынтах”. Нешта вельмі істотнае ды ізатэрычнае. Тое, што ў Полацку былі, а можа і зараз ёсць, падземныя хады, не было адкрыццём. У любым старым беларускім горадзе былі свае ўласныя легенды пра сутарэнні і лёхі. Звычайна іх будавалі ў крэпасцях і кляштарах. Гэта дазваляла заможным асобам або мніхам пры небяспецы пакінуць сваё жытло незаўважна. У гэтых сутарэннях таксама хавалі ад хцівага вока скарбы і каштоўныя рэчы. Полацак быў поўны легендаў пра падзямеллі. З краязнаўчых кніг нават былі вядомыя ўспаміны людзей, якія напачатку ХХ стагоддзя ў тых лёхах пабывалі. Васіль верыў у гэтыя легенды. Больш таго, ён лічыў, што ў тых лёхах да сёння перахавана нешта вельмі істотнае для Полацка. Магчыма, нават Полацкі летапіс, пра які ўсе казалі, што ён страчаны назаўсёды. Але як тыя лёхі адшукаць? Васіль некалькі разоў старанна абследаваў усе закуткі Замкавай гары. Са сталёвым прэнтам ён аблазіў нават зарослыя быльнягом і кустамі стромкія схілы ракі. Нічога, аднак, падазронага не знайшоў. Калі нейкі ўваход або выхад з падзямелля тут і існаваў, то, відавочна, быў засыпаны пластом зямлі. Кроква вылічыў і тое месца, з якога Ластоўскі з Падземным Чалавекам спускаўся ў полацкія лёхі. Недзе побач з тым лазам стаяў некалі будынак Базыльянскага кляштара. Цалкам магчыма, што Ластоўскі спускаўся ў падзямелле са склепа таго будынка. Бо ўсе манастырскія камяніцы ў Полацку мелі свае дрэнажныя лёхі для адтоку грунтовай вады. Некаторыя былі такой вышыні, што па іх можна было, сагнуўшыся, вольна хадзіць. * * * Стварыць філію “Маладняка” ў Полацку аказалася яшчэ больш складана, чым у Віцебску. Дудар абышоў усе ўстановы культуры і адукацыі ў горадзе ў пошуках патэнцыйных сяброў літаратурнай арганізацыі. Але знайсці творчых людзей у правінцыйным зрусіфікаваным Полацку было не так проста. Найбольшае расчараванне Дудара чакала ў мясцовым педтэхнікуме. Тут ён меў гутарку з выкладчыкам Аляксандрам Пшчолкам, які наўпрост сказаў юнаку, каб той не баламуціў навучэнцаў і ўвогуле палачанаў, бо “белорусы не принимают в обиход этот язык”. З такім нахрапістым адмаўленнем Дудар сустрэўся ўпершыню. – Ведаем, адкуль вы набраліся гэтых думак. Але ранейшыя часы не вернуц­ца, як бы вы не хацелі і не імкнуліся іх вярнуць, – са злосцю прамовіў Дудар. Словы гэтыя яму даліся ў знакі, бо Пшчолка напісаў скаргу ў акружны камітэт. Маўляў, грамадзянін Дайлідовіч яго абражаў і абвінавачваў невядома ў чым, ледзь не ў контррэвалюцыі. Насамрэч пільны выкладчык толькі зрабіў вымову юнаку за тое, што той без даволу цягаўся па педтэхнікуме і падбухторваў навучэнцаў. Дудара выклікалі ў агітацыйна-прапагандысцкі камітэт акружкама, дзе яму прыйшлося даваць тлумачэнні. Па-іншаму сустрэлі Алеся ў Полацкім лясным тэхнікуме. Тут пераважна вучыліся вясковыя дзеці, таму скрозь гучала беларуская мова. У лястэхнікуме перыядычна адбываліся розныя імпрэзы, сустрэчы і вечарыны. Дудар з задавальненнем іх наведаў. Аднойчы ён і сам быў запрошаны выступіць перад навучэнцамі. Алесь расказаў пра “Маладняк”, пра тое, што цяпер працуе над стварэннем полацкай філіі літаратурнай арганізацыі, запрасіў тых, хто спрабуе свае сілы ў прыгожым пісьменстве, далучыцца да філіі. Пасля сустрэчы да яго падышлі два навучэнцы. Першы з іх, Уладзімір Паскробка, сказаў, што з’яўляецца карэспандэнтам некалькіх менскіх газетаў і плануе заняцца літаратурай. Другі – Міхась Гулякевіч – быў проста аматарам беларускай літаратуры, які перачытаў усё, што здолеў адшукаць, і чакаў ад Дудара дапамогі ў набыцці кніг беларускіх аўтараў. Дудар быў рады і гэтай “знаходцы”. * * * Святло ліхтара ўпала на сцены сутарэння. Падземны ход быў выкла­дзены з цэглы, цяжка ўжо сказаць якога колеру, бо каменныя бакі лёхаў і столь былі пакрытыя слоем зялёнага налёту, нібыта былі з медзі і ад вільгаці акісліліся. Але зялёнымі сцены былі толькі на пачатку шляху: там, куды яшчэ час ад часу трапляла святло. Далей сцены былі ўжо чорнымі, як быццам бы ў фоташопе прыбралі колер. На столі можна было пабачыць і плямы ад сажы. Відаць, некалі тут хадзілі з паходнямі. У разрэзе падземны ход уяўляў сабой усечанае кола, бо падлога ўсё ж была роўнай, шырыня яе была не болей за метр. Лёхі вялі ў бок Сафійскага сабора. Але ў падзямеллі ўжо цяжка было арыентавацца, лёхі маглі кудысьці адхінуцца, а заўважыць гэта было амаль немагчыма. Пасля 40-50 метраў стала цяжка дыхаць. Ён не звярнуў на гэта ўвагу і рушыў далей. Праўда, гэты асцярожны рух наўрад ці можна было б назваць шпацырам. Ён сунуўся хутчэй як мінёр па замінаваным полі. Спачатку яму здавалася, што можа абрынуцца столь і яго засыпле. Ці яго самога, ці выхад з падзямелля. Затым яму пачало мроіцца, што нехта ў гэтых лёхах ужо ёсць і сочыць за ім. Ён нібыта чуў гукі таропкіх крокаў, нейкія ўсхліпы і шоргаты. Пасля таго спыняўся, прыслуховаўся, і дзіўныя гукі адразу знікалі. Нібыта той ці тыя, хто былі ў лёхах, умэнт заціхалі. Ён ужо пачаў шкадаваць, што пацёгся ў гэтае падзямелле адзін. Навошта было так рызыкаваць? Але не хацелася ні з кім дзяліцца гэтым адкрыццём. Апошнім часам ён нікому не давяраў. Нехта зусім падсеў на грошы. Нехта проста стаў падазроным. Нехта спіўся і дэградаваў. Не, давяраць не было каму. Ён не мог так рызыкаваць: усё трэба рабіць самастойна. І не толькі таму, каб сабраць усе лаўры. Не было ўпэўненасці, што хтосьці не захоча пагрэць рукі на тым, што схаванае тут ад хцівых позіркаў. Дыхаць стала зусім цяжка. Ён спыніўся і адчуў, як гулка тахкае сэрца ў грудзях. Здаецца, яго стук разлятаўся па ўсім падзямеллі. Затым яго хіснула і падалося, што сэрца спынілася. Як быццам бы ў тэлевізары раптам на экране з’явіліся перашкоды ў суправаджэнні гучнага свісту. Гэты свіст імкліва нарастаў, і ён адчуў, што губляе прытомнасць. * * * Праца ў газеце не была цяжкай. Дудар галоўным чынам займаўся разглядам рэдакцыйнай пошты. А таксама рыхтаваў да друку карэспандэнцыі актыву газеты, перадусім моладзі з навакольных мястэчак і вёсак. Гэта было зручным, “стратэгічным” месцам для стварэння філіі. Праўда, адна справа – напісаць нататачку ў газету, з тузінам памылак, да таго ж на трасянцы, і зусім іншая – мастацкі твор. Але Дудар, прынамсі, ужо ведаў некалькі чалавек, якія маглі больш-менш змястоўна і гладка выкладаць на паперы свае думкі. Больш за ўсё яго раздражняў іншы бок працы – газета была расейскамоўнай, і таму даводзілася з трасянкі перакладаць на расейскую мову. А гэта азначала, што ён як бы сам русіфікаваў маладых людзей, паказваючы, дзе яны памыляюцца, пішучы па-расейску. Разуменне гэтага свайго дэструктыўнага чыну, бывала, даводзіла яго да шалу. Ён некалькі разоў парываўся завесці гутарку з рэдактарам пра перавод газеты на беларускую мову, але рэдактар і слухаць не хацеў, тлумачачы, што такое пытанне вырашаецца нават не ў Полацкім акругкаме. Існавала, аднак, добрая магчымасць працаваць і ў іншым кірунку. Гэта адбывалася пры непасрэдным кантакце з аўтарамі газеты. Па-першае, Дудар усіх запрашаў у філію “Маладняка”, якую яму даручана стварыць Цэнтральным Бюро літаратурнай арганізацыі. Па-другое, ён усіх намаўляў вучыць беларускую мову і спрабаваць пісаць на ёй, бо, як тлумачыў малады менскі паэт, усё адно з часам полацкая газета пяройдзе на беларускую мову, то варта ўжо зараз пачаць гэты працэс з нізоў – з селькараў і рабкараў. Выдатным падарункам Дудару стаў выхад у Менску яго першага зборніка вершаў “Беларусь бунтарская”. Гэта значна павысіла ягоны аўтарытэт у вачах полацкага кіраўніцтва і сярод полацкай моладзі. Цяпер Дудару даручалі і ўкладанне літаратурнай старонкі ў тутэйшай газеце, і, натураль­на, у ёй стала з’яўляцца значна больш беларускамоўных твораў. Дудара таксама актыўна пачалі запрашаць на сустрэчы ў школкі, іншыя навучаль­ныя ўстановы, у працоўныя калектывы. Ён паспеў выступіць не толькі ў самім Полацку, але і ў Ветрыне, і Дрысе. Паўсюль ён шукаў патэнцыйных сяброў стваранай філіі «Маладняка». Праўда, вынікі гэтых пошукаў былі сціплымі. Як высветлілася, паэты і празаікі не нараджаюцца самі па сабе, іх ствараюць і вырошчваюць. І для гэтага патрэбны адпаведныя ўмовы. * * * Выраз “узняцца на гару” для Васіля Кроквы не з’яўляўся нейкім абстрактным і ўмоўным. А быў абсалютна канкрэтным і азначаў узняцца на полацкую Замкавую гару, на якой, дамінуючы над усім наваколлем, стаяў Сафійскі сабор. Найбольш пісьменніку падабалася ўздымацца на гару з боку Запалоцця. У гэтым пад’ёме быў нейкі рытуал – прайсці па мастку праз Палату, пабачыць, як меншая рака сустракаецца з большай, і неспешна, прыступка за прыступкай, узысці на гару. Пры гэтым добра ўсведамляць, што ўскрай гары некалі ішла драўляная абарончая сцяна. І каб патрапіць у Верхні замак, трэба было прайсці праз браму з вежай, якая, як казачны волат, ахоўвала ўваход у сэрца горада. Гэтым разам Васіль не шукаў уваход у падзямелле. Ён прыйшоў сюды, каб паразважаць і падсілкавацца ад гэтай тысячагадовай крыніцы энергіі. Кроква сеў ля камля бярозы, якая расла амаль ля самага краю гары над вусцем Палаты. Адсюль быў добра бачны новы мост праз Дзвіну. Падчас яго будаўніцтва рабілі насыпную дарогу на мост, якая прайшла якраз пасярэдзіне былых Міхайлаўскіх могілак. Гэта было жахлівае відовішча – налева і направа ад дарогі ляжалі драўляныя рэшткі трунаў (а часам і цэлыя труны), чалавечыя косткі і старыя надмагільныя помнікі. Васіль некалькі разоў пісаў у газеты, у тым ліку і сталічныя, пра будаўнічае варварства, але дамогся толькі таго, што ўсе гэтыя «спадарожныя знаходкі» будаўнікі хуценька прыбралі. Пакінуўшы, незразумела чаму, толькі два надмагільныя помнікі – адзін нейкаму стацкаму саветніку Пагодзіну, другі – маладой палачанцы, якая пайшла з жыцця ў 18-гадовым узросце. Гэтыя помнікі яшчэ некалькі гадоў ляжалі побач з новай дарогай. Затым і яны некуды зніклі. Праваслаўныя Міхайлаўскія могілкі зруйнавалі саветы ў 30-х гадах, калі пашыралі полацкі аэрадром. Зраўнялі з зямлёй не толькі магілы, але і саму Міхайлаўскую царкву, якая месцілася пасярод старых кладоў. Самалёты з савецкімі зоркамі на крылах і фюзеляжах узляталі тут проста над трунамі, косткамі і надмагільнымі помнікамі. Кроква паспрабаваў гэта ўявіць і па ўсім яго целе пабеглі нервовыя мурашы. Ад старых жыхароў Запалоцця ён неаднойчы чуў розныя страшныя гісторыі, звязаныя з гэтым трагічным месцам. Тут почасту адбываліся розныя жахлівыя здарэнні – забойствы і згвалтаванні, – і неаднойчы бачылі ўсялякія дзіўныя з’явы. Вось і цяпер найбольш дарожных аварыяў у Полацку здараецца менавіта на гэтым, здавалася б, абсалютна бяспечным, участку дарогі на новы мост. «Нешта ёсць у гэтым свеце, што нараджаецца і дзейнічае тысячагоддзі, нягледзячы на ўсе грамадска-палітычныя змены і закалоты, – разважаў Кроква, прытуліўшыся спінай да камля бярозы. – І, відаць, гэта значна больш істотнае, чым розныя партыі, грамадскія рухі і аўтарытарныя рэжымы. Хаця, з іншага боку, менавіта аўтарытарныя рэжымы і пакідаюць пасля сябе такія жахлівыя анамальныя мясціны, учыніўшы гвалт і злачынства, парушыўшы святыя традыцыі і запаветы дзядоў». Кроква не быў зацятым антыкамуністам. Ён, хутчэй, прытрымліваўся сваёй тэорыі дабра і зла, святла і цемры. Паводле яго ў кожным асяроддзі, сярод прыхільнікаў любых ідэяў і перакананняў ёсць светлыя і цёмныя людзі, калі не лічыць зусім ужо дэманічных і вар’яцкіх, а такіх людзей Кроква ўважаў проста за небяспечна хворых. Бо нават сярод нямецкіх акупантаў часоў Другой сусветнай вайны было шмат светлых людзей. Адзін з такіх немцаў папярэдзіў дзеда Кроквы, што яго на раніцу арыштуюць, і такім чынам уратаваў усю дзедаву сям’ю, якая ўночы выехала ў партызанскі лес. Уратаваў і яго бацьку, які быў тады малым хлопчыкам і, атрымліваецца, уратаваў і Крокву. Аднак у сваёй тэорыі Васіль ніяк не мог знасці прычыну падзела людзей на светлых і цёмных. Калі казаць, што тут грае асноўную ролю выхаванне з маленства, то якім чынам здараецца, што браты-блізняты вырастаюць абсалютна рознымі людзьмі, часам – супрацьлеглымі? Як так атрымліваецца, што святыя айцы і мніхі, якія палову жыцця правялі ў сумоўі з Богам, раптам здзяйсняюць жудасныя злачынствы? Як патлумачыць дзеянні зацятых вернікаў, калі яны з ахвотай дапамагалі нямецкім карнікам знішчаць габрэяў? Падобна, што прычына падзелу на светлых і цёмных палягае значна глыбей, а прыкметы прыналежнасці захоўваюцца, магчыма, у генах. Або людзі не паміраюць, а толькі мяняюць цялесную абалонку. І ўсе свае назапашаныя якасці штораз пераносяць з сабой у новую чалавечую істоту. Кроква дастаў са сваёй невялікай сумкі, якую насіў на раменьчыку праз плячо, нататнік і сваім мудрагелістым почыркам запісаў: «Людзі, магчыма, не паміраюць, а толькі мяняюць свае цялесныя абалонкі». Затым ён спусціўся з гары, з таго самага боку, з якога і падняўся, і пашыбаваў спешным крокам у бок свайго мікрараёна. * * * Чарговы выклік у Полацкі акруговы камітэт не абяцаў Дудару нічога добрага. Пачуццё трывогі нарастала з кожным няроўным крокам, якім ён набліжаўся да адпаведнага будынка. Мінулы раз ён меў сведкаў, студэнтаў педтэхнікума, якія яго вадзілі па навучальным корпусе. Таму данос Пшчол­кі аказаўся марным. Студэнты пацвердзілі, што ніякім чынам Алесь яго не абражаў, толькі сказаў, што царскія часы ніколі ўжо не вернуцца, а Савецкая Беларусь будзе спрыяць нацыянальнай культуры, а значыць і мове. Пра гэта можна было прачытаць у любой сталічнай газеце на першай паласе. Гэта была, можна сказаць, генеральная лінія камуністычнай партыі ў нацыянальным пытанні. Таму ў акруговым камітэце ніякім чынам не маглі аспрэчыць словы Дудара, тым больш палічыць іх за абразу. Нават калі і не былі прыхільнікамі беларускага адраджэння. Прадчуванне Алеся не падманула. Гэтым разам сітуацыя была больш складанай. Дудару паказалі ананімку, у якой невядомы «добразычлівец» паведамляў у акругкам, што Аляксандр Дайлідовіч, супрацоўнік газеты «Полоцкий пахарь», ён жа паэт Алесь Дудар, падчас наведвання Ветрына называў кіраўніцтва Полацкай акругі русацяпамі, якія сабатуюць палітыку беларусізацыі, не хочуць пераводзіць сваю газету на беларускую мову, нічога не робяць у сферы адукацыі. Казаў, што неўзабаве камсамол такіх савецкіх работнікаў пагоніць бруднай мятлой. Гэта быў удар пад дых, бо цяпер абражанымі рабіліся работнікі Полацкага акругкама. Не цяжка ўявіць, якая адбылася размова і чым пагражалі Дудару. Алесь усё аспрэчваў і казаў, што гэта хлусня і чыстай вады правакацыя, бо калі б чалавек меў сапраўдныя факты, то навошта яму пісаць ананімку. У камітэце паабяцалі сур’ёзна разабрацца і прыняць меры. Меры маглі быць надзвычай радыкальнымі. Назаўтра ў Полацак прыехаў сам кіраўнік “Маладняка”, да таго ж галоўны рэдактар газеты “Савецкая Беларусь” Міхась Чарот. Яго візіт абудзіў правінцыйны Полацак. Паэта сустрэлі як шаноўнага госця, нават наладзілі яму вечарыну ў Камсамольскім клубе. Чарот меў шчырую гутарку з кіраўніцтвам акруговага камітэту і паручыўся за свайго маладога калегу Алеся Дудара. Калі Дудар на чыгуначным вакзале праводзіў Чарота на цягнік, той нахіліўся да ягонага вуха і ціха прамовіў: “Трымай свой язык за зубамі, бо з ГПУ я цябе ўжо не выцягну”. Увечары Дудар, застаўшыся сам-насам з сабой, напісаў верш. Цені блудзяць па твары, Сэрца точыць нуда. Сёння лепшы таварыш Можа цябе прадаць. Сёння не верыць нікому, Можа, я сам шпіён. Сціснуць рукамі скроні, Няхай пагасне агонь. Многія маюць сховы У шкліцах чырвоных маніст. Скажы па-свойму слова, Крыкнуць – ты шавініст. Будзіць волатаў косці, Будзіць сафійскі звон. Прыйшлі вы да нас у госці І нам надзелі ярмо. * * * З боку Запалоцця, непадалёку ад вусця Палаты, прычаленым да дзвінскага берага, стаяў дракар. Тут досыць нізкі бераг, крыху топкі, бо шчодра б’юць крыніцы, таму дракар, які, відаць, на хуткасці ўехаў у бераг, ці не напалову корпуса аказаўся сярод берагавога аеру. Гэта дазваляла амаль па сухім трапіць на карабель. Затое, каб адчаліць, спатрэбіліся б цягліцы ці не тузіна мужчынаў, бо саштурхнуць дракар на ваду цяпер было не так проста. Побач з дракарам нікога не было. У такую раніцу хіба што рыбака можна сустрэць у гэтай ціхамірнай мясціне. Ці быў хто на самім дракары Крокву не было відаць, бо, па-першае, ён бачыў дракар збоку, а чалавек мог проста сядзець на днішчы, або ляжаць, а па-другое, ветразь карабля быў спушчаны не да канца, таму за ветразем мог таксама нехта знаходзіцца. Спачатку Васіль падумаў, што гэта чарговая вандроўка скандынаваў, якія любілі займацца рэканструкцыяй часоў вікінгаў. Пра адну з такіх вандровак ён неяк рабіў рэпартаж. Але чым бліжэй падыходзіў да карабля, тым мацней у яго ўзнікала пачуццё, што гэта сапраўдны дракар. Што значыць “сапраўдны”, наўрад ці ён мог патлумачыць. Але што гэта не сучасная падробка, Кроква быў абсалютна ўпэўнены. Драўляны Одзін на носе дракара быў такім архаічным і праўдзівым, што Кроква нават улякнуўся. Хвілінаў пяць ён прастаў насупраць Одзіна, баючыся яго абмінуць і ступіць на карабель. І тут пачуў голас: – Ну, смялей, чакаю цябе ўжо колькі гадзінаў. За ветразем устаў чалавек. І Кроква імгненна яго пазнаў. Гэта быў Ластоўскі. Кроква асцярожна ўскараскаўся на борт дракара. На днішчы ляжалі вёслы і скураныя торбы, наладаваныя нейкім майном. Асцярожна пераступаючы праз усё гэта, Кроква пасунуўся ў бок Ластоўскага. Той ужо сядзеў на лаве для весляра і глядзеў на Замкавую гару. Кроква наблізіўся да яго і сеў побач. Нейкі час яны маўчалі. Як доўга, Кроква пазней не мог згадаць. Але ён выдатна памятаў, што першым парушыў маўчанне Ластоўскі. І зноў, як і мінулым разам, ён не варушыў вуснамі. – Як думаеш, ці наведваў гэты дракар Бізантыю? Пытанне Крокву падалося ня тое што дзіўным, але бессэнсоўным. Якая розніца, наведваў ці не наведваў гэты дракар Бізантыю. – Магчыма, і наведваў? Але якое гэта мае значэнне? – Гэта можа быць доказам таго, што сапраўды існаваў шлях “з варагаў у грэкі”. Ага, падумаў Кроква, значыць Ластоўскі тут як гісторык і даследчык, як аўтар “Кароткай гісторыі Беларусі”. Гэтая думка неяк разняволіла Крокву, бо ён ужо пачаў гадаць, што за мэта гэтай чарговай сустрэчы. Ластоўскі працягваў: – Гэты дракар не паспеў на дапамогу Рагвалоду і цяпер ён непрытульны, як Лятучы Галандзец. Чуў легенду пра Лятучага Галандца? – Канечне, кожнае дзіця ведае гэтую легенду, – адказаў Кроква Ластоўскаму, як вучань настаўніку. – Усё было б інакш, калі б гэты дракар паспеў у час. Уся беларуская гісторыя пайшла б іншым шляхам. Вельмі небяспечна ў лёсаносны перыяд не паспець у час. – А дзе каманда гэтага дракара? Бо, напэўна, не дракар вінаваты, а каманда, – нерашуча спытаў Кроква, бо, наколькі ён ведаў, у Лятучага Галандца былі і капітан, і каманда. Бо што такое карабель без каманды – проста чарупіна сярод хваляў. – Каманда з’яўляецца адразу, як толькі ўздымаецца ветразь, – Ластоўскі павярнуў галаву ў бок мачты карабля і дакрануўся рукой да ветразя. – Маеш рацыю, вінавата каманда, а не дракар. Але людзі могуць памыляцца і рабіць кепскія ўчынкі, а дракар не мае права памыляцца. Дракар – гэта пасланнік лёсу. Ёсць у свеце больш сур’ёзныя і важныя рэчы, чым людзі і іх жаданні, планы і справы. Кроква сіліўся зразумець, што гаворыць Ластоўскі, але ў яго гэта не атрымлівалася. – Але людзі несмяротныя, яны толькі мяняюць абалонку, – нечакана для самога сябе сказаў Кроква. Ластоўскі ўважліва паглядзеў на Крокву. Затым павярнуў свой твар у бок Сафійскага сабора і спытаў: – Бачыш, на крыжы Сафіі сядзіць крумкач? Гэта птушка або чалавек? Кроква паглядзеў у бок Сафіі і ўбачыў на крыжы званіцы чорную кропку. – Канечне, птушка, – упэўнена сказаў Кроква. – Але гэта таксама абалонка. Разумееш? Усё, што ты бачыш навокал – гэта абалонкі. Чалавек не можа сам абраць сабе тое, што заманіцца. Гэта вырашае дракар. Дакладней, той дракар, да каманды якога ён прыпісаны. Калі твой дракар спазняецца, ты апынешся на Лятучым Галандцы. І тады як бы ты ні хацеў, твой лёс губляе мэту, тады дракар проста перасоўваецца ў прасторы – бязмэтна і без порта прыпіскі. Кроква адчуў, як пад ім заварушыўся карабель, як нешта жывое. – Нам пара пакінуць гэты дракар-прывід. – Ластоўскі ўстаў і пачаў прабірацца на запалоцкі бераг. Кроква пасунуўся следам. Калі яны абодва сышлі на зямлю, на дракары рэзкім рухам узняўся ветразь і карабель рыўкамі пачаў ссоўвацца на ваду. На вадзе карабель ашчацініўся вёсламі і досыць імкліва пайшоў супраць плыні. Крокву хацелася задаць Ластоўскаму апошняе пытанне, каб неяк праясніць для сябе пачутае. Ён не вытрымаў і запытаўся: – А мэта якая? Якая мэта? – Не даць марсіянам захапіць Беларусь, – пачуў Кроква ў адказ, але самога Ластоўскага ўжо не ўбачыў.

* * * …калі над вершамі я плачу, то, значыць, нешта ўсё-ткі значу, як чалавек, які астачу жыцця не кінуў на абы, а вызнаць сэнс яго таемны і дух быцця адчуць нятленны жадае, каб знайсці збавенне, нягледзячы на лёс сляпы. 8 студзеня 2011 СОН Апоўначы, схіліўшыся з краю нябёс, да мяне дагукалася мама, і кажа мне гэтак: не вер, што тут цемра і нежыць, тут – як і там, толькі ўсё перавернута: хто быў апошнім, апынаецца першым, і Авель зайздросціць дару брата свайго… Тут чалавек падобны на свой першародны вобраз… І зямля адсюль бачыцца гэтак жа, як і неба – з зямлі… Пасля адвярнулася, накрылася воблакам – і заснула… 24 лістапада 2013 * * * Тэры і электарату Сабака звыкае да волі гаспадара і да ўтульнай хатняе службы; ненавязаным не хоча выходзіць на вуліцу, баіцца быць пакінутым сам-насам… З якой удзячнасцю ён ліжа маю далонь, калі я прышчэпваю павадок… 5 снежня 2013 ВЫРАК ВАРАННЯ На полі бязлюдным падвечар, сабраўшыся цёмнаю хмарай, вароны наладзілі веча, з усіх прыляцеўшы абшараў… Свой чорны выкарквалі гонар і лютасць вытоптвалі яра, пакуль не павыдзерлі з горлаў: кра! край гэты – крыж наш і кара!.. Гарлалі над выстылым полем да шарай гадзіны сыходнай, пакуль іх гаротная доля не сталася доляй народнай… 27 снежня 2013 * * * Каторы дзень сяджу і думаю: якая марнасць жыцця, хоць вазьмі ды засілься на вяроўчыне, якой перацягнулі ўчора купленае ў краме паліто (а гэта ж не на адну зіму?!)… Але ў нашай літаратуры амаль ніхто не сыходзіў так, як сыходзілі Маякоўскі, Цвятаева, Місіма альбо Сільвія Плат… Нашых часта выдавалі, добра плацілі, любілі і шанавалі, а калі, бывала, наадварот, – то не хапала волі, каб да канца выславіць сваё Я такім грэшным чынам… Ну, хіба што Жэня Янішчыц ды Гумянюк… Астатнія ад гарэлкі ўгаралі, хвароб і пражытых гадоў… Яшчэ самазгубна сыходзіў Сыс, зрэшты, ён і сышоў крывёю… А я?! Ці мог бы сысці я, замкнуўшы за сабой дзверы, ачапіўшыся на круку запыленай люстры?.. Наўрад ці… Задыхаюся, а – жыву… Думаю, каб самохаць сысці трэба мець сатанінскі талент, а можа, нават, выбітае на сэрцы ў спрэчках з Богам, таўро геніяльнасці… 28 снежня 2013 ГРАМАТЫКА ЖЫЦЦЯ Алесю Разанаву Ніхто не жадае быць словам, а ўсё – клічнікам, кропкаю альбо хоць коскаю, на крайні выпадак, пытальнікам, а хтосьці – працяжнікам ці шмакроп’ем… Так, у жыцці ёсць правілы пунктуацыі і выключэнні з іх, а ўсё ж без Слова няма ў нас сэнсу, бо толькі ў ім – крыж нашай сутнасці і ўваскрашэнне… Скурчваемся пытальнікамі ў старасці – ніхто нам не адказвае, выструньваемся клічнікамі ў труне – ніхто нас не чуе… І толькі Слова моўчкі стаіць наводдаль, нікім не заўважнае і не пачутае… 27 студзеня 2014 * * * Нам славы зямное не будзе нікому, а – ўсім і адна: за тое, што – Божыя людзі і нас не скарыў Сатана… Ды нават і тых, хто скарыўся, не кіне на гібласць Хрыстос, а веры працягне скарынку заместа адчаю і слёз… 29 cтудзеня 2014 * * * прахапіўся ў сне на магіле мамы адчуўшы як скрозь пальцы прарастае трава 3 лютага 2014 * * * Зямля, цяжарная быццём бацькоў, і неба, лёгкае дыханнем Бога, мой дух і плоць у свой спрадвечны схоў павінны ўзяць, іх раздзяліўшы строга на дзве сукупных сутнасці жыцця, якія у адной зямной істоце, ратуючы сябе ад забыцця, з’ядналіся насуперак Прыродзе. 22 сакавіка 2014 * * * Паэт Рыгор Барадулін жыў ад мяне недалёка – наўскос – на вуліцы Мележа, пры Севастопальскім парку… Нядаўна перасяліўся вышэй, абжываючы неба над тым зелянеючым месцам… Цяпер, калі там гуляю, гляджу ў паднебную вечнасць, дзе ў высях, пад яркімі зорамі паэт наш Рыгор Барадулін Тварцу ненатомна чытае на роднай матчынай мове свае беларускія вершы… Я думаю ўсё ж, што аднойчы Гасподзь не стрывае такога нахабства й прэтэнзій на Слова, і вытурыць дзядзьку Рыгора, як вытурыў колісь адтуль яго першапродка Адама… Ды ў тым пакаранні Паэта і цепліцца наша надзея на існае ў нас адраджэнне – вяртанне нямым беларусам іх роднай памерлае мовы… 31 сакавіка 2014 * * * Такі гожы сонечны дзень! А нехта падышоў збоку і топчацца па маім распластаным ценю… 2 жніўня 2014 * * * Пагодзімся, паэзія – душа чалавека. Хіба скажаш, што не любіш яе, калі ты не бяздушны… 13 снежня 2014 * * * Ніхто не ведае, што ён будзе рабіць у апошні момант: радавацца жыццю ці жахацца смерці? Госпадзе, самая страшная Твая кара – забраць чалавека без папярэджання… А можа, ў гэтым і ёсць Твая літасць? 19 жніўня 2014 * * * Ах, смерць – падманка жыцця. Немаўля, якое перастае плакаць з пустышкаю ў роце… 23 жніўня 2014

У жанры шляхецкай гавэнды Рэцэнзія на кнігу Ігара Запрудскага І.М. Запрудскі. Метафізіка беларускай крытыкі. – Мінск: БДУ, 2013. – 220 с. Напачатку колькі слоў тлумачэння, чаму рэцэнзія на кнігу, выдадзеную ў 2013 г. напісана так позна. У мае рукі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі” трапіла толькі ў 2014 г., дзякуючы руплівасці аўтара. Выдадзеная накладам 100 асобнікаў у выдавецкім цэнтры Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, кніга не была прызначана для продажу ў кнігарнях, а толькі для карыстання ў рамках вучэбнага працэсу. Фактычна, звычайны чытач, не меў шансаў пабачыць гэтую кнігу, несумненна вартую ўвагі аматараў нацыянальнай літаратуры. У кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі” незвычыйная не толькі назва, але і гісторыя напісання. Аўтар добра вядомы ў асяроддзі навукоўцаў-беларусістаў як гісторык літаратуры ХІХ ст., даследчык творчасці Адама Кіркора, Вінцэся Каратынскага, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Янкі Лучыны. Выпускнік філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, выкладчык кафедры гісторыі беларускай літаратуры, Ігар Запрудскі абараніў у 2000 г. кандыдацкую дысертацыю “Творчасць Адама Кіркора: ад Рамантызму да пазітывізму” (навуковым кіраўніком быў прафесар Алег Лойка), выдаў курс лекцый “Нарысы гісторыі беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя” (Мінск, 2003) і манаграфію “Па дарозе на Парнас. Атрыбуцыйныя даследаванні і пытанні рэцэпцыі беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя” (Мінск, 2012). Апошняя з названых кніг была прызнана найлепшай публікацыяй у галіне гуманітарных навук за 2012 год на Кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Каўнасе (2013). І раптам знаны даследчык літаратуры ХІХ ст. выдае зборнік артыкулаў і рэцэнзій, прысвечаных прозе Міколы Купрэеева і Леаніда Маракова, паэзіі Вальжыны Морт і Віктара Вабішчэвіча, крытычным артыкулам Ірыны Шаўляковай, змагаецца з надзённымі праблемамі бягучага літаратурнага працэсу: правінцыйнасцю беларускай літаратуры, пасіўнасцю крытычнага цэха, агрэсіўным наступленнем сучаснай рускамоўнай літаратуры на Беларусі. Зрэшты, поўнай неспадзянкай гэтая кніга сталася толькі для чалавека, які не чытаў артыкулаў і рэцэнзій Запрудскага пра сучасную літаратуру ў беларускіх часопісах і газетах, які не ведае, што ён некалькі гадоў працаваў па сумяшчальніцтве загадчыкам аддзела крытыкі часопіса “Маладосць”. Прычыны, якія падштурхнулі Ігара Запрудскага кінуцца ў вір бягучага літаратурнага працэсу, агучаны ім у “Прадмове” да кнігі: клопат за лёс айчыннай літаратуры і незадаволенасць станам літаратурнай крытыкі. “За два дзесяцігоддзі наша літаратура карэнным чынам змянілася. Зрушыла­ся з мёртвай кропкі безальтэрнатыўнасці дагматаў сацыялістычнага рэалізму і беларуская крытыка. Але чаму ж яе сучасны стан у абсалютнай большасці сапраўды заангажаваных супольнікаў літаратурнага працэсу выклікае глыбокую незадаволенасць, занепакоенасць і нават пратэст?” — задае эмацыянальнае пытанне аўтар кнігі. Сябе Ігар Запрудскі называе прыхільнікам “рэальнай крытыкі”, ключавымі прынцыпамі якой з’яўляюцца шчырасць, праўдзівасць і імкненне ўзбудзіць цікавасць да роднага прыгожага пісьменства. Цікава, што лейтматывам прадмовы з’яўляецца матыў спадзявання. Аўтар спадзяецца, што на працягу дваццаці гадоў быў не толькі сведкам, але і ўдзельнікам літаратурнага працэсу, што праніклівы і ўважлівы чытач зразумее кампазіцыйную пабудову кнігі, і, самае галоўнае, спадзяецца “быць небескарысным для тых, хто жадае далейшага развіцця беларускай літаратурнай думкі і прызнання яе аўтарытэту ў грамадстве”. Уражвае ў “Прадмове” спалучэнне веры ў праніклівасць і мудрасць чытача з прыхаванай няўпэўненасцю аўтара ва ўласных сілах, ці, дакладней, у слушнасці свайго звароту да крытычнага жанру. Гэтая няўпэўненасць адчуваецца на працягу ўсёй кнігі: цікавы, удумлівы артыкул пра Максіма Багдановіча заканчваецца сказам: “Спадзяюся, што публікацыя гэтых маіх даўніх назіранняў небессэнсоўная”; у вострым, дыскусійным тэксце “Сапраўды-2” раптам гучыць пытанне: “Быць можа, памыляюся і я, імкнучыся ажывіць айчынную крытыку?” Чаго няма ў прадмове, дык гэта тлумачэння даволі дзіўнай назвы кнігі: “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”. Няма такога тлумачэння і ў анатацыі. Калі верыць назве, найноўшая кніга Ігара Запрудскага – пра крытыку: яе асноўныя прынцыпы і праблемы. Калі верыць прадмове і анатацыі, яна – пра беларускую літаратуру: ад Максіма Багадановіча і Максіма Гарэцкага да Алеся Разанава і Вальжыны Морт. Змест кнігі пацвярджае яе дваістую прыроду: пераважная большасць артыкулаў прысвечана ўсё ж такі літаратуры, але найбольш важныя і распазнавальныя тэксты – менавіта крытыцы: “Сапраўды (пра крытыку ўвогуле і крытыку ў прыватнасці)”, “Сапраўды-2 (Як скрасці левы чаравік?)”, “Пост САПРАЎДЫ, або БАДАЙ-2”, “Хроніка аднаго панядзелка, ці Міфа- і структуралагема “новага” літаратурна-крытычнага дамастрою”. І нават “фірмовы” артыкул пра беларускую прозу “Пра некаторыя тэндэнцыі ў беларускай прозе (кампілятыўны канспект з дапаможнікаў па сучаснай літаратуры)” заканчваецца разважаннямі пра беларускую крытыку, прычым разважаннямі вельмі вобразнымі і эмацыянальнымі: “У крытычнай “прадукцыі” апошняга часу заўважаецца навязлівае з’яўленне тэкстуальных фрагментаў, якія ўмоўна можна назваць “лямантам” гаротных крытыкаў. Многім цяпер падаецца адпаведным духу часу, што такі суб’ект літаратурнага працэсу, як крытык, стаў не проста другасным, а лішнім. <…> З-за адсутнасці цэнзуры ў атмасферы творчай свабоды пісьменнікі “расперазаліся”, часта нават не прапануючы і намёку на “грандыёзныя” мастацкія здзяйсненні, пачуваюць сябе ледзь не медыумамі, якія, натуральна, павінны быць па-за крытыкай. Усё, што ні напіша творца, – дарэчы, бо сам аўтар можа патлумачыць невыпадковасць любой дэталі, нюансу, ходу думкі. Пры гэтым забываецца, што як чытач, так і крытык у прынцыпе не могуць быць тоеснымі аўтару. Сёння крытык почасту змушаны апраўдвацца, няёміцца, пачуваючы сябе адзіным апранутым чалавекам на нудысцкім пляжы аголеных творцаў, якія, як дзяўчаты перад дэфларацыяй, і хочуць “крытыкі”, і панічна баяцца яе”. Такім чынам, новы праект Ігара Запрудскага – кніга пра крытыку (тэарэтычныя разважанні) і, адначасова, кніга крытыкі (практычныя ўзоры “рэальнай крытыкі”), а яшчэ гэта – падсумаванне прачытанага і перадуманага аўтарам за апошнія дваццаць гадоў, своеасаблівыя мемуары назіральніка і ўдзельніка літаратурнага працэсу. Пасля кожнага артыкула ў зборніку пазначаны год напісання (ад 1995 да 2012 г.) і менавіта храналогія стварэння тэкстаў вызначае кампазіцыю кнігі. Вось чаму артыкулы пра Уладзіміра Караткевіча і Івана Мележа папярэднічаюць артыкулам пра Максіма Гарэцкага і Максіма Багдановіча, а рэцэнзія на “Дзярэчынскі дыярыюш” Міхася Скоблы папярэднічае рэцэнзіі на “Успаміны Сапліцы” Генрыка Жавускага. Акрамя таго, кніга падзелена аўтарам на дзве часткі: “Артыкулы і нататкі” і “Рэцэнзіі і водгукі”, але гэты падзел даволі ўмоўны і ў выпадку некаторых тэкстаў неапраўданы: напрыклад, “водгукі” “Горад і сейбіты ветру (у цянётах магічнага рэалізму)” і “Кнігі-людзі-парадоксы” смела можна было змясціць у раздзеле “Артыкулы і нататкі”. З першых старонак кнігі Ігара Запрудскага адчуваецца дасканалае веданне аўтарам гісторыі нацыянальнай літаратуры, добрая тэарэтычная падрыхтоўка, канцэптуальнасць мыслення, уменне аналізаваць творы, арыгінальнасць гіпотэз і высноў. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова прачытаць хаця б некалькі тэкстаў з “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”. Ігар Запрудскі пацвярджае сваю рэпутацыю прафесійнага гісторыка беларускай літаратуры ХІХ ст. у рэцэнзіях на першы том анталогіі “Беларуская літаратурная спадчына”, перавыданне ананімнай паэмы “Тарас на Парнасе” і творы Генрыка Жавускага і Тадэвуша Булгарына. Ён смела сцвярджае сябе як даследчык беларускай літаратуры ХХ ст. у артыкулах, прысвечаных творчасці Максіма Гарэцкага, Максіма Багдановіча, Івана Мележа, Міхася Стральцова, Алеся Разанава, Міколы Купрэева, Валянціны Коўтун. І ўрэшце не баіцца выступаць у ролі заўзятага літаратурнага крытыка, ацэньваючы найноўшыя тэксты Андрэя Федарэнкі, Адама Глобуса, Міхася Южыка, Анатоля Казлова, Вальжыны Морт, Нікі Ракіцінай. Выказванні Ігара Запрудскага пра беларускую літаратуру вылучаюцца вобразнасцю і змястоўнасцю: “Роўна 100 гадоў таму кволы беларускі літаратурны саджанец упершыню абгарадзілі, каб не патаптала скаціна, і ўзяліся паліваць і даглядаць. Гэтая сціплая загародка называлася “Наша ніва”. Насуперак скептыкам сёння ў ёй вырас рэальны нацыянальны літаратурны баабаб, які прагне амаладжэння”. “Толькі нікчэмнік будзе адмаўляць дасягненні беларускай літаратуры савецкага перыяду. Але, як ні журботна гэта прызнаць, у адрозненне ад свежай генерацыі, усе “бээсэсэраўскія” творцы былі ў агульнаэстэтычным плане рэдуцыраванымі. Хацеў хто ці не, але мусіў пацвярджаць сваю ідэалагічную добранадзейнасць, свае жанравыя і стылявыя шуканні”. “Сённяшні манапаліст, пакаленне філалагічнае, паступова сыходзіць. Са сваіх дзяцей яно не выхавала ў такой жа ступені прагных да творчага дыктату паслядоўнікаў. На змену прыходзяць унукі – пакаленне лінгвістычнае, якое рускі культурны вектар-арыенцір мае на ўвазе толькі як шараговы і пазаштатны”. Аналізуючы артыкул Міхася Стральцова пра паэзію Уладзіміра Хадыкі, аўтар “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі” трапна заўважае, што Стральцоў, “пішучы пра лірыку Хадыкі, нібы характарызаваў і ўласную вершатворчасць”. Вызначаючы сутнасць паэтычнай манеры Алеся Разанава, Ігар Запрудскі слушна называе “медытатыўную заглыбленасць у пэўны эмацыянальны стан, насычанасць і напружанасць думкі і, як ні парадаксальна, абстрагаванасць дэталізаваных апісанняў”. Справядліва адзначае крытык наяўнасць шматлікіх запазычанняў і ўплываў у паэзіі Вальжыны Морт: “Хочаш не хочаш, а мусіш задумацца, колькі рысачак-штрышкоў і нават элементаў-абрысаў самой паставы WM было запазычана яе творцам з перакладных англійскага, польскага і ўкраінскага камрадаў”. Але галоўная адметнасць кнігі Ігара Запрудскага ў кантэксце сучаснай беларускай крытыкі заключаецца не ў сукупнасці выказаных аўтарам цікавых думак і добра напісаных тэкстаў, а менавіты ў манеры выкладання матэрыялу, у выбранай аўтарам творчай стратэгіі. І тут мы зноў вяртаемся да паняцця “рэальнай крытыкі” і трох кітоў, на якіх яна трымаецца: шчырасць, праўдзівасць, імкненне зацікавіць роднай літаратурай чытача. У шчырасць аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”, у ягоную чытацкую любоў да роднай літаратуры і боль за яе сучасны стан верыццаa priori, інакш бы ён не прамяняў надзейную, абжытую тэрыторыю гістарычнага літаратуразнаўства на адкрытую для ўсіх вятроў прастору літаратурнай крытыкі, дзетворцы-пісьменнікі і прафесійныя крытыкі напэўна ўспрымаюць яго як дзівака-неафіта. Зрэшты, неабыякавасць аўтара кнігі да лёсу айчыннай літаратуры выразна праяўляецца ў большасці артыкулаў і рэцэнзій: і разважліва-аналітычных,іэмацыянальна-палемічных. Што гарантуе праўдзівасць Ігара Запрудскага як крытыка? На думку аўтара, менавіта ягоная непрыналежнасць да карпаратыўнага цэху крытыкаў і да пісьменніцкага асяроддзя ўвогуле, адсутнасць задачы абслугоўваць інтарэсы той ці іншай тусоўкі, “раскручваць” творчасць сяброў і падтрымліваць агульныя “правілы гульні ў літаратуру”. “Не будучы карпаратыўным крытыкам, я адбіраў прыклады не тыя, што “за”, а паказальныя”, – папярэджвае ён у адным з артыкулаў. А ў другім прызнаецца: “Я ж не заўзяты крытык, які павінен штосьці пісаць ледзь не па абавязку. Прызнаюся, я аматар…”. Застаецца рэалізаваць трэці прынцып: узбудзіць цікавасць да роднага прыгожага пісьменства ў сучаснага чытача (“І сёння мяне многае засмучае ў артыкулах і рэцэнзіях, апублікаваных у перыёдыцы: асабліва калі пра шэры і незмястоўны твор яшчэ і пішацца нецікава…”). Вядома, шчырасць і праўдзівасць выкананню гэтай няпростай задачы спрыяюць, але каб выклікаць сапраўдную цікавасць чытача да беларускай літаратуры, трэба пра яе па-іншаму пісаць: востра, захапляльна, з нечаканымі параўнаннямі і эмацыянальнымі аўтарскімі адступленнямі. Як белетрызаваную аповесць, як шляхецкую гавэнду, як мемуары. Увогуле, мемуарны жанр аўтар ставіць вышэй за навуковы дыскурс: кніга крытыкі і пра крытыку пачынаецца з успамінаў пра асабістую сустрэчу студэнта Ігара Запрудскага з пісьменнікам Уладзімірам Караткевічам, апісанне сустрэчы заканчваецца эмацыянальным заклікам: “…давайце не саромецца і, галоўнае, не ленавацца пісаць успаміны, бо ніякія, нават самыя цудоўныя, публіцыстычныя і навуковыя артыкулы не дадуць нашчадкам жывога ўяўлення пра тое, што было, было колісь!” Уплыў мемуарнай прозы, такіх яе разнавіднасцяў, як дыярыуш, шляхецкая гавэнда, выразна адчуваецца ў стылі кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”: агульныя разважанні пра літаратурны працэс і аналіз канкрэтных твораў аўтар раз-пораз перамяжоўвае ўспамінамі з асабістага жыцця, шчодра перасыпае прыказкамі і прымаўкамі. Філасофскія паняцці і літаратуразнаўчыя тэрміны (“гарызонт чакання” Х-Г. Гадамера, “звышлітаратура” А. Адамовіча) суседнічаюць у артыкулах і рэцэнзіях Ігара Запрудскага са з’едлівымі народнымі выслоўямі і фразеалагізмамі: “Пакуль не ўкусіць уласная вош, ніхто не варухнецца”, “Хвалі каня пасля дарогі, а пана (пісьменніка) – як выцягне ногі”, “Як пакуль свежым вокам з маёй званіцы відаць…” Апафеозам “фалькларызацыі” крытычнага стылю з’яўляецца наступны апакаліпсічны малюнак сучаснага літаратурнага працэсу: “Крытыкі засяроджаны на нюансах і канцэптуальна маўчаць, быццам ім каровы языкі аджавалі. Пісьменнікі матыляцца, як мухі ля святла, каля “сваіх” выданняў. За выключэннем некаторых імёнаў, многія цяперашнія белетрысты пішуць так моцна, як кот брыкаецца. “Паэзіі” сёння хапае, ды “крэпкіх” вершаў – вельмі мала. У агульнай масе шматлікія лірыкі “спяваюць”, нібы тыя жабракі пад касцёлам. Пад акампанемент іх журботных галашэнняў ціха канае пераклад, які ў незалежнай Беларусі – ні дома, ні замужам. Драматургія пры тэатрах, як той п’яны пры плоце: адпусціць, дык паваліцца. Аднак ёсць ніштавата драматургаў, у якіх творчага сораму, як у пеўня мяса на шпорах. Але ўсе разам салідарна ўпэўнены, што крытыка ім трэба, як свінні завушніца”. У кнізе цытуюцца або згадваюцца многія пісьменнікі і літаратуразнаўцы, як беларускія (Антон Гарэцкі, Аляксандр Гроза, Ялегі Пранціш Вуль, Антон Луцкевіч, Максім Гарэцкі, Якуб Колас, Янка Купала, Максім Багдановіч, Уладзімір Дубоўка, Алесь Адамовіч, Віктар Каваленка, Міхась Тычына), так і замежныя (Фёдар Дастаеўскі, Артур Конан-Дойл, Фрыдрых Ніцшэ, Томас Ман, Эрых Марыя Рэмарк, Маргарэт Мітчэл, Колін Макалоў, Ралан Барт, Джон Гарднер). Цытаты з аўтарытэтных літаратурных крыніц раз-пораз перамяжоўваюцца згадкамі пра выпадкі з асабістага жыцця аўтара кнігі. У кнізе пад амбіцыйнай назвай “Метафізіка беларускай крытыкі” можна прачытаць наступны пасаж: “Прыходжу дахаты. Жонка сустракае: “Так стамілася – мыла вокны, выцірала пыл, рыхтавалася да Вялікадня, так што вячэру, калі ласка, падагрэй сам”. Уласная стома, дзённыя ўражанні, затым згаданы чамусьці неблагі артыкул заходняга аўтара пра механізмы і спружыны міфалагізацыі… Карацей, я эгаістычна не згадзіўся. Жонка зазлавала. Самотна вячэраючы, думаў, што і сапраўды мы жывём у сілавым полі міфаў і не толькі палітычных, але і сямейных. Ранішняя рытуальная кава і вячэрняя стома”. Адсутнасць яскравых твораў у сучаснай беларускай літаратуры крытык звязвае з творчай імпатэнцыяй пісьменнікаў, а імпатэнцыю… з іх філалагічнай адукацыяй: “Значны адсотак нашых пісьменнікаў прайшоў праз філфакі ВНУ. І тут таксама карані пісьменніцкай імпатэнцыі. Філфакі – жаночыя ўстановы з адметным светасузіраннем. І рэдкія там “кропелькі” мужчынскай прысутнасці асуджаны на выключнасць і заканамерныя комплексы”. Падобныя біяграфічныя ўстаўкі, як і фразеалагічныя аздабленні, безумоўна, ажыўляюць стыль кнігі, але не заўсёды ідуць ёй на карысць. Тое ж самае можна сказаць пра палемічны пафас і дыскусійнасць, характэрныя для большасці артыкулаў і рэцэнзій Ігара Запрудскага. Як вядома, не запальвае іншых (слухачоў, чытачоў) той, хто сам не гарыць. І чытаць пранікнёныя, вобразна-эмацыянальныя тэксты куды цікавей, чым нудныя, псеўданавуковыя разважанні, перасыпаныя мноствам мёртвых тэрмінаў. Але ў некаторых палемічных артыкулах Ігара Запрудскага сустракаеш такое напластаванне аргументаў і контраргументаў, што здаецца, нібыта аўтар спрачаецца сам з сабой і адразу пра ўсё на свеце (“нешта пра нішто”), забыўшыся пра заяўленую тэму. Чытаючы такія артыкулы, як “Сапраўды (пра крытыку ўвогуле і крытыку ў прыватнасці)”, “Сапраўды-2 (Як скрасці левы чаравік?)”, “Пост САПРАЎДЫ, або БАДАЙ-2” згадваеш яшчэ адзін папулярны жанр беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя, які напэўна паўплываў на аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”: гутарку (“Гутарка старога дзеда”, “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Гутарка двух суседаў” і інш.). Праграмная арыентацыя на займальнасць, імкненне зацікавіць чытача выразна адчуваецца ў парадаксальных, “барочных” загалоўках артыкулаў і рэцэнзій: “Партрэт Караткевіча ў імпрэсіўнай рамцы, або давайце пісаць успаміны”, “Настальгічная навацыя, або Водар іранічнага блазенства (пра аповесць Васіля Быкава «Ваўчыная яма»), “Алхімія слова, ці Антынафталін для споду літаратурнага куфра («Кніга ўзнаўленняў» Алеся Разанава)”, “Выкананы запавет, або Па слядах тутэйшых д’артаньянаў («Успаміны Сапліцы» Генрыка Жавускага)” і інш. Што праўда, у пагоні за эфектным, “дэтэктыўным” загалоўкам аўтар часам губляе пачуццё меры, і “блішчасты” загаловак замест таго, каб прыцягваць увагу, пачынае раздражняць: “Боскасць, босасць і Паэзія, ці сверб секулярызаваных кантычак”, “Прыдуманая наўмыснасць, альбо Нешта пра «ні пра што» (імпрэсіянісцкія выявы зборніка Віктара Вабішчэвіча «Уражанне»)” і інш. Паспрабаваўшы вызначыць галоўныя асаблівасці крытычнай манеры Ігара Запрудскага, я вырашыў суаднесці свае суб’ектыўныя ўражанні з меркаваннем прафесійнага даследчыка творчых стратэгій у беларускай крытыкі і звярнуўся да грунтоўнага артыкула Маргарыты Аляшкевіч “Стратэгіі поспеху ў беларускай літаратурнай крытыцы” (“Studia Białorutenistyczne”, 2013, t. 7, s. 177-195). Як ні дзіўна, я не знайшоў там ані радка пра аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”, ніводнай спасылкі на ягоныя шматлікія публікацыі. Згадаліся сумныя словы Ігара, сказаныя ў прыватнай размове: “Прафесійныя крытыкі аднесліся да маёй кнігі без энтузіязму”. І яшчэ ўспомнілася ягонае выступленне на Кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Каўнасе (2014) з дакладам “Творчая спадчына Ф. Багушэвіча ў кантэксце беларускага нацыянальнага адраджэння ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў”, якое ён нечакана скончыў згадкай пра сваю прыгоду з крытыкай і песіместычнай высновай: “Здаецца, дарэмна я “хадзіў” у крытыку”. Дык вось, хацелася б запярэчыць Ігару Запрудскаму. На маю думку, ягоны паход у крытыку быў недарэмны, карысны для нацыянальнай літаратуры, і яго варта працягваць. Сведчыць пра гэта зборнік “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”, якому няма аналагаў у беларускай крытыцы, як няма аналагаў гутаркова-га­вэндзярскаму крытычнаму стылю аўтара. Для мяне галоўная каштоў­насць кнігі Ігара Запрудскага заключаецца ў сустрэчы двух культурных далягладаў: ХІХ стагоддзя і сучаснасці, і ў спалучэнні дзвюх метадалогій: гістарычнага літаратуразнаўства і бягучай крытыкі. Цікава ўбачыць найноўшую беларускую літаратуру ў гістарычнай перспектыве і “прымерыць” на творчасць нашых сучаснікаў погляды і выказванні Аляксандра Грозы, Ялегія Пранціша Вуля, Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Гарэцкага, Антона Луцкевіча. У гэтым бачыцца наватарства і непаўторнасць кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”.

У жанры шляхецкай гавэнды Рэцэнзія на кнігу Ігара Запрудскага І.М. Запрудскі. Метафізіка беларускай крытыкі. – Мінск: БДУ, 2013. – 220 с. Напачатку колькі слоў тлумачэння, чаму рэцэнзія на кнігу, выдадзеную ў 2013 г. напісана так позна. У мае рукі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі” трапіла толькі ў 2014 г., дзякуючы руплівасці аўтара. Выдадзеная накладам 100 асобнікаў у выдавецкім цэнтры Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, кніга не была прызначана для продажу ў кнігарнях, а толькі для карыстання ў рамках вучэбнага працэсу. Фактычна, звычайны чытач, не меў шансаў пабачыць гэтую кнігу, несумненна вартую ўвагі аматараў нацыянальнай літаратуры. У кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі” незвычыйная не толькі назва, але і гісторыя напісання. Аўтар добра вядомы ў асяроддзі навукоўцаў-беларусістаў як гісторык літаратуры ХІХ ст., даследчык творчасці Адама Кіркора, Вінцэся Каратынскага, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Янкі Лучыны. Выпускнік філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, выкладчык кафедры гісторыі беларускай літаратуры, Ігар Запрудскі абараніў у 2000 г. кандыдацкую дысертацыю “Творчасць Адама Кіркора: ад Рамантызму да пазітывізму” (навуковым кіраўніком быў прафесар Алег Лойка), выдаў курс лекцый “Нарысы гісторыі беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя” (Мінск, 2003) і манаграфію “Па дарозе на Парнас. Атрыбуцыйныя даследаванні і пытанні рэцэпцыі беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя” (Мінск, 2012). Апошняя з названых кніг была прызнана найлепшай публікацыяй у галіне гуманітарных навук за 2012 год на Кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Каўнасе (2013). І раптам знаны даследчык літаратуры ХІХ ст. выдае зборнік артыкулаў і рэцэнзій, прысвечаных прозе Міколы Купрэеева і Леаніда Маракова, паэзіі Вальжыны Морт і Віктара Вабішчэвіча, крытычным артыкулам Ірыны Шаўляковай, змагаецца з надзённымі праблемамі бягучага літаратурнага працэсу: правінцыйнасцю беларускай літаратуры, пасіўнасцю крытычнага цэха, агрэсіўным наступленнем сучаснай рускамоўнай літаратуры на Беларусі. Зрэшты, поўнай неспадзянкай гэтая кніга сталася толькі для чалавека, які не чытаў артыкулаў і рэцэнзій Запрудскага пра сучасную літаратуру ў беларускіх часопісах і газетах, які не ведае, што ён некалькі гадоў працаваў па сумяшчальніцтве загадчыкам аддзела крытыкі часопіса “Маладосць”. Прычыны, якія падштурхнулі Ігара Запрудскага кінуцца ў вір бягучага літаратурнага працэсу, агучаны ім у “Прадмове” да кнігі: клопат за лёс айчыннай літаратуры і незадаволенасць станам літаратурнай крытыкі. “За два дзесяцігоддзі наша літаратура карэнным чынам змянілася. Зрушыла­ся з мёртвай кропкі безальтэрнатыўнасці дагматаў сацыялістычнага рэалізму і беларуская крытыка. Але чаму ж яе сучасны стан у абсалютнай большасці сапраўды заангажаваных супольнікаў літаратурнага працэсу выклікае глыбокую незадаволенасць, занепакоенасць і нават пратэст?” — задае эмацыянальнае пытанне аўтар кнігі. Сябе Ігар Запрудскі называе прыхільнікам “рэальнай крытыкі”, ключавымі прынцыпамі якой з’яўляюцца шчырасць, праўдзівасць і імкненне ўзбудзіць цікавасць да роднага прыгожага пісьменства. Цікава, што лейтматывам прадмовы з’яўляецца матыў спадзявання. Аўтар спадзяецца, што на працягу дваццаці гадоў быў не толькі сведкам, але і ўдзельнікам літаратурнага працэсу, што праніклівы і ўважлівы чытач зразумее кампазіцыйную пабудову кнігі, і, самае галоўнае, спадзяецца “быць небескарысным для тых, хто жадае далейшага развіцця беларускай літаратурнай думкі і прызнання яе аўтарытэту ў грамадстве”. Уражвае ў “Прадмове” спалучэнне веры ў праніклівасць і мудрасць чытача з прыхаванай няўпэўненасцю аўтара ва ўласных сілах, ці, дакладней, у слушнасці свайго звароту да крытычнага жанру. Гэтая няўпэўненасць адчуваецца на працягу ўсёй кнігі: цікавы, удумлівы артыкул пра Максіма Багдановіча заканчваецца сказам: “Спадзяюся, што публікацыя гэтых маіх даўніх назіранняў небессэнсоўная”; у вострым, дыскусійным тэксце “Сапраўды-2” раптам гучыць пытанне: “Быць можа, памыляюся і я, імкнучыся ажывіць айчынную крытыку?” Чаго няма ў прадмове, дык гэта тлумачэння даволі дзіўнай назвы кнігі: “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”. Няма такога тлумачэння і ў анатацыі. Калі верыць назве, найноўшая кніга Ігара Запрудскага – пра крытыку: яе асноўныя прынцыпы і праблемы. Калі верыць прадмове і анатацыі, яна – пра беларускую літаратуру: ад Максіма Багадановіча і Максіма Гарэцкага да Алеся Разанава і Вальжыны Морт. Змест кнігі пацвярджае яе дваістую прыроду: пераважная большасць артыкулаў прысвечана ўсё ж такі літаратуры, але найбольш важныя і распазнавальныя тэксты – менавіта крытыцы: “Сапраўды (пра крытыку ўвогуле і крытыку ў прыватнасці)”, “Сапраўды-2 (Як скрасці левы чаравік?)”, “Пост САПРАЎДЫ, або БАДАЙ-2”, “Хроніка аднаго панядзелка, ці Міфа- і структуралагема “новага” літаратурна-крытычнага дамастрою”. І нават “фірмовы” артыкул пра беларускую прозу “Пра некаторыя тэндэнцыі ў беларускай прозе (кампілятыўны канспект з дапаможнікаў па сучаснай літаратуры)” заканчваецца разважаннямі пра беларускую крытыку, прычым разважаннямі вельмі вобразнымі і эмацыянальнымі: “У крытычнай “прадукцыі” апошняга часу заўважаецца навязлівае з’яўленне тэкстуальных фрагментаў, якія ўмоўна можна назваць “лямантам” гаротных крытыкаў. Многім цяпер падаецца адпаведным духу часу, што такі суб’ект літаратурнага працэсу, як крытык, стаў не проста другасным, а лішнім. <…> З-за адсутнасці цэнзуры ў атмасферы творчай свабоды пісьменнікі “расперазаліся”, часта нават не прапануючы і намёку на “грандыёзныя” мастацкія здзяйсненні, пачуваюць сябе ледзь не медыумамі, якія, натуральна, павінны быць па-за крытыкай. Усё, што ні напіша творца, – дарэчы, бо сам аўтар можа патлумачыць невыпадковасць любой дэталі, нюансу, ходу думкі. Пры гэтым забываецца, што як чытач, так і крытык у прынцыпе не могуць быць тоеснымі аўтару. Сёння крытык почасту змушаны апраўдвацца, няёміцца, пачуваючы сябе адзіным апранутым чалавекам на нудысцкім пляжы аголеных творцаў, якія, як дзяўчаты перад дэфларацыяй, і хочуць “крытыкі”, і панічна баяцца яе”. Такім чынам, новы праект Ігара Запрудскага – кніга пра крытыку (тэарэтычныя разважанні) і, адначасова, кніга крытыкі (практычныя ўзоры “рэальнай крытыкі”), а яшчэ гэта – падсумаванне прачытанага і перадуманага аўтарам за апошнія дваццаць гадоў, своеасаблівыя мемуары назіральніка і ўдзельніка літаратурнага працэсу. Пасля кожнага артыкула ў зборніку пазначаны год напісання (ад 1995 да 2012 г.) і менавіта храналогія стварэння тэкстаў вызначае кампазіцыю кнігі. Вось чаму артыкулы пра Уладзіміра Караткевіча і Івана Мележа папярэднічаюць артыкулам пра Максіма Гарэцкага і Максіма Багдановіча, а рэцэнзія на “Дзярэчынскі дыярыюш” Міхася Скоблы папярэднічае рэцэнзіі на “Успаміны Сапліцы” Генрыка Жавускага. Акрамя таго, кніга падзелена аўтарам на дзве часткі: “Артыкулы і нататкі” і “Рэцэнзіі і водгукі”, але гэты падзел даволі ўмоўны і ў выпадку некаторых тэкстаў неапраўданы: напрыклад, “водгукі” “Горад і сейбіты ветру (у цянётах магічнага рэалізму)” і “Кнігі-людзі-парадоксы” смела можна было змясціць у раздзеле “Артыкулы і нататкі”. З першых старонак кнігі Ігара Запрудскага адчуваецца дасканалае веданне аўтарам гісторыі нацыянальнай літаратуры, добрая тэарэтычная падрыхтоўка, канцэптуальнасць мыслення, уменне аналізаваць творы, арыгінальнасць гіпотэз і высноў. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова прачытаць хаця б некалькі тэкстаў з “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”. Ігар Запрудскі пацвярджае сваю рэпутацыю прафесійнага гісторыка беларускай літаратуры ХІХ ст. у рэцэнзіях на першы том анталогіі “Беларуская літаратурная спадчына”, перавыданне ананімнай паэмы “Тарас на Парнасе” і творы Генрыка Жавускага і Тадэвуша Булгарына. Ён смела сцвярджае сябе як даследчык беларускай літаратуры ХХ ст. у артыкулах, прысвечаных творчасці Максіма Гарэцкага, Максіма Багдановіча, Івана Мележа, Міхася Стральцова, Алеся Разанава, Міколы Купрэева, Валянціны Коўтун. І ўрэшце не баіцца выступаць у ролі заўзятага літаратурнага крытыка, ацэньваючы найноўшыя тэксты Андрэя Федарэнкі, Адама Глобуса, Міхася Южыка, Анатоля Казлова, Вальжыны Морт, Нікі Ракіцінай. Выказванні Ігара Запрудскага пра беларускую літаратуру вылучаюцца вобразнасцю і змястоўнасцю: “Роўна 100 гадоў таму кволы беларускі літаратурны саджанец упершыню абгарадзілі, каб не патаптала скаціна, і ўзяліся паліваць і даглядаць. Гэтая сціплая загародка называлася “Наша ніва”. Насуперак скептыкам сёння ў ёй вырас рэальны нацыянальны літаратурны баабаб, які прагне амаладжэння”. “Толькі нікчэмнік будзе адмаўляць дасягненні беларускай літаратуры савецкага перыяду. Але, як ні журботна гэта прызнаць, у адрозненне ад свежай генерацыі, усе “бээсэсэраўскія” творцы былі ў агульнаэстэтычным плане рэдуцыраванымі. Хацеў хто ці не, але мусіў пацвярджаць сваю ідэалагічную добранадзейнасць, свае жанравыя і стылявыя шуканні”. “Сённяшні манапаліст, пакаленне філалагічнае, паступова сыходзіць. Са сваіх дзяцей яно не выхавала ў такой жа ступені прагных да творчага дыктату паслядоўнікаў. На змену прыходзяць унукі – пакаленне лінгвістычнае, якое рускі культурны вектар-арыенцір мае на ўвазе толькі як шараговы і пазаштатны”. Аналізуючы артыкул Міхася Стральцова пра паэзію Уладзіміра Хадыкі, аўтар “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі” трапна заўважае, што Стральцоў, “пішучы пра лірыку Хадыкі, нібы характарызаваў і ўласную вершатворчасць”. Вызначаючы сутнасць паэтычнай манеры Алеся Разанава, Ігар Запрудскі слушна называе “медытатыўную заглыбленасць у пэўны эмацыянальны стан, насычанасць і напружанасць думкі і, як ні парадаксальна, абстрагаванасць дэталізаваных апісанняў”. Справядліва адзначае крытык наяўнасць шматлікіх запазычанняў і ўплываў у паэзіі Вальжыны Морт: “Хочаш не хочаш, а мусіш задумацца, колькі рысачак-штрышкоў і нават элементаў-абрысаў самой паставы WM было запазычана яе творцам з перакладных англійскага, польскага і ўкраінскага камрадаў”. Але галоўная адметнасць кнігі Ігара Запрудскага ў кантэксце сучаснай беларускай крытыкі заключаецца не ў сукупнасці выказаных аўтарам цікавых думак і добра напісаных тэкстаў, а менавіты ў манеры выкладання матэрыялу, у выбранай аўтарам творчай стратэгіі. І тут мы зноў вяртаемся да паняцця “рэальнай крытыкі” і трох кітоў, на якіх яна трымаецца: шчырасць, праўдзівасць, імкненне зацікавіць роднай літаратурай чытача. У шчырасць аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”, у ягоную чытацкую любоў да роднай літаратуры і боль за яе сучасны стан верыццаa priori, інакш бы ён не прамяняў надзейную, абжытую тэрыторыю гістарычнага літаратуразнаўства на адкрытую для ўсіх вятроў прастору літаратурнай крытыкі, дзетворцы-пісьменнікі і прафесійныя крытыкі напэўна ўспрымаюць яго як дзівака-неафіта. Зрэшты, неабыякавасць аўтара кнігі да лёсу айчыннай літаратуры выразна праяўляецца ў большасці артыкулаў і рэцэнзій: і разважліва-аналітычных,іэмацыянальна-палемічных. Што гарантуе праўдзівасць Ігара Запрудскага як крытыка? На думку аўтара, менавіта ягоная непрыналежнасць да карпаратыўнага цэху крытыкаў і да пісьменніцкага асяроддзя ўвогуле, адсутнасць задачы абслугоўваць інтарэсы той ці іншай тусоўкі, “раскручваць” творчасць сяброў і падтрымліваць агульныя “правілы гульні ў літаратуру”. “Не будучы карпаратыўным крытыкам, я адбіраў прыклады не тыя, што “за”, а паказальныя”, – папярэджвае ён у адным з артыкулаў. А ў другім прызнаецца: “Я ж не заўзяты крытык, які павінен штосьці пісаць ледзь не па абавязку. Прызнаюся, я аматар…”. Застаецца рэалізаваць трэці прынцып: узбудзіць цікавасць да роднага прыгожага пісьменства ў сучаснага чытача (“І сёння мяне многае засмучае ў артыкулах і рэцэнзіях, апублікаваных у перыёдыцы: асабліва калі пра шэры і незмястоўны твор яшчэ і пішацца нецікава…”). Вядома, шчырасць і праўдзівасць выкананню гэтай няпростай задачы спрыяюць, але каб выклікаць сапраўдную цікавасць чытача да беларускай літаратуры, трэба пра яе па-іншаму пісаць: востра, захапляльна, з нечаканымі параўнаннямі і эмацыянальнымі аўтарскімі адступленнямі. Як белетрызаваную аповесць, як шляхецкую гавэнду, як мемуары. Увогуле, мемуарны жанр аўтар ставіць вышэй за навуковы дыскурс: кніга крытыкі і пра крытыку пачынаецца з успамінаў пра асабістую сустрэчу студэнта Ігара Запрудскага з пісьменнікам Уладзімірам Караткевічам, апісанне сустрэчы заканчваецца эмацыянальным заклікам: “…давайце не саромецца і, галоўнае, не ленавацца пісаць успаміны, бо ніякія, нават самыя цудоўныя, публіцыстычныя і навуковыя артыкулы не дадуць нашчадкам жывога ўяўлення пра тое, што было, было колісь!” Уплыў мемуарнай прозы, такіх яе разнавіднасцяў, як дыярыуш, шляхецкая гавэнда, выразна адчуваецца ў стылі кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”: агульныя разважанні пра літаратурны працэс і аналіз канкрэтных твораў аўтар раз-пораз перамяжоўвае ўспамінамі з асабістага жыцця, шчодра перасыпае прыказкамі і прымаўкамі. Філасофскія паняцці і літаратуразнаўчыя тэрміны (“гарызонт чакання” Х-Г. Гадамера, “звышлітаратура” А. Адамовіча) суседнічаюць у артыкулах і рэцэнзіях Ігара Запрудскага са з’едлівымі народнымі выслоўямі і фразеалагізмамі: “Пакуль не ўкусіць уласная вош, ніхто не варухнецца”, “Хвалі каня пасля дарогі, а пана (пісьменніка) – як выцягне ногі”, “Як пакуль свежым вокам з маёй званіцы відаць…” Апафеозам “фалькларызацыі” крытычнага стылю з’яўляецца наступны апакаліпсічны малюнак сучаснага літаратурнага працэсу: “Крытыкі засяроджаны на нюансах і канцэптуальна маўчаць, быццам ім каровы языкі аджавалі. Пісьменнікі матыляцца, як мухі ля святла, каля “сваіх” выданняў. За выключэннем некаторых імёнаў, многія цяперашнія белетрысты пішуць так моцна, як кот брыкаецца. “Паэзіі” сёння хапае, ды “крэпкіх” вершаў – вельмі мала. У агульнай масе шматлікія лірыкі “спяваюць”, нібы тыя жабракі пад касцёлам. Пад акампанемент іх журботных галашэнняў ціха канае пераклад, які ў незалежнай Беларусі – ні дома, ні замужам. Драматургія пры тэатрах, як той п’яны пры плоце: адпусціць, дык паваліцца. Аднак ёсць ніштавата драматургаў, у якіх творчага сораму, як у пеўня мяса на шпорах. Але ўсе разам салідарна ўпэўнены, што крытыка ім трэба, як свінні завушніца”. У кнізе цытуюцца або згадваюцца многія пісьменнікі і літаратуразнаўцы, як беларускія (Антон Гарэцкі, Аляксандр Гроза, Ялегі Пранціш Вуль, Антон Луцкевіч, Максім Гарэцкі, Якуб Колас, Янка Купала, Максім Багдановіч, Уладзімір Дубоўка, Алесь Адамовіч, Віктар Каваленка, Міхась Тычына), так і замежныя (Фёдар Дастаеўскі, Артур Конан-Дойл, Фрыдрых Ніцшэ, Томас Ман, Эрых Марыя Рэмарк, Маргарэт Мітчэл, Колін Макалоў, Ралан Барт, Джон Гарднер). Цытаты з аўтарытэтных літаратурных крыніц раз-пораз перамяжоўваюцца згадкамі пра выпадкі з асабістага жыцця аўтара кнігі. У кнізе пад амбіцыйнай назвай “Метафізіка беларускай крытыкі” можна прачытаць наступны пасаж: “Прыходжу дахаты. Жонка сустракае: “Так стамілася – мыла вокны, выцірала пыл, рыхтавалася да Вялікадня, так што вячэру, калі ласка, падагрэй сам”. Уласная стома, дзённыя ўражанні, затым згаданы чамусьці неблагі артыкул заходняга аўтара пра механізмы і спружыны міфалагізацыі… Карацей, я эгаістычна не згадзіўся. Жонка зазлавала. Самотна вячэраючы, думаў, што і сапраўды мы жывём у сілавым полі міфаў і не толькі палітычных, але і сямейных. Ранішняя рытуальная кава і вячэрняя стома”. Адсутнасць яскравых твораў у сучаснай беларускай літаратуры крытык звязвае з творчай імпатэнцыяй пісьменнікаў, а імпатэнцыю… з іх філалагічнай адукацыяй: “Значны адсотак нашых пісьменнікаў прайшоў праз філфакі ВНУ. І тут таксама карані пісьменніцкай імпатэнцыі. Філфакі – жаночыя ўстановы з адметным светасузіраннем. І рэдкія там “кропелькі” мужчынскай прысутнасці асуджаны на выключнасць і заканамерныя комплексы”. Падобныя біяграфічныя ўстаўкі, як і фразеалагічныя аздабленні, безумоўна, ажыўляюць стыль кнігі, але не заўсёды ідуць ёй на карысць. Тое ж самае можна сказаць пра палемічны пафас і дыскусійнасць, характэрныя для большасці артыкулаў і рэцэнзій Ігара Запрудскага. Як вядома, не запальвае іншых (слухачоў, чытачоў) той, хто сам не гарыць. І чытаць пранікнёныя, вобразна-эмацыянальныя тэксты куды цікавей, чым нудныя, псеўданавуковыя разважанні, перасыпаныя мноствам мёртвых тэрмінаў. Але ў некаторых палемічных артыкулах Ігара Запрудскага сустракаеш такое напластаванне аргументаў і контраргументаў, што здаецца, нібыта аўтар спрачаецца сам з сабой і адразу пра ўсё на свеце (“нешта пра нішто”), забыўшыся пра заяўленую тэму. Чытаючы такія артыкулы, як “Сапраўды (пра крытыку ўвогуле і крытыку ў прыватнасці)”, “Сапраўды-2 (Як скрасці левы чаравік?)”, “Пост САПРАЎДЫ, або БАДАЙ-2” згадваеш яшчэ адзін папулярны жанр беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя, які напэўна паўплываў на аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”: гутарку (“Гутарка старога дзеда”, “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Гутарка двух суседаў” і інш.). Праграмная арыентацыя на займальнасць, імкненне зацікавіць чытача выразна адчуваецца ў парадаксальных, “барочных” загалоўках артыкулаў і рэцэнзій: “Партрэт Караткевіча ў імпрэсіўнай рамцы, або давайце пісаць успаміны”, “Настальгічная навацыя, або Водар іранічнага блазенства (пра аповесць Васіля Быкава «Ваўчыная яма»), “Алхімія слова, ці Антынафталін для споду літаратурнага куфра («Кніга ўзнаўленняў» Алеся Разанава)”, “Выкананы запавет, або Па слядах тутэйшых д’артаньянаў («Успаміны Сапліцы» Генрыка Жавускага)” і інш. Што праўда, у пагоні за эфектным, “дэтэктыўным” загалоўкам аўтар часам губляе пачуццё меры, і “блішчасты” загаловак замест таго, каб прыцягваць увагу, пачынае раздражняць: “Боскасць, босасць і Паэзія, ці сверб секулярызаваных кантычак”, “Прыдуманая наўмыснасць, альбо Нешта пра «ні пра што» (імпрэсіянісцкія выявы зборніка Віктара Вабішчэвіча «Уражанне»)” і інш. Паспрабаваўшы вызначыць галоўныя асаблівасці крытычнай манеры Ігара Запрудскага, я вырашыў суаднесці свае суб’ектыўныя ўражанні з меркаваннем прафесійнага даследчыка творчых стратэгій у беларускай крытыкі і звярнуўся да грунтоўнага артыкула Маргарыты Аляшкевіч “Стратэгіі поспеху ў беларускай літаратурнай крытыцы” (“Studia Białorutenistyczne”, 2013, t. 7, s. 177-195). Як ні дзіўна, я не знайшоў там ані радка пра аўтара “Метафізікі беларускай літаратурнай крытыкі”, ніводнай спасылкі на ягоныя шматлікія публікацыі. Згадаліся сумныя словы Ігара, сказаныя ў прыватнай размове: “Прафесійныя крытыкі аднесліся да маёй кнігі без энтузіязму”. І яшчэ ўспомнілася ягонае выступленне на Кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Каўнасе (2014) з дакладам “Творчая спадчына Ф. Багушэвіча ў кантэксце беларускага нацыянальнага адраджэння ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў”, якое ён нечакана скончыў згадкай пра сваю прыгоду з крытыкай і песіместычнай высновай: “Здаецца, дарэмна я “хадзіў” у крытыку”. Дык вось, хацелася б запярэчыць Ігару Запрудскаму. На маю думку, ягоны паход у крытыку быў недарэмны, карысны для нацыянальнай літаратуры, і яго варта працягваць. Сведчыць пра гэта зборнік “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”, якому няма аналагаў у беларускай крытыцы, як няма аналагаў гутаркова-га­вэндзярскаму крытычнаму стылю аўтара. Для мяне галоўная каштоў­насць кнігі Ігара Запрудскага заключаецца ў сустрэчы двух культурных далягладаў: ХІХ стагоддзя і сучаснасці, і ў спалучэнні дзвюх метадалогій: гістарычнага літаратуразнаўства і бягучай крытыкі. Цікава ўбачыць найноўшую беларускую літаратуру ў гістарычнай перспектыве і “прымерыць” на творчасць нашых сучаснікаў погляды і выказванні Аляксандра Грозы, Ялегія Пранціша Вуля, Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Гарэцкага, Антона Луцкевіча. У гэтым бачыцца наватарства і непаўторнасць кнігі “Метафізіка беларускай літаратурнай крытыкі”.

Здарэнне на Дзяды Маладыя пісьменнікі Ігнат Дварніцкі, Сяргей Ждановіч і Юрась Багданаў вырашылі на Дзяды ўшанаваць памяць папярэднікаў. Яны цудоўна ведалі, што ў гэты дзень найперш памінаюць сваіх сапраўдных дзядоў – крэўных. Так яны і рабілі штогод разам са сваякамі. Але паколькі два першыя былі ўжо досыць вядомымі празаікамі, а апошні – вядомым паэтам, яны вырашылі, што ў цяжкія для нашай літаратуры часы сёлета адступяцца ад звычаю, наведаюць нацыянальны пантэон – Усходнія могілкі, і зробяць сціплы грамадзянскі ўчынак – ускладуць кветкі на магілы ўсіх літаратараў, што пахаваныя ў тым некропалі. Паводле выпушчанага ўжо даволі даўно правадніка-мапы па тых могілках яны падлічылі колькасць магілаў, купілі адпаведную колькасць кветак і пад вечар 2 лістапада, нагружаныя бярэмямі букетаў, свечкамі і некалькімі пляшкамі гарэлкі, вырушылі на старэнькім аўтамабілі Ждановіча ў горад. Спачатку заехалі на вайсковыя могілкі да Янкі Купалы і Якуба Коласа, пакланіліся песнярам і паклалі самыя вялікія букеты. А пасля накіраваліся на Усходнія могілкі. Дарогаю гаварылі пра вялікую, на іх думку, несправядлівасць. У апошнія гады сітуацыя ў краіне склалася такая, што многія “літаратурныя дзяды” пахаваныя па-за межамі нацыянальнага некропалю: хто на Кальварыі, хто на сваёй радзіме, а хто і наогул на малавядомых прыгарадных кладах. І спрачаліся, ці варта ўсё ж некалі іх сабраць у адным месцы. Дварніцкі і Багданаў былі супраць, а Ждановіч палымяна адстойваў ідэю перапахавання ў сталіцы, каб можна было ў любы час усіх разам ушанаваць. “Вы што, не хацелі б сёння Багдановічу, Барадуліну, Танку, Брылю, Адамовічу, Адамчыку або Сысу кветкі на магілы ўскласці? – пытаўся ён. – А дзе ж яны? Іх тут няма”. Але сябры казалі, што нельга парушаць апошняй волі, вунь, маўляў, Барадулін сам захацеў побач з маці ляжаць, Навуменку таксама да жонкі падхавалі. У адказ на такія пярэчанні Ждановіч яшчэ болей натурыўся і казаў, што ў іншых умовах усе нармальна захацелі б легчы на Усходніх могілках і нават з жонкамі. Урэшце за спрэчкамі прыехалі. Вырашылі, што машыну пакінуць на паркоўцы каля метро, каб забраць раніцою, а на могілках спакойна пакладуць кветкі і без страху возьмуць чарку, не баючыся быць злоўленымі міліцыянтамі. – Трэба не забыцца пра Анатоля Сербантовіча, мне казалі, што ягоная магіла недзе на левым ускрайку галоўнага сектару, дзе ляжаць пісьменнікі. На нашай мапе яго няма, – сказаў Ждановіч. – Хто гэта? – Дварніцкі здзіўлена паглядзеў на Сяргея. – Сорамна не ведаць папярэднікаў, браце, – замест Ждановіча адказаў Багданаў. – Вельмі таленавіты паэт, аўтар вянкоў санетаў. Загінуў у двац­цаць восем гадоў пасля вулічнай бойкі, здаецца, у 1970 годзе... – А-а, ну так, прыпамінаю, вы мне ўжо некалі пра яго расказвалі... – Прыпамінаю... – перадражніў Багданаў, – ты вазьмі прачытай, які талент трагічна загублены. Два зборнікі выдаў пры жыцці, а пасля яшчэ адзін выйшаў, пасмяротны. Шмат абяцаў... Прайшоўшы праз браму, сябры спыніліся, каб вырашыць, з чаго пачынаць абыход. У іхным спісе было больш за дваццаць пяць магілаў. Вырашылі накіравацца спачатку па цэнтральнай алеі да магілаў Петруся Броўкі і Пят­ра Глебкі, каб адтуль, па радах, паступова абысці ўсіх астатніх на старой частцы могілак, а пасля спусціцца яшчэ на новую. Пры развілцы дарожак, не дайшоўшы якіх дваццаць метраў да Броўкі, Ждановіч спыніўся і паказаў сябрам на сціплы помнік, схаваны за туямі справа ад цэнтральнай алеі. – Гэта магіла Усевалада Краўчанкі, галоўнага рэдактара “Бярозкі”, дзіцячага пісьменніка. Дзясяткі кніжак выдаў чалавек. “Злачынства ля зялёнай тоні” або “Таямніца вугла альфа” – можа нехта чытаў ці хаця б чуў? Загадкава загінуў у 1961 годзе ў Канах, у Францыі. Нібыта выкінуўся з вакна. Сваякі ніколі не прызналі, што гэта было самагубства. – Скуль ты ўсё ведаеш? – здзіўлены Дварніцкі накіраваўся да магілы пісьменніка. – Я ж, апрача ўсяго іншага, гісторык паводле адукацыі. Ці ты забыўся? – Ждановіч паклаў кветкі на магілу Краўчанкі. – На во лепш запалі зніч. – Ён падаў Дварніцкаму свечку з жалезнай накрыўкай. Каля магілы Краўчанкі хлопцы вырашылі адкаркаваць першую пляшку гарэлкі. Разлілі яе ў папяровыя кубачкі і перад тым, як выпіць, пажадалі, каб праўда пра Краўчанкаву смерць некалі адкрылася. Перад шыкоўным помнікам Петрусю Броўку яны пастаялі даўжэй. Каменны Броўка сядзеў з вялікай годнасцю і вельмі інтэлігентна. – Як на маю думку, дык паэт быў так сабе, – сказаў Ждановіч, – але яго асветная дзейнасць была беспрэцэдэнтнай. Ён стварыў беларускую Энцыклапедыю. І за гэта варты памяці ўсіх наступных пакаленняў. – А “Александрына”? – спытаўся Багданаў. – Я чуў, што расейцы ў Сібіры дзяцей называлі Александрынамі пад уздзеяннем песні “Песняроў”... – А што “Александрына”? – адказаў Ждановіч – Па-мойму, як верш таксама не надта ўдалы тэкст. – Ну ведаеце, наконт густаў можна спрачацца, але чалавек быў добры. Прапаную падняць чарку і за яго. – Ігнат Дварніцкі разліў сябрам у кубачкі яшчэ па глытку гарэлкі. – Сорамна прызнацца, – сказаў сябрам Ігнат, калі яны падышлі да магілы Пятра Глебкі. – Амаль нічога з Глебкі не чытаў. – Ну дык прачытай хаця б гэты ягоны катрэн на помніку, – адказаў Ждановіч. – “Жывой паэзіі крыніца папоіць смагу маладых і будзе, светлая, бруіцца праз незлічоныя гады”, – уголас прачытаў Дварніцкі. – Ага, дык ён быў нацыяналіст. – Яны ўсе былі нацыяналісты, проста час быў такі, што маскіраваліся як маглі, у тым ліку і за казённымі радкамі пра інтэрнацыяналізм, камунізм і перамогу ў вайне. – “Маладых – гады”, дрэнная рыфма. Каб я рэдагаваў гэты верш, – сказаў Юрась Багданаў, – я б напісаў інакш, напрыклад, так: “Жывой паэзіі крыніца напоіць род наш малады і будзе, светлая, бруіцца праз незлічоныя гады”. – Слушна, так лепш. Але гэта ты так напісаў бы. А ён выбраў свой варыянт, я б сказаў, даволі бездапаможны ў сэнсе паэтыкі. Але зноў жа чалавек і патрыёт быў выдатны, дырэктарам акадэмічнага Інстытуту мовазнаўства працаваў, шмат чаго добрага зрабіў. Ягоная жонка, дарэчы, у часе вайны працавала дыктарам на беларускім радыё ў акупаваным Менску. Пасля Глебка яе ледзьве ад турмы ўратаваў. Таксама была нацыяналістка, прынцыпова толькі па-беларуску з усімі размаўляла. – Чаму я на філфак пайшоў, а не на гістфак, як Ждановіч? – паўжартам уздыхнуў Дварніцкі. – Тут, Ігнасю, не толькі ў гістфаку справа, але і ў маёй любові да мемуараў, – адказаў Ждановіч і павярнуўся да Юрася. – Я ў Валянціна Тараса ва ўспамінах чытаў, як ён, маладым супрацоўнікам літаратурнага аддзела “Звязды”, перарабіў вершы Петруся Броўкі і павёз іх у Каралішчавічы на зацвярджэнне. Броўка вершы ўзяў, вярнуў там усё, як было раней, і сказаў: “Вы, малады чалавек, лепш за мяне пішыце сам. А я буду пісаць так, як пішу я”. Добрая навука і Тарасу, і нам. Я наогул думаю, што нікога не трэба рэдагаваць, прынамсі рэдагаваць так, што аж перапісваць. Хай адразу будзе відаць, хто што сабой уяўляе. Далоў рэдактараў! Наперад аўтараў! Каб адразу было відаць, хто талент, а хто – не. – Ну вось за гэта і вып’ем, а таксама за Глебку, – Ігнат Дварніцкі зноў наліў гарэлку ў папяровыя кубачкі. Далей хлопцы накіраваліся назад, у дваццаць шосты сектар, дзе ляжала найболей беларускіх пісьменнікаў. Паклалі кветкі і запалілі свечкі на магілах Міхася Лынькова, Аркадзя Куляшова, Івана Мележа, Піліпа Пестрака і Андрэя Макаёнка. Усюды бралі чарку і слухалі Сяргея Ждановіча, які проста выпраменьваў ва ўсе бакі сваю эрудыцыю і гістарычныя веды, прычым не толькі пра падзеі мінулых гадоў, але і пра асабістае жыццё пісьменнікаў. Каля магілы Міхася Лынькова ён расказаў, што пісьменнік да маладых калегаў заўсёды звяртаўся словам “уюнаш”, што ён быў зацятым фатографам і вялікім аматарам матацыклаў, заўсёды без праблема пазычаў свайго “Іжа” маладым калегам пакатацца. Каля магілы Мележа Сяргей расказаў, што той першыя публікацыі падпісваў псеўданімам “Мелеш”, змяніўшы ўсяго адну літару ў сваім прозвішчы, а таксама пра тое, які гэта быў мужны чалавек: за два дні да смерці абзвоньваў сяброў і жартаваў, не прызнаючыся, што ляжыць у бальніцы. Каля магілы Макаёнка ён расказаў, як той развёўся з жонкай і пабраўся шлюбам з медсястрой, што яго лячыла. Каля магілы Аркадзя Куляшова пасля таго, як Юрась доўга чытаў урывак з куляшоўскай паэмы “Хамуціус”, прысвечанай Кастусю Каліноўскаму, Сяргей расказаў, як Куляшоў хаваўся ў будынку пошты ад пастарэлай гераіні свайго геніяльнага верша “Алеся”, да якой прыехаў на сустрэчу пасля атрымання ад яе ліста, а ўбачыўшы старую і непрыгожую жанчыну, спалохаўся і ўцёк. Зрэшты, пасля сумленне перамагло, ён вярнуўся і прабавіў з ёй і яе дзецьмі пару гадзінаў, нават за Быхаў на пікнік з’ездзіў. Пасля казаў сябрам, што яна для яго тады памерла. А каля магілы Піліпа Пестрака Сяргей паведаміў, што гэты пісьменнік адзінаццаць гадоў правёў у польскіх турмах, а пасля 1939 года два гады працаваў старшынёй Беластоцкага аддзялення Саюзу пісьменнікаў БССР, нагадваючы сябрам, што ў тыя часы Беласток быў часткай БССР... Тым часам пачало змяркацца. Хлопцы зразумелі, што не надта разлічылі час, і пачалі спяшацца. Па шэрагу, у якім ляжаў Піліп Пестрак, яны праз зарасці прадраліся на іншы бок сектара. Дварніцкі і Багданаў гучна абураліся зусім не цывілізаваным станам могілак – помнікі размешчаныя цесна, ніхто не высякае хмызы, не косіць траву. На другім баку адшукалі магілу Анатоля Сербантовіча, паклалі кветкі, выпілі і вырашылі стварыць у інтэрнэце яго асабісты сайт з усімі вершамі і вянкамі санетаў. Пасля хутка паклалі кветкі і выпілі каля магілаў Еўдакіі Лось, Алеся Бачылы і Анатоля Грачанікава, а тады сталі прабірацца да магілы Яўгеніі Янішчыц. Гэта было апошняе, што з таго вечара ясна запомніў Сяргей Ждановіч. Да помніка Янішчыц яны дабраліся на добрым падпітку. Адтуль ужо быў відаць камень на магіле Уладзімера Караткевіча, для якога ў іх быў падрыхтаваны вялікі букет, як і для Васіля Быкава. Каля магілы Яўгеніі Янішчыц Юрась Багданаў зноў чытаў яе вершы, а Сяргей Ждановіч называў паэтку геніяльнай, расказваў, як яна выкінулася з вакна і казаў, што паводле чутак, прычынай было складанае каханне да мужа, таксама паэта Сяргея Панізніка. Пасля п’яныя сябрукі накіраваліся да магілы Уладзімера Караткевіча і... больш нічога Сяргею не запомнілася. ...Ён апрытомнеў ад холаду. Агледзеўшыся, Ждановіч зразумеў, што ляжыць паміж магілай Караткевіча і лавачкай каля яе. Сяброў не было. Значыць, яны сп’янелі так, што пакінулі яго тут. Фантастыка! Добра, што лістапад выдаўся цёплы, было ніяк не менш за дзесяць градусаў цяпла, але ён усё роўна змёрз, і не дзіва – ляжаў на голай зямлі ў асенняй куртачцы. А дзе ж вы цяпер самі, ёлупні, – пакрыўджана падумаў ён пра сябрукоў і пачаў уставаць. Галава кружылася, яго хістала ва ўсе бакі. Сяргей паглядзеў на гадзіннік – каля паловы на дванаццатую. Ноч была хмарнаю, зоры свяцілі мала, месяца амаль не было відаць. Прастора вакол, здавалася, набрыняла вусцішам, нават жудасцю. Помнікі і каменныя твары нябожчыкаў цяпер чамусьці палохалі, і ад іх хацелася адвярнуцца, але не было куды – яны паўставалі з усіх бакоў. Сяргей, з цяжкасцю арыентуючыся, пачаў прабірацца да левай ад галоўнага сектару алеі, пасля пайшоў па ёй і павярнуў перад алеяй ганаровых грамадзянаў да галоўнага ўваходу на могілкі і раптам спалохана замёр. Ён пачуў прыглушаныя галасы, а затым і ўбачыў сярод сасновых камлёў нешта нечуванае. За доўгім сталом сярод соснаў сядзелі беларускія пісьменнікі, пахаваныя на гэтых могілках: Кандрат Крапіва, Іван Мележ, Міхась Лынькоў, Піліп Пестрак, Пятро Глебка, Пятрусь Броўка, Янка Маўр, Уладзімер Караткевіч, Пімен Панчанка, Васіль Быкаў, Іван Шамякін, Фёдар Янкоўскі, Барыс Сачанка, Усевалад Краўчанка, Іван Чыгрынаў, Генадзь Бураўкін і яшчэ з дзясятак іншых. Некаторых Сяргей нават не ведаў у твар, але дзіўным чынам разумеў, хто гэта. Таксама ён раптам зразумеў, што чуе адначасова і агульную размову, і перашэпты паміж сабой асобных яе ўдзельнікаў. З размовы вынікала, што перад тым, як да пісьменнікаў падышоў Сяргей, яны абмяркоўвалі нейкую тэму, звязаную з гісторыяй і яе важнасцю для кожнага народа. Цяпер тая размова згасала, сталі гаварыць хто пра што, але да хлопца яшчэ даносілася водгулле і гістарычнай тэмы. Вось Піліп Пестрак павярнуўся да свайго суседа Анатоля Грачанікава: – Ведаеш, Анатоль, як палякі шанавалі гісторыю? Нам тут ёсць чаму павучыцца. Даходзіла да таго, што яны гарадамі называлі паселішчы, якія на горад зусім не цягнулі, але мелі слаўную гісторыю. Галоўным прынцыпам быў не вытворча-эканамічны, а гістарычны. Вось да вайны наша мястэчка Косава было амаль вёскай: палова дробных гандляроў, палова сялянаў, а яны яго зрабілі аж павятовым горадам. Чаму? Таму што ў ім Тадэвуш Касцюшка нарадзіўся. Або вось Слонім тады быў ужо даволі вялікім горадам, а яны зусім невялічкі гарадок Наваградак зрабілі цэнтрам Ваяводства. Зноў пайшлі па гістарычным прынцыпе – Наваградак меў слаўную гісторыі, і, галоўнае, там Адам Міцкевіч нарадзіўся... – Маеце рацыю, Піліп Сямёнавіч, – адказаў Грачанікаў, – гісторыю трэба шанаваць і ведаць, тады і народ будзе моцны. Прычым не толькі даўнюю гісторыю. Хай напіша з паплечнікамі і пра наш пасляваенны час, там таксама ёсць шмат таго, што дапаможа ўсвядоміцца. Я вось калі першым сакратаром Гомельскага гаркама камсамолу працаваў, з калегамі па-беларуску размаўляў. Дый не дзіва гэта было: беларускі паэт – гарадскі важак камсамолу... А што цяперашні саюз моладзі? Цьфу на іх... Васіль Быкаў сядзеў моўчкі, склаўшы рукі на каленях і з нібыта незадаволеным, насупленым тварам. Сяргей чытаў, што гэтая суровасць пісьменніка была праявай яго задуменнасці, насамрэч гэта быў інтэлігентны і ветлівы чалавек. Быкаў тым часам ціха сказаў Уладзімеру Караткевічу: – Як думаеш, можа я памыляўся, калі казаў, што беларусы ўжо спазніліся на свой цягнік? Нешта не падобна, каб нацыянальнае памірала. Цяпер, гляджу, у Еўропе ідзе ажыўленне і нацыянальных, і незалежніцкіх рухаў... Толькі што ж рабіць з нашай прарускасцю, другаснасцю? Можа ён гэтае таўро змые? Як думаеш? – Думаю, стары, мы ўсё правільна вырашылі. Ён зможа, – адказаў Караткевіч і паляпаў Быкава па плячы. Іншыя пісьменнікі размаўлялі паміж сабой на самыя розныя тэмы, нават асабістыя. Пераважна гаварылі з тымі, хто да каго бліжэй сядзеў. Вось Усевалад Краўчанка нахіліўся да Івана Шамякіна і сказаў: – Я гляджу, там твае дзённікі і ўспаміны памалу публікуюцца. Што ж ты ўзяў ды напісаў, што я на пазычанай у цябе машыне замест роднай вёскі на Гомельшчыне да Чорнага мора на тры дні ездзіў? Ты б хоць кіламетры на спідометры падлічыў і час – гэта ж зусім немагчыма. Значыцца, так і не дараваў ты мне той выбіты зуб, крыўда на трыццаць гадоў засталася. – Я ўжо, Сева, не крыўдую на цябе за той зуб, далібог. Ну бывае, пабіліся суседзі па кватэрах. Але ж мая Маша, дый я сам, тваю Дусю і дзетак добра падтрымлівалі пасля твайго заўчаснага сыходу, дапамагалі. Я да Волі як да сваёй Алесі ставіўся, ухваліў яе на ролю ў экранізацыі “Атлантаў і карыятыдаў”... – Ведаю, Ваня, ведаю. Дзякуй табе за гэта. Мы ж былі сябры і засталіся. Што ўжо цяпер казаць. Даруй ты мне за той зуб, даруй, яшчэ раз прашу. – Я і кажу, усё ўжо, усё, што тут успамінаць. А што там напісалася, дык гэта, відаць, мае недарэчныя падазрэнні як гаспадара машыны праявіліся. Можна было гэта і не друкаваць... Згаджаюся, не надта прыстойна атрымалася. Сяргей уражана глядзеў на пісьменнікаў. Краўчанка ў бойцы выбіў Шамякіну зуб? Фантастыка! А тым часам Кандрат Крапіва гучна наракаў, што яшчэ і дагэтуль знаходзяцца людзі, якія не прызнаюць за прыназоўнікам “аб” права на існаванне ў беларускай мове, толькі ім “пра” падавай і ўсё тут: – І гэты Вячорка вынайшаўся такі. Як якая кніга да яго на рэдагаванне трапляе, дык гарачым жалезам выпальвае ўсе “аб”, толькі “пра” пакідае. А як жа быць з багаццем мовы, з эстэтыкай, музыкай мовы, з густам і стылем? Як быць з паэзіяй, пытаю я вас? Навошта я пісаў адмысловы артыкул аб гэтым? – Але ведаеце, Кандрат Кандратавіч, тут не ўсё так адназначна. Здаецца, тут Вячорку варта падтрымаць. – Запярэчыў Крапіву Фёдар Янкоўскі. – Я вось у сваіх кнігах таксама стараўся пазбягаць гэтага “аб”. Надта ж ужо не па-нашаму гучыць гэты прыназоўнік з мясцовым склонам... – Ай, Фёдар, кінь ты свой пурызм. Як тады быць з народнай прыказкай “Як аб табе чуюць, так аб табе і мяркуюць”? А што рабіць з Купалавай “Спадчынай”: “Аб ёй мне баюць казкі-сны...”? – Ну, ніхто не сказаў, што ў Купалы была мова дасканалая, – запярэчыў быў Янкоўскі, але пасля махнуў рукой. – Зрэшты згаджаюся, людзей не пераробіш. Не хочуць быць пісьменнымі дый годзе... Я вось такія перлінкі адшукваў, напрыклад, “Летняя ноч як зайцаў хвост”, у сэнсе, світанне блізка. Ніхто ні разу не паўтарыў, не скарыстаўся... Або вунь Янка Скрыган... Колькі сілаў паклаў чалавек, каб правільна пісалі і гаварылі? Дзёўб і дзёўб: драбяза, драбяза, драбяза, а ні ў якім выпадку не “дробязі”. Не, як пісалі “дробязей”, так і пішуць... Бяда... Далей Сяргей пачуў, як Пятро Глебка прашаптаў свайму сябру Петрусю Броўку: – Глядзі ты, Янкоўскі Крапіву Кандратам Кандратавічам назваў, а той ніякай увагі... А раней, ты памятаеш, як патрабаваў ад усіх, каб яго Кандараціем Кандрацьевічам называлі? Памятаеш, як у слоўніку русафіль­стваваў са сваімі “карандашамі” і “белкамі”? Здаецца, “карандаш” нават у Тлумачальны шасцітамовік праскочыў... – Ат, што ты кпіш, Пятро, што ты кпіш... Ты ж ведаеш, час быў такі, лінія была такая, – адказаў Броўка. – Дзякуй Богу, што мы выжылі, усяго некалькі чалавек... Сяргей не мог паверыць сваім вачам. Што адбываецца? Няўжо ён трызніць? Ушчыкнуў сябе за руку – баліць, значыцца не сон гэта, не трызненне, не спіць ён. Ударыў галавой аб сасновы камель – тое самае, аж уваччу зоры заскакалі. Раптам недзе справа пачуліся крокі. Да пісьменніцкага стала, што стаяў перад апошнім па часе шэрагам магілаў ганаровых грамадзянаў, ішоў міліцыянт-ахоўнік. Сяргей схаваўся за сасну. Вось міліцыянт наблізіўся да стала, ніяк не выяўляючы, што ён нешта чуе ці бачыць. Вось ён прайшоў праз стол літаратурных дзядоў і пакрочыў сабе далей абыходзіць могілкі па дарожцы нумар трыццаць злева ад трыццаць шостага сектару. Толькі тут Сяргей звярнуў увагу, што пісьменнікі былі не тое што прывіды, але так... троху прывідныя. Іхнія абрысы мелі контуры, якія болей свяціліся ў параўнанні з сярэдзінай целаў і часам здавалася, што скрозь іх можна нешта ўбачыць. Але агулам усе былі як жывыя. Ну дык яны і ёсць жывыя, – сказаў сабе Сяргей і яшчэ раз ушчыкнуў сябе за левую руку. Зноў забалела. Тым часам гутарка за доўгім сталом працягвалася. Янка Маўр і Усевалад Краўчанка наракалі на суцэльны заняпад дзіцячай літаратуры. Краўчанка казаў: – Ніхто не разумее, што каб было цікава, трэба не для дзяцей пісаць, а пра дзяцей. Яны не дурнейшыя за нас. Вось калі табе самому, пішучы твор, будзе цікава, тады будзе цікава і для дзетак... Пімен Панчанка раздражнёна гаварыў пра агульнапалітычную сітуацыю ў краіне, якая не спрыяе ні нацыянальнай культуры, ні культуры наогул: – Што ж мы самі галаву ў пятлю ўкладаем? Навошта? Не веру, што чынавенства не разумее, не веру. Шмат там прыстойных людзей, вельмі шмат. – Гэта праўда, – падтрымаў яго Броўка, – маеш рацыю, Пімен. Але ўсё ж ідзе ад галавы. Ты памятаеш Пятра Міронавіча, які быў чалавек, які дзяяч, нацыянальны герой! Я ўсё не забуду, як мы Энцыклапедыю пачыналі, было нас тры чалавекі – я, Петрашкевіч і бухгалтарка. Неяк нам у пакойчыку адзіны тэлефон намеснік кіраўніка справамі Акадэміі абрэзаў, маўляў, Броўка абыдзецца. Не гуманітарны быў чалавек, гаспадарнік. А ў той дзень мяне якраз Машэраў шукаў. Дык памочнік прэзідэнта Акадэміі навук пешкі бегаў мяне паклікаць. Я тады ўсё ж спазніўся да Першага. Машэраў доўга рагатаў і паставіў мне ўрадавую сувязь, “вяртушку”, каб да яе ніхто дакрануцца не смеў... Так ён шанаваў культуру, не тое што цяпер... – Але і ідэалізаваць яго не варта, Пятро Усцінавіч, – далучыўся да размовы Барыс Сачанка, – школы вунь беларускія якраз пры ім у гарадах усе пазачынялі, мову занядбаў... – Так, пазачынялі, але зноў кажу, час быў такі, такая лінія, не ўсё ад яго залежала. А што мог, тое рабіў... – Я тут, стары, падтрымаю Пятра Усцінавіча, – сказаў Уладзімер Караткевіч Барысу Сачанку. – Час быў цяжкі, месцамі жахлівы. Не мы ж былі гаспадарамі ў сваёй рэспубліцы. Машэраў быў другі пасля Мазурава беларус, як памятаеш. Усе, што былі да іх, – былі чужакамі, прыхаднямі. Сапраўды, Нямігу пры ім разбурылі, не хапіла сілаў абараніць, а яму культуры – зразумець. Але вось калі ўжо Верхні горад ратавалі, тады ён нас з Гаўрылам Вашчанкам і Алесем Петрашкевічам паслухаўся. А так, кватэры пісьменнікам даваў, часопісы новыя літаратурныя засноўваў, тэлебачанне... Вунь Генадзь лепш ведае, побач з ім быў у ЦК, – Караткевіч паказаў на Генадзя Бураўкіна. – Слушна Валодзя кажа. Ён быў у шмат чым паднявольны чалавек, рабіў што мог. Тэлебачанне беларускае мы з Валянцінам Блакітам толькі дзякуючы яму агоралі, толькі дзякуючы яму. З цяперашняй сітуацыяй наогул няма параўнання, – адказаў Бураўкін. Слухаючы гэтыя размовы, Сяргей звярнуў увагу, што пісьменнікі неяк нецярпліва азіраюцца вакол, часам паглядаюць на неба ці пачынаюць угля­дацца ў прагалы паміж соснамі, нібыта некага чакаюць. Ён паглядзеў на гадзіннік: за пяць хвілінаў мелася наступіць дванаццатая гадзіна. Відаць, сапраўды некага ці нечага чакаюць, сказаў ён сабе. Так і сталася. Праз хвіліну ён пачуў ціхія крокі і такія ж ціхія галасы. Ён павярнуўся ў бок левага кута могілак і аслупянеў. Нават у гэтай нерэальнай фантасмагорыі, якая з ім адбывалася, паверыць у тое, што ён бачыў, было цяжка. Паміж соснаў павольна ішлі Янка Купала і Якуб Колас. Сяргей заплакаў... Ніколі не мог ён, хлопец з менскай ускраіны, нават марыць пра тое, што цяпер бачыць наяве – жывых песняроў! За што ж яму гэта? За што?.. Слёзы цяклі па шчоках, горла сціснула сутарга, ён баяўся, што ад замілавання і радасці зарыдае ўголас. Купала з Коласам, абодва з кавенькамі, тым часам наблізіліся да зборышча літаратурных дзядоў. Пісьменнікі ўсталі і радасна схілілі галовы, вітаючы класікаў. Тыя абодва селі побач на чале стала, і Колас сказаў: – Вітаем вас, хлопцы. Вы ведаеце, што мы з Янкам ніколі не варагавалі і ніколі не канкуравалі. Я любіў яго, ён мяне. Так, Янка? – Так, Каласок, – адказаў Купала. А Колас працягваў: – І шанавалі творчасць адзін аднаго. Па-за межамі нашай рэспублікі нас нават блыталі і аб’ядноўвалі ў адно цэлае. І ў гэтым была праўда і рацыя. Мы сапраўды адзін аднаго дапаўнялі, і нас нельга раздзяліць. Некалі я пра гэта нават паспеў надыктаваць майму літаратурнаму сакратару Максіму Лужаніну-Каратаю. Таму мы не выпярэджваем адзін аднаго, і на нашай штогадовай бяседзе на Дзяды рэй вядзем па чарзе – адзін раз Янка, другі раз я. Сёлета мая радоўка. Можам пачынаць. Пісьменнікі запляскалі і селі. Колас сказаў: – Усё горай ідэалагічная сітуацыя ў краіне, і ўсё горай робіцца становішча нашай мовы і культуры. Як ведаеце, я перад смерцю ў 1956 годзе тры лісты ў ЦК пісаў – пра патрэбу выхавання моладзі, якая тады была дашчэнту крыміналізаваная, пра патрэбу догляду за могілкамі, на якіх тады шмат дзе нават агароджы не было і каровы свабодна пасвілі, а трэці ліст быў пра бядотны стан нашай мовы. Ды цяпер вось Міхась Мушынскі выдаў на тысячу старонак храналогію майго жыцця, дык там у апошнія дні нічога пра гэтыя лісты не згадваецца. Вось да чаго дайшло! Зноў мінуўшчыну ад нашага народа хаваюць, зноў яе перарабляюць на чарговы ідэалагічны капыл. Думаю, наспеў час прымяніць і нашу сілу, якую мы маем на нашай спрадвечнай радзіме, як Дзяды. Летась мы з вамі вагаліся, чакалі што само нешта зменіцца, што людзі ў вярхах адумаюцца, можа, сумленне загаворыць, але цяпер бачым, нічога не мяняецца. Толькі горш робіцца. Хіба ўжо чакаць далей не будзем, га? Што думаеце? З усіх канцоў стала пачуліся выгукі: – Так, дзядзька Колас, хопіць ужо чакаць, час дзейнічаць. – Мае рацыю Канстанцін Міхайлавіч, мае. – Хопіць чакаць, да справы! – Не вагаймася, брацця, хопіць! Колас рукой спыніў выгукі: – Што ж, бачу, думка ў нас адзіная. Яно і добра, бо адказнасць вялікая. Раз на сто гадоў можам умяшацца ў хаду падзеяў на тым свеце, толькі адзін раз на стагоддзе. Мінулы раз перад 1918 годам дзяды-магнаты да аднаўлення дзяржаўнасці народ падштурхнулі, цяпер вось наша чарга – мову і літаратуру ратаваць трэба. Дык памагай нам Бог! Ці вы ўжо вырашылі, які талент пусцім у свет, якога кшталту? Што для народа цяпер больш патрэбна? У адказ на словы Коласа ўсе павярнуліся да Уладзімера Караткевіча. Ён устаў і сказаў: – Так, дзядзька Колас, мы ўжо вырашылі. Гадзіну да вашага прыходу спрачаліся. Думалі, можа, прарока паслаць, песняра. Вырашылі, што не час цяпер, іншая эпоха. Пасля спрачаліся, паэтычны талент патрэбны ці празаічны? Зноў жа вершы цяпер не ў пашане. Схіліліся да прозы. Тады паўстала пытанне, якога празаіка лепш народу дамо – рэаліста, мадэрніста, фантаста. Спрачаліся доўга і вырашылі, што народу патрэбны яшчэ адзін пісьменнік такога кшталту, як я. Каб і гістарычныя, і фантастычныя, і дэтэктыўныя рэчы пісаў. Я ў свой час не паспеў справу давесці да канца. Дурны быў, рана адтуль пайшоў, не вытрымаў ціску сістэмы... А мы падумалі, што ўсё ж народ наш яшчэ да канца не сфармаваны, а цяпер у свеце назіраецца новае ажыўленне нацыянальных рухаў, якія заўсёды на гістарычную памяць абапіраюцца. Так што вырашылі пусціць туды майго наступніка. – Што ты скажаш, Янка? – Колас паглядзеў на Купалу. – А што тут казаць, Уладзімер мае рацыю. Слушна браты вырашылі. Асвядомліваць нашых людзей трэба. Мая згода ёсць. – Дзякуй, Янка. Я таксама згаджаюся. Ёсць нехта супраць? – Колас абвёў вачыма прысутных. Усе маўчалі. – Ну што ж, хай так будзе, пойдзем на гэта. Ён тут? Караткевіч усміхнуўся і паказаў на сасну, за якой хаваўся Сяргей Ждановіч: – Вунь за сасной хаваецца і шчыкае сябе за руку, не верыць, што нас бачыць. Сяргей з жахам зразумеў, што Караткевіч кажа пра яго. Капец!! Яны ведаюць, што ён тут! Пісьменнік тым часам выйшаў з-за стала і падышоў да сасны, за якой, бокам прыткнуўшыся да яе, стаяў Сяргей: – Давай, хлопча, выходзь. Хопіць ужо хавацца. У Сяргея цела як працяло токам. Ён здранцвела выйшаў з-за сасны і недарэчна вымавіў: – Вы гэта мне кажаце, Уладзімер Сямёнавіч? – А да каго ж яшчэ, стары. Хіба ты тут не адзін? – Адзін. – Ну то хадзем да нас. Караткевіч падаў яму руку. Сяргей, унутрана здрыгануўшыся, паціснуў яе сваёй спацелай даланёю і са здзіўленнем адчуў, што ў паўпразрыстага Караткевіча рука аб’ёмная, датыкальная і цёплая. Яны разам падышлі да стала, і Караткевіч застаўся стаяць каля Сяргея. Колас паглядзеў на Купалу: – Скажы ты, Янка. Купала ўзняўся з месца і загаварыў: – Вось што я табе скажу ад усіх нас, дружа. Ты бачыш, што народ наш не хоча сыходзіць са свету. Дужа неспрыяльныя гістарычныя абставіны яму выпалі. Бог нас каля арды пасяліў, ніяк яна не пакіне нас у спакоі. Мы змагаемся, і ў гэтым змаганні за вякі губляем тэрыторыю і коль­касць. Нас магло быць ужо ў чатыры разы болей, і зямлі мы маглі мець у два разы болей, але не спрыяе лёс. Затое спрыяюць нябёсы, бо народ яшчэ жыве, і вось вы, маладыя, далей пішаце, народ вас з апошніх сілаў вылучае наперад і вылучае. Але цяпер на радзіме цяжкая сітуацыя, шмат чаго з нашых часоў паўтараецца, сёння зноў адны Зносакі вакол, адны Зносакі... І мы вось вырашылі свой шанц адзіны на стагоддзе скарыстаць і выбралі цябе. Слухай уважліва. Твае веды і твой талент абралі цябе, ты сам сябе выбраў. Мы толькі канстатуем тое, што ёсць. Ты ўжо амаль усё маеш, а мы падштурхнем цябе адсюль тым, чым можам – сваёй агуль­най сілай. І будзе добра, не сумнявайся і не бойся. Ты напішаш шмат добрых кніжак, людзі будуць цябе любіць, з тваіх кніг пачнецца новы час для літаратуры і культуры нашай. Але мусіш вытрымаць выпрабаванне славаю, чуеш? Мусіш зрачыся алкаголю і толькі працаваць. І дамо табе яшчэ адну сілу. Каго з калегаў і паплечнікаў выбераш сабе ў сябры, тыя таксама будуць валодаць уладай над людскім розумам і сэрцамі. Гэта будзе тваё пакаленне. І разам вы ўсе станеце пачынальнікамі новага часу для нашай літаратуры і нашага народу. Разумееш? Вялікая адказнасць на табе. Ну а мы тут, дзяды, будзем цябе і ўсё вашае пакаленне ад усякага ліха ахоўваць, у тым ліку і ад такога, што са мной і вунь, з Усеваладам здарылася... Кажучы гэта, Купала паглядзеў на Усевалада Краўчанку, а Сяргея працяла нечаканая здагадка: няўжо іх абодвух сапраўды забілі, аднаго ў лесвічны пралёт у Маскве скінулі, а другога – з вакна гатэлю ў Канах? Нібы адказваючы на яго маўклівае пытанне, Усевалад Краўчанка здагадку пацвердзіў: – Так, Іван Дамінікавіч, гэтая поскудзь заўсёды за намі па слядах ха­дзіла, і за нашай моладдзю цяпер з бруднымі рукамі ходзіць... Купала зноў загаварыў да Сяргея: – Ды што, хлопча... Разумееш? Згаджаешся? Амаль губляючы прытомнасць ад хвалявання і калоцячыся ўсім целам, Сяргей адказаў: – Так, згаджаюся. Янка Купала паглядзеў на Коласа і сеў. Якуб Колас махнуў рукой, усе пісьменнікі нахілілі галовы долу і пасядзелі так з паўхвіліны, ці то медытуючы, ці то канцэнтруючыся. Пасля ўсталі і падышлі да Сяргея з Караткевічам. Кожны паціснуў Ждановічу руку, нават жанчыны – Еўдакія Лось і Яўгенія Янішчыц, усе прыязна ўсміхаліся і падбадзёрвалі яго – хто паляпваннем па плячы, а хто добрым словам. Сяргея асабліва ўразілі словы Фёдара Янкоўскага, які сказаў яму дакладна такое: – Праз паўгода сустрэнешся з дзяўчынай. Яна стане тваёй жонкай. Яе бацька ў сваёй бібліятэцы мае ўсе да адной мае кнігі. Прачытай іх уважліва. Гэта табе вельмі дапаможа. Абяцаеш? Яе будуць зваць Каця. Амаль губляючы сувязь з рэальнасцю – дый дзе яна, тая рэальнасць, раптам падумалася яму, – Сяргей згодна захітаў галавой: – Так, абяцаю. Пасля прывітанняў і віншаванняў Караткевіч папрасіў Ждановіча стаць на калені і ўсклаў яму на галаву далонь правай рукі. На яго плечы паклалі рукі Купала з Коласам, а на іх – астатнія, выстраіўшыся адно за адным у ланцуг. Колас адлічыў “Адзін, два, тры”, і ўслед за гэтым уся грамада дружна выгукнула амаль трыма дзясяткамі галасоў: – Хочам, даем, хай будзе!!! Ад нечаканасці Сяргей прымружыўся, а калі расплюшчыў вочы, вакол нікога не было. Пісьменнікі зніклі. Сяргей устаў з каленяў, ашалела азірнуўся, яшчэ адчуваючы на галаве цяпло ад далоні Караткевіча. Нішто вакол не нагадвала пра дзейства, якое толькі што тут адбывалася. На зацягнутым хмарамі начным небе з’явіліся прагалы, адтуль нясмела пачалі мільгацець зоры і выступіў месяц, стала святлей. Сяргей пастаяў яшчэ некалькі хвілінаў, паглядзеў сабе пад ногі, пасля туды, дзе стаяў стол. Успомніў басавіты голас Янкі Купалы і тое, пра што ён яму сказаў... Зноў сэрца сцялася ад замілавання, і вочы зрабіліся вільготнымі. Божа, ён бачыў Купалу і Коласа, ціснуў руку самому Караткевічу! Бацька расказваў, што яны некалі штогод збіраліся на Караткевіцкай магіле 26 лістапада, у дзень ягонага нараджэння, а тут Караткевіч сам хлопцу паціснуў руку... Сяргей атрос галавой і накіраваўся да ўваходнай брамы могілак. Пасля спыніўся, падумаў і пакрочыў у іншы бок. Там ён пералез праз мураваную агароджу. Назаўтра Сяргей даведаўся, што хлопцы не захацелі яго валачы да магілы Васіля Быкава ад Караткевіча, дзе ён знепрытомнеў. Вырашылі пакласці Быкаву кветкі самі, а тады забраць Сяргея. Каля магілы Васіля Быкава іх, аднак, ушчэнт п’яных, пераняла ахова могілак і адвезла ў пастарунак. Адпусцілі хлопцаў толькі пад раніцу. Праз год Ігнат Дварніцкі паступіў на завочнае аддзяленне гістарычнага факультэта БДУ і заняўся расследаваннем лёсаў беларускіх пісьменнікаў, у тым ліку Янкі Купалы і Усевалада Краўчанкі, каб пісаць дакументальныя дэтэктывы. А Юрась Багданаў стаў набіраць паэтычную сілу, робячыся ўсё больш папулярным сярод моладзі паэтам-перформерам. Праз два гады Беларусь скаланула даўно не чутая сенсацыя. У кнігарнях, упершыню за шмат гадоў, стаялі чэргі па новы гістарычны раман Сяргея Ждановіча “Белы замак Смалянскі”. Раман быў вострасюжэтным дэтэктывам, у якім перапляталіся падзеі часоў Аршанскай бітвы 1514 года, а таксама падзеі XVII-XVIII стагоддзяў і нашага часу. Ажыятаж быў надзвычайны. Давялося друкаваць новы наклад папяровай кнігі, выпускаць электронную версію і змагацца з пірацкімі копіямі ў інтэрнэце. У чэргах каля менскіх кнігарняў былі заўважаныя нават ідэолагі менскіх райвыканкамаў.

Пяцьдзясят тры гады разам Нас з Рыгорам пазнаёміў Мікалай Піпчанка, які вучыўся з ім на адным курсе, толькі на аддзяленні журналістыкі, і быў старастам універсітэцкага аркестра, у якім я іграла на домры (калі жыла ў Гродне, я вучылася ў музычнай школе і іграла на скрыпцы). Гэта было ў 1957 годзе, калі я паступіла на першы курс філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Аднойчы Піпчанка прапанаваў Рыгору: «Хочаш, пазнаёмлю цябе з першакурсніцамі?» І вось яны прыйшлі ў наш інтэрнатаўскі пакой знаёміцца. Рыгор адразу не спадабаўся мне: худы, валасы дыбам, нос здаровы. А яшчэ голас – я доўгі час цярпець яго не магла, бо ў Грышы голас быў як, у каменданта нашага інтэрната. Пакуль прывыкла… Да таго ж ён не любіў саколак з кароткімі рукавамі (толькі ў старасці стаў трохі насіць, а так звычайна рукавы закасваў), і стаяў на парозе ды нерваваўся. У Піпчанкі ж былі хворыя ногі, ён таксама не мог спакойна стаяць, і так яны абодва з нагі на нагу пераміналіся. Яны не падабаліся мне абодва. Мне ж перад тым паспелі распавесці, які Барадулін таленавіты паэт, але я была абыякавая да паэзіі і нават на філалагічны факультэт не збіралася – паступіла выпадкова. Начытаўшыся дэтэктыўнай літаратуры, я насамрэч прыехала паступаць на юрыдычны факультэт. Дакументы прымалі ў будынку біяфака, прымалі на ўсе факультэты. Тады да мяне і падышлі два дарослыя хлопцы: «Дзеўчанё, навошта вам гэты юрфак? Паступайце на філфак! У вас будуць адразу дзве спецыяльнасці: руская мова і літаратура і беларуская мова і літаратура…» Пасля я шукала іх, але дарэмна – мусіць, яны ўжо скончылі ўніверсітэт. Іх нібыта Бог паслаў, бо, вядома, іначай бы з Рыгорам я не сустрэлася. Мне было ўсё роўна, куды паступаць, і я падала дакументы на філфак. Гэта і вырашыла мой далейшы лёс. Хоць дома ў нас гаварылі па-руску, але беларускую мову, якую мы вывучалі з другога класа, я таксама ведала, бо школьная настаўніца Раіса Антонаўна чамусьці любіла мяне больш за іншых, ёй падабаліся мае сачыненні, і яна часта выклікала мяне на ўроках, каб я чытала ўслых. Я сапраўды прыгожа чытала, бо ўсё-такі была з акцёрскай сям’і. Чытала да таго моманту, пакуль у мяне не пачынаўся хрып… Раіса Антонаўна была прыгожая белабрысенькая жанчынка, беларусачка-беларусачка… Мы не разумелі, калі яна казала «ўбіць кол»: «кол» мы яшчэ неяк «даравалі» ёй, а «ўбіць» проста забівала нас. Увогуле, дзеці злыя па натуры, хуліганістыя, асабліва ў пятым-шостым класах. У гэтым узросце мы мазалі класную дошку алеем ці салам, каб на ёй нельга было пісаць. Ці палілі кінастужку і кідалі яе ў дымаход – пакоі ацяпляліся «галандкамі», і ў класе стаяў такі смурод, што нас выганялі. Урок быў сарваны. Ці зачынялі дзверы ў клас знутры, а самі вылазілі ў акно. Настаўніца ці настаўнік хоча патрапіць у сярэдзіну, а дзверы зачыненыя... У нашым класе было толькі пяць дзяўчынак – астатнія хлопцы. Вядома, яны і былі завадатарамі. Аднак яшчэ пра першую сустрэчу. Абодва яны – Барадулін і Піпчанка – прыйшлі без кветак, без падарункаў, без анічога, проста прыйшлі знаёміцца, тыя былі яшчэ кавалеры! Пра што мы тады гаварылі, абсалютна не запомнілася, бо абодва былі мне нецікавыя. Мяне нават не зачапіла тое, што Рыгор быў паэтам. Так мы пазнаёміліся і, здавалася, усё на гэтым. А пасля я захварэла, якраз напярэдадні нейкага ўніверсітэцкага вечара. Рыгор жа тым часам паспеў забыцца, як я выглядаю, і падчас вечара запрасіў на танец дзяўчыну з біяфака, якая была троху на мяне падобная, мо вялікімі вачыма. Але яна была поўненькая, я ж была маленькая і худзенькая, важыла сорак шэсць кілаграмаў, Грышавы аднакурснікі называлі мяне «фарфоравая статуэтка». Рыгор пасля расказваў, што калі запрасіў тую дзяўчыну танцаваць, дык думаў, што гэта я, аднак у хуткім часе зразумеў, што нешта не тое, дакладней – не тая. Потым Піпчанка яшчэ раз прывёў Рыгора – толькі пасля гэтага мы і пачалі сустракацца. Першы пакой, у якім я жыла ў інтэрнаце на вуліцы Бабруйскай, знаходзіўся каля акна, што было ў калідоры. Мы часта бавілі час там з Рыгорам – я на падваконні сяджу, ён побач стаіць. Ці гулялі тут жа ў скверыку. Пра што гаварылі, цяпер ужо не помню. І як Грыша прызнаваўся мне ў каханні, таксама не засталося ў памяці. Прыгадваецца іншае. Аднойчы дзяўчаты з нашага інтэрнатаўскага пакоя пайшлі на пагрузачна-разгрузачную станцыю, прыйшлі задаволеныя, бо і работа лёгкая, і вінаграду наеліся, і не толькі грошай зарабілі – яшчэ і абедам іх накармілі. Наступным разам і я з імі пайшла, але нам не пашанцавала – трэба было разгружаць бульбу, прычым такімі цяжкімі віламі, што іх ад зямлі адарваць немагчыма было. Разгружалі з дзесяці раніцы да сямі вечара. Разгрузілі, мабыць, толькі траціну вагона, а пасля нас адхілілі ад працы, бо прыйшлі хлопцы – дарабляць нашу работу. Калі вярнулася ў інтэрнат, рукі адрываліся, паднялася тэмпература. Дзяўчаты туга перабінтавалі мне рукі і паклалі ў ложак, накрыўшы ледзь не з галавой. Рыгор у той час пачаў ужо завітваць у наш пакой, прыйшоў і ў той вечар, яму сказалі, што я прастудзілася. А што было гаварыць, калі я ляжу, закручаная да самай шыі, каб ён не ўбачыў мае рукі. Але тут ён пачаў карміць мяне каўбасой і, каўтаючы тую каўбасу, я забылася і машынальна выцягнула руку. Рыгор адразу з пытаннем: «Чаму яна перавязаная?!» Дзяўчаты раскалоліся. Тады ўжо ён: «Не магла сказаць, каб пазычыў грошай?» Пасля, дарэчы, пару разоў я пазычала ў яго грошы, але якім чынам: адна дзяўчынка пазычала нібыта для сябе і перадавала мне. Я, канечне, аддавала, калі мама што прысылала, але мама не магла дужа мне дапамагаць, бо заробак у яе быў зусім маленькі. Трэба сказаць, што Грыша ўмеў прыгожа заляцацца: і ручку падасць, і паліто дапаможа апрануць, і крэсла падсуне, і цераз канаўку перавядзе. Гэта, канечне, мела значэнне для такой барышні, якой я тады была. Але адкуль яму, вясковаму хлопцу, было ўсе гэтыя «палітэсы» ведаць? Сам ён не казаў, але я здагадвалася – ён жыў у інтэрнаце ў адным пакоі з палякамі, яны, відаць, і навучылі яго. Гэтым ён і падкупіў мяне… А ці чытаў мне вершы, таксама не помню. Запомнілася толькі, што, абыгрываючы маё прозвішча, падпісваў паштовачкі: «My only sun» – «Маё адзінае сонца»… Ён быў не адзіны, хто заляцаўся за мяне. Быў яшчэ курсант артылерыйскага вучылішча, але Грыша хутка яго “адвадзіў”. Той курсант прыходзіў да нас у пакой, прыходзіў-прыходзіў, а пасля, мусіць, убачыў, што яму тут нічога не «выгарыць». Нават не помню яго імя… Быў яшчэ хлопчык з юрыдычнага факультэта. Мы ж усе разам вучыліся ў будынку на Чырвонаармейскай: філолагі, журналісты, юрысты. І вось адзін хлопец пачаў аказваць мне ўзмоцненыя знакі ўвагі. Але Грышавы сябры «ўстранілі» таварыша. Не ведаю, якім чынам, аднак не думаю, што яны яго білі. Мабыць, проста сказалі: адыдзі ў бок. Грышавы сябры – гэта хлопцы з журфака, з якімі ён найбольш тады сябраваў. Наогул кажучы, я ўжо нікога не помню з яго курса, яны ўсе даўно зрабіліся дзядзькамі і цёткамі. Дый я сама цяпер ужо адчуваю сябе на той узрост, які ў мяне ёсць, але доўгі час пачувалася значна маладзейшай. Я сталела дужа марудна: нашая дачка Ілона ўжо ў школу хадзіла, а мне па-ранейшаму хацелася ўсіх вакол называць дзядзямі і цёцямі. Але цяпер, калі прыйшло нездароўе, раптам адчула свой сапраўдны ўзрост… І быў яшчэ школьны мой хлопчык Толя, царства яму нябеснае. Я паехала вучыцца ў Мінск, а ён усё хадзіў да маёй мамы, гуляў з ёй па парку. Такі ўжо быў залаты зяць, што суседкі па доме, смеючыся, пыталіся ў мамы: «Можа, ты ўжо ў нявесты да гэтага хлопчыка?» І хоць Толічак быў добры чалавек, але мне ён не падабаўся хоць бы таму, што быў бландзін, а я бландзінаў з маладых гадоў не люблю, чорную галаву адразу вылучу ў натоўпе. Да таго ж у мяне быў Рыгор, які быў лепшы за Толю… Аднойчы ён прыехаў да мяне на Новы год, і мы сустракалі яго ўтрох: Толя сядзеў з аднаго боку, Грыша з другога, адзін цукерку дась, і другі, адзін яблык падасць, і другі… Калі Толя прыехаў іншым разам, яму сказалі, што я выйшла замуж (а насамрэч у іншы інтэрнат пераехала), дык ён вярнуўся ў Гродна і хуценька ажаніўся з дзяўчынай, якая толькі што скончыла школу і была падобная да мяне: з вялікімі вейкамі, гладка прычасаная. Праўда, жаніўся няўдала, пасля развёўся і жаніўся другі раз… У яго было слабое сэрца, і хоць быў доктарам, але памёр, не дажыўшы да сямідзесяці гадоў. Жаніцца Рыгор хацеў ужо на першым курсе, але я чатыры гады супраціўлялася, бо мама прасіла: «Дачушка, ты толькі замуж не выходзь, іначай кінеш вучобу, як і я». Мама вымушана была пайсці з чацвёртага курса, бо якраз тады я нарадзілася. Таму пазней Рыгор і казаў: «Я гэтую кабылку чатыры гады пасвіў». Пасвіў-пасвіў дый дапасвіўся… За гэтыя чатыры гады ён прывучыў мяне да сябе, і я проста прывыкла да яго. У маладосці ён быў худы, насаты, валасы дыбам і постаць далёка не апалонская, а ў сталыя гады больш прыгожы стаў. Наша дачка казала, што ў Грышы ёсць такая складачка каля вачэй, якая сустракаецца толькі ў вельмі пародзістых азіятаў… Не магу сказаць, што пакахала Грышу за ягоную паэзію – ён спадабаўся мне проста як чалавек. І ўсё жыццё я цаніла яго найперш як чалавека і толькі пас­ля – як паэта… Ён, канечне, быў не падобны на астатніх мужчынаў. Я ж была замкнёная і маўклівая, гэта жывучы з Грышам, разгаварылася. Ён жа, наадварот, быў вясёлым гаваруном, чым таксама падабаўся. Праўда, калі была маленькая, дык уяўляла сабе зусім іншага: вялікага ростам, з шавялюрай і… старога. У дзяцінстве за мной толькі хуліганы бегалі, а я любіла спакойных хлопчыкаў. І вось трэба ж было, каб мне патрапіўся такі шалёны… 23 лютага 1961 года мы гулялі вяселле. Зусім нядаўна даведалася, што 23 лютага – гэта дзень Святой Валянціны. Як рыдалі дзяўчаты, з якімі я жыла ў інтэрнаце!.. Вяселле спраўлялі на той кватэры, дзе мы тады жылі, гэта каля Опернага тэатра. Усяго на стале было поўна… Чамусьці запомнілася, што Грыша даў чырвоную дзясятку свайму аднакурсніку, каб ён купіў вады, а той падумаў: як гэта на ваду траціць дзясятку?! І купіў бутэлек пяць «сітро», а на астатнія грошы гарэлкі, хоць у нас скрынкамі стаяў кубінскі ром... Між іншым, пасля Грыша не мог сабе дараваць, што вымушаны быў абшчыпваць для вясельнага стала куранят. Чаму яны былі ў пер’ях, я забылася, але помню, што Грыша сядзеў з гаспадыняй кватэры на кухні і абшчыпваў тых куранят… Ён тады ўжо друкаваўся, і грошы ў яго былі – я нічога не патраціла на вяселле. Дый мне і не было з чаго траціць. Адзінае, што мама купіла мне дваццаць чатыры відэльцы і столькі ж лыжак і нажоў. Дарэчы, чалавек, які сасватаў нас на тую кватэру, «адрэкамендаваў» Грышу гаспадыні: «Не засмучайся, гэты хлопец добра зарабляе». Тады самая дарагая кватэра ў Мінску каштавала 30 рублёў, з нас жа гаспадыня брала ажно 45, і Грыша плаціў. Гаспадыня мне адразу не спадабалася. Аднойчы яна хацела згвалціць Грышу, і ён крычаў на ўсю кватэру: «Валя, ідзі сюды!» А пасля зрабіў мне вывалачку: «Ніколі не пакідай мяне аднаго!» Праз паўтары гады пасля таго, як пажаніліся, 18 ліпеня 1962 года, у нас з’явілася дачка Ілона. Я ляжала ў радзільным доме ў Гродне. Першы павітаць мяне прыйшоў Васіль Быкаў. Ён перадаў запіску, яна дасюль у мяне захоўваецца: «Валюша, поздравляю и радуюсь! Только что звонил Гриша и поведал мне эту новость. У него всё в порядке. Передаёт тебе массу приветов. Что передать ему? Что нужно тебе? Может быть, я смогу увидеть ваше сокровище? Сообщи. Я подожду». Помню, што паказвала малую яму ў акно… Увогуле, віншаванняў было шмат, былі і радыёвіншаванні, і тэлефанаграмы. А Грыша прыехаў толькі праз тры дні, бо «адзначаў» нараджэнне дачкі. Праўда, ён да апошняга спадзяваўся, што будзе сын. Нават калі яму ўжо сказалі пра дачку, усё адно пярэчыў: «Не можа быць! У мяне будзе сын!» Нават імя ўжо прыдумалі – Яраслаў. Малая Ілона выліты Рыгор была. Зрэшты, яна і цяпер выліты Рыгор, толькі насы ў іх у розныя бакі, бо ў Ілоны качкай, а ў Грышы гарбаты. Ілона была дужа падобная на Рыгораву маму. Гэта ж Акуліна Андрэеўна прапанавала імя Ілона. Праўда, спачатку яна назвала яе Любай, але я запярэчыла: толькі цераз мой труп. Не падабаліся мне такія імёны: Любоў, Надзея, Вера, хоць маю стрыечную сястру і завуць Верай. У Вушачах жа ў нас быў сусед Латыш, у яго ўнучка на Украіне нарадзілася, назвалі яе Ілонай. Калі Акуліна Андрэеўна даведалася пра тое, прапанавала назваць гэтаксама і нашу дачку. Гэтае імя мне падабалася, а што да Рыгора – раз мама сказала, значыцца, так і будзе. Так і з’явілася наша Ілона. А магла ж быць Любоў Рыгораўна… У выхаванні дачкі, а пасля і ўнучкі Дамінікі Грыша ніякага ўдзелу не браў, казаў: «Гэта пакуль яны маленькія, я не магу, а як за ручку можна будзе вадзіць, тады і будзем разам хадзіць». Прычым што пра адну, што пра другую, але практычна нікуды за ручку з імі не хадзіў. Запомнілася толькі, што быў на Камароўцы разам з Ілонай, калі ёй было гады два-тры, дый толькі таму, што я ў гэты час у бальніцы ляжала. А на Камароўцы тады прадавалі малдаўскае віно ў бочках, таму Грыша і хадзіў. Калі ж трэба было ісці ў дзіцячую паліклініку, дык са мной ішоў не Рыгор, а ягоны сябар Ваня Бурсаў. А Грыша ці на рукі баяўся ўзяць Ілону, ці што іншае – нават не ведаю. Але ж любіў, канечне, і Ілону любіў, і Дамініку… Мая хатняя мянушка была Заяц, у Грышы – Воўк. У адным з вершаў ён так і пазначыў прысвячэнне – «З.». З гэтым прысвячэннем звязаны такі камічны эпізод: калі рыхтавалася да друку адна з яго кніг, яе рэдактар, мусіць, вырашыла, што за гэтым «З.» хаваюцца нейкія інтымныя рэчы і зняла прысвячэнне, каб не «кампраментаваць» Рыгора. Апроч Грышы і мяне ніхто больш не ведаў, хто такая гэтая «З.». Хоць мову я, канечне, любіла – мову саму па сабе, але да паэзіі была абыякавая. Я не тое, што не люблю паэзію – яна мяне не кранае. Мяне кранае толькі музыка. Ад музыкі я магу разрыдацца нават пры людзях. Словы ніколі так не ўражвалі мяне… Пушкіна, Лермантава, Купалу і Коласа я, канечне, ведала, але толькі тое, што трэба было чытаць у школе. Я толькі аднойчы, у 8-м класе, зацікавілася паэзіяй, прычым той, што была па-за межамі школьнай праграмы, – Ігар Севяранін, Канстанцін Бальмонт, Сямён Надсан… Гэта была даніна юначаму свавольству: калі паэты не дазволеныя, значыцца, іх варта прачытаць. І калі паступала ва ўніверсітэт, не ведала ніводнага з маладых тагачасных паэтаў, у тым ліку і Рыгора. Я закончыла школу з сярэбраным медалём. Самае смешнае, што адзіную «чацвёрку» атрымала па алгебры, якую найбольш любіла – нават больш за трыганаметрыю і геаметрыю. Той медаль недзе павінен быць і сёння – яго адразу, як пажаніліся, забраў Рыгор. «Ты згубіш», – патлумачыў. З-за гэтага медаля мне для паступлення ва ўніверсітэт дастаткова было здаць экзамен па беларускай літаратуры і напісаць сачыненне. Дык на той выпадак, калі будуць пытацца пра маладую беларускую паэзію, мне назвалі імя Ніла Гілевіча, у якога тады выйшла першая кніга, а ў Рыгора кніг яшчэ не было. Яго «Маладзік над стэпам» з’явіўся ў 1959-м. Той экзэмпляр, што ён мне тады падараваў, я дасюль захоўваю. Наогул, тое субяседванне – гэта асобная гісторыя. За сачыненне і экзамен па беларускай літаратуры я атрымала «пяцёркі». Але з сярэбраным медалём прымалі толькі пяць чалавек, нас жа было значна больш, і намесніку дэкана Рыгору Булацкаму падалося, нібыта «пяцёркі» мне паставілі несправядліва. Мо з-за майго прозвішча? І была прызначана вялікая камісія – мабыць, у першы і апошні раз такое было на філфаку. У яе склад ўваходзілі прарэктар і недзе трыццаць выкладчыкаў, прычым з усіх факультэтаў: геаграфічнага, матэматычнага – тых факультэтаў, якія ніякага дачынення да філалогіі не мелі. І ўсё з-за адной мяне. І пачалі задаваць ўсялякія пытанні: «Чаму паэма называецца “Рыбакова хата”? А калі нарадзіўся Максім Танк?..» У мяне ж, відаць, з-за нервовага напружання галава працавала як ніколі больш у жыцці – я выдавала адказы літаральна як кампутар. Затое калі выйшла з аўдыторыі, у мяне пачалася сухая істэрыка: я села на падлогу і рыдала, але слёз не было… Так я паступіла на філфак. Намеснік дэкана Булацкі па-ранейшаму цярпець мяне не мог, затое любіў Грышу. У нас такі трохкутнік быў: Булацкі шанаваў Грышу і не любіў мяне; Рыгор любіў мяне; я не любіла Булацкага. Дарэчы, доўгі час Рыгор нават смехам нагадваў мне Булацкага, які вельмі быў мне не даспадобы проста фізічна: ён так усміхаўся, нібыта ўсмешку па зубах расцягваў, а вочы пры гэтым былі халодныя. З ім звязаны такі эпізод. Нас, студэнтаў, адправілі на бульбу, а ў Мінск у той час прыязджаў вялікі амерыканскі піяніст Ван Кліберн, першы пераможца Міжнароднанага конкурса імя П. Чайкоўскага. Як я магла такое прапусціць?! Пакуль не выйшла замуж за Грышу, я хадзіла на ўсе філарманічныя канцэрты. Канцэртмайстар Аўэрбах нават ведаў мяне ў твар. Наогул кажучы, у маладосці я вельмі любіла тэатр і страшэнна – філармонію. А ў Грышы былі магчымасці купляць квіткі, дык я паглядзела ўсіх прыезджых знакамітасцяў, у тым ліку Ойстраха і ілюзіяністаў Кіо. І ў гэты раз не стала ні ў кога пытацца, а проста без дазволу паехала з бульбы на канцэрт, на два дні раней. Выклікае мяне Булацкі: «Чаму вы з бульбы з’ехалі?» – «Таму што ў мяне квіткі на канцэрт былі». – «Вы ставіце свае інтарэсы вышэй грамадскіх!..» Ён так крычаў на мяне, што я, не чакаючы, пакуль гэта скончыцца, выйшла і так грукнула дзвярыма, што выляцеў ключ з замка. Услед Булацкі крычаў, каб я вярнулася, але дарэмна. Ён пасля зноў выклікаў мяне ў дэканат, але я не пайшла. У выніку на наступны дзень з’явіўся загад па факультэце: «За грубасць і нетактоўныя паводзіны студэнтцы першага курса аб’яўляецца вымова». Загад павесілі на дошку ў калідоры, але нехта з Грышавых сяброў сарваў яго ў той жа дзень, з-за чаго я вельмі непакоілася, бо не выключала, што Булацкі падумае на мяне… Праўда, ён відавочна палагаднеў, калі даведаўся, што ў мяне закаханы Грыша. Як прыняла мая мама Рыгора? Не прыгадаю цяпер іх першай сустрэчы. У мяне толькі застаўся фотаздымак, дзе мы ўсе разам у нашым пакоі ў гродзенскай камуналцы. Той пакойчык быў усяго дзевяць метраў і выглядаў, як пенал. Дык мы Грышу начаваць паклалі на падлогу паміж нашымі ложкамі… Я ніколі не чула ад мамы нічога дрэннага пра Рыгора, але і нічога добрага таксама. Мусіць, яна думала – пажывем, а там відаць будзе. Скажаш што дрэннае – а раптам сямейнае жыццё не складзецца, і вінаватай будзеш. А скажаш добрае, і жыццё не складзецца – таксама вінаватай будзеш. Тым больш што і Рыгор быў хлопец сціплы дый усё ж сімпатычны. А што тычыцца Грышавай мамы, дык, па-мойму, я ёй спадабалася. Ва ўсялякім выпадку, яна адразу прыняла мяне. Памятаю, мы пайшлі разам у грамадскую лазню ў Вушачах, а мяне ўсе разглядаюць, і я не ведаю, якое месца тазікам прыкрыць! Акуліна Андрэеўна кажа: «Як на цябе пачнуць глядзець, ты задніцай да іх павярніся і не зважай!» І пасля ўжо расказвала, што ёй гаварылі пра мяне: «Добрая дзяўчынка, але ж дужа худзенькая, сама маленькая, ручкі тоненькія!» Грышу ж Акуліна Андрэеўна раіла: «Ты яе не чапай – яна цябе век не зачэпіць». Гэта была праўда. Я насамрэч не канфліктная, але ў Рыгора быў такі характар: яму трэба было зачапіць, каб я разнервавалася, тады толькі супакойваўся. У маладосці ён быў шкодлівы, гэта ўжо пасля сарака гадоў паспакайнеў, а бліжэй да старасці характар дужа змяніўся, значна лепшы стаў. Ён, напрыклад, перастаў бубніць, а то раней усё «бу-бу-бу-бу». Грышава мама казала, што і ягоны бацька быў такі бубніла – яны пасварацца, а ён усё дудзіць: «Ду-ду-ду-ду»… Калі мы сварыліся з Грышам, я магла не размаўляць па некалькі дзён – у гэтым сэнсе я была зацятая. Я не помслівая, але, як кажуць, злапамятная. Я магу доўга не размаўляць, мне не патрэбны суразмоўца, а Грыша, наадварот, не мог маўчаць і адразу ішоў мірыцца. Наогул, калі мы сварыліся з ім пры маёй маме, яна заўсёды брала бок Рыгора. Калі сварыліся пры яго маме, яна таксама брала ягоны бок. Аднойчы я нават сказала ёй: «Калі б ваш сын каго-небудзь забіў, вы б сказалі, што той чалавек сам вінаваты». Яна засмяялася: «Праўда. Так і сказала б». Рыгора выхоўвала адна Акуліна Андрэеўна. Ягоны бацька загінуў у партызанах падчас прарыву блакады. Акуліна Андрэеўна пасля хадзіла яго шукаць – ішла на трупны пах, але ўсё дарэмна. Можа, ён у балоце патануў. Падчас блакады суцэль­ны жах быў. Яна мне расказвала, што дзяцей і на купінах пакідалі, і душылі, каб яны не крычалі і не выдалі плачам немцам… Рыгор быў не адзінае дзіцё ў сям’і. Акуліна Андрэеўна ў шаснаццаць гадоў выйшла замуж, і ў яе дзевяць гадоў не было дзяцей, а пасля Рыгора нарадзіўся яшчэ адзін хлопчык, але малым памёр, яшчэ перад вайной. Сам Грыша ніколі пра гэта не расказваў – я даведалася пра тое ад Акуліны Андрэеўны. Грыша практычна нікога не ведаў са сваіх бабуль-дзядуль. Ён застаў толькі адну бабулю – маці Акуліны Андрэеўны. Дарэчы, яе дзявочае прозвішча – Гайко. А аднаго з дзядоў Рыгора звалі Галавіным. Праўда, Грыша называў яго Галвіньшам, але мне здаецца, што ён прыдумаў гэта. Рыгор і Акуліна Андрэеўна былі дужа падобныя па характары. Грышава мама таксама любіла кампаніі і каб гасцей за стол усадзіць, і чарку трошачку ўзяць. Іх пяць жанчын звычайна збіралася, пяць удоў… У Акуліны Андрэеўны была сяброўка Арына – мама Грышавага аднакласніка. Яна, бывала, прыйдзе, каб пайсці ў кіно, а Акуліна Андрэеўна яшчэ не вырашыла ў што апрануцца – і тое прымярае, і гэтае. Таксама і Грыша: я ўжо апранулася і сяджу-чакаю, а ён усё збіраецца – то кашуля не тая, то гальштук… Ён любіў прыгожа прыбірацца, і густ у яго быў, але ён мог купіць два адноль­кавыя плашчы толькі таму, што яны былі з рознымі падкладкамі. Або чаравікі, у якіх была прыгожая падэшва. Я ж звычайна сціпла апраналася, бо па характары была не барахольшчыца. Праўда, любіла абутак і сумачкі – гэтага барахла ў мяне заўсёды было поўна. Грыша ж дужа любіў усялякія кепачкі-берэцікі. У Мішы Стральцова было тры ці чатыры бярэты, якія яму Рыгор падараваў. Ён дарыў, а пасля новы сабе купляў. Я яму нічога не купляла – ён усё сам сабе выбіраў. Памятаю, паехалі неяк у Маскву, ідзем па праспекце, раптам Грыша знікае – пяць хвілінаў яго не было, і вось ужо ідзе ў каракулевай кепачцы! Гэта ён, пакуль ішоў, убачыў у вітрыне. Калі Акуліны Андрэеўны не стала, Грыша дужа перажываў… Памятаю, я неяк сядзела каля яе ложка, паіла яе вадой, а Грыша, затуманены, стаяў побач. І мне так шкада яе стала, што я не ўтрымалася і заплакала. Пасля Акуліна Андрэеўна сказала яму: «Відаць, Валька любіць мяне, бо заплакала». Я сапраўды добра да яе ставілася. Яна памерла ўжо без нас. Пры нас яна страціла прытомнасць, а памерла ў бальніцы. Памерла ад раку. У Рыгоравай сям’і ўсе былі праваслаўныя – і мама, і бабуля. І ў хаце ў Вушачах заўсёды была ікона. Праўда, я дасюль не ведаю, хто на ёй – мо нейкі святы, падпярэзаны шырокім поясам, а мо купец. Была яшчэ адна ікона, якую мы набылі ў Пскове, але яе скралі. Нас жа тройчы рабавалі ў Вушачах… Калі Грыша нарадзіўся, праваслаўнага святара ў вёсцы не было, таму яго хрысціў ксёндз, які быў там праездам. Мусіць, вырашылі: хай хоць нехта дзіця пахрысціць. Хроснай была Філіцыя Антонаўна Міклашэўская, каталічка па веравызнанні. Так Рыгор стаў каталіком. А тое, што ён уніят, дык гэта ён сам пазней вырашыў. Пра гэта я даведалася толькі гадоў праз сорак сумеснага з ім жыцця. У нас дачка і ўнучка таксама хрышчоныя, але Ілона ў царкве, Дамініка ў касцёле – тады ўжо Рыгор, што называецца, вызначыўся з канфесіяй. Але думаю, што ўсё-ткі Бог адзіны для ўсіх – і для праваслаўных, і для каталікоў. І Раство, і Вялікдзень у нашай сям’і было прынята адзначаць усё жыццё. На Вялікдзень я і яйкі фарбавала, і булкі пякла, і пасху тварожную рабіла, з цукатамі ды разынкамі. Праўда, калі Рыгор быў яшчэ малады, я не заўважала, каб ён калі-небудзь маліўся, а як ужо пастарэў, дык маліўся штовечар: я выходзіла з кабінета, дзе ён звычайна начаваў, і хвілін пяць-сем ён перад сном маліўся. І калі яшчэ мог, хадзіў у Чырвоны касцёл, але не адмыслова на імшу, а калі трэба было сустрэцца з ксяндзом Уладыславам Завальнюком… Ці сапраўды Рыгор верыў? Зыходзячы з яго вершаў, думаю, што так… Праўда, мы з ім так і засталіся нявенчаныя. Апошнім часам ён не раз казаў, што хоча павянчацца. Мы нават дамовіліся, што калі ён памацнее, калі зможа стаяць на нагах, тады і паклічам ксяндза. Але Грыша не памацнеў, і мы не павянчаліся. Усё-такі мы раслі ў атэізме. Мая мама таксама хрысціла мяне, калі мне было гады два. Хросную сваю не памятаю, але ведаю, што яна была беларускай, бо ў мяне захаваўся яе фотаздымак з надпісам з беларускімі канчаткамі: «На памяць хрэсніцы Валі ад хроснай мамы Ані». Калі мама мая з’язджала на гастролі, пакідала мяне ў сям’і знаёмых, дзе бабуля вадзіла мяне ў царкву. Дасюль помню архірэя, якому трэба было ручку цалаваць, – рука ў яго была белая-белая і пульхная-пульхная, як булачка… Тое, што мама хрысціцца, я стала заўважаць, калі яна ўжо ў нас жыла. А я яшчэ насміхалася: «Ой, мама, ніколі не бачыла, каб ты малілася!» Цяпер, калі сама пастарэла, зразумела маю бедную маму… Колькі ж перажыло тое пакаленне!.. Мае бацькі працавалі ў мінскім Тэатры музычнай камедыі. Усе тады ездзілі на гастролі разам з дзецьмі, паехалі ў той раз на гастролі і мае бацькі. Паехалі ў Брэст. У той дзень павінны былі даваць аперэту «Вясёлая ўдава». Увечары была аперэта, а ў чатыры гадзіны раніцы пачалася вайна… Пасля я шмат чытала пра вайну, тады ж даведалася, што «Вясёлая ўдава» была любімай аперэтай Гітлера… Хоць мне было толькі два гады, але той абстрэл помню: я ляжала ў ложачку пад чырвонай коўдрачкай, на якой было шмат нечага, што блішчэла пры месячным ззянні. Гэта былі асколкі выбітага акна. Помню павешаных: мужчына з барадой, яшчэ адзін мужчына і хлопчык. Хлопчыку было, відаць, гадоў пятнаццаць-шаснаццаць. Мама пасля сказала, што на іх было напісана: «Павешаны за крадзёж». Вось гэта я помню, а немцаў – не. Не помню і свайго бацьку. Яго забралі немцы праз месяц, 20 ліпеня. У той дзень немцы забралі ўсіх мужчынаў з дома, у якім мы жылі. Мама гаварыла, што бацька паспеў апрануць штаны і надзець сандалі, так у майцы яго і павялі. Больш мы яго ніколі не бачылі. Мама ўсяго тры гады замужам была. У мяне яшчэ была меншая сястрычка. Яна памерла ў час вайны. Ёй было месяцаў восем. Дасюль помню: мама стаіць у чарзе па малочны перагон – гэта такая шэрая, збялелая вада, якая застаецца пасля таго, як малако перагоняць праз сепаратар, – а насупраць мяне сядзіць нехта малы. Гэта была мая сястрычка Зіна. Мне было два гады, я была гультаяватым дзіцём, не хацела хадзіць і сядзела ў мамы на руках. Так мы абедзве і сядзелі – я і Зіна. А пасля яна захварэла на крупознае запаленне лёгкіх і за адзін дзень памерла. Такая жахлівая хвароба… Я дык была звычайным дзіцем, а сястрычка была беленькая і кучаравая. Мама расказвала: «Іду, а немец падыдзе і за шчочку Зіну: “Пупэн”. «Пупэн» – гэта значыцца «лялька»… Мама гаварыла, што не здолела б нас абедзвюх пракарміць. Добра яшчэ, што яна ўладкавалася ў сталовую на лесанарыхтоўчых працах. Афіцыянткай ці пасудамыйкай, не памятаю ўжо… Замуж мама больш ніколі не выйшла. Яна ўсё жыццё спадзявалася, што яе муж жывы… Я ўжо вучылася ва ўніверсітэце, прыехала неяк дадому, а мама кажа, што іх супрацоўнік Тэатра музкамедыі адпачываў у Сочы і бачыў там майго баць­ку, які ў рэстаране на скрыпцы іграў. Мама мая, дурненькая, даверлівая мама сабрала ўсе бацькавы фотаздымкі і даслала іх у аддзел культуры гарвыканкама Сочы. Вядома, што ёй нічога не адказалі і фотакарткі не вярнулі. У мяне засталася толькі стрыечная сястра Вера. Ёсць яшчэ стрыечны брат, які жыве ў Гродне, але ніякіх адносінаў я з ім не падтрымліваю. І ніякай асаблівай прычыны тут няма, проста стрыечныя – яны ўсё-ткі не родныя. Што да дзядуль-бабуль, дык маміны памёрлі, калі яна яшчэ дзяўчынкай была. Ёй было гадоў трынаццаць, калі засталася адна, і яе ўзяла да сябе жыць настаўніца з Навазыбкава – гэта расійскі райцэнтр, побач з Гомельшчынай. Настаўніца дагадавала маму да шаснаццаці гадоў. За гэты час мама паступіла ў музпедвучылішча і скончыла настаўніцкія курсы. Але якая можа быць настаўніца ў шаснаццаць гадоў?.. Мама спадабалася аднаму вучню, які вырашыў пажартаваць: уторкнуў ёй у вуха аловак і паклікаў, яна рэзка павярнулся, і аловак увайшоў у вуха… «Гэта такі жахлівы боль, што табе не перадаць!» – прыгадвала яна. У бацькі таксама з родных практычна нікога не засталося. Была сястра Соня, якая жыла ў Маскве. Мы з мамай двойчы ездзілі да яе, але яна баялася: маўляў, бедныя сваякі прыехалі… Хоць спачатку, гледзячы на мяне, плакала: «Вылитый Миша! И повадки, как у Миши». Яна была з 1912 года, ён – з 1915-га. Бацька маладзей за маму на год быў… Адзінае, што дасюль не магу цёці Соні дараваць: у Арзамасе жыла бацькава маці, гэта побач з Масквой, і цёця Соня магла б мяне звазіць – не такія ўжо вялікія грошы былі патрэбныя, але – не. Так я ніколі другую сваю бабулю не бачыла. Хоць, калі ўжо вучылася ва ўніверсітэце, пасылала ёй цукарын, бо ў яе дыябет быў… Праўда, як бабуля ў Арзамасе апынулася, дасюль не ведаю, бо яна паходжаннем з Магілёва. Мо ў час вайны эвакуіравалася... А як мы з мамай апынуліся ў Беластоку, я не ведаю. Памятаю толькі, што жылі ў нейкай цёткі Лёдзі, Леакадзіі Багуты, яна была паходжаннем з Заходняй Беларусі. Жылі ў яе на кухні: наш з мамай ложак знаходзіўся якраз супраць вялікай пліты, над якой былі нацягнутыя вяроўкі і віселі мае сарафанчыкі. Мама любіла шыць мне сарафанчыкі з банцікамі, з брыжамі, з фальбонамі… У цёткі Лёдзі быў сын Уладлен, гадоў трынаццаці-пятнаццаці, але, Божа, як яна яго збівала! Гэта была сапраўдная фашыстка... Калі я ўжо вучылася ва ўніверсітэце, аднойчы бачыла цётку Лёдзю. «Якая ты зрабілася прыгожая! Якая ў цябе шыйка, якія плечыкі!» – такія дзіўныя кампліменты зрабіла яна мне тады. Але я яе не любіла, бо помніла маміны аповеды, дый сама ж бачыла… Увогуле, у памяці не засталося адчування, што вайна – гэта страшна, бо я была дужа маленькая. Нават павешаныя не выклікалі ў мяне ніякіх эмоцый – з-за ўзросту я не разумела, што гэта павінна быць жахліва. Мне сёння страшна робіцца толькі ад сірэны, якую зрэдчас чамусьці чую ў Вушачах, – нібы паветраная трывога. Калі чулі яе ў час вайны, хаваліся ў бамбасховішча. Вось гэта мяне з дзяцінства палохае. Як Гродна вызвалілі, мы вярнуліся. У той час хор Рыгора Шырмы, у якім працавала мама, мог выязджаць на гастролі ажно на тры месяцы. Мама пакідала мяне суседзям – сваякоў жа ў нас не было. Не дзіўна, што я пачала дрэнна вучыцца, і мама ўладкавалася на працу ў Дом народнай творчасці (там, дарэчы, пазнаёмілася з Ірынай Міхайлаўнай Суворавай – будучай другой жонкай Васіля Быкава, бо менавіта там і месцілася рэдакцыя газеты «Гродненская правда», дзе працавала Ірына Міхайлаўна, а пазней і Васіль Уладзіміравіч). А на наступны год хор Шырмы перавялі ў Мінск. Калі б мама па-ранейшаму працавала там, я значна раней стала б мінчанкай. Але і лёс мой склаўся б іначай. Самае крыўднае, што мама думала: калі бацька не быў вайскоўцам, дык яна не мае права пенсію за яго атрымліваць. Яна была далікатная жанчына, нават сарамлівая, і таму нікуды не звярталася і на свае капейкі гадавала мяне. Гэта ўжо значна пазней высветлілася, што яна ўсё ж мела права на пенсію… Сорак гадоў у яе пашпарце стаяў штамп, які сведчыў пра тое, што яна замужам, – пашпарты мянялі і ставілі штамп пра шлюб, дый яшчэ з такім правакацыйным прозвішчам: бацьку звалі Міхаіл Уладзіміравіч Монасзон, мама ў дзявоцтве была Таццяна Харлампіеўна Сталярова. Мама гаварыла, што выйшла за майго бацьку, таму што ён быў скрыпач, а яна дужа скрыпку любіла… Яна прыгожая жанчына была: з вялікім лобам і вялікімі вачыма… Пасля вайны ўсе насілі аднолькавыя прычоскі: дзве каўбаскі і локаны, як у фільмах 1940-х. І ў мамы была такая ж самая прычоска… У Гродне ў нас быў свой пакойчык у камунальнай кватэры. Цяпер той дом знаходзіцца пад аховай дзяржавы, бо гэта помнік архітэктуры ці ХVІІ, ці ХVІІІ стагоддзя. Двухпавярховы дом з мезанінам. У мезаніне мы і жылі. Падлога ў нашым пакоі была пасечана сякерай – мусіць, той, хто жыў тут у час вайны, дровы сек проста на падлозе. Сваім парадным уваходам дом уразаўся ў парк. Уваходныя дзверы былі заўсёды зачыненыя, бо ў парку месцілася танцпляцоўка і ўваход каштаваў пяцьдзясят капеек, таму ўсе лазілі цераз плот якраз каля нашага акна. Колькі дзяўчат там свае спадніцы падрала! З другога боку дома таксама быў парк, дзе можна было пакатацца на лодках на рацэ. Але я ніколі не хадзіла на танцы і не каталася на лодках, бо бачыла гэта штодзённа са свайго акна. Хоць танцаваць любіла, але толькі танга і факстрот. Грыша таксама любіў танцаваць, але польку і вальс – якраз тое, што мне было недаспадобы. У мяне кароткі крок, а вальс патрабуе шырокага: тарам-тарам-тарам-пам-пам... Вальс-бастон я яшчэ магла танцаваць, бо там невялічкія крокі, два маленькія, адзін большы: раз-два-тры, раз-два-тры… Таму на вечарах Грыша звычайна танцаваў з іншымі дзяўчатамі. Але я не раўнавала, бо калі не люблю, дык што раўнаваць? Не будзе ж ён стаяць цэлы вечар… Расла я ў доме, дзе маімі равеснікамі былі адны хлопцы, і таму мы гадоў з дванаццаці пачалі «ў вайну» гуляць – «ваявалі» з суседняй вуліцай. І штаб у нас быў на гарышчы, а я была санітаркай, і лазілі цераз плот, у мяне нават шрамы былі, адзін дасюль застаўся, з тых «ваенных» часоў. Мы тады фарсіравалі Гараднічанку, якую «ванючкай» называлі, і я напаролася на бляху – кроў хлышча, а ні ў мяне, ні ў хлопцаў насовак не было – адны рагаткі. Дык мне гумкай ад рагаткі руку пераціснулі, і ўсім гуртом паімчалі дамоў. Ужо дома, паколькі ёду не было, рану адэкалонам залілі. З таго часу і застаўся шрам. Хоць, здаецца, вайну перажылі, усе ж дзеці ваенныя, а чаго «ў вайну» гулялі?.. Дасюль памятаю, як ляжала восенню «ў засадзе» ў канаве. Калі пасля прыйшла дамоў, мама паглядзела на мяне, на маё чорнае суконнае паліто, такімі вялікімі вачыма… Яна не лаялася – яна проста глядзела на мяне з жахам… Зрэшты, немагчыма ўявіць, каб сёння трынаццацігадовая дзяўчынка, гуляючы «ў вайну», ляжала «ў засадзе» ў канаве з лістотай. Але я расла разам з хлопчыкамі і гулялася ў іх гульні. І я хутчэй палезла б біцца, чым Рыгор… Вось ужо, мабыць, сорак пяць гадоў прайшло, а дасюль помню, як ехалі мы аднойчы ў тралейбусе, і прычапіўся да Рыгора незнаёмы хлопец, а побач стаялі яшчэ двое, якія, мусіць, ведалі Грышу, дык яны таго хлопца скруцілі і пачалі выводзіць на вуліцу, а Рыгор ззаду падскочыў і ручкай таго хлопца дзёўбнуў! А іншым разам з-за Рыгора беднага Рамана Тармолу пабілі. Гэта было ў рэстаране «На ростанях». Мы ўжо сыходзілі, а Грыша – ён жа быў языкасты! – сказаў хлопцам «вахлакі» ці нешта падобнае, дык яны падняліся, каб разабрацца з Грышам, аднак за яго заступіўся Тармола, хоць сябрамі яны не былі, нават недалюблівалі адзін аднаго, аднак тут ці карпаратыўны гонар спрацаваў, ці што іншае. І пачалася бойка – я такое толькі ў кіно бачыла, каб абрус паляцеў са стала разам з талеркамі і відэльцамі! Праўда, разбіраліся ўжо без нас з Грышам… Неяк нехта напісаў такое глупства, нібыта Рыгор са Стральцовым біліся. Я наогул не ўяўляю, каб Грыша з некім біўся. Хоць у Мішы сапраўды быў цяжкі характар. Гэта ён на людзях быў такі далікатны, а дома – зусім іншы. Але Грыша дужа любіў Стральцова. Праўда, калі Міша патрапіў у ЛТП, Рыгор яго не наведваў, бо страшэнна не любіў, баяўся гэтых лякарань, і таму практычна ніколі не хадзіў ні да кога ў бальніцу, колькі яго знаёмых ляжала – ні да кога, здаецца, не прыйшоў. Наогул кажучы, ён шмат каго любіў: Валодзю Нядзведскага, але ён рана памёр, Сымона Блатуна – таксама добры быў чалавек, прыгожы, далікатны і таленавіты. Любіў Шушкевіча, аднаго і другога, Аляксандра Дракахруста. Дужа добра ставіўся да Навума Кісліка, вельмі яго паважаў. Любіў яшчэ Васіля Сёмуху, Валянціна Тараса, якога зваў Тарантасікам. Праўда, Тарас у Рыгоравым уяўленні быў усё жыццё хлопчыкам – у параўнанні са старымі і мудрымі яўрэямі Навумам Кіслікам і Рыгорам Бярозкіным. Любіў Хаіма Мальцінскага, якога больш чым каго іншага перакладаў – мо тысячы паўтары радкоў, калі не болей. Дарэчы, Мальцінскі знешне быў вельмі падобны на Міхаіла Святлова, а ў паводзінах быў тыповы местачковы яўрэй. Канечне, дужа любіў Грыша Караткевіча. Ён перазвоньваўся з ім па дваццаць разоў на дзень. Караткевіч быў па характары няпросты чалавек. Аднойчы мы нават пасварыліся з ім з-за яго жонкі Валі, бо Валодзя яе пакрыўдзіў, а я заступілася… Між іншым, сапраўднае яе імя – Ванда Ватковіч, Нікіціна – па першым мужы. Трэба сказаць, што характар Караткевіча я не дужа разумела, але і не імкнулася зразумець, бо, калі шчыра, Валодзя не вельмі падабаўся мне знешне, затое мне дужа даспадобы быў яго голас, тэмбр яго голаса… Дарэчы, вочы ў яго былі рознага колеру – адно шэрае, другое карае, да таго ж ён трохі касіў. Гэта было не надта заўважна, але я пра тое ведала, бо сама касая. Мама Валодзі так і не прыняла Валю… Між іншым, вось хто мне вельмі падабаўся, дык гэта Валодзева мама: гэта была інтэлігентная жанчына, знешне вылітая Ганна Ахматава... Аднойчы я прыйшла да іх, а яна нешта мыла ў тазіку. Пытаюся: «А чаму Валі не аддасцё памыць?» – «Не-не, лепей я сама!» Валодзева мама здавалася мне тады дужа старой, а ёй, відаць, было столькі ж, колькі мне цяпер, і сёння я разумею, што гэта не так ужо шмат… Валодзю хлопцы любілі і паважалі за яго талент, але трошачкі пасмейваліся з яго – што ён такі шчодралюбны, што нібыта ў яго па дзіцяці ў кожным горадзе – такі ён дужы мужчына! Гэты міф Валодзя сам ствараў, а яго Валя была мудрай жанчынай і ведала ўсе гэтыя штучкі. Дапамагаючы яму ствараць гэты міф, яна ўсім расказвала, што Валодзю пастаянна тэлефануюць незнаёмыя жанчыны, пішуць яму лісты, прыходзяць да іх на кватэру і падаюць яму ў ногі!.. Мы з Грышам таксама пасмейваліся з гэтага. Што ж тычыцца той гісторыі, калі яны ўтрох – Рыгор, Караткевіч і Кляўко – паехалі на вайсковыя зборы на Далёкі Усход, дык хоць Грыша пра гэта любіў расказваць, але гаварыў, вядома, не ўсё. (Увогуле, нельга сказаць, што ён дужа выдумляў сваю біяграфію – яму й не было з чаго выдумляць, дый патрэбы ў тым не было. Можа, толькі крыху рамантызаваў сваю цалінную паездку.) Вайсковыя зборы яны праходзілі ў газеце, у аддзеле пісьмаў. У самым такім аддзеле, які газетчыкі звычайна не любяць. Тым больш што да іх прыезду пісьмаў сабраліся цэлыя мяхі. Аднак паколькі яны тут, у сталіцы, налаўчыліся адказваць на падобныя пісьмы і асабліва доўга з чытачамі не размаўлялі, таму і на Далёкім Усходзе разабраліся з тымі мяхамі даволі хутка. А паколькі ўсе любілі чарку, дык іх там недалюблівалі за гэта… Ужо калі надыходзіў час вяртацца ў Беларусь, раптам атрымліваю тэлеграму: «Тэрмінова трыццаць. Грыша». І больш нічога – ні табе «Валечка дарагая», ні табе «цалую». Я адразу зразумела: трэба трыццаць рублёў. Караткевічу не было каму дасылаць, у Кляўко жонка не прыслала б, таму тэлеграму даслаў адзін Грыша. Грошы я, вядома, адправіла… Калі яны прыехалі, я іх не пазнала – худыя і высахлыя, бо цэлы тыдзень ехалі з Далёкага Усходу з пяццюдзесяццю капейкамі ў кішэні, прычым Грыша гэтыя пяцьдзясят капеек недзе на прыпынку адзін і праеў – мусіць, боршч купіў сабе. «Ты не наш чалавек!» – сказала я яму жартам, калі ён пасля распавёў мне… Між іншым пазней я вычытала, што, паводле гараскопа, Грыша – вытанчаны эгаіст, але ён са мной, вядома, не пагадзіўся… Калі яшчэ казаць пра сяброў, дык да Васіля Быкава Рыгор ставіўся паважліва, вельмі цаніў яго, і не толькі таму, што яны былі землякамі. І хоць звяртаўся да яго на «ты», але, думаю, у душы ўсё роўна быў на «вы». З Быкавым Грыша сябраваў неяк асобна, бо і Караткевіч, і Стральцоў маладзейшыя былі. Па-другое, Быкаў быў стрыманы чалавек і не дужа кантактны. Але Рыгор любіў яго, што называецца, да страты пульсу. Праўда, Быкаў ніколі ў госці да нас не прыходзіў, хоць у Мінску мы доўгі час жылі побач – ён на вуліцы Танкавай, а мы на Рэспубліканскай. Думаю, што ён быў хатні чалавек і не любіў па гасцях гойсаць. Што да Валодзі Някляева, дык ён, мне здаецца, быў найбольш блізкі да Рыгора ў апошнія гады. Невыпадкова ж Грыша некалі пакінуў Някляева для Беларусі – ён ужо лыжы ў Маскву навастрыў, а Рыгор літаральна за крысо яго ўхапіў… З Генам жа Бураўкіным яны сябравалі не толькі таму, што адначасова вучыліся, але, найперш, думаю, таму, што былі землякамі… Помню Генадзева «камсамольскае» вяселле. Мне вельмі яго Юля падабалася – стройная і прыгожая… Наогул кажучы, у Рыгора з Генам былі розныя перыяды сяброўства, але гэта было абумоўлена, мабыць, тым, што Грыша быў своеасаблівы чалавек: мог ні за што палюбіць, а мог ні за што неўзлюбіць, і для гэтага не трэба было ніякай прычыны. Зрэшты, так бывае ў кожнага: ну не падабаецца табе нехта, хоць ты трэсні! Напрыклад, Гілевіча Рыгор цярпець не мог, але з якой прычыны – не ведаю. Я неяк спыталася ў яго: «А чаму ў цябе так з Нілам?» Ён нічога не сказаў, толькі радаваўся, што Бураўкіна ад Ніла «адляпіў», і Быкава таксама, а то, кажа, такія ўжо сябрукі зрабіліся! Таму ўзяў і «адляпіў», а якім чынам – таксама не ведаю. Што тычыцца яшчэ Бураўкіна, дык Грыша любіў яго не толькі як земляка, але і як паэта. Праўда, што да Генадзевай «Калыханкі», дык Грыша, памятаю, абураўся: «Як гэта “вачаняткі”?! Няправільна так казаць па-беларуску! Могуць быць “качаняткі”, “кураняткі”, а не “вачаняткі”». Хоць, па-мойму, «вачаняткі» таксама могуць быць, але Грышу гэта не падабалася… У яго самога, дарэчы, ёсць свае калыханкі, але яны ўсё-такі цяжкія: ён не мог проста нешта напісаць – яму абавязкова трэба было выкруціць так, што ні дзіця не зразумее, ні кампазітар… Мае дзеўкі не пад Грышавы, а пад мае калыханкі засыналі: я сама ім і казкі расказвала, і калыханкі пяяла… Да таго ж Грыша быў вельмі ўдзячны Генадзю за тое, што ён зрабіў беларускім Дзяржтэлерадыё… Вялікімі сябрамі яны, мне здаецца, не былі, але былі добрыя таварышы. Дый невыпадкова ж у апошнія гады яны перазвоньваліся амаль кожны дзень… Калі Генадзь патрапіў у бальніцу, Рыгор дужа перажываў… Не дай Бог нікому, як пакутваў Бураўкін у апошнія дні. А Грышу Бог, мусіць, любіў – забраў адразу… Любіў Рыгор і Глеба Лабадзенку, які прыйшоў да яго зусім яшчэ хлапчуком – пятнаццаць гадоў яму было. Глеба Грыша вельмі цаніў, лічыў, што ў яго вялікая будучыня. Яшчэ адзін яго сябар – Ганад Чарказян, якому Рыгор сімпатызаваў найперш з-за таго, што ён, курд, тут, у Беларусі, адзін апынуўся. Да таго ж ажаніўся з рускай, мовы сваёй няма. І калі Ганад паехаў на нейкі час у Арменію, Грыша быў вельмі рады за яго… Курдаў жа сорак мільёнаў, а яны раскіданыя па ўсім свеце. Але чым Рыгор яшчэ заўсёды вылучаўся – ён быў адным з нямногіх, хто дапамагаў маладым паэтам. Ён быў шчодры чалавек – мог і рыфму без шкадавання падарыць, і літаратурную ідэю падказаць. А колькі напладзіў гэтых паэтаў! Калі яму падабаліся ў некага два якія-небудзь радкі, ён мог, што называецца, за вушы прыцягнуць чалавека ў літаратуру, узвесці яго на літаратурны Алімп! Хай нават той чалавек і не быў варты гэтага. Не буду называць прозвішчы, але такія хлопцы ёсць. Я неяк сустрэла аднаго такога, якога перад тым шмат гадоў не бачыла і цяпер нават не пазнала яго – так ён раз’еўся і тым самым дужа ўразіў мяне… Вось жа таксама няўдзячны чалавек быў, царства яму нябеснае, бо гэта ж Грыша з будаўнікоў прывалок яго ў пісьменнікі. Больш за тое, дзякуючы сувязям у Саюзе пісьменнікаў літаральна за дзень дапамог яму аформіць кватэру, у якой мы раней жылі, на Рэспубліканскай. А пасля гэты нягоднік брудныя чуткі пра Грышу распаўсюджваў… Сапраўды, не рабі людзям дабра – не атрымаеш зла… Шмат было гэтых хлопчыкаў, якім Рыгор даў пуцёўку ў літаратурнае жыццё, але далёка не ўсе апраўдалі яго надзеі. Нават не магу сказаць, хто ў сапраўднасці апраўдаў. Дый ніхто з іх цяпер ужо не піша – у адрозненне ад Рыгора, які да апошняга пісаў, хоць ужо і рукі не слухаліся. Да таго ж, калі працаваў у выдавецтве «Мастацкая літаратура», Грыша быў адзін з нямногіх, хто заўсёды імкнуўся выдаваць кнігі тых пісьменнікаў, якія ўжо пайшлі з гэтага свету. У тыя часы нябожчыкаў не надта любілі перавыдаваць, а Грыша зусім па-іншаму да іх ставіўся. Ці сядалі мы з ім у маладосці і гутарылі пра ўсё і ні пра што адначасова? Можа, і было такое, але я не прыгадаю цяпер, бо калі ўжо тая маладосць была. Божа мой, больш за паўстагоддзя прайшло... Дакладна памятаю, што пра кнігі і ўвогуле пра літаратуру мы не гаварылі. Праўда, яшчэ ў маладосці ён нейкі час чытаў мне свае вершы, і я, калі нешта не падабалася, так прама яму і казала. Але гэта было чыста маё ўспрыняцце, я ніколі не была знаўцам паэзіі. Калі ж перастала рабіць заўвагі, дык і ён перастаў чытаць. Аднак яму патрэбная была чытацкая рэакцыя, ён павінен быў на нейкім выпрабаваць свае вершы, яго гэта сапраўды хвалявала. І першымі яго слухачамі звычайна былі сябры: Міша Стральцоў, Валодзя Караткевіч, Валя Тарас, а калі нікога ўжо з іх не засталося, чытаў Алесю Камоцкаму. Мне таксама зноў пачаў чытаць, калі мы сталі ў гэтай кватэры жыць. Размаўляць у нас у сям’і было прынята і на беларускай, і на рускай мовах. Я дык з Грышам гаварыла ў асноўным па-беларуску, а з Ілонай і Дамінікай – па-руску. Грыша ж заўсёды гаварыў па-беларуску, апроч толькі тых выпадкаў, калі чалавек наогул не разумеў беларускай мовы – хто быў з Сярэдняй Азіі, Каўказа ці Масквы і Пецярбурга (праўда, Грыша лічыў, што палова Пецярбурга – гэта беларусы). Хоць размаўляць па-руску яму было, канечне, цяжка. Зрэшты, вострыя эпіграмы на масквічоў заўсёды па-руску пісаў… Трэба яшчэ сказаць, што ён быў рады выхаду кожнай сваёй кнігі. На самапрыніжэнне не пакутаваў – ён ведаў цану сабе, ведаў, чаго варты, аднак ніколі не гаварыў, што ён – паэт. Нават не любіў, калі іншыя пазіцыянавалі сябе так. І ніякага какецтва ў гэтым не было: ён насамрэч не лічыў сябе такім ужо таленавітым і, дужа патрабавальна ставячыся да сябе, увесь час сумняваўся ў сабе – яму пастаянна здавалася, што можна было лепей напісаць. І калі б яму вярнулі ягоныя вершы і сказалі дапрацаваць, я перакананая, што Грыша ўсё перарабіў бы. Напрыканцы 1990-х – на пачатку 2000-х быў такі час, калі інтэрв’ю ў яго практычна не бралі, сам ён у газетах і часопісах не друкаваўся, кнігі яго выходзілі зрэдчас. Гэта быў час нейкага яго забыцця. Сам ён, вядома, не паказваў, што яго гэта хвалявала, але, думаю, што перажываў. Ён не прызнаваўся ў гэтым сам сабе, а мне тым больш… Гэта ж натуральна для творчай асобы – чакаць ацэнкі, калі ведаеш, што нечага варты. А Рыгор ведаў, што ён нечага варты, ён не быў такім ужо сціплым. Тым больш што друкаваўся практычна ўсё жыццё – яшчэ з 1954 года, як толькі яго імя з’явілася ў літаратуры. І ўвесь час вылучаўся, яго імя пастаянна было на слыху. І хоць былі іншыя паэты, але Рыгор быў, вядома, найлепшы. Аднак што тычыцца ўсялякіх узнагарод ды званняў, ён спакойна да гэтага ставіўся, хоць, як зноў жа кожнаму творчаму чалавеку, нейкае славалюбства яму ўсё-ткі было ўласціва. Але не магу сказаць, каб ён дужа перажываў з-за гэтых рэгалій, а калі і перажываў, калі не атрымліваў таго, што чакаў, дык хаваў гэта. І што да Нобелеўскай прэміі, дык, мяркую, ён усё-ткі спадзяваўся атрымаць яе… Ці прысвячаў мне Рыгор яшчэ вершы? Шчыра кажучы, не помню. Калі пагартаць яго першыя зборнікі, там, безумоўна, знойдуцца такія вершы… «Я твой нявольнік, твой прыгонны…» – гэта ён мне прысвяціў. «Яблынькай маладой стаіш ты з першай завяззю…» Грыша напісаў, калі я была цяжарная. А сваёй вядомай «Журавінкай» ён спекуляваў пасля гадоў дваццаць! Там ёсць такія радкі: «Я цябе як раскусіў, аж заплюшчыў вочы». І хоць я зрабіла выгляд, што гэта ніяк мяне не чапляе, у сапраўднасці гэты верш дужа крануў мяне, але я ўсё жыццё паводзіла сябе так, нібыта нічога не здольнае зачапіць мяне. Вось і «Маленне да твайго халаціка» – гэта было напісана ўжо не мне, а настаўніцы беларускай мовы, з якой Рыгор пазнаёміўся, мусіць, падчас аднаго з выступленняў у школе. У яе было не дужа распаўсюджанае імя – Рэгіна. Я бачыла яе толькі аднойчы, выпадкова, і таму не запомніла. Голас у яе быў хрыплаваты, нібы пракураны, хоць не думаю, што яна паліла, проста ў яе быў такі тэмбр. Я здагадалася, што гэта яна, калі яна аднойчы патэлефанавала нам дамоў, пыталася Рыгора. Грышу я нічога не сказала – навошта яго расстройваць? Я разумела, што ў паэта павінны быць закаханасці, яму, як любому творчаму чалавеку, патрэбна нейкая падпітка. Не будзе жонка пяцьдзясят гадоў яго натхняць! Тым больш што Грыша звычайна хапаўся за нешта, а пасля даволі хутка астываў. Спачатку я, вядома, раўнавала, а пасля зразумела, што ўсё гэта, гаворачы па-руску, «преходяще». Зразумела, што ўсё роўна я ў яго адна… «Мy only sun»… Не магу сказаць, што Рыгор дужа любіў гасцей – усё-ткі ён быў чалавек замкнёны і ў старасці вельмі стамляўся, калі нехта да нас прыходзіў. А як быў маладзейшы, дык сам любіў у госці хадзіць. Калі яшчэ выпіваў, дык у нас і ўдзень, і ўначы мітусня была. Я прыйду з працы, а дзверы ў кватэру не зачыненыя на замок – толькі заціснутыя на газету, і паўсюль спяць госці. Грыша – на тахце, а астатнія хто дзе. Ці раптам Грыша прывядзе гасцей гадзінаў у адзінаццаць вечара, і вось я збіраю на стол, хоць самой заўтра раніцай на працу, а Грыша спаць будзе – у яго не было абавязку штодзень на працу хадзіць. Іншыя жонкі выставілі б такіх гасцей на мароз, я ж ніколі нікога не выганяла… Дарэчы, раней прадавалася «гамза» ў пузаценькіх абплеценых пляшках, адна пляшка – тры літры. Аднойчы прыходжу з працы, а яны выпілі ажно сямнаццаць такіх пляшак! Праўда, ужо не помню, колькі іх пілі – два ці тры чалавекі. Але і госці бывалі розныя… У мяне былі два пярсцёначкі, якія мне мама падаравала, а яшчэ першы і апошні раз у жыцці я купіла трохпрацэнтныя аблігацыі, і вось нехта ўсё гэта скраў… А аднойчы я гатавала торт «Напалеон», дык расклала каржы на канапе, як раптам незнаёмыя людзі прыносяць Грышу і кладуць прама на гэтыя мае каржы! Ён, п’яненькі, сядзеў на лавачцы на вуліцы і, відаць, баяўся падняцца дамоў. Гэта было, калі мы яшчэ жылі на вуліцы Бялінскага, значыцца, не пазней за 1969 год. Увогуле, хто толькі не збіраўся ў нас! Музыканты, мастакі, пісьменнікі, акцёры, Грышавы аднакурснікі. Бывалі Валодзя Караткевіч, Міша Стральцоў, вядомыя ў той час спевакі Тамара Ніжнікава, Аркадзь Саўчанка, Віктар Кірычэнка, Віктар Чарнабаеў, Міхаіл Пушкароў… Чарнабаеў падкрэслена лічыў, што ён – бас, а Пушкароў яму пярэчыў: «Які ты бас? Ты барытон!» Яны пачыналі сварыцца, а Грыша іх уціхамірваў. Дарэчы, музыку ён не любіў, а калі спяваў, дык толькі вушацкія песні. Яшчэ любіў перапісваць вядомыя песні, напрыклад, замест радка «Не спится только ветерану» прыдумаў: «Не спиться б только ветерану», што, між іншым, вельмі падабалася народнай артыстцы СССР Ніжнікавай. Ці такія ўжо Грышавы радкі: Бывал я с Нижниковой в свите. С Аркашкой часто я лакал. Кричал мне Кириченко Витя: «Отцы, бокал, ещё бокал!» Ён вельмі любіў пісаць экспромты на сурвэтках у рэстаранах, а пасля дарыць сябрам. Але Грышу баяліся патрапіць на язык, бо ў гэтым сэнсе ён быў бязлітасны, і калі яму карцела напісаць злую эпіграму – пісаў, зусім не шкадуючы чалавека. Пісаў як прыпячатваў. Прычым эпіграмы з’яўляліся літаральна ў адну секунду. Па вялікім рахунку, вялікіх праблем з ім у мяне ніколі не было. Ён не ўсчыняў скандалу, калі была непрасаваная кашуля. Любіў абіраць бульбу, прычым яна атрымлівалася ў яго такая кругленькая, нібыта маладую аблупілі. І нават мог посуд памыць. Што ж тычыцца ежы, дык усё, што ні згатую, было, па яго словах, вышэй за ўсялякія пахвалы. У гэтым сэнсе Грыша не быў пераборлівы – еў усё, што ні згатуеш. Вельмі любіў малочныя прадукты, асабліва малако, але я ўмудрылася адвучыць яго ад малака. Любіў штовечар есці мерзлае сала з часныком. Вельмі любіў свежую капусту, калі яна была на баранінцы ці свінінцы. Катлеты любіў, але асабліва адбіўныя – за раз мог ажно шэсць штук з’есці, прычым без гарніру (нават паўтараць не хачу, як ён называў той гарнір). Я пыталася: «Грыша, што ты робіш?!» – «А ты ж нічога мне не сказала!..» Ужо калі надакучыць фантазіраваць, дык я пыталася: «Ну, што табе зрабіць паесці?» – «Ай, што зробіш, тое і буду»… Я вось шкадую, што забылася апошнім часам пра клёцкі ды поліўку, смаку якіх я ў маладосці не разумела. Грышава маці поліўку без грыбоў рабіла – проста закалочвала мукой са смятанай дый зашкварвала… Праўда, па хаце Грыша нічога не рабіў. Пыласос браў у рукі двойчы за жыццё: калі мы першы пыласос набылі і калі другі – ён іх правяраў дый толькі… А калі перастаў піць, дык увогуле не было ніякіх праблем. Піць ён кідаў двойчы. Першы раз у 1974 годзе, не піў месяцаў восем, але на Новы год сарваўся. І калі на першага мая сышліся ўсе Вялікадні разам, Грыша дужа доўга хадзіў па гасцях, у выніку ў яго здарылася атручэнне алкаголем. Ён патрапіў у бальніцу, а да яго – госці з каньяком. І ўрач па маёй просьбе папярэ­дзіў: «Калі вып’еце хоць пяцьдзясят грамаў – развітвайцеся з жыццём». Шчыра кажучы, я думала, што Грышу гэта не напалохае, але ён так спужаўся, што кінуў піць назаўсёды. Праўда, спачатку я яшчэ ахоўвала яго ад некаторых гасцей, каб не справакавалі яго, аднак ён ужо сам прыняў рашэнне больш ніколі не піць. Чаму Рыгор піў? Гэта пачалося яшчэ ў студэнцкія часы, пасля працягвалася ў тых рэдакцыях, дзе ён працаваў. Ён не ад адчаю піў, бо і адчайвацца, па-мойму, не было чаго: ён друкаваўся, кнігі выходзілі, увесь час быў запатрабаваны, палітыкай не займаўся, а тое, што пісаў у стол? – шмат хто тады вымушаны быў так рабіць… Не было такой прычыны, каб піць… А мо піў яшчэ таму, што я такая памяркоўная жонка была. Але ж я вырасла ў доме, дзе былі або ўдовы, або старыя дзевы, і думала, што так і трэба, што ва ўсіх сем’ях мужчыны п’юць. Адзінае, што магло дадаваць яму пакут, гэта тое, што беларуская мова не шанавалася. Але тады яна не была яшчэ ў такім загоне, як цяпер, каб гэтак піць з гора. Для Рыгора ж мова была ўсім, і ён бачыў, адчуваў, што яна гіне, што дзяцей, якія гавораць па-беларуску, усё менее і менее. Гэта цяпер мова стала паціху аднаўляцца, але адбываецца гэта не дзякуючы, а насуперак. Невыпадкова Грыша гаварыў апошнім часам, што цікавасць да мовы была б яшчэ большая, калі б яе ўвогуле забаранілі… Ён не мог нічога не рабіць. Праўда, калі былі ў Вушачах, і ён не сядзеў за пісьмовым сталом, дык мог пайсці на возера – ці Вечалле, ці Ваўчэнскае. Ваўчэнскае блізка тут, а да Вечалля кіламетры чатыры. Аднак нельга сказаць, што ішоў без аніякай мэты, бо галава ўсё роўна ўвесь час працавала, і рыфмы, мусіць, таксама прыходзілі… У Мінску ж няма куды пайсці, дык мы маглі выйсці ў двор і крыху на лавачцы пасядзець – гэта перад тым, як ён зусім перастаў хадзіць… Тэлевізар глядзеў толькі калі якая цікавая перадача, ці калі я пазаву што паглядзець. А звычайна цэлымі днямі, калі не трэба было некуды ісці, сядзеў у кабінеце і ці пісаў, ці чытаў. Праўда, пад канец жыцця чытаць стаў меней, я нават не бачыла яго апошнім часам з кнігай. Яшчэ катоў любіў. Мы ўсё жыццё бяздомных катоў падбіралі. Аднаго ў сметніцы знайшлі, зусім маленечкага. Ён пражыў у нас шэсць гадоў, пакуль не патрапіў пад машыну. Пасля была котка Рыжуля, якая жыла ў нас без двух месяцаў дваццаць адзін год. А потым з’явіўся наш любы Мірон, чорны, пяшчотны і рамантычны кот. Яго Ілона знайшла на вакзале, яму ўжо гадоў шэсць было. Рыгор назваў яго Міронам, бо так звалі яго ката, які быў у яго ў дзяцінстве. А які ж ласкавы і прыгожы быў кот! Вось гэты, Рысік, поўная процілегласць Мірону – ён толькі дазваляе, каб яго любілі. Яго кацяняткам Дамініка ў Вушачах падабрала. Назвалі яго Рычардам, скарочана – пан Рысь, а ў выніку атрымаўся Рысік. Грыша яго спачатку не прызнаваў, называў Усярысікам, а пасля палюбіў, гаварыў, што гэта самы прыгожы кот на свеце, а ўсё таму, што – вушацкі… У маладосці Грыша заўсёды ўначы працаваў, а ў апошнія гадоў пятнаццаць ужо больш з раніцы: паснедае і сядзіць у кабінеце працуе. Ці, бывала, прынясу яму снедаць, а ён ужо за пісьмовым сталом… Пісаць у маладыя гады ён мог у розным стане. Здаецца, што нецвярозы ён пісаў нават лепш. У яго нават недзе пра гэта было: «З бадуна добра пішацца, з перавязанай галавой…» Ці было яму знаёмае пачуццё натхнення? Думаю, што безумоўна, але ў тых выпадках, калі ў яго з’яўляліся ці лірычныя вершы, ці пра каханне. Філасофская ж паэзія была, мусіць, вынікам ужо доўгіх развагаў. І тут я павінна прызнацца, што не думала, што Рыгор – такі глыбокі чалавек і паэт. Мне здавалася, што ён найперш лірычны дый толькі, а калі прачытала ягоныя «Ксты», зразумела, што памылялася. Гэта было для мяне тым больш дзіўна, што Рыгор у апошнія гады не чытаў філасофскія кнігі. Значыцца, я проста недаацэньвала яго… Ці патрэбны яму быў літаратурны сакратар? Не ведаю, можа, і быў патрэбны, але сам ён ніколі пра тое не казаў дый ні пра што падобнае ніколі не прасіў. Толькі ў апошнія дні я запісала некалькі яго вершаў пад дыктоўку, бо ён зусім ужо дрэнна пісаў. Думаю, што ён усё ж быў геніем. І хоць ён са мной не пагадзіўся б, але мне здаецца, што ў беларускай літаратуры менавіта ён першы пісьменнік – паперадзе Багдановіча, Купалы, Коласа. Яны першыя таму, што былі раней за яго, але па ўзроўні першы ўсё-ткі Рыгор. Праўда, я ніколі не гаварыла яму пра тое. Наогул кажучы, я зрэдчас хваліла яго, такі ўжо ў мяне кепскі характар. Я і дзяцей сваіх, Ілону і Дамініку, рэдка калі хваліла. Мне не тое, што шкада было сказаць добрае слова… проста я занадта ўжо стрыманая. І не было ў мяне такога, каб лішні раз чмокнуць дочачку ці ўнучачку, таму яны і выраслі калючыя. Такі характар у мяне, відаць, ад мамы, бо яна таксама не дужа ласкавая была. Хоць я, канечне, шкадую, дужа шкадую цяпер… Бачачы гэтую маю стрыманасць і няласкавасць, мне яшчэ Акуліна Андрэеўна казала: «Ласкавае цялятка дзвюх матак сасе». Але Рыгора гэта, відаць, задавальняла, ён быў ласкавы за нас абодвух… Ці цяжка было жыць разам з геніем? Вядома, цяжкавата. Мне так і казалі ягоныя сябры яшчэ ў маладосці, што я – маці-гераіня, бо магу жыць з такім вось чалавекам, і што ў мяне шасцёра дзяцей: дачка ды Рыгор, які адзін пяцёх варты, таму мне трэба бронзавы помнік яшчэ пры жыцці паставіць… У Рыгора ж былі такія чалавечыя якасці, якія мне з маладосці ў ім не падабаліся, аднак я даўно зразумела, што змагацца з гэтым, спрабаваць нешта змяніць у Рыгоры абсалютна марна. Таму й не спрабавала нешта перамяніць. Зноў жа, знаходзіла гэтым не дужа прывабным ягоным якасцям апраўданне, бо Рыгор быў не звычайным, а творчым чалавека. Я, напрыклад, саромелася сказаць каму-небудзь, што ён мне не падабаецца, а Рыгор абсалютна не саромеўся і мог сказаць дурню, што ён – дурань, і часам з-за гэтага ставіў мяне ў дужа няёмкае становішча. Гэта яго заўсёды вылучала: ён трываць не мог няшчырых людзей і ніколі не хаваў гэтага. Праўда, калі стаў мудрэйшы, дык зрабіўся спакайнейшы ды мякчэйшы. Гэта ў маладосці ён быў шустры і вясёлы, а ў старасці стаў поўнай процілегласцю сабе маладому. Аднак па-ранейшаму, як і ў маладыя гады, не мог дараваць людскіх слабасцяў. Вось я магла некага зразумець і дараваць яму, а Грыша – не. У гэтым сэнсе ён быў бескампрамісны. І калі ты здрадзіў, значыцца, здрадзіў, і ніякіх апраўданняў табе няма… Да таго ж, я вырасла без бацькі і ў камунальнай кватэры, дзе мужчынаў не было, і не ведала, якімі павінны быць адносіны паміж мужчынамі і жанчынамі. Я думала, што так, як у нас было з Рыгорам, так ва ўсіх, і таму ставілася да гэтага як да непазбежнага, думала, што трэба проста неяк трываць, такі ўжо лёс. Відаць, таму мне было прасцей трываць нейкія такія рэчы, якія іншую жанчыну абавязкова напалохалі б. У дадатак у мяне яшчэ такі характар, што я, мусіць, з любым чалавекам ужылася б. Зрэшты, я ніколі не шкадавала пра тое, што выйшла замуж за Рыгора. Усё жыццё мы пражылі роўна і спакойна, апроч, вядома, тых дванаццаці гадоў, калі ён піў… Я шкадавала толькі пра адно – што кінула музычную школу. Магчыма, з мяне не атрымалася б вялікай скрыпачкі, але музыка – гэта адзінае, што мяне заўсёды кранала… Праўда, яшчэ пра адну рэч цяпер шкадую… Грыша ніколі не гаварыў, што хацеў вялікую сям’ю. У нас жа маглі быць яшчэ дзеці, але ён казаў: «Сама глядзі…» Справа ў тым, што пакуль ён піў, я не хацела больш дзяцей, бо было страшна: а раптам адна з дзецьмі застануся... Вядома, я збаялася. І цяпер шкадую, што ў нас толькі адна дачка… Ён, канечне, мог яшчэ пажыць, бо быў у прынцыпе здаровы, апроч хваробы Паркінсона, якая рабіла яго рукі паралізаванымі, з-за чаго ён пісаў такімі маленькімі літарачкамі, як макавае зерне. Апошні верш, прысвечаны Гену Бураўкіну, ніхто цяпер прачытаць не можа… Ён і на здароўе не скардзіўся. Можа, з-за таго, што я неяк сказала яму: «Ты сам сабе каркаеш, што ў цябе галава баліць – вось яна ў цябе і баліць». І сапраўды, апошнім часам ён нават на галаўны боль перастаў скардзіцца, хоць раней увесь час наракаў на яе… Вядома, 79 – таксама добры ўзрост, але ў Грышы яшчэ моцныя ногі былі. Ён, нават дажыўжы да такога сталага ўзросту, мог на адной назе прысесці і падняцца, хаця зусім не спартыўны быў. Не ваенны і не спартыўны. «На каго вы падобны, Барадулін?! – гаварыў адзін генерал яшчэ ў маладосці. – Вы на дырэктара піўзавода падобны!..» Не ўпэўнена, што калі Грыша яшчэ мог выходзіць на вуліцу, яго пазнавалі незнаёмыя людзі, але ён думаў, што пазнаюць, і таму не захацеў, каб яго на калясцы вывозілі на вуліцу. Саромеўся сваёй бездапаможнасці. Такі стан дужа прыгнятаў яго. Як Грыша перастаў хадзіць, дык госці самі пачалі да яго прыходзіць. Не скажу, што ўжо такім гужам, але амаль кожны дзень нехта быў, маладыя і старыя, нават з дзецьмі прыходзілі… Праўда, яшчэ сэрца ў яго было слабенькае, але я пра свае таблеткі забывалася, а пра яго ніколі. Яны дасюль яшчэ ляжаць: ранішнія, дзённыя, вячэрнія… Але што найбольш шкада: у яго ж да апошняга былі ў галаве вершы… Ён збіраўся напісаць пра плашчаніцу, і нават кніга ў яго была пра гісторыю плашчаніцы, але так і не паспеў яе прачытаць. Я і дасюль не ведаю, што ж сталася прычынай смерці: тромб ці ў галаву патрапіў, ці ў сэрца… Хутчэй за ўсё сардэчнае, іначай здарыўся б інсульт, а так ён адразу памёр… Зрэшты, я і цяпер да канца не ўсведамляю, што Грышы няма. Сёння раніцай прачнулася і падумала, што трэба сняданак гатаваць. І так кожную раніцу… Так, Грышачка, 53 гады былі разам, 54-ты пайшоў. І хоць гаварыў: «Адчуваю, што хутка памру», але, думаю, што ўсё-ткі сам не верыў, што так хутка пойдзе. Праўда, дзён за пяць да Грышавага сыходу да яго прыходзіў святар, малады прыгожы хлопец, здаецца, Павел. Прыходзіў, каб Рыгор прыняў прычасце… У той апошні свой дзень Грыша прачнуўся як заўсёды – звычайна ён прачынаўся ў дзевяць гадзінаў, а палове дзясятай, сам уставаў і нават умудраўся перасесці з ложка ў крэсла. Пасля я прыносіла яму памыцца, затым сняданак… Ужо ўдзень да яго прыйшоў Валерый Дубоўскі, і яны прагаварылі гадзіны дзве, хаця, хутчэй, Валерый гаварыў, а Грыша больш слухаў… Затым я памыла і нарэзала яму яблыкаў. Праз нейкі час прыходжу: «А чаму ты яблыкі не еў?» Ён пачаў разварочвацца ад стала, я падышла да яго, абхапіла крэсла, у якім ён сядзеў, ён павярнуў галаву, хацеў нешта сказаць, але два разы неяк так усхліпнуў, і галава ўпала проста мне на рукі… А апошнія яго словы… Ён сядзеў за сталом, я ляжала на канапе побач, ён паглядзеў на мяне і кажа: «Якая ты ў мяне прыгожая!» Гэта былі яго апошнія словы. Сакавік-чэрвень, лістапад 2014 г. Запісаў Сяргей Шапран.

1 Калі вы бываеце ў Кіеве на Падоле і маеце хатніх жывёл, то мусіце ведаць заакраму “Дружок”. Сама крама не надта добрая. Там вы не купіце акварыумных рыбак ці амазонскіх папугаяў, не купіце дэкаратыўных марскіх свінак і трохметровых рэптылій. Затое ў “Дружку” ёсць Машка. У Машкі расце барада. Часам Машка гарэзіць і прымацоўвае сабе на грудзі цэннік, нібы яна таксама прадаецца, бо з барадою Машка вельмі падобная да якой-небудзь экзатычнай малпы. Насамрэч жа Машка – прадавец. Яна добры спецыяліст. Яна знойдзе і прадасць вам тое, што вы шукалі ўсё сваё жыццё. Выслухае вас. Дасць карысную параду. Вы і ваш хатні ўлюбёнец будзеце здаровыя, сытыя і задаволеныя. На такіх энтузіястах, як Машка, трымаецца рынкавая эканоміка Украіны. Аднак сама Машка нешчаслівая. Яна так хоча, каб яе любілі, а яе чамусьці не любіць ніхто. Наадварот, людзі па-за “Дружком” унікаюць Машчынай кампаніі, уцякаюць ад яе, не хочуць ведаць яе ды яе бараду. Маленькай Машка выходзіла на дарогу перад домам сваіх бацькоў і прастойвала там па некалькі гадзінаў з надзеяй пагаварыць з кім-небудзь, пасябраваць, знайсці таго, хто мог бы яе любіць. Яна чаплялася да мінакоў з непатрэбнымі пытаннямі, а мінакі на злом галавы ўцякалі прэч, ледзь прыхоўваючы грымасу здзіўлення і агіды. І калі-нікалі Машка зрывалася. Бегла наўздагон якой-небудзь пані з толькі што купленым каганцом у руках, напрыклад, і крычала: “Я – Машка, мне дванаццаць гадоў, і ў мяне расце барада!” Барада пачала расці вельмі рана. Цяпер Машцы здаецца, што ад самога нараджэння. Спачатку засвярбела скура вакол рота, потым прыйшло такое адчуванне, нібы скура трэскаецца, як асфальт, скрозь які прарастае зярнятка. Машка часта параўноўвае сваю бараду з газонам. Колькі бараду ні галі, неўзабаве шчэць вырастае новая, яшчэ гусцейшая, яшчэ шарсцейшая, яшчэ чарнейшая. Кожныя два-тры дні Машка акуратна голіцца кітайскай электрабрытвай і да наступнага галення з жахам назірае, як няспынна і няўхільна яе твар страчвае прыкметы жаноцкасці. Такую мяне ніхто не захоча, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў. Толькі мае два некастрыраваныя каты-вар’яты любяць мяне. Каты прыбіліся да Машкі два гады таму. Адначасова. Некалькі дзён сядзелі пад дзвярыма яе здымнай кватэркі і мяўкалі. Прасіліся. Машка неабачліва накарміла іх, бо думала, што мяўкаюць з голаду. Каты ўсё з’елі, але мяўкаць не перасталі. Абдзіралі дэрмацін, якім былі абцягнутыя дзверы Машчынай кватэры, гадзілі на кілімок пад парогам, а аднойчы, калі Машка адчыніла дзверы, каб ісці на працу, прарваліся ўсярэдзіну. Адразу ўскочылі на ложак і замуркацелі. Машцы стала шкада іх выганяць. Яна вырашыла, што ў кожнага прыстойнага працаўніка заакрамы павінны быць свае жывёлы. Каб набыць досвед. Каб стаць спецыялістам. Спачатку Машка думала, што мае ката і котку. Потым, прыгледзеўшыся, зразумела, што тое такі два каты – два дарослыя некастрыраваныя каты, што з нейкага дзіва трымаюцца разам. Удзень каты салодка спяць на Машчыным ложку. Уначы б’юцца між сабой, крычаць, выюць на месяц, скачуць з падваконня на шафу, а з шафы – на халадзільнік у кухні. Скачуць па соннай Машцы. Калышуцца на жырандолі. Абсцыкаюць Машчын абутак. Назад адрываюць прыклееныя за дзень шпалеры ў калідоры. Машка ўжо безліч разоў пашкадавала, што дазволіла катам застацца, але цяпер выгнаць іх не магла. Каты не выганяюцца. Не сыходзяць з кватэры. Так, нібы гэта яны, а не Машка, плацяць кожны месяц за кватэру арэндную плату ў памеры 300 даляраў. Вяртаюцца назад, куды б Машка ні занесла іх у торбе, а па вяртанні хуліганяць яшчэ мацней, з помсты, напэўна. Каты мяне любяць, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў. Любяць, але сваю любоў не дэманструюць, як гэта і належыць прыстойным асобам мужчынскага полу. Іначай чаго б гэта яны так упарта заўсёды вярталіся? Што іх каля мяне трымае? Толькі любоў. Хаця часам, вельмі рэдка, Машцы прыходзіць у галаву куды банальнейшы адказ. Каты не бачаць у Машцы чалавека. Яны прымаюць яе за роўнага сабе звера. За малпу. За барадатую малпу. Машцы падабаецца працаваць у заакраме, бо тут заўсёды шмат лю­дзей. Прычым тыя людзі, якія прыходзяць у заакраму, ніколі не бываюць дрэннымі. У гэтым Машка свята перакананая. Уласнікі жывёл не могуць быць дрэннымі ў прынцыпе. Тут яна каралева. Спецыяліст. Тут ёй не трэба выпрошваць чыёй-небудзь увагі – людзі самі звяртаюцца да Машкі. Апавядаюць ёй пра сваіх чатырох­ногіх або перыстых улюбёнцаў. Апісваюць, наколькі могуць і ўмеюць, іхнія характары і густы. Пытаюцца, ці Машка сама што-небудзь трымае. – Так, – адказвае Машка, – у мяне двое катоў. – Двое?! – прыцмокваюць пакупнікі. – Яшчэ й катоў. Гэта, напэўна, цяжка. Але не. Машцы зусім не цяжка. Машка можа слухаць і слухаць, гаварыць і гаварыць, бо яна ўжо дастаткова намаўчалася раней. У “Дружку” Машка пачала чакаць. У яе з’явілася надзея, што адным днём сюды, у “Дружок”, зойдзе мужчына, які мусіць стаць яе жаніхом. Ён прыйдзе да яе, сам пра гэта не здагадваючыся. Ён ужо шукае яе. Вось-вось з’явіцца ў дзвярах крамы, можа, нават сёння. Такі сур’ёзны і шыкоўны, у чорным дзелавым гарнітуры, у белай кашулі і лакаваных чаравіках. Жаніху спачатку вельмі не спадабаецца Машчына барада. Ён загаворыць з іншай прадавачкай, магчыма, Ілонай. Але Ілона дзівосна дурная. Яна абсалютна нічога не ведае пра жывёл і пра тое, што жывёлам сапраўды патрэбна. Ілона будзе какетліва клыпаць сваімі даўжэннымі веямі і будзе казаць: – Ох, сама не ведаю, што вам параіць. Найлепш у такім выпадку пайсці ў ветбальніцу і ўсыпіць сабаку. Або: – Навошта вам марнаваць грошы на корм, калі хамяка можна спакойна карміць капустай. Або: – Каціныя драпалкі не дапамагаюць. Каты ўсё роўна будуць драпаць шпалеры і аббіўку фатэляў. Я б катам паадразала кіпці. Гэта адзіны дзейны спосаб. Ілона ніяк Машчынаму жаніху не дапаможа. Ён ветліва ёй падзякуе і ўжо тады, калі не будзе мець іншага выйсця (бо ўрэшце барада не замінае жанчыне быць разумнай), звернецца да Машкі. Машка не страпянецца. Не будзе паказваць, што так доўга Яго чакала. Што так на Яго спадзяецца. Машка не скажа: – Я Машка, мне дваццаць пяць гадоў, і ў мяне расце барада. Не. Яна застанецца стрымана сціплай. Будзе размаўляць метадычна і аргументавана. Яе голас не будзе трымцець ад жалю да самой сябе, маўляў, паглядзіце, якая я няшчасная, у мяне расце барада. Не. Машка заварожыць яго дарэчнасцю кожнага слова, розумам, на які здатныя толь­кі абдзеленыя прыгажосцю людзі. Ён прыйдзе зноў. Ён будзе хадзіць і хадзіць. Ён закахаецца ў яе барадатую душу. Цікава, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў, якая ў яго жывёла? Што ён трымае? Ката? Сабаку? Хамякоў? Хамякоў дакладна не. Напэўна, такі сабаку. Шатландскага тэр’ера. Машцы падабаюцца шатландскія тэр’еры. Яна дзесьці прачытала, што гэтыя сабакі ўмеюць лавіць чарцей. У “Дружку” няма пакупнікоў. Вечарэе. Машка адна. Праз дваццаць хвілінаў яна закрые краму і пойдзе дадому, да сваіх дваіх некастрыраваных катоў-вар’ятаў. Раптам адчыняюцца дзверы і заходзіць Ён з плоці і крыві. Мужчына ў чорным дзелавым гарнітуры, белай кашулі і лакаваных чаравіках. Машка ў той жа момант яго пазнае. – Вы яшчэ працуеце? – пытаецца мужчына. – Так-так, працуем яшчэ дваццаць хвілінаў, – адказвае Машка і хавае галаву пад прылавак, каб адразу Яго не напалохаць, каб падышоў бліжэй. Мужчына ўважліва разглядвае вітрыну, а Машка спадылба – яго. Машка не спадзявалася, што жаніх выявіцца ажно настолькі прывабным. Прыгажун. Магчыма, Машка і заслугоўвае такога прыгажуна, але гэта праўда, што ніколі не ведаеш, чаго сапраўды заслугоўваеш. Чым чалавек можа заслужыць шчасце? Яно проста прыходзіць. Як дар. Як ласка. Мужчына ўдае, нібы яму абыякавая Машчына барада. Выхаваны. Але іначай і быць не можа. Машка не дарэмна доўгія гады чакала менавіта яго. Ён глядзіць на Машку, а яна стаіць, як сапраўдная прынцэса заалогіі, паміж кацінымі туалетамі з аднаго боку і пацучынымі клеткамі – з другога. – Мне патрэбны корм для пумы, – кажа мужчына. Машка не разумее. – Прабачце, для каго корм? – Для пумы. У вас ёсць? – Корм ёсць для катоў, малых, дарослых, цяжарных і кастрыраваных, для сабак, для птушак-певуноў, для хамякоў, для акварыумных рыбак, для хамелеонаў, для кролікаў… – Машка тараторыць аўтаматычна і чымсьці пачынае нагадваць сабе Ілону. – А для пум ёсць? – Для пум няма. А вам навошта? – Дзіўнае пытанне. Каб мець чым карміць пуму. – У вас пума? – Пума. – Ніколі не чула, каб у Кіеве хтосьці трымаў пуму. – Ну чаму ж. У Кіеве іх шмат. – А, – Машка б’е сабе па ілбе, – вы, мабыць, гаворыце пра заапарк! Вы з заапарку? – Не. Да заапарку я не маю ніякіх адносінаў. – Дзе ж вы трымаеце пуму? – У сябе дома. Машка збілася з панталыку. Корма для пумы ў “Дружку” дакладна няма. У гэтым яна ўпэўненая на ўсе сто. – Дык у вас ёсць корм ці не? – бачна, што мужчына крыху нервуецца. – Баюся, што няма. – Шкада, – кажа ён і паварочваецца да выхаду. Машка не можа гэтага дазволіць – каб ён вось так узяў і пайшоў. Бо ён жа зараз пойдзе. І больш ніколі не вернецца. – Пачакайце! – крычыць Машка. – Корма няма ў краме. Але можна патэлефанаваць на склад і замовіць. На складзе корм мусіць быць. Там у іх ёсць усё, што заўгодна, і нават больш. – То патэлефануйце, калі ласка. – На жаль, сёння тэлефанаваць позна. Прыйдзіце праз некалькі дзён. Я абавязкова заўтра зранку замоўлю са складу ваш корм і яшчэ праз дзень яго прывязуць. Спадзяюся, вашая пума да таго часу не здохне, – Машка ласкава ўсміхаецца, хаця й ведае, што ўсмешка зусім не пасуе да яе барады. – Добра, – кажа мужчына, – я прыйду праз некалькі дзён. Толькі не забудзьце. – Не забуду. Пума, думае Машка, пума. Ён не такі, як усе. Са складам Машка звязваецца часта, некалькі разоў на тыдзень. Як правіла, яна мае справу з Валерам, прозвішча якога для ўсіх застаецца таямніцай. З ім гавораць па тэлефоне, потым ён уласнаруч прывозіць замоўленыя тавары і знікае ў нікуды – туды, адкуль з’явіўся. Гэтаксама ніхто ў “Дружку” не ведае, дзе знаходзіцца сам склад. Нічога, апроч нумара тэлефона і Валеры без прозвішча. – Валера, – кажа Машка па тэлефоне, – я хачу зрабіць замову. – Для цябе ўсё, што заўгодна, прыгажуня! – адказвае з трубкі Валера, а Машка каторы раз у думках называе яго прыдуркам, бо ўпэўнена, што Валера з яе смяецца. – Патрэбны корм. – Які? Я запісваю. – Вельмі спецыфічны. – Чалавечы? – і Валера гучна рагоча па той бок дроту. – Зараблю трохі грошай, спрасую хлеб з квашаным агурком і варанай каўбасой і буду прадаваць гэта як універсальны корм для чалавека. Пабачыш, які будзе поспех. – Не. Для пумы. Корм для пумы. Ёсць на складзе такі? У трубцы на некалькі секунд маўчанне. – Пумы? А хіба такі корм увогуле бывае? – Ну, калі бываюць пумы, то бывае і корм для іх, – кажа Машка. – У Кіеве няма пум. – Ёсць. І шмат. – Машка, адкуль ты ведаеш? Ты бачыла хоць адну? – Я асабіста не бачыла, але мне гаварылі, што бачылі. У краму прыходзяць людзі і запытваюць пра корм для пумы. Гэта штосьці значыць, праўда? Калі запытваюць, значыць у іх ёсць пума. І яны мусяць яе чымсьці карміць. – Дарагая мая, я ведаю ўсіх жывёл, якія былі, ёсць і будуць у Кіеве. Кожнага найзасранейшага льва, ці тыгра, ці леапарда, ці мядзведзя. Я ведаю ўсіх. У мяне такая праца. І пумы ў Кіеве няма ніводнай. Павер мне. Цябе разыгрываюць. Прыдурак, думае Машка. Гэты кавалачак рэкламнай паперы ляжаў у кішэні Машчынай курткі некалькі месяцаў. Якраз цяпер прыйшоў час ім скарыстацца. ВЫДАЛЯЕМ НЕЖАДАНЫЯ ВАЛАСЫ. НАЗАЎЖДЫ. – Балюча не будзе, – кажа мілавідная расфуфыраная бландзінка ў кароценькім халаціку, заводзячы Машку ў кабінет. – Я не баюся, – адказвае Машка. – Я доўга сябе рыхтавала. – Сядайце, калі ласка, у крэсла. Зараз прыйдзе доктар. Бландзінка з прафесійнай цікавасцю разглядае Машчына аблічча. 25 гадоў, канстатуе яна. 25! І толькі цяпер гэтая барадатая пачварка здагадалася прыйсці да дактароў. Яна ж, напэўна, ніводнага разу нават не цалавалася. Хто захоча такое цалаваць? Я, напрыклад, пабачыўшы яе дзе-небудзь на вуліцы, уцякала б як мага падалей. Магла б атрымаць перапуд на ўсё жыццё. Сучасныя жанчыны сталі нейкія дзіўныя: зусім не пераймаюцца тым, як выглядаюць. Усе такія брыдкія. Адна я прыгожая. – Што прымусіла вас наважыцца да нас прыйсці? – пытаецца ў Машкі бландзінка. – Даруйце, калі лезу не ў сваю справу. Проста цікава. – Нічога канкрэтнага. Барада. Яна колецца. – Я вам не веру, – какетліва шчабеча бландзінка. – Тут дакладна мусіць быць мужчына! Толькі мужчына можа змяніць жанчыну. Машка, седзячы ў крэсле, думае пра пуму. Яна нічога насамрэч пра яе не ведае. Нейк заўсёды жыла так, нібы пумы не існуе. Нібы гэты свет належыць толькі тыграм і гепардам. Але ж не. Ёсць яшчэ пума. Амерыканскі горны леў. Бледна-карычневы. З’ядае прыблізна 48 парна­капытных на год. Гэта адна тона мяса. Заўсёды адзін, за выняткам трох дзён шлюбных гульняў. Хаця часам трох дзён дастаткова, каб не пачувацца самотным. – А бровы? – пытаецца бландзінка. – Што бровы? – Вы іх не вышчыпваеце прынцыпова? Машка ніякавата перасмыкае плячыма. – У вас непрыстойна густыя бровы. Іх трэба вышчыпваць. – Так, – кажа Машка, – але я думала, што бровы патрэбныя жанчыне. І чым гусцей, тым лепш. – Дзе вы такое пачулі?! Гэта няпраўда. Навошта жанчыне густыя бровы? – Каб пот з ілба не сцякаў у вочы. Ён усё не прыходзіў. Мінуў тыдзень. Машка чакала Яго, як умела, стрымана сціпла. Апранала сваю найлепшую сукенку. Падфарбоўвала вусны. Не адыходзіла з крамы ні на імгненне. Ён прыйдзе, ён паабяцаў, думала Машка, ён не можа цяпер мяне пакінуць. – Што ты зрабіла са сваёй барадой? – сказаў Валера, завозячы чарговую партыю заатавараў. – З барадой ты падабалася мне больш. Машка наўрад ці гэта чула. Яна бесперапынна глядзела на заўсёды людную дарогу за вакном, угадваючы ў кожным мужчыну свайго жаніха. У чорным дзелавым гарнітуры, у белай кашулі і ў чаравіках. Машка мела што прапанаваць Яго пуме. Яна знайшла ў супермаркеце аддзел “Мяса дзікіх жывёл”, якім раней зусім не цікавілася. Там было замарожанае філе сібірскага аленя. Машка купіла яго. Дарма, што алень сібірскі, а пума амерыканская, вырашыла яна. На смак сібірскія алені наўрад ці моцна адрозніваюцца ад сваіх амерыканскіх родзічаў. Машка парэзала філе на дробныя шматочкі, перасыпала яго цертымі сухарамі і запакавала парцыйна ў цэлафанавыя мяшэчкі. Гэтага, па Машчыных падліках, мусіла хапіць пуме на паўмесяца. Калі не вельмі закармліваць. Аднак Ён усё не прыходзіў. – Ілона, – настаўляла Машка сваю напарніцу, – калі раптам прыйдзе мужчына ў чорным гарнітуры, элегантны, ну, ты зразумееш, у лакаваных чаравіках і спытаецца пра мяне або пачне табе гаварыць штось такое зусім незразумелае – пакліч мяне, знайдзі мяне, дзе б я ні была, добра? – Добра, – адказвала Ілона, – толькі вось як я зразумею, што ён гаворыць “штось незразумелае”? Праз два тыдні Машка занервавала. Можа, Яго пума здохла, і таму Ён не прыходзіць? Бо навошта тады, калі пума сапраўды здохла, Яму здаўся к чорту ейны самаробны корм. Шчыра кажучы, “корм” ужо добранька так падпсаваўся. Машка збіралася купіць яшчэ аляніны, свяжэйшай, але ў супермаркеце яе больш не выявілася. Разабралі. Ну, прыйдзі, думала Машка. Я стала такая сімпатычная, калі б ты толькі бачыў. Без барады мяне можна назваць сімпатычнай. Ты не бу­дзеш мяне саромецца. Мы так цудоўна зажывем усе разам. Я, ты і нашыя коцікі, маленькія і вялікія. Будзе вельмі добра. Толькі прыйдзі. А неяк адна старая надакучлівая жанчынка паўгадзіны выбірала корм для свайго такога ж старога аблезлага хамяка. – Як вы думаеце, – казала яна Машцы, – які корм лепей узяць? Той, што з кавалачкамі фруктаў, ці той, які ўзбагачаны вітамінам А? – Залежыць, чаго вы хочаце, – буркнула Машка. – Калі хочаце, каб хамяк быў энергічным, то бярыце з кавалачкамі фруктаў. Калі хочаце, каб прыгожа выглядаў, то бярыце з вітамінам А. – А так, каб быў і энергічным, і прыгожым? Які мне ўзяць корм? – Вазьміце звычайны. У ім ёсць усё неабходнае. – Ад звычайнага корма мой хамяк неяк дзіўна адрыгвае. – Слухайце, – крыкнула Машка, – навошта ўвогуле купляць корм, калі хамякоў можна спакойна карміць капустай! Тады Машка зразумела, што Ён ужо ніколі не прыйдзе. Яе барада зноў пачала расці. Яшчэ гусцейшая, яшчэ чарнейшая, яшчэ шарсцейшая. Машка гэтаму ўзрадавалася. Без барады яна пачувалася голай. 2 – Мне трэба запатэнтаваць сваё вынаходніцтва, – кажа Валера, – я табе гаварыў пра чалавечы корм? Жарты жартамі, але ў гэтым штосьці ёсць. Спрэсаваць вараную каўбасу з хлебам і квашанымі агуркамі. У гэтым штосьці ёсць. Канечне, корм трэба ўдасканаліць. Можа, дадаць гарчыцы. Або хрэна. І абавязкова запатэнтаваць вынаходніцтва. Іначай гэта зробіць хто-небудзь іншы. Зараз усе ўсё патэнтуюць. Зарабляюць на патэнтах вялікія грошы. Машка ляжыць поруч з ім. У сваім ложку. Два некастрыраваныя каты-вар’яты гайдаюцца на жырандолі. – Табе трэба штосьці з імі зрабіць, – кажа Валера, – яшчэ не бачыў такіх дурнаватых катоў. Напэўна, зноў насцалі ў мае боты. – Я нічога не магу з імі зрабіць. Каты заўсёды вяртаюцца. – Каты катамі, а ты памятаеш пум? Як ты званіла мне па корм для пумы, памятаеш? – Памятаю. – Ты ж пажартавала была, праўда? – Праўда. – А я падумаў, ты сур’ёзна, – Валера рагоча і моцна прыціскае Машку да сябе, – падумаў, з’ехала з глузду. – У Кіеве пум няма. Я хацела з цябе пажартаваць. – Слухай, Машачка! Давай ажэнімся! Га? Як ты на гэта глядзіш? Ты мне даўно падабаешся. – З барадой? – А што такога?! Барада ў цябе вельмі прыгожая. Не ў кожнага мужчыны такая ёсць. Ну як? Ты згодная? – Не. Валера перастае быць вясёлым і адсоўваецца. – І ўвогуле, Валера, – кажа Машка, гледзячы на катоў, – не прыходзь болей да мяне. – Не прыходзіць? Але чаму?! Табе кепска са мной? Я цябе не задавальняю? Мы ўсяго тры дні, як пазнаёміліся бліжэй. Я так хутка табе абрыд? – Справа не ў тым. Я проста прывыкла быць адна. Валера падрываецца з ложка і на хуткую руку збірае раскіданую па падлозе вопратку. – Не разумею такіх жаночых штучак! – крычыць ён. – “Прывыкла быць адна”! Так і скажы, што не падабаюся табе, што не хочаш быць са мной! Толькі, калі ласка, не трэба разводзіць паэзію! Ён з грукатам ідзе прэч, а Машка застаецца ляжаць у поцемках. Яна нічога не думае. Ёй добра. Ёй ужо не самотна. Трох дзён сапраўды дастаткова.

Яго ведаюць усе. Прынамсі – чулі ці сустракаліся. Калі і не з прозвішчам, дык з тым, што яно пачало азначаць у свядомасці грамадства ХХ і ХХІ стагоддзяў: ДЫЗЕЛЬ. І ні тыя стагоддзі, ні грамадства без яго ўжо існаваць не могуць, хоць – і не памятаюць. Аднак штодня чуюць і сустракаюцца… Падчас з’яўлення гэтага QR-кода1 – відарыса лёсаў вынаходнікаў і нафтамагнатаў – узнікала яскравае жаданне: з таго, што было, ёсць і будзе, выпісаць рэальнасць, якой, магчыма, і не было, але якая… нараджаецца ва ўяве чытача ці хаця б самога аўтара. Але ж ён – звычайны чалавек, які, здараецца, нават і сябе можа не ведаць. А што казаць пра рэальна дзейсных сто гадоў таму персанажаў? Вось і давялося, усведамляючы творчы грэх біяграфічнай выдумкі ды абыходзячы цянёты калядакументальнай прозы, змяняць некаторым героям імёны ці літары ў прозвішчах, пераўвасабляючы іх у двайнікі-цені. І, спадзяюся, яны не будуць мець на тое крыўды. Ну хоць бы – лепшыя з іх… Аўтар I У шкле вакон кавярні «Vі­kón» асты­вала парыжскае сонца. – Тут не занята? – спытаў цыбаты наведнік. – Не, калі ласка, – мужчына ў сінім швэдары машынальна кіўнуў галавой і перагарнуў старонку тоўстай кнігі. Але чытаць расхацелася, і ён увомірг агледзеў суседа ў спакойным шэрым гарнітуры, затым свае пазногці – і прыхінуўся да спінкі фатэля. Яны замовілі амаль адно і тое ж: кураня на грылі, салат і віно. Толькі той, хто ў гарнітуры, – чырвонае, а мужчына ў швэдары – белае. Сонца спусцілася яшчэ ніжэй на бульвар Монпарнас, адлюстравалася ў соннай Сене ды зноў мякка дзюбнула промнем у шкло. З веранды далягляд закрывала жалезная спаруда ў драўляных рыштаваннях – ужо на трэць узведзеная вежа Эйфеля. Чатырохногую раскірэку не абмяркоўваў толькі нямы… – А як вам гэты монстр? – спытаў мужчына ў швэдары суседа па століку. – Ды нічога… Забаўна. Здаецца, і сонца да яго ўжо прывыкла: глядзіце, ляжыць на вежы, як на трымальніку яйка ў смятку. – Вы паэт? – Не, наадварот… – Адкуль жа такая метафара? – Напэўна, ад перанасычанасці тэхнікай. Я – інжынер. Гэта вы, думаю, літаратар, – мужчына ў гарнітуры паправіў пазалочанае пенснэ і кіўнуў на адкладзеную кнігу. «Швэдар» усміхнуўся: – Не, таксама наадварот. – Ён паказаў шмуцтытул, на якім тлуста значылася «Супраціўленне металу Ёзафа Легера», і працягнуў руку: – Выкладчык тэхнічнай школы Адам Мацкевіч. – Рудольф Дызель, – назваўся і суразмоўца. Яны замовілі яшчэ віна і загаварылі, як даўнія таварышы, якія, аднак, адзін пра другога нічога не ведалі. Былі неабароненымі ад алкаголя, паколькі сустракаліся з ім нячаста, а таму хутка захмялелі і яшчэ хутчэй раззнаёміліся. Рудольф і Адам нарадзіліся ў Парыжы. Бацькі першага – немцы – некалі мелі тут скураную майстэрню, галоўны прыбытак якой прыносіў пераплёт кніг. Аднак пачалася французска-пруская вайна, сям’я падалася ў бежанства ў Англію. Напалеон ІІІ са сваім войскам капітуляваў, і трынаццацігадовага Рудольфа выправілі да родзічаў у нямецкі Аўсбург – набірацца навукі. І ён не падвёў: займеў добрую стыпендыю ды закончыў Мюнхенскую вышэйшую тэхнічную школу. А дзевяць гадоў таму па рэкамендацыі свайго настаўніка прафесара Ліндэ зноў вярнуўся ў Парыж на Халадзільны завод Хірша і стаў яго дырэктарам. Лёс Адама быў надзіва падобным: таксама вайна і паязджанства баць­коў… – Неверагодна, – дзівіўся Рудольф, – мой бацька, як і твой, быў пераплётчыкам! Казімір Мацкевіч, бацька Адама, малады прафесар, звольнены з працы за незалежніцкі светапогляд і «нядобранадзейнасць», вымушаны быў «лячыць» у сваім маёнтку кнігі для ўсёй губерні. Калегі ды сябры спрабавалі падтрымаць грашыма, але ганарлівы шляхціч крыўдаваў і адмаўляўся. І тады яны пайшлі ў абход: знайшліся сотні кніг, уладальнікі якіх неадкладна захацелі даць ім новае жыццё. Так і з’явілася праца… – Во як! Праўда, да таго ён выкладаў гісторыю ў Віленскім універсітэце, а затым, пакінуўшы пераплётчыцкі варштат, стаў паўстанцам, узяў у рукі стрэльбу ды пайшоў у лес... – Адам узняў келіх і прапанаваў: – Давай… за здароўе нашых бацькоў! Прыгубілі, і Рудольф удакладніў: – А Віленскі ўніверсітэт – гэта дзе? – У Літве-Беларусі. – Адам уздыхнуў, бачачы, што суразмоўца застаецца ў неразуменні, пастукаў пальцамі па стале, падсунуў дзве талеркі, а паміж імі паставіў келіх з віном. – Вось, глядзі… Тут, дзе салат – Польшча… Рудольф усміхнуўся і бадзёра кіўнуў. – А дзе парэшткі курыцы – Расія. Паміж імі – радзіма маіх бацькоў. Цяпер жа і там, і там, – Адам тыцнуў пальцам на салат і віно, – Расійская імперыя… Невядомасць новага гістарычнага мацерыка, было заўважна, зацікавіла да таго скаванага і напружанага Рудольфа. Ён расшпіліў на пінжаку некалькі верхніх гузікаў і зноў спытаў: – Дык твой бацька быў паўстанцам… дыктатарам, як і Напалеон? – Ды не, – Адам прыхінуўся да стала і расправіў свае каштанавыя вусы. – Кіраўніком паўстання супраць расійскага цара ў тым краі быў іншы чалавек... – Адам задумаўся і махнуў шырокай даланёй. – Забыў прозвішча… Гэта быў, калі памятаеш гісторыю французскай рэвалюцыі, Марат і Рабесп’ер у адной асобе. – Цікава. – Рудольф расшпіліў усе гузікі на пінжаку і паправіў гальштук. – І даўно тое было? – У 1863-м, за год да майго з’яўлення. – А сам ты – выкладаеш? – Так. А калі пачала расці гэтая вежа, – Адам кіўнуў на рыштаванні жалезнай спаруды, – стаў адным з арміі інжынераў на яе будаўніцтве. Яны дапілі віно і выйшлі на вуліцу. На Марсавым полі, дзе і вырастала Эйфелева вежа, ужо збіраўся кастрычніцкі прыцемак, адагнаны з Сены агнямі Енскага моста. На тратуарах паменела людзей, зрэдку праязджаў экіпаж, на лаўках шапталіся закаханыя пары. – А чым ты тут непасрэдна займаешся? – спытаў Рудольф і схаваў пенснэ ў верхнюю кішэньку пінжака. – Заклёпкамі, – Адам ускудлаціў свой густы «вожык», усміхнуўся, і ад вачэй разышліся маладыя маршчынкі. – Праз іх я і патрапіў на гэтую грашавітую будоўлю. Уяўляеш, ва ўсёй канструкцыі неабходна змацаваць 18 тысячаў металічных дэталяў. А яны – ад адной да дзясяткаў тон вагой! І па праекце трымацца будуць на двух з паловай мільёнах балтоў-заклёпак. А яны, як разумееш, мусяць быць мацнейшымі за асноўны метал. Вось я і сачу за іх закалкай. Ну ды ты і сам як інжынер ведаеш... Рудольф узняў бровы і загаварыў як на лекцыі: – Трываласць металу можна значна павысіць шляхам ягонага высокага награвання, а затым – хуткага астуджвання. Пажадана – у вадкасцях. – Так. На шчасце, мае загатоўкі аказаліся наймацнейшымі – і мяне ўзялі на працу. Ну а працэс загартоўкі метала, прызнаюся, падгледзеў яшчэ падчас студэнцкай практыкі ў адной з правінцыйных кузняў… Яны – маладыя, няўрымслівыя, амбітныя – маглі прагаварыць пра свае клопаты бясконца, але кожнага зранку чакала праца, а таму мусілі развітвацца. Абмяняліся адрасамі, дамовіліся пра новыя сустрэчы – і разышліся. Дома састарэлы Казімір Мацкевіч ужо збіраўся класціся спаць, калі ўзбуджаны сын абняў яго і нечакана выдыхнуў: – Нешта ты даўно не расказваў мне пра свае маладыя гады… Бацька сеў на ложак, уважліва паглядзеў на сына – і ўсміхнуўся: – Я ўжо драмлю, прабач. А калі табе не спіцца – ты ведаеш тую шафу. Вазьмі і пачытай… IІ У той жа час праз вуліцу ад кавярні «Vіkon», яшчэ бліжэй да Сены і будоўлі Эйфеля (з жаўтком вечаровага сонца над ёй) у асобным пакоі рэстарацыі «Viktorі» вячэралі дзве пары, якія таксама мелі дачыненне да Расійскай імперыі. Прамое – малады палкоўнік Віктар Аляксандравіч Берг з прыгажуняй-жонкай Елізаветай і, – дачыненне ўскоснае, – нямецкая сям’я Люцыусаў, Генрых і Клара. У агульнай вандроўцы мужчыны правялі два тыдні, і, паколькі сумесная дарога збліжае найбольш, збоку выглядала: на вячэру сабраліся сябры дзяцінства. І мова іх была дзіўная: адны гаварылі па-расійску, устаўляючы там-сям нямецкія словы, другія – па-нямецку з расійскім акцэнтам. Віктар Аляксандравіч, мужчына статнай знешнасці гадоў пад сорак, з іскрыстымі зрэнкамі пад далікатным пенснэ, з крыху азызлаватым тварам, знаходзіўся ў незвычайна прыўзнятым настроі. Гэта была яго першая паездка за мяжу. Пасля адносна спакойнай гарнізоннай службы і выкладчыцкай працы ў Ваеннай акадэміі яму ўсміхнулася службовая фартуна: стараннага афіцэра прызначылі начальнікам статыстычнага аддзела Канцылярыі Генштаба Ваеннага міністэрства. Заробак канторскага справавода не надта радаваў, але адначасова Віктару Аляксандравічу дазволена было застацца і на ранейшай пасадзе ад’юнкт-прафесара ў Ваеннай акадэміі – па сумяшчэнні. Неўзабаве ён быў узведзены ў палкоўніцкі чын. Упершыню сямейны даход перарос расход, і па свабодных вечарах, хоць і рэдкіх з прычыны занятасці на службе, Віктару Аляксандравічу часцей заўсміхалася яго маладая жонка. І яны пачалі ўжо нават думаць пра нашчадкаў, а каб вырвацца са сталічных клопатаў ды крыху падправіць здароўе, вырашылі ажыццявіць даўнюю мару: з’ездзіць за мяжу. Ну а куды ехаць з Расіі, калі не ў Парыж? Адпрошвацца ў адпачынак доўга не давялося. Не спатрэбілася нават прадугледжанага ў такіх выпадках рапарта. Начальнік Канцылярыі генерал-лейтэнант Мікалай Львовіч Лобіч быў упартым халасцяком з арыгінальным быццёвым распарадкам. Ён прачынаўся каля 10-й раніцы, піў гарбату і гадзіны з дзве працаваў. Затым адчыняў дзверы кабінета, каб выслухаць ад падначаленых даклады. У 3–4 дня ехаў у Сельскагаспадарчы клуб абедаць. Чаму менавіта туды? Неяк прызнаўся, што толькі там цяпер «Руссю пахне». Затым быў на працы да апоўначы, пасля чаго выпраўляўся ў той жа клуб гуляць у карты – да 3–4 раніцы. Праз тую гульню заўсёды быў без грошай, хоць і меў з узнагароднымі ўтрыманне каля трынаццаці тысячаў у год… Падобныя аказіі пераканалі яго ў тым, што вайскоўцам колькі ні дай грошай – усё роўна будзе мала, а таму – няма чаго рабаваць казну! Не снедаў сам і меркаваў, што не варта тым забяспечваць на службе і ніжэйшых чыноў. Ну і, да ўсяго, не ўхваляў шлюбы, паколькі быў перакананы ў шкоднасці іх у службе. А маладым жанацікам напачатку нават спачуваў. Аднойчы пасля даклада палкоўніка Берга ў тоне строгай вымовы начальнік Канцылярыі генерал-маёр Лобіч заявіў, што той можа не з’яўляцца перад яго светлымі вачыма да сярэ­дзіны восені, пакуль у Ваеннай акадэміі не пачнуцца заняткі. Гэта і быў завуаляваны дазвол – хоць і па-вайсковаму грубы – на адпачынак. – З цябе ўсё роўна толку – як з казла малака, – падагульніў генерал. – Гаворыш, а ў вачах вунь – жончыны цыцкі скачуць… Так і выбраліся Бергі ў Парыж. Па дарозе, праўда, запланавалі паваляцца ў лячэбных гразях (найперш Елізавета – каб вырашыць жаночыя сакрэты) ды папіць гаючых водаў (падлячыць мужаў страўнік). Збіраліся старанна: паскуплялі па Пецярбурзе ўсе дарожныя даведнікі і без стомы распытвалі знаёмых, каму пашчасціла пабываць «за кардонам». Выпраўлялі ў вандроўку Бергаў, здавалася, усе канцылярскія службоўцы Генштаба… Па Варшаўскай чыгунцы ў звычайным вагоне другога класа за двое сутак (з перасадкамі, амаль без сну) дабраліся праз Вільню, Горадню, Беласток, Варшаву, Уроцлаў да свайго першага прыпынку ў горным сілезскім Зальцбруне. З задавальненнем ездзілі на конным экіпажы па прыгожых горных мясцінах да старадаўняга замка. Вечарам пілі каву ў санаторнай рэстарацыі. Ну, а перад сном аддаваліся водна-гразевым працэдурам. Пашанцавала і з доктарам, патомным аўстрыякам, які, па расповедах, аб’ездзіў паўсвета, вывучаючы ўплыў клімату на розныя чалавечыя хваробы, ну а цяпер штовосень практыкаваў у Зальцбруне. На адным з «водных сеансаў» Віктар Аляксандравіч Берг і пазнаёміўся са шчырым і сяброўскім арыстакратам Генрыхам фон Люцыусам. Ён лячыў ці то гастрыт, ці то язву. – Прабачце, вы – не з Прусіі? Падаецца, у вас не зусім нямецкае вымаўленне… – звярнуўся да Берга на другім ці трэцім сеансе фон Люцыус. Яны сядзелі на тэрасе ўдвох і любаваліся ціхім адвячоркам, пацягваючы з гліняных піялаў мінеральную ваду. Палкоўнік расправіў каўнер махровага халата і, павярнуўшыся да суразмоўцы, старанна адрапартаваў: – Дазвольце назвацца: падданы яго Вялікасці расійскага імператара Віктар Берг. А з кім маю гонар лекавацца? – Генрых… Генрых фон Люцыус, – знаёмец хітнуў галавой, усміхнуўся і ўзняў піялу. – Накіроўваюся ў Парыж, каб праведаць жонку, у якой заканчваецца тэатральны гастрольны тур, і нагадаць ёй пра шлюбны абавязак. Ну а затым забраць яе ў Пецярбург. – У Пецярбург?! – ажно прыўзняўся Берг. – Вы паедзеце ў Пецярбург? – Так. Маю гонар служыць дарадцам нямецкага пасольства ў Расіі. – Голас Люцыуса напоўніўся стомнымі бясстраснымі нотамі. – Пад ачолам яго эксцэленцыі пасла графа Пурталеса. Можа, чулі пра такога? – Безумоўна, яго рэзідэнцыя на вялікай Марской, у асабняку непадалёк ад «Асторыі». Цяпер ужо ў неўразуменні ўзляцелі густыя бровы Люцыуса: – Вы нават ведаеце, дзе гэта?.. – Ну так… Мы жывём у Пецярбургу, я на службе там… па ваеннай лініі. Генрых фон Люцыус яшчэ доўга выказваў сваё здзіўленне нечаканай сустрэчай, пасля чаго прапанаваў сваю кампанію ў падарожжы да Парыжа, балазе ў яго таксама заканчваўся санаторны тэрмін. – Першы прыпынак зробім, натуральна, у Вене. Затым праз Зальцбург – у Люцэрн. Рэкамендую чыгункай дабрацца да цудоўнейшай гары Пілатусі… Перакананы, што чалавеку з такім прозвішчам – Берг-гара – гэта будзе цікава! Паплаваем па тамтэйшым возеры, а адтуль – у горна-альпійскі Андэрмат! Я пакажу вам знакаміты Чортаў мост, які пасля перавала Сен-Гатард з баямі пераадольваў ваш Сувораў! Затым паўз каскады бурлівай Роны конна дабярэмся да чыгункі і – наперад да казачнага Мантро на Жэнеўскім возеры! І – праз Понтарлье – у Парыж! Згодны? Толькі не кажыце, што не зможаце… Ну хто ж ад такога адмовіцца?! І ўсё было найвыдатна. Праўда, апошнія суткі дарогі па Францыі даліся цяжка: вагон адчайна хістала (напэўна, спазняліся), і ноччу не спалася… – Я думаў, што буду нудзіцца ў самоце, а тут лёс падараваў мне радасць сумеснага падарожжа ў вашай прыемнай кампаніі! – фон Люцыус пры развітанні быў нястомна галантны і мілы. Яго дойч здаваўся мяккім і напеўным, амаль родным. – Жадаю вам прыемных дзён у Парыжы. Ну і, спадзяюся, не адмовіце мне яшчэ ў адной сустрэчы. Хачу пазнаёміць вас са сваёй палавінкай. На жаль, у Клары ўжо закончыліся гастролі, на спектакль запрасіць не магу. Але… ведаю някепскі рэстаран – «Viktorі», каля Марсавага поля, насупраць Енскага моста. Кошт прашу дазволіць аплаціць мне. Да сустрэчы а сёмай вечара заўтра… І вось яны – Люцыусы і Бергі – за шыкоўным сталом з па-французску вытанчанай вячэрай. З п’янлівым віном і нядаўнімі ўспамінамі. – Клара, ты не паверыш! – ажыўлена жэстыкуляваў Генрых. На яго высокі лоб спадаў залацісты чуб, які нашчадак тэўтонцаў мусіў раз-пораз укладваць за вуха. – На зальцбрунскім курорце я паспытаў «татарскага біфштэкса»! Гэта штосьці… Мы доўга хадзілі па ўзгор’і і страшэнна прагаладаліся. Папрасілі ў бліжэйшай сталоўцы чаго-небудзь гарачага, грунтоўнага. А там – толькі лёгкія халодныя закускі… І тады мой сябар Віктар настойвае на мясной порцыі. Нам і прапанавалі той біфштэкс. Ты ж ведаеш, Клара, як я люблю біфштэкс, таму ахвотна пагадзіўся. А нам падалі накрышанае сырое мяса ў анчоўсах з сырой цыбуляй! Аднак з якім імпэтам мы яго знішчылі – ты б бачыла!.. Сябрына смяялася. Генрых узнімаў келіх, смачна выпіваў і няспешна закусваў, моцныя жаўлакі абуджаліся на прадаўгаватых сківіцах. Віктар – як сапраўд­ны палкоўнік – пра­панаваў тост за прысутных дам. Выпіў, задаволена прысеў і паправіў на манжэтах срэбныя зáпінкі, – здавалася, што яны нязграбна чапляліся за канты рукавоў пінжака (аніяк не мог прывыкнуць да цывільнай вопраткі). У гэты момант пад бляскам пенснэ ў ягоных зрэнках закіпаў шакалад. – Але вы, гер Генрых, пасля зальцбрунскага «татарскага біфштэкса» напоўніцу адыграліся ў Зальцбургу, – Берг ахвотна працягнуў недалёкія ўспаміны. – Памятаеце прапанаванае вамі венгерскае віно?! Такі душэўны рэстаран, як простая забягалаўка, дзе нават на сталах не было сурвэтак? Я замовіў тады нам два па паўлітра, аднак кельнер прапанаваў спачатку толькі па чацвярціне… І гэтага хапіла, каб звязаць нам ногі! Мы яшчэ з гадзіну не маглі адарвацца ад лаваў… – А мне здавалася, Генрых, што ты збіраўся па дарозе да мяне падлячыць страўнік, а не дабіваць сваю печань, – падтрымала размову чароўная Клара, і ўсе бадзёра засмяяліся… Развітваліся запозна – з настойлівай прапановай Бергаў сустрэцца ў Пецярбургу, ужо на іхняй кватэры. – Адмова будзе прыроўнена да абвяшчэння вайны! – катэгарычна ўзняў указальны палец Берг, і пад яго чорнымі вейкамі і брывамі ўспыхнулі гарэзныя іскаркі. – А насамрэч выдатна, што нашыя краіны – саюзнікі. Гэта, я вам скажу, не Англія якая… – ён пракаўтнуў недагаворанасць і прапанаваў «аглаблёвы» тост за дружбу сваіх народаў ды імператараў. Да брытанцаў палкоўнік Берг таксама не меў асаблівай антыпатыі. Англія згадалася падсвядома: ён адно ведаў, што яшчэ з вясны адносіны з ёй праз уплыў на радовішчы Каспійскага мора абвастрыліся, і тое падштурхнула Генштаб да ідэі стварэння асобнага Закаспійскага корпуса, «Палажэнне аб кіраванні і смеце» якога перад адпачынкам і распрацоўваў начальнік аддзела Канцылярыі Ваеннага міністэрства палкоўнік Берг. IIІ Каліноўскі ўзышоў на шыбеніцу ў дваццаць пяць гадоў – ягоны цяперашні ўзрост… Згадка аб тым неяк упершыню настолькі моцна ўзварушыла Адамавы пачуцці, што, не зважаючы на позні час, ён доўга не мог заснуць. Ціха зачыніўся ў бацькавым кабінеце, пабольшыў святла, акуратна расклаў на старым дубовым стале папкі з дакументамі, адозвамі, лістамі, газетнымі выразкамі… Вось сшарэлы, падобны на ўлётку «Сцяг свабоды»: «Упэўненыя ў сваіх сілах, падтрыманыя дзейсным прызнаннем краю, па загадзе цэнтральнай улады Народа мы ўзнялі наш сцяг над атрадам працаўнікоў Беларусі…» Адам прачытаў уголас і ў які ўжо раз падзівіўся мяккай звонкасці мовы сваіх бацькоў. Яго ўжо з гадоў шасці пачалі вучыць ёй, а затым прыйшла і польская, і расійская. Акрамя, натуральна, французскай, мог гаварыць і па-нямецку, але па сцежцы гуманітарыя не пайшоў. «…Гэта барацьба святая, – чытаў далей Адам, – яна за цэласнасць распаласаваных земляў, за ўласнасць абяздоленых у сваёй айчыне сыноў!.. Дык да зброі! Да зброі, верныя сыны сваёй зямлі! На ворага кожны, хто не здрадзіў сумленню! На апошні бой племя герояў заклікае неадпомшчаная кроў, свабодная будучыня, шчаслівае заўтра». Тое шчаслівае заўтра, як ужо ведаў Адам, так і не надышло. Усё закончылася паразай, шыбеніцамі, сібірскай катаргай ці выгнаннем. Ён спрабаваў сабе ўявіць, што ж адбывалася ў тым невядомым краі паміж Бугам і Нёманам – і ў рамантычных мроях вымалёўваліся відзежы Парыжскай камуны. Яму было тады сем гадоў, але ўсё надзіва ярка памятаецца. Вусач-вайсковец дзядзька Яраслаў, з зіхоткай шабляй і такімі ж іскрыстымі вачыма… Яны падоўгу зачыняліся з бацькам і аб нечым сваім гаварылі, а хлапчук не мог нагуляцца з пакінутым яму пісталетам… «Дзядзька Яраслаў, даўно я не наведваў тваю магілку», – падумаў Адам і перахрысціўся. Здавалася, маладому жыццю не будзе сканчэння… тады, калі іхняй «піцерскай пяцёрцы» (Віктару і Канстанціну Каліноўскім, Яраславу Дамброўскаму, Ігнату Здановічу і Казіміру Мацкевічу) было, як казаў бацька, «на чупрыну больш за дваццаць». І ўсіх чатырох, чые фотакарткі вісяць над сталом, няма на гэтым турботным свеце. Віктара, гісторыка-палеографа, забралі сухоты. Яго малодшага брата Канстанціна – царская шыбеніца. У дзядзькі Яраслава таксама склаўся раманны і кароткі лёс: пасля заканчэння Мікалаеўскай акадэміі Генштаба шляхціц Дамброўскі распрацаваў план узброенага паўстання, быў арыштаваны і трапіў у турму, адкуль у 64-м збег і разам з жонкай эміграваў за мяжу, спыніўся ў Францыі – і стаў генералам Парыжскай камуны! Падчас аднаго з баёў плячо разарвала куля – і праз дзве гадзіны ў парыжскім шпіталі Ларыбуазьер яго зямное жыццё закончылася… Калі аднойчы Адам паспрабаваў параўнаць падзеі таго паўстання з Парыжскай камунай, бацька не пагадзіўся. – Там, – ён паказаў вачыма на чатыры фотаздымкі сваіх таварышаў, – была барацьба найперш за свой родавы гонар і свабоду… – І ты… – Адам нервова пакусаў губу і выпаліў: – Таксама страляў, забіваў? Бацька ўздыхнуў, доўга хадзіў па кабінеце, прысеў – і пачаў распавядаць, як пра ўчора прыснёнае: напачатку па-французску, а затым незаўважна для сябе перайшоў на беларускую: – Пад Вільняй мы атакавалі царскую роту пяхоты, якая ахоўвала мост. Роту разбілі, але мост узарваць не змаглі. Міна не спрацавала… Пачалі падпальваць, але з горада падаспеў атрад конных казакаў. Наш звяз адступіў да Ашмянаў, казакі праз снег і лес не змаглі пераследаваць… Праз некалькі дзён мяне накіравалі ў Вільню: звязацца з кіраўніцтвам правінцыйнага камітэта, здабыць медыкаментаў і грошы. Мусіў сустрэцца з Ігнатам Здановічам, з якім таксама быў знаёмы па Пецярбургскім універсітэце. Ігнат скончыў яго са званнем кандыдата матэматыкі, затым вучыўся ў Берліне, выдаў тут, у Парыжы, брашуру «Успамін пра філаматаў і філарэтаў» – і напачатку 63-га вярнуўся ў Вільню, дзе быў абраны паўстанцкім начальнікам горада і галоўным скарбнікам… – бацька адарваўся ад успамінаў, падышоў да кніжнай шафы, штось старанна пашукаў у ёй, затым матнуў рукой і зноў прысеў да сына; на састарэлым – у няпоўныя пяцьдзясят гадоў – твары бліснулі дзве слязіны. – А выявілася, што Ігната арыштавалі… Пэўна, хтосьці са сваіх, як гэта водзіцца, выдаў… І знаходзіўся ён у Дамініканскім касцёле, ператвораным у турму. Дом Здановічаў абшукалі і канфіскавалі. Ігнат і ягоны бацька – універсітэцкі прафесар – сядзелі ў асобных лёхах. Але кáты не змаглі вырваць у шляхцічаў аніякіх прызнанняў! Перад шыбеніцай яны пабачыліся… Калі прафесар Здановіч увайшоў у лёх, сын стаяў наўсколенцах перад святаром, спавядаўся… Убачыўшы бацьку, ускочыў і абняў… «Я шчаслівы і ўдзячны Богу, які дазволіў мне загінуць за Айчыну», – прашаптаў ён. Маці і сястру развітацца з Ігнатам не пусцілі. Яго вывелі на пляц у споднім і яшчэ з гадзіну трымалі на марозе. А калі паліцмайстар у апошні раз прапанаваў раскаяцца і распавесці пра паўстанцкую арганізацыю, Ігнат годна адказаў: «Мераеш мяне ўласнай подласцю?!» Вось яно як, а ты кажаш, ці стралялі мы, ці забівалі… Прозвішча Адамавай маці да замужства таксама было Здановіч. Гэта яна, сястра згаданага закатаванага паўстанца, на Каляды 1863-га сустрэлася ў Караляўцы-Кёнінгсбергу з Казімірам Мацкевічам, куды прывезла мандат на выданне газеты «Голас з Літвы» і сродкі на тое. «Голас» мусіў інфармаваць Еўропу пра іх барацьбу і стаць зборным штабам вайсковай экспедыцыі з Усходняй Прусіі і Каралеўства Польскага ў Літву-Беларусь і Жамойцію. Газета выходзіла тры месяцы, а ў красавіку 1864-га Казімір Мацкевіч і Марыя Здановіч, ужо як венчаныя муж і жонка, выедуць на сустрэчу з ваенным камісарам Літвы за мяжой Баляславам Длускім у Парыж, дзе і даведаюцца пра канчатковую паразу паўстання. На руках у іх застануц­ца невялікая сума грошай і «білет» на права свабоднага пражывання ў Францыі з пячаткай Аддзела Літвы Польскага Нацыянальнага ўрада, а праз паўгода – з’явіцца і сын Адам… Ён разгарнуў новую папку – якраз з адбіткамі «Голаса з Літвы» – і пачаў нетаропка чытаць прыкамечаныя, пажаўцелыя, памеру звычайных улётак старонкі… «Мы вычарпалі ўсе мірныя сродкі. Патрабавалі, каб цар нам даў, што нам трэба, – не даў. Пайшлі далей і распачалі пасіўнае супраціўленне. Спявалі і маліліся да Бога, каб прывёў Маскву да одуму. Але Масква была пад уладай сатаны і не слухала боскіх натхненняў, і, калі на нашых вуснах была малітва, пасылала кулі ў нашы безабаронныя грудзі…» «Век ХІХ вялікі плёнамі… З хіжага дэспатызму пачалі праяўляцца правы чалавека; спачатку паасобку, а потым аб’ядналіся ў хор, які выйшаў з Францыі і дайшоў да Масквы… Усё, што працівіцца волі Бога і правам чалавека, злучаецца з лагерам царызму…» З кожнай старонкай для Адама зноў адкрываўся новы таямнічы свет: свет яго бацькі, свет яго маці, свет іх далёкіх невядомых продкаў, – тое, што здавалася хоць і міфічнай атлантыдай, але падсвядома пульсавала ў ягонай ліцвінскай крыві. Ап’янёны згукамі мінулага і супакоены імі, ён і заснуў над тымі газетамі. І было яму ў той час соладка, шчасліва і цёпла – у нядаўна купленым на нядзельным кірмашы сінім швэдары, якія толькі пачалі прыжывацца ў Францыі і які нагадваў яму той, ужо даўно малы і зношаны, звязаны на шатландскі ўзор мамай – незадоўга перад адыходам яе ў свет лепшы… Цалкам QR-відарыс Алеся Пашкевіча "Рух" чытайце ў сьвежым 73-м нумары часопіса "Дзеяслоў".

Я́НА Я баюся, што хутка нічога не звяжа нас: ані вершы, ні грошы, ні тое заўважнае, што трымала, але перастала трымаць. Я калісьці так проста спраўляўся з трыма, а цяпер і з адною табою так цяжка. Успамінам ляжаць у шуфлядзе падцяжкі. Ты не чула нічога, як вас было трое, а цяпер адчуваеш ўсе змены ў настроі. Што той вобраз між намі ўвесь час паўстае. Чый? Яе.   ФортэпіЯна Тыя, што выйшлі з вады сухімі, тыя, што былі заўжды ў спакоі, забыліся, што нараджаецца хімія, калі застаюцца двое ў пакоі. Ранкам раўнуеш да ўсіх азіятаў. Больш да бліжэйшай самай. Дарма бяжыш з артпраектавай хаты, дарма. Будзе даваць нам фальшывыя ноты подлае чорнае белае. Горш, што цяпер ад тваёй адзіноты я адзін бегаю. Новым кватэрам бы шчасце старое. Ў ложак упасці б разам. Толькі размовамі вечаровымі болей прыдбаем абразаў. Можа вялізнае стала валізнае, тое, што мусіць адбыцца? Перамяшаліся з бруднай бялізнаю так, што цяпер не адмыцца. ВУДУ Ты катуй яго шчырасцю, калі ласкай, гавары, што ён лепшы на свеце хлопец. Будзь з ім побач паўсюль: і ў Глыбокім, і ў Глазга, і пабачыш, на колькі ўпартасці хопіць. Ты трымай яго хітрасцю, рабі выгляд, што табе падабаюцца яго ўчынкі, а калі гэта птушка папросіцца ў вырай, то ўсё да апошняга кораня вырві, і яму не захочацца больш далячыняў. Не прасі дарыць кветкі, кампліменты сама яму гавары і сама яшчэ пішы вершы. Ды трымай пад сабой, як пад ігам Мамая, а пасля, калі нораў ягоны зламаеш, усміхніся і моўчкі палыпай вейкамі. Калі рыбка патрапіла на тваю вуду, ляльку вуду трымай у руках сваіх моцна. Ты адна ў яго зорка, што свеціць паўсюдна. Яму болей не трэба іншага сонца.   МАРОКА Чарнявае дзяўчо з Марока Збірае рыжыя, як ты. І нават ад начнога змроку Гараць ад оранджаў сады! І старажытныя багіні На ліру памянялі цытру. Давай бульбяны край пакінем, Калі нам свеціць рыжы цытрус. Lа pomme de terre і апельсіны – Па сутнасці звычайны яблык. А варыянт заўжды адзіны, Калі ў радок кладуцца ямбы. ДЖАЗ-МАДЭРН Ты босая і лёгкая І нейкая далёкая Глядзіш не “на”, а “паўз”. У рэдкім рытме паўз. Ў паветры нешта лётае, А ты такая лёгкая, Што прыпыняеш час, Як танчыш гэты джаз, Свой джаз-мадэрн паўторна, Ў чацверы і аўторкі. А побач людзі лётаюць, Як на фуршэце лёкаі. А ў вачах і музыка, А ў вачах і рызыка, А гузакі як гузікі. Тут непатрэбна фізіка. А дома ў інтэрнаце На цёртым ламінаце, Як на вялікай сцэне Ты зноў у джаз-мадэрне. КАЛІ ЗГУБІШ КЛЮЧЫ… Збітыя калені, Як сінонім танцаў. Наша пакаленне Не чытала стансаў. Вуліцай забытай Прыпыні трамваі. Пакідай адбітак Тым, хто не трымае. Рэкі маюць вусці, Ды свае вытокі. Хочаш вусны ў вусны? Робіш рукі ў бокі. Мы з табой такія Смелыя нібыта. Тым, хто не пакіне, Пакідай адбітак.    * * * Выпадковай сустрэчы Ўдар пад дых. Гронкі спелых парэчак Чакаюць тых, Для каго ты і я Ў гэты свет прыйшлі, Для каго акіян Значна менш зямлі. Недзе ў сонечнай Індыі Спяць сланы. Нехта бачыў і выдаліў Нашы сны. Я такія гісторыі Раскажу, Як мы ранкам на моры І хваляў шум. Да цябе іду з краскамі Ўваччу. Будзь са мной калі ласка, Калі маўчу. Будзь са мною і ў згодзе, І ў журбе Толькі свет не народзіць Адну цябе.   * * * Гэта не зразумее ніхто апроч, як разводзілі дні і яднала ноч. Як пад коўдрай адной засыналі хутчэй і хацелі яшчэ. Гэта не зразумее, але каму нам тлумачыць, як варта пражыць зіму. Тут звычайная справа: альбо зімуй ці сумуй. Я сумую, і ў суме было нас больш. Выпіваю ўспаміны свае нагбом. Палароід каштуе зашмат уе, але шанцы дае. Пакідаць фотаздымкі амаль штодня. Тваё месца яшчэ ніхто не заняў. Пацалункі з каханкамі не лічу. На НГ да цябе не лячу. Толькі нібы памёр недзе мой вар’ят. Так спакойна пралічваю варыянт. Хай бы лепей спазняцца на цягнікі ў час такі.    * * * Нейкі незразумелы сум, хоць я добра ведаю сам, што ўсё гэта звычайны сон, а я дома ў мамы сын. А ты недзе далёка так, што між намі аж процьма тых і не тых. Выбіраю з трох тую, што вырабляе ток. Выраб зроблены – незалік. Высыхаў на пазногцях лак. Я лаўлю твой чарговы лук. Тэлефон выпадае з рук.    БЛІЖЭЙ ДА РАНІЦЫ Бліжэй да раніцы Яно здараецца І накрывае Мацней за коўдру. Бліжэй да раніцы Ўсё ўспамінаецца І адчуваецца Даволі добра. Бялі някепскімі, Цяпер аскепкамі Мы разляцеліся, Што больш не склеіш. Пакінь налепкамі, Ратуйся лекамі, Якія маеш, Ў якія верыш. А вершы пішуцца, І ўсё здараецца Бліжэй да раніцы, Далей ад ночы. Адкрыў Манілаўку, На новай станцыі Ратую стансамі Каго захочаш.