Марскія запісы (Капітан Барада тут жарэ селядзец і цэдзіць халодны шнапс) 1 Шведская глыбінка. Амоль. Увечары на машыне пра­е­дзеш – уражанне, што трапіў у нашыя Лынтупы. Цішыня і спакой. Калі раз на пятнаццаць хвілінаў сустрэнецца машына – лічы, што пашанцавала. Ці, магчыма, шведы не любяць увечары перасоўвацца на машынах? Бо, пэўна, лепей сядзець недзе каля каміна, глядзець на языкі полымя і пацягваць віно з келіха? У кожным разе, ад нашых Лынтупаў, безумоўна, ёсць істотнае адрозненне. У цэнтры гарадка, як кажуць у народзе: кавярня на кавярні, рэстарацыя на рэстарацыі. Іншая справа, што прашпацыруеш тут у звычайны дзень – і аніводнага наведніка не заўважыш. Вось вы, даражэнькія, пра што думалі? Правільна. І я так падумаў. Дзе б прыдбаць пляшку чырвонага? Алкаголь тут прадаюць толькі ў дзяржаўных спецыялізаваных крамах: Systembolaget. І таму ў галаве засела назойлівая ідэя адшукаць гэты вадкі скарб: “Шведскі бімбер – важны крок у ціхім размераным амольскім жыцці”. Інтэрнэт паведамляў, што крама па продажы алкаголю знаходзіцца на вуліцы Торгатан, 11. Здавалася, што пасля мясцовага спіртнога зваляцца нябачныя кайданкі – вызваляцца цела і дух! І тады распачнецца дыскусія пра сэнс жыцця. І хто пераможа ў ёй – невядома. Магчыма, гэтая перамога заўсёды эфемерная, няўлоўная і вельмі спрэчная. У кожным разе, я чую: – Зноў выпіў? – Выпіў і закусіў. Тыя агуркі былі проста цудам. У нас такіх няма. Бо мы не марынуем нарэзаных агуркоў. Для нас гэта парадокс. Шведская эстэтыка, у пэўным сэнсе, як нешта іншапланетнае. – Дык ты знайшоў тую запаветную краму? – Дзе там. Пакуль ужываем прывезенае з сабой. Віскі “Балантайнс” з дзьюці-фры – сапраўднае выратаванне, спатоленне адвечнай смагі. – Пра палітыку будзем размаўляць? – Не. Будзем весці гаворку выключна пра алкаголь і бабулек. – Учора ты трапіў на імпрэзу – распавядзі калі ласка, свае пра свае ўражанні. – Нібыта інтэрв’ю ў мяне бярэш. Ну ды ладна. Слухай. Было так.   Дом стаяў, ці гэта карабель перанеслі на бераг? Незразумела. У сваім жаданні плыць будынак быў фантастычным. Сонца, мабыць, вырашыла сёння пахрапці. Гэта значыць, спаць і напускаць паўсюль вецер. Красавік – прыгажун і правакатар. Асабліва калі боўтаецца па Швецыі. Была вясна і раптам схавалася. Яна нібыта змерзла, таму накінула на плечы шаль і боўць – у мясцовае возера Венерн. Паваліў снег. Незнаёмая жанчына паглядзела на мяне і сказала: «Выцягвай лыжы!» Здавалася, што сёння на імпрэзу збіраюцца не людзі, а снегавікі, якія ўсё напаўзалі і напаўзалі ў бухту да карабля. Потым самы вялікі снегавік падняўся на мачту і з гонарам прычапіў пірацкі сцяг. Снегавікі расталі, і на іх месцы з’явіліся мілыя бабулі і дзядулі. Пасля сытнага супу ў суседняй рэстарацыі яны займалі месцы ў зале і пацягвалі з келіхаў віно, шампань і піва. Паўсюдна лётаў дух ляноты і дабрабыту. – Ах, падыміце вашую ножку вышэй! – Танчыце! Танчыце! Скачыце да столі! – Уключайце сафіты. Патрэбныя прамяні. Бурундукі, выпаўзайце. Рохкайце хутчэй. – Песня вікінгаў, займай канапу. Храпі і грымі. Цягай за бароды дзецюкоў! – Дзе тут вокны? Тут толькі ілюмінатары. – Не кажы мне пра грэнкі. Хочацца піўной пенкі. – Бабулі і дзядулі, хадземце на сцэну. Адкідайце прэч кубкі – танчыць, танчыць. Стукаць абцасам і ляпаць у далоні. І задаваць пытанні не аўтаркам твораў – рыбам, якія плёскаюцца ў возеры. – Набыць кнігу і ўзяць аўтограф у вадалаза. – Паветра. Халодны вецер раскідвае сняжынкі, і здаецца, што танец ператвараецца ў зімовую завіруху. – Потым раздаць усім мячы і шчыты. Няхай звіняць імі. І не трэба ваяваць. Слухаць сэрцам. Шукаць гэтыя таемныя рытмы. – У талерках ляжыць не пюрэ – цыбульны сум. – Бяры лыжку і крышы яго! Крышы! – Шышкі і крыжы. Пыжыкі і пончыкі. У выніку ўсім раздаць лыжы. – Гэх, кветачка! Гэх, бухтачка!   Калі Малевіч маляваў чорны квадрат, ён, безумоўна, думаў пра Амоль. Пра ягонае месцазнаходжанне. Магчыма, ён думаў і пра залу са старымі, дзе прэзентаваліся дзве пісьменніцкія німфы. Бясспрэчна, гэта было так. Бо без супрэматызму цяжка ўявіць сучаснае жыццё мясцовых жыхароў. Вернемся да кніг. Адна аўтарка таемна з прыдыханнем нешта нашэптвала, начытвала. Задавала сама сабе пытанні і сама на іх адказвала. Зазывала чытачоў у пасткі свайго твора. Здавалася, што яна распавядае пра жыццё на кухні. Вось тут яна памыла кубак, тут – талерку, там – лыжку, там – ножык, там – відэлец, а тут яна пачысціла зубы, а тут яна схапіла за каўнер хлопца і пацягнула яго ў ЗАГС. Усё, твор – атрымаўся! Другая аўтарка выглядала кавалерыстам без каня. Яна рагатала, крычала, махала рукой, нібы шашкай. І нават аўдыторыя час ад часу падскоквала ад страху ў сваіх крэслах. Здавалася, што пахне порахам. І потым аўтографы, падобныя да абаранкаў, нанізваліся на вяроўку і вывешваліся высушвацца на вуліцу.   2 Гэты чалавек быў не выпадковым у нашым аповедзе. Ён быў шэфам кнігарні. Сам узначальваў установу і сам стаяў на гандлі кнігамі. Здавалася, звычайны, нічым не прыкметны чалавек. “Прекрасное далёко, не будь ко мне жестоко – я отправляюсь в путь”. Святло разламалася. Так – святло разламалася! Ці, дакладней, так: у святле сафітаў з’явіўся чалавек. Ён быў апрануты, як каўбой: капялюш, боты са шпорамі, пісталеты. Ён крыкнуў: – Вось і я! Буду забіваць чорнага злодзея! Дзе ён?! – Я – тут! – крыкнуў яму ў адказ той, хто быў меркавана чорным злодзеем. Той, хто крычаў, быў празрыстым студзенем. Каўбой выцягнуў свае пісталеты і стрэліў у празрысты студзень. Ад куляў студзень раптоўна счарнеў і зароў: – А-а-а-а-а-а! Як балюча!!! Як балюча!!!   3 Што таго жыцця? Я нацадзіў у шклянку віскі, кінуў некалькі кубікаў лёду, наліў колы. І няспешна выпіў. Гэтую працэдуру я паўтараў разоў пяць. Нарэшце зразумеў, што захмялеў, і таму падумалася: “Аднаму піць сумна”. Падышоў да дзвярэй пакоя, дзе спаў капітан Барада, і пагрукаў яму. – Што здарылася? – пачуўся заспаны голас капітана. – Мне надакучыла піць у адзіноце. Хопіць дрыхнуць. Выходзь. Ужо птушкі паздыхалі ад твайго п’янага храпу, – адказаў я капітану. – Зараз – пачакай, – азваўся капітан. Праз колькі хвілінаў ён выйшаў. На яго было прыемна глядзець – быў ён бадзёрым, хоць алкаголь мы ўжывалі ўжо не першы дзень. На ім быў парадны кіцель, на якім свяціўся медаль. – Чым снедаем? – запытаўся капітан. – Віскі з лёдам і колай! – агучыў я. – Тое што трэба, – пагадзіўся капітан і ўсеўся на скураной канапе.   4 Я слухаю аповед мясцовага ката: “Снег ператвараецца ў крышталь. Сонца робіцца курыным жаўтком. Вецер прыносіць крыкі кірляў. Макрэль на стале толькі ў выглядзе бляшанкі. І што рабіць табе ў гэтым свеце? Чаму для катоў не кансервуюць мышак і пацукоў? Мур-мур-мур”.   5 Спачатку я віскі льдом засыпаў і колай заліваў. І неяк мне не па­дабалася. Смак не той. Пачаў эксперыментаваць. І ўсё мне падавалася, што атрымліваецца нейкае мярзоцце. Ці напой нейкі хімічны, ці гурок атручаны воцатам. Потым, нарэшце, вынайшаў унікальную шведскую формулу ўжывання віскі. У звычайных шведскіх крамах алкаголь прадаюць не большы за тры з паловай працэнты, і тут хаваецца таемны цудзік – цуд. У гэтых месцах у іх прадаецца шмат слабаалкагольнага сідру (а можа, і без алкаголю) – глынеш, і разліваецца ўнутры неспадзяваная смаката. Сідр ёсць самы розны – яблычны, грушавы, вішнёвы. І на бутэльках з сідрам не пазначаецца працэнт алкаголю. Гэта значыць, ліманадзік – чыста “для аблізнуцца”. І вось вып’еш пяцьдзясят грамаў віскі і зап’еш гэтай ліманаднай смакатой. І атрымліваецца – кайф. Сідр пачынае танчыць і збіраць працэнты шчасця.   6 Я мушу прызнацца. У дзяцінстве заўсёды зайздросціў Сервантэсу. Я таксама хацеў сядзець у вязніцы і пісаць творы. Я тады разважаў прыкладна так: “Ты толькі пішаш, анічога больш не робіш, а цябе яшчэ і кормяць…”   7 Я шпацыраваў уздоўж возера Венерн, разглядаў караблі і лодкі. І раптам у мяне ўзнікла непераадольнае жаданне заскочыць у яхту, якая велічна гойдалася на хвалях. Гэтую яхту хацелася параўнаць з лебедзем. Нядоўга думаючы, я сігануў на борт прыгажуні. І адразу – да штурвала. Як раптам: – Я ўсё бачу. Хто там? Азіраюся. Ба-а-а-а! Бубулька. І выглядае вельмі каларытна. На ёй – нейкае экзатычнае футра. Прычоска ўяўляе з сябе амаль Эйфелеву вежу. – Так-так – гэтае футра з сапраўднай афрыканскай гіены, – адказвае бабулька на маё невымоўнае пытанне. – Вы ўпэўнены? Штосьці футра грае на ветры вельмі спецыфічна. Мабыць, на паверку знялі футра з мёртвай балонкі. Бабулька злосна цыкае скрозь зубы. Потым супакойваецца й пачынае нешта насвістваць. Дарэчы, па прыездзе ў Швецыю я заўважыў, што шведскія бабці любяць свістаць – вось і гэтая старая ад іх набралася. – Якім ветрам вас сюды занесла? – пацікавіўся я. – Ці не мясцовы лось вас раптам завабіў? – Я на кангрэс прыехала, – з гонарам паведаміла бабця. – Які такі кангрэс? Гэта, напэўна, той які сабраў майстроў па вязанні швэдараў? – Так, – сказала бабулька. – Гэта менавіта той. Галоўны якут Іван Іванавіч Барбюр будзе прысутнічаць на ім. Сам. – Ну, калі сам Іван Іванавіч, тады ўсё зразумела, – хмыкнуў я.   8 Дзе знойдзеш, там і згубіш. Насамрэч, сцвярджэнне філасофскае. Я пачухаў няголенае падбароддзе. Навошта капітан Барада мяне пацягнуў у Амоль? Ну, гэта ж было, відавочна, не проста так. І гэты падазроны дырэктар кнігарні. Тут, магчыма, была нейкая сувязь. Якая? Я мог пакуль толькі здагадвацца. Нечага канкрэтнага пакуль я не ведаў і не знаходзіў. Я перакладаў бляшанкі з рыбай і блішчастыя пляшкі з ромам. Разглядваў паштэт у пластыкавым пакунку, асцярожна нюхаў смярдзючыя агуркі. Потым закідваў бульбіны ў рондаль. Не абіраў іх, бо як кажуць: “у мундзірах” атрымліваецца смачней. Потым адвараную бульбу можна ачысціць і падсмажыць на алеі разам з кавалкамі сала.   9 У Доме літаратуры Амоля панавала атмасфера творчасці. Дырэктар сустрэў мяне радасна. Складалася ўражанне, што чалавек склеены з яркіх сонечных прамянёў. На цябе наплываюць караблі. Махаюць рукамі вясёлыя маракі. Спявае вецер. Дом праглынуў мяне. Здавалася, што мяне ператраўлівае вялізная рыбіна. Я слухаў яе сэрца, назіраў за працэсам стрававання. Было шмат нечаканага й прыемнага, а часам недарэчнага й абсурднага. Бо жыццё рыбіны было шматгранным і важным. Зрэшты я навучыўся гатаваць розныя прысмакі для рыбіны. І працягваў гэта рабіць, пакуль яна сама не ператварылася ў страву.   10 На мяне не міргаючы глядзеў дзяцюк – выглядаў ён вельмі сытым. Ягоныя белыя рукі ўпрыгожвалі тоўстыя пальцы. На твары былі раскіданыя радзімкі й бародаўкі – быццам нехта не шкадуючы іх тут сеяў. Я нават уявіў таго невядомага з салонкай над тварам дзяцюка й пачуў ягонае балбатанне “бу-бу-бу-бу-бу”. – Ты – расейскі шпіён, – раптам паведаміў таўстун.   11 Варта сказаць, што ў Швецыі я быў некалькі разоў. Першы раз наведаў Стакгольм з перформансам у далёкія 90-я. Тады яшчэ не было інтэрнэту і мабільных тэлефонаў. Цяпер больш за ўсё згадваецца, як у мяне разбалеўся зуб і анічога не дапамагала. Шведы жартавалі з гэтай нагоды – прапаноўвалі прывязаць да зуба нітку і выдзерці. Потым яшчэ раз я прыязджаў у Швецыю ў 90-я з нагоды выхаду кнігі “4 + 4 + 4”. Тусаваліся разам з Алесем Разанавым, Рыгорам Барадуліным, Карласам Шэрманам ды Алесем і Ірынай Туровічамі. Тады адзін дзень мы прабавілі з Сержуком Мінскевічам у гатэлі за гульнёй у більярд. Гулялі азартна і весела. Потым увечары пілі разам з Алесем Разанавым. І спадар Алесь тады радаваўся, як дзіцё, салу і гарэлцы, прывезеным Мінскевічам з Беларусі. Памятаю ягоную ўсмешку і прымружаныя ад задавальнення вочы. Пазней я наведваў і Гётэборг. Яшчэ з дзяцінства я думаў пра Швецыю як пра краіну вікінгаў. У першы прыезд я зазіраў праз шкло крамаў і галерэяў і ўсё шукаў міфічных вікінгаў. І смяяўся, калі знаходзіў іх цацачныя выявы.   12 заўтра зранку я еду да Гётэборга адтуль я лячу ў Варшаву потым цягніком да Берліна і далей – у Віперсдорф буду слухаць грукат вагонаў і рокат самалётаў   сёння апошні дзень і наперадзе апошняя ноч у Амолі я планую ўначы прыйсці ў Дом літаратуры й папрацаваць над раманам (падыхаю на матылька паказычу жука пашапчуся з ветрам) бо здаецца што менавіта ў цямрэчы мяне наведаюць тутэйшыя таемныя спадары й распачнуць гутарку пра літаратуру й жыццё каля возера Венерн я чакаю на размову Жывую стронгу Філосафа ласося Змрочную качку Шчырага Лася й маленькага кніжнага курдупеля ўпэўнены што сустрэча мусіць быць незабыўнай   у маім кабінеце – пах кавы й спявае птушка сусветныя дыктатары тут уяўляюцца нейкімі цацачнымі і гумовымі хочацца думаць не пра сусветныя рэвалюцыі хочацца марыць пра сусветныя вандроўкі на круізным лайнеры жоўтыя кветкі пазіраюць на мяне й чакаюць на паэтычныя дыфірамбы і безумоўна партрэт Евы што вісіць на сцяне не пакідае мяне ў спакоі   з капітанам Барадой абмеркаваны новы план палёту на планету Марс на стале – заўсёды “Тэлеграм” з голасам каханай   далёкі смех дачкі натхняе мяне на творчыя падарожжы з усімі вышэй пералічанымі героямі праз вакно бачу як хістаюцца яхты   дзякуй Дому літаратуры Паўночных краін адзін аўтар анікуды не з’едзе й застанецца ў гэтым кабінеце назаўсёды    

Пахне лёс мой любістай *  *  * . вер.шы як людзі ў . радзімках . літараў і  і  ё і знакаў прыпынку . .і нава.т як верш без знакаў. радзімкі ў абрысах літар і нават паміж радкамі пакінулі .нам паэты найлепшыя .знаўцы радзімка.знаўства . .   .     *  *  * снег растае найперш вакол магіл бо продкі як і мы вясну гукаюць і жураўліны клін калі ляціць хоць пёрка на сустрэчу пакідае і без журбы у цішыні цішыняў снег растае найперш вакол магіл але й найперш кладзецца побач з імі     *  *  * і халодна і холадна і халадно гэтак цёпла гучыць мая родная мова саграе ў завірухі кутасы завейкі і змякчае сняжынкамі снежніцай снежкай наталяе і снежыць снязорыць снягурбіць карагодзіць на шчасце змяняючы націск і нас і халодна і холадна і халадно     *  *  * і снег сышоў і ты і рыбка здохла залатая і я ніколі ўжо не буду тая а буду толькі раставаць і з дна каменні мыць і мыць і мыць і ўспамінаць Сізіфа і ўяўляць СІЗА кульгае свет і мыліца з радкоў усё што падстаўляю яму я     *  *  * я працяг ручнікоў радзінных вясельных і пахавальных знішчаных нашчадкамі майстрых і ў музеях захаваных атуляю абразы і крыжы спавіваю ёсць ува мне крыху кужалю а болей нябеленага цяжкага раю ці плыву па рацэ ці ў песні на руцэ ручніковая лінія лёсу абраная з ранаю не цыраванаю     *  *  * так усё дзіўна ў гэтым жыцці а ў іншым магчыма яшчэ дзіўней мінаюць тыя хто нібыта любіў з’яўляюцца тыя хто будзе любіць яшчэ і мне шкада старых і новых крыху шкада бо ўсім адмерана лёсам са мною болю й святла     *  *  * за воблакам тым ці за тым а мо і за гэтым хаваецца тое ці тое а можа і гэта за самай жывой аблачынкай ляціць пахаваным каханне ляціць не ляжыць і ў гэтым магчыма адхланне     *  *  * Стральцоў вучыў мяне любіць.                                             Сястра абдымеш падушку а ў ёй аніводнага пёрка і, можа, таму гэтак горка абдымеш другую што побач ляжыць без патрэбы успомніш “Мой свеце...” Стральцова і што яшчэ трэба і ясна і ўсё зразумела што не зразумела і блізка да слёз і бліскае словам надзея     *  *  * кветкіяблыняўіграднеразбярэшштоляціцьжыццё     *  *  * хрушчы над зямлёю Рушчыца і маёю усіх адценняў зямлі ценяў амаль аднолькавых лятуць у вакно на святло маё     *  *  * паміж марамі пра мора і неба збіраю чорныя парэчкі маме якая ляжыць тату які глядзіць сяброўцы на гомадыялізе і дачку ўмольваю з’есці хоць ягадку і круцяцца рэчкі згадак пра Чорнага і квадрат і Панну і дразды чорныя-чорныя і парэчкі вялікія як вішні такія бываюць калі гадуе Усявышні     *  *  * Аляксею Яскевічу ён загортвае скрыпкі гуслі і морахарпы ў свае кашулі і чакае Волі выпускаючы ментолавыя аблачынкі ў шэрае неба ветрык варушыць на падлозе габлюшкі светлыя рыхтык выснены лёс пяшчотныя нібы кужаль сохнуць яліны бэзы, грабы і клёны і мораны дуб ужо колькі стагоддзяў чакае свайго згукаванага лёсу нават праклёны здымуць ягоныя дудкі і рогі якія разумеюць толькі роднае слова варацца лакі з замежных жучкоў і вішнёвай смалы маленства без сучкоў стварае быццё Гаспадар Музычнага Саду     *  *  * сівею як палын які табе шукаю які амаль знікае як і знікаю я у срэбры горычы і горкага адчаю галінка палыну саломінка мая і хай не маю долі на каханне і сохнуць палыну ля ложка як ля печы ты дадасі лісток сівы ў гарбату і на адно бяссонне стане меней     *  *  * так лёгка нарадзілася полымя не тое што я некалі ягоныя языкі мо і злізалі б маё самотнае свята але сусед распачаў чытаць дачцэ расейскія казкі і я, начапіўшы падораныя сябрам акуляры сышла глядзець на зоркі якія ж яны яскравыя калі хаця б не губляць зрок зоркі не падалі гэта я пагойдвалася ці то ад вішнёвай наліўкі ці то ад новых акуляраў і зоркі чакалі магчымасць загадаць жаданне а я трымалася не падала бо ведала што ва ўкраінскіх сваякоў падчас вайны нарадзіўся Тарас і верыла што няхай і не ў сваякоў але нарадзіліся ў Беларусі і Максім, і Якуб, і Янка     *  *  * Уладзіславу Ахроменку пахнуць рукі любістай насенне якой перад смерцю набыў ты пахнуць рукі любістай яе да ўсяго дадаю да журбы і да радасці і да супу з хвасолькай і да чаркі з чароўным напоем і да кніг што з журбою да радзюжак што з мрояй пра радасць і рай на зямлі дзе любіста дзе любоў дзе ўсе любыя ведаюць Бог жыве ТУТ пахне лёс мой любістай ці жывая жывая жыве     *  *  * мора маё не ў Польшчы не ў Грузіі мора маё ў гаршэчак ля хаты загружана камяні з маімі слязінкамі і вадою нябёснаю павуцінне танюткіх ветразяў што нясуць у адкрыты верасень     *  *  * Беларусь – краіна хараства выцінае белы свет з паперы белай ён знікае каб не знікнуць зноў Беларусь – краіна хараства ад усходу да заходу сонца тчэ свой абыдзённік тчэ штодня ён абавязкова абароніць Беларусь – краіна хараства рай стварае дывановы і радзюжкавы каб і Бог адпачываў у нас каб былі нібыта кветкі зоркі і нібыта зоркі людзі Беларусь – краіна хараства праз рэпрэсіі вязніцы здрады словы абіраюць ейны верш Беларусь – краіна хараства     *  *  * гіль са сняжынкай на крыле я са сняжынкай на руцэ і пад крылом у мамы яна не ходзіць не лятаю я ды ў кожнай з нас ёсць радасць за гіля за тое што з яго крыла ўзляціць сняжынка і на імгненне стрэнуцца дзяўчынкі абедзве ўжо з мінулага стагоддзя     *  *  * у харастве заўжды жыве Раство і ў харастве зімы Раства чакаю расце сумёт ля хаты і хлява расце чаканне над маім адчаем краіна светлая дзе не стае святла спрабуе падсвятліць сябе сама гірляндамі і свечкамі і цудам і Бог здымае цёплыя валёнкі узлазячы на лаўку ля вакна у харастве найболей ад Раства

...І будаваць надзеі храм   *  *  * У маёй галаве – цэлы свет існуе, які разам са мною сканае. Трэба неяк яго ўратаваць – волю даць, вонкі выпусціць, покуль не позна…     ЗАЗІМАК На вуліцы – паўзімы. Там – дрэвы, нібы хімеры, нахохленыя дамы, гандлёвых радоў галеры;   ледзь-ледзь – нібы ўроскід – снег, бы з зор рассыпаны ўночы... Як быццам прачнуўся ў сне і з явы за сном тым сочыш.   Ссівелая стынь травы. Скалелыя рукі клёна. Настылы свет, паўжывы, стуляе вейкі стамлёна. 16 лістапада 2011     *  *  * Дзікія качкі целам сваім саграваюць палонку ў канале, не даюць зімнай плыні застыць канчаткова… То падступае лёд, то адступае, а яны, сабраўшыся граем, грэюцца-раяцца: як выстаяць ім застуду? На жаль, жалобны жолаб жыцця звужаецца на даўжыню знядужаных крыл… 7 лютага 2021     *  *  * Я часта думаю пра мёртвых, якія мне былі бліжэй, калі ім быў аптэчны морфій за ўсё на свеце даражэй.   Чапляцца за жывых без сэнсу – як будаваць надзеі храм, дзе па табе адслужаць месу, якой ужо не ўчуеш сам. 28 сакавіка 2010     *  *  * Купіў насценны каляндар, прысвечаны Алесю Разанаву. Прыладзіў у вітальні. Апранаючыся перад выхадам, заўжды сутыкаюся з яго строгім класічным позіркам. –Ты куды? – пытаецца ён. – У свет, – кажу, – бо знялюдзеў на адзіноце… Вярнуўшыся, зноў апынаюся перад яго вачыма. – Ну, што новага ў людзях? – пытаецца ён. – Анічога... – адказваю я роспачна, нібы сам вінаваты ў гэтым.   І скрушна перакідваю чарговую старонку календара… 27 кастрычніка 2022     НА КАЛЯДЫ У мамы былі бабуліны кросны, ткала яна то капу, то дыванок… Днём зімовым ясным, марозным стукалі бёрды і плаваў чаўнок…   Я, малы, але самы старэйшы, гартаў на печы Купалаў том і пад дзедаў кашаль старэчы там забываўся дзіцячым сном…   І вось праз столькі гадоў прачнуўся: няма ні мамы, ні кроснаў тых, і толькі я на імгненне вярнуўся да дзён, сатканых з хвілін былых… 2 студзеня 2016     У ВЯНОК ПАМЯЦІ НІНЕ МАЦЯШ Хто не ходзіць, той – лятае (люд шануе, Бог – вітае).   Ад бацькоўскага камля: табе – неба, нам – зямля.   Мы з утомы – да падушкі, а табе – хоць бы ў пастушкі... Нам – вясельны хмель гурбы, табе – сонмішча журбы. Плач разбудзіць нас дзіцячы, Ты ж сама заб’ешся ў плачы...   Днём зямны мы торым шлях, ты ж свой творыш па начах. Зерне літар родных сееш на загон свайго дысплея, праз світальны манітор вылятаючы ў прастор...   А ўзлятала ты высока, што не раз знікала з вока... Сёння вось – зусім прапала... Бог паклікаў, сіл не стала?   Калі – так, прашу я ў Бога, каб судзіў цябе не строга не таму, што ты нябога, а таму, што ў родным краі дастаткова ўжо каралі. Пацягалі тут па пекле – памяць, мову й годнасць секлі...   Ты ж, Тварэц, памылку выпраў – адмыслуй, дзе схібіў прыкра.   Дай ёй Там з народам гожым пахадзіць па Раі Божым... 25 снежня 2008     СТАРАСЦЬ Ад страты памяці і слоў сыходжу ў царства мрой і сноў… Там ясны свет і чысты подум – і смерць адкладзена на потым. 9 верасня 2021  

Смех начнога пана Апавяданне з нізкі “Сямейныя хронікі” Вуліца была застаўленая матацыкламі, роварамі, коньмі ды аўтамабілямі. Канец чаргі спускаўся з узгорачка да ся­дзібы святара Маська, а пачатак упіраўся ў падвор’е Бенядзя Піліпчука. Пад крыкі пеўняў над Тураўцом заходзіла сонца. Жавала жвачку худоба, і скрыпелі калодзежныя калаўроты. – Ты чаго прыйшла? – спытаў Бенядзь і заварушыў вялізнымі валасатымі рукамі. Нязграбны, здаровы, ён глядзеў на маладзіцу, якая сядзела на лаве. Яе спатнелыя рукі нервова мялі саламяны кошык. – Я, дзядзька, не магу нарадзіць. Жанчына была падобная да налітай сокам слівы. Ад хвалявання ейныя грудзі напружыліся, а твар заліў здаровы румянак. – Мужыка маеш? – Маю, – сарамліва апусціла вочы. Бенядзь паглядзеў на жанчыну, і яна адчула, што ён бачыць яе наскрозь. – Ты можаш нарадзіць шмат дзяцей, але не ад свайго мужа. А яму не дапамогуць ні трава, ні малітвы. Бясплодны і посны ён, як пясчанае поле. Знайдзі сабе іншага. Жанчына пачырванела, нібы півоня, і пачала даставаць з кошыка круг сыру і вэнджанае сала. – Нічога не давай, – груба спыніў яе Бенядзь. – Ідзі адсюль. Жанчына спалохана кінулася да дзвярэй, Бенядзь пачуў, як скрыпнулі за ёю дзверы сенцаў, і ў хату зайшоў высокі маладзён з радзімкаю на шчацэ. – Што ў цябе? Маладзён сабраўся з думкамі і адразу загаварыў: – Я сохну за дзяўчынай, якая не звяртае на мяне ўвагі. Яна смяецца з мяне і кажа абразлівыя словы, а я не магу яе забыць. – Але ж у цябе, мабыць, ёсць іншая дзеўка? – спытаў Бенядзь. – Такія, як ты, падабаюцца жанчынам. – Да мяне прычапілася адна дзяўчына, і я не магу ад яе адчапіцца. Яна бегае за мною, а я бегаю за другою. Гэта нейкае пракляцце, – апусціў галаву хлопец. – Прыйдзеш дадому, знойдзеш пару склешчаных жаб, выдзеўбеш у бураку дзірку і запіхнеш туды гэтых жаб, каб яны не вылезлі. Кінеш бурака з жабамі ў мурашнік і ўцякай без аглядкі. За тваёю спінай пачнуць страшна крычаць дэманы, але не азірайся, бо станеш іхнім служкам. Праз тры дні прыйдзеш і забярэш у мурашніку бурака. Сярод жабіных костачак зной­дзеш відэлачак і кручочак. Калі будзеш размаўляць з дзяўчынаю, якая табе падабаецца, незаўважна зачапі яе касцяным кручочкам і пацягні да сябе. Тады яна будзе твая. А тую, якая за табою бегае, адштурхнеш відэлачкам, і яна адразу цябе забудзе. Маладзён паставіў каля Бенядзя кашэль. – Гэта я вам прынёс кашэль рыбы. Рыба была прыкрытая лістамі конскага шчавелю. Ён выйшаў, а за дзвя­рыма пачулася штурхатня і сярдзіты жаночы крык: – Мяне не цікавіць, якое ў яго званне, я ў званнях не разбіраюся. Хай зойме, як і ўсе, чаргу. – Што там такое? – выйшаў на крык Бенядзь і ўбачыў у двары генерала з дзяўчынаю, які хацеў зайсці ў хату, а жанчына яго не пускала. – Генерал прыляцеў з Кіева да Скамарох вайсковым самалётам, – намагаўся ўгаманіць жанчыну чарнявы лейтэнант з вусікамі. – Ён прыляцеў, а я прыехала, – выгукнула абураная жанчына. – Тут усе аднекуль прыехалі. Я з Равы-Рускай, а вунь жанчына з Дуклі, – паказала рукою. – Нам вельмі трэба, – настойваў лейтэнант. – Ты хто? – спытаў Бенядзь лейтэнанта. Ад ягонае бесцырымоннасці лейтэнант аж прысеў. – Я ад’ютант генерала Круцівуса. – Генерала бачу, а кручаных вусоў не бачу, – буркнуў Бенядзь. – У мяне тысячы падначаленых! – выгукнуў генерал. – Тут не казарма, – абарваў яго Бенядзь. Ад абурэння генерала перасмыкнула, і ён ледзь стрымліваў сябе, каб не закрычаць і не затупаць нагамі. – Ён нікога не баіцца, – прашаптаў ад’ютант на вуха генералу. Ад такой непавагі да ягонага звання генерала трэсла. – Ты што, сапраўды нікога не баішся?! – А каго мне баяцца? – насмешліва абазваўся Бенядзь. – Турмы, смерці, мяне… – Мяне ўжо адзін палохаў, – пахмурна прамовіў Бенядзь і нязрушна паглядзеў на вайскоўцаў. – Хто? Генерал?! – Асоба са значна вышэйшым чынам. Генерала разабрала цікавасць. – І што? – Уцёк прэч…   Бенядзь не любіў згадваць, як тое здарылася. Вярнуўшыся ў Туравец з Пецярбургу, дзе служыў траўнікам пры царскім двары, пасля таго, як Мікалай ІІ адрокся ад прастолу, Бенядзь прывёз з сабою кнігі Парацэльса, Месмера, Засімы Містыка, Марцэліуса Эмпірыка і графа Дыгбі. Адну кнігу ён чытаў начамі пры свечцы ў бязлюднай хаце. Чым даўжэй ён яе чытаў, тым больш яго штосьці палохала. У вокны й дзверы нешта шкрабалася, выла, шархацелі крыллем нябачныя істоты, клацалі зубамі, штосьці сапло і чмыхала. А калі дачытаў кнігу, дык узяў чырвонага пеўня і пайшоў у дубовы лес, дзе сыходзіліся тры дарогі. Апоўначы загуло, завыў вецер і затарахцелі на дарозе колы. Каля Бенядзя спынілася карэта, запрэжаная чатырма коньмі. Карэта была з пазалотаю і ліхтарамі, а на конях паблісквала дарагая збруя. У карэце сядзеў пан у капелюшы са стравусіным пяром. – Падыйдзі сюды, – паклікаў пан і прыадчыніў дзверцы. Незнаёмец быў нявызначальных гадоў, з бародкаю і доўгімі прусаковымі вусамі. Ён падняў ліхтар і разглядаў Бенядзя, які трымаў пад крысом пеўня і пагладжваў яго рукою. – Я дам табе такія веды, што ты станеш найвядомейшым чалавекам на ўсёй Валыні ад Тура да Тураўца. І будуць ехаць да цябе людзі з усяго свету, але ты не будзеш мець жонкі і дзяцей. Калі даеш на гэта згоду, то падыдзі да мяне, разрэж безыменны палец левай рукі і распішыся крывёю ў маёй кнізе. Бенядзь падышоў да карэты, надкусіў палец, пан працягнуў абшытую скурай кнігу з пяром, і Бенядзь распісаўся. – Але я хачу прапанаваць табе штосьці большае, чым знахарства, – усміхнуўся пан, выстаўляючы з карэты нагу ў бліскучым боце. – Я магу зрабіць цябе дужа багатым чалавекам. Скажы, што хочаш: грошай, улады, славы, найпрыгожых жанчын? – А што вы за гэта хочаце? – Ох, Бенядзікце, – уздыхнуў незнаёмец. – Дай слова, што пасля смерці твая душа дастанецца мне. Навошта яна табе пасля смерці? Бенядзь успыхнуў ад гневу, кінуў у пана чырвонага пеўня, і тады штось­ці завыла, затрашчалі дрэвы, карэта развалілася, з яе выскачыў аброслы поўсцю чалавек і кінуўся на Бенядзя, які жагнаўся і чытаў малітвы. Коні сталі вялізнымі пацукамі і з віскам пабеглі лесам, а ўслед за імі адурэла пабег валасаты чалавек. Раптам усчалася бура, дрэвы гнуліся, выварочваліся з коранем, падалі. Ураган зрываў лісце і птушыныя гнёзды, кружыў віхор, у якім штосьці лямантавала і лаялася.   Бенядзь вынырнуў са сваіх успамінаў і паглядзеў на генерала. Той замоўк і адчуў, як ягоная сіла і ўплыў знікаюць на падворку гэтага знахара, да якога яму параіў звярнуцца кіеўскі прафесар, калі ўсе лекары сталі бяссільнымі перад хваробаю дачкі. – У генерала хворая дачка, – прамовіў ад’ютант. – Ад яе адмовіліся лекары. Прабачце, калі раптам вас абразілі. – Заставайцеся ў двары, а яна няхай зойдзе ў хату, – прапусціў Бенядзь дзяўчыну ў прачыненыя дзверы. Яна ўвайшла ў хату і села на ўслончык, а насупраць яе сеў Бенядзь. – Як цябе зваць? – Аксана. Ён паглядзеў на змарнелую дзяўчыну. Яна была пацямнелая і схуднелая, як згарэлая запалка, але вочы мела вялікія і выразныя. – Што з табою? – спытаў Бенядзь і ўзяў у руку яе худую бяскроўную далоньку. – Не ведаю, – адказала яна. Бенядзь зазірнуў у вочы дзяўчыне і ўбачыў тое, што падточвала ейнае здароўе і прыгажосць. – Табе давядзецца застацца ў мяне, – сказаў ёй. – Ідзі і развітайся з бацькам. Вывеў яе ў двор і падышоў да генерала. – Дзяўчыну пакіньце ў мяне. Праз месяц прыедзеце. Генерал адвёў дачку да дрывотні, штосьці сказаў, дастаў з гаманца грошы, працягнуў ёй, а ад’ютант прынёс ейную сумку з рэчамі. Двое вайскоўцаў выйшлі з падворку, селі ў запылены джып і паехалі да Скамарохаў, дзе іх чакаў вайсковы самалёт.   З таго дня Аксана пачала жыць у Бенядзя. Ён прымушаў яе раніцай хадзіць босай па расе, струшваў на голае цела кроплі дажджавой вады з бярозак на Лапанцы. Браў на Рудой гразь і жалезную руду, падобную да перапяліных яек, напаўняў бочку, садзіў у яе голую дзяўчыну і лячыў. Яна піла адвараныя і напараныя ім травы, кухарыла і дапамагала па гаспадарцы. Да Бенядзя з’язджаліся людзі з навакольных і аддаленых гарадоў, мястэчак і вёсак. Ён прымаў іх увесь дзень, акрамя святаў і нядзелі, калі ішоў у царкву і браў з сабою Аксану. Адзін раз ён пачуў, як у бабінцы хтосьці спытаў: – А што гэта за дзяўчына з Бенядзем? – Гэта ж ён яе лечыць. – Такая прыгожая. Бенядзь здзіўлена азірнуўся і ўпершыню ўбачыў, што Аксана налілася сокам і да яе вярнулася прыгажосць. Яна спявала разам з усімі псалмы і ейныя вялікія вочы вільготна блішчэлі. – Госпадзе, як добра, – шаптала яна. А калі выходзілі з царквы, Бенядзь, думаючы пра штосьці сваё, прамовіў: – Я не бачыў прыгажэйшай за цябе жанчыны. Усю дарогу ад царквы да хаты Аксана ажно свяцілася ад радасці. У гэты дзень да яе вярнулася жыццё.   Увечары яна дастала з сумачкі каляндарык і з сумам заўважыла, што заўтра па яе прыедзе бацька. Яна не магла зразумець, што з ёю адбываецца, яе агарнула дзіўнае трымценне, а калі дастала з печы і паставіла на стол смажанае мяса з грыбамі і пачала з Бенядзем вячэраць, зразумела, што закахалася ў гэтага адзінокага мужчыну. Бенядзь паводзіў сябе таксама дзіўна. Ён паглядваў на яе, чырванеў, пачынаў нешта казаць, але губляў словы, замоўк і цяжка падпёр галаву рукою. Аксана паднялася з-за стала і адчула, як вабіць яе гэты дзіўны і зачарсцвелы ў сваёй адзіноце і схіме чалавек. Неўразумела, як і чаму прытулілася да яго, запусціла рукі ў ягонае густое валоссе, а ён цяжка задыхаў, пачырванеў, падхапіў яе на рукі і панёс у свой паточаны шашалем драўляны ложак. Іхнія рукі былі халоднымі, і калі вызваліліся ад адзення, ён прыпаў да ейнага лона й адчуў, як падхоплівае яго ўраган, падобны да таго, што перажыў, калі сустрэў у дубовым лесе начнога пана. Яны не спалі ўсю ноч, бо не маглі спыніць любоўны шал, які захапіў іх і не даваў апамятацца. А калі пад ранак яны супакоіліся ў абдымках адно аднаго, Аксана прашаптала: – Я хачу застацца з табою. – Колькі табе гадоў? – спытаў ён і адчуў, як у ягонае сэрца ўпаўзае едкі сум, які заўсёды агортваў яго перад развітаннем з блізкім чалавекам. – Дваццаць сем. – А мне пяцьдзясят чатыры. – Твой узрост не мае ніякога значэння, – усміхнулася яна, і ў прыцемках шчасліва заблішчалі ейныя вочы. – А што, па-твойму, мае значэнне? – Тое, што ў гэтую ноч мы перажылі неверагоднае каханне, – прыпухлымі ад пацалункаў вуснамі прамовіла яна. – Неверагоднае каханне нагадвае язду на матацыкле без тармазоў з павязкаю на вачах, – прашаптаў Бенядзь. – Ты баішся сваіх пачуццяў? – Я не магу з табою жыць, – адвярнуўся да сцяны і адчуў, як разрываецца ад роспачы ягонае сэрца. – Чаму ты не хочаш быць са мною?! – У мяне свая дарога, – панура прамовіў Бенядзь. – Дык дазволь мне ісці тваёю дарогай, – прылегла на ягоную грудзіну і зазірнула ў вочы. – Я даў слова, што ў мяне не будзе жонкі і дзяцей. – Каму ты яго даў? – Я не магу таго сказаць. – Ты даў слова іншай жанчыне? – Не, гэта быў мужчына. – Хто ён? – Я табе не магу сказаць. – Таемным службам? – Не. – А каму? – Адной уплывовай асобе. Яна паспрабавала перавесці размову на іншую тэму, каб адцягнуць яго ад навязлівых думак. – Як табе мае вочы? – гулліва запытала і прыпала да яго. – У цябе кабачковыя вочы. – Аліўкавыя, – пяшчотна ўкусіла яго за вуха. – Кабачковыя, – паўтарыў Бенядзь. – Ну, калі табе так хочацца, дык іх можна назваць колерам зялёнай гарбаткі. – Вось бачыш, мы нават не можам сысціся ў поглядах наконт колеру тваіх вачэй, – буркнуў Бенядзь. – А што будзе, калі пачнем жыць разам? – Знахарства і магія зрабілі з цябе зануду, – пахрустваючы костачкамі, задаволена пацягнулася яна. – Магія – гэта навука кахання, – выцягнуў з-пад яе сваю руку Бенядзь. – Жанчыны гэта лепш адчуваюць, бо яны бліжэй да кахання, чым мужчыны, якіх больш вабіць дарога. Мужчыны ўсё жыццё адыходзяць ад кахання, захопліваюцца працай ды ідэямі. А жанчынам дарога шкодная. Жанчына вырушвае ў дарогу, каб знайсці мужчыну і свой дом. Мужчына вырушвае ў дарогу, каб знайсці сябе. – А ты знайшоў сябе? – прашаптала, дакранаючыся грудзьмі да ягонай шчакі. – Знайшоў. – У чым? – У адзіноце. – У такім выпадку нам няма пра што размаўляць, – сярдзіта паднялася з ложка і пачала апранаць раскіданае адзенне. Запаліла ў печы, прыгатавала сняданак і больш з ім ні пра што не размаўляла. А калі перад хатай Бенядзя засігналіў аўтамабіль і ў пакой зайшоў генерал, Аксана папрасіла яго пачакаць на вуліцы, пакуль збярэцца. Сабрала сумку, села насупраць Бенядзя і паглядзела яму ў вочы. – Дык скажаш што на развітанне? – Што я магу табе сказаць? – у адчаі прамовіў Бенядзь. – Перад дарогаю памый палыном ногі. Не будуць стамляцца. – І гэта ўсё? Ён нічога не адказаў. – Тады бывай! Падхапіла сумку, выйшла ў двор, дзе яе чакаў генерал, які намагаўся ўсунуць Бенядзю ў руку грошы, але той не ўзяў. Вайсковы джып загуў і, набіраючы хуткасць, знік у пыле.   Ад таго прайшло шмат часу, і Бенядзь пачаў супакойвацца. Раны, якія пакінула яму Аксана, ужо загаіліся. Неяк познім вечарам, калі ён чытаў Пара­цэльса, у дзверы пастукалі. Бенядзь адчыніў. На парозе стаяла захутаная ў хустку жанчына. – Пасля заходу сонца не прымаю, – сказаў незнаёмцы. Яна зняла хустку. Перад ім стаяла Аксана. – Не чакаў? – сумна ўсміхнулася яна. – Заходзь, – запрасіў у хату. – Адкуль ты ўзялася?.. – Прыйшла са станцыі. – У такі час? Адна? – Каханне не любіць сведак, – салодка дыхнула яму ў твар і нейк злосна пасміхнулася. – Дык запросіш мяне сесці? – Сядай. – Ты не рады нашай сустрэчы? – Рады… – А чаму няма радасці ў тваіх вачах? – Не ведаю. – Цябе нешта непакоіць? – Калі б я ведаў, – выгукнуў з адчаем. Яму падалося, што перад ім сядзіць чужая жанчына, якую ён ужо дзесьці бачыў, але не мог згадаць дзе. Але яго вярнуў у рэальнасць яе голас: – А я не магу забыць тую апошнюю ноч, твае ласкі і гарачыя абдымкі, ад якіх я задыхалася. – Ты параніла маё сэрца, – паглядзеў на маладую, прагную да кахання жанчыну. Але зноў адчуў, што ў ёй штосьці не так, нібыта Аксану хтосьці злы падмяніў. Яму хацелася ўпасці перад ёй на калені, падхапіць на рукі, заблытацца ў валасах і слухаць, як у напружанай цішыні спаўзае і падае на падлогу яе адзенне. Але штосьці спыняла, адчуў, як дзесьці на дне свядомасці варухнулася страшнае падазрэнне, і ён спытаў, стрымліваючы ў сабе роспачны крык: – Ты памятаеш у падрабязнасцях нашую апошнюю ноч. А што я сказаў табе, калі мы выходзілі з царквы? – А што ты мне сказаў? – Я сказаў: “Я не бачыў прыгажэйшай за цябе жанчыны”, – адказаў Бенядзь. – Я ведаю, хто ты. Мы з табою сустракаліся ў дубовым лесе. Бенядзь сарваў з шыі срэбны крыжык і працягнуў жанчыне, якая пранізліва закрычала, страціла жаночае аблічча і стала кошкаю. Ён ганяўся за ёю, а яна гойсала па хаце, заскоквала на ложак, мяўкала і кідалася на яго, Бенядзь уголас чытаў малітвы ды заклінанні, і кошка стала кажаном ды ўчапілася кіпцямі яму ў спіну. А калі заспявалі трэція пеўні, кажан разбіў шыбку і вылецеў. За вакном пачуўся толькі страшны смех, які знікаў за рэчкаю ў закінутым Харчуковым садзе.   Пераклад з украінскай Андрэя НАЛІВЫ.  

Дождж на бульбу З цыкла “Лёнькі, Ваські, Валодзькі” Гэтаму цыклу ўжо больш за паўстагоддзя. З яго я пачынаўся. З ім выйшаў на абарону дыпломнага праекта ў Літаратурным інстытуце імя М. Горкага ў Маскве. Сустрэлі кісла: неяк надта ж вулічна. Пагадзіўся, толькі нагадаў, што на Беларусі быў такі “вулічны” партызанскі атрад, “Толікі” называўся. І працягваў цыкл да сённяшняга дня – эсэ, апавяданні, аповесці. Але ж пачынаў я ў Расіі, у Кузбасе, дзе апынуўся пасля дзетдома, на расейскай мове. І толькі па вяртанні ў Беларусь перайшоў на мову родную. Сёння ж адчуваю наспеласць чысціць свае літаратурныя стайні, даводзіць напісанае да аднаго знамянальніка, чым і заняты, што чытачам і прапаноўваю. Адна толькі акалічнасць і папярэджанне. Як у свой час казаў А.М. Адамовіч, сыходзячы з таго, што сам пісаў на дзвюх мовах, па-расейску і па-беларуску і сам перакладаў сябе: вяртанне да напісанага, пераклад сябе з мовы на мову – гэта заўсёды перастварэнне, што не менш складана за першастварэнне. Некалі я быў здзіўлены такім выказваннем, а сёння спазнаў яго справядлівасць у поўнай меры ў сваім старым новым цыкле пра Лёнькаў, Васькаў і Валодзькаў, з якіх вулічна цалкам і я сам – асірочанае вайной і ліхалеццем пры зачацці і згвалчанае і абрабаванае дзяржаўнай дэмакратыяй на сыходзе пакаленне. Наколькі гэта атрымалася, чытайце і мяркуйце самі. Віцька   Дождж на бульбу Валодзька сядзеў на пограбе і чакаў Таню. Таня не ішла. Вось ужо ў сталоўцы і вокны патухлі. Паварыха выйшла і замкнула на ключ дзверы. Але вокны на кухні працягвалі свяціцца. Абіраюць бульбу на снеданне, здагадаўся Валодзька і абрадаваўся. Бульбу ён любіў, таптанку ці, як тут па-гарадскому казалі, пюрэ. Падвесялеў, але адразу ж і засумаваў. Стаміўся сіднем сядзець на пограбе, прамёрз. Але нічога не папішаш: хочаш жыць – умей круціцца, за харошую справу і пасядзець можна. Застаецца толькі чакаць і працягваць мерзнуць на адзіноце. Таня сёння дзяжурыла на кухні, таму вяртацца ў палату будзе позна і адна. Зручны выпадак перастрэць і належным чынам пагаварыць. Раз і назаўжды высветліць усё да капейкі. І паставіць кропку, каб больш не зводзіць сябе. Не пакутаваць і не катаваць. Ён загадзя ведаў, прыдумаў, што скажа Тані. Вось толькі няздольны быў вырашыць, як падысці, падступіцца да яе, мовіць першае слова і распачаць гаворку. А сёння падчас вячэры, калі ўбачыў Таню ў ахопленым парай вакне раздачы, як на фатаграфіі ў рамцы, адразу пачуў у сабе тыя першыя словы: “Не пужайся, гэта я”. Вось так ён пачне. Цемра прыкрые сорам. Кумільгам скоціцца, калі Таня пойдзе міма пограба. Ноч яго не прадасць: не пужайся – гэта я! А потым усё само сабой, як мае быць. Проста, толькі б не спатыкнуцца языку і не замоўкнуць. Прапанаваць, паклікаць… А што прапанаваць, куды паклікаць? Дзяўчынка ж. Быў бы хлопец – няма пытання. Пайшлі б у суседні сад, латышыць тое, што там нарасло і наспелілася, ці ў вясковыя грады па гуркі. Поўныя б пазухі напакавалі. А дзяўчынцы неяк усё ж не гожа, не па-людску трымаць запазухай гуркі ці яблыкі. Дзяўчынку на такое не саб’еш, тым больш падобную на Таню. Яна не з тых хто здольны красці гуркі ці яблыкі. Тады што? Вышываць крыжыкам накідкі для ложка, спяваць, танчыць, чытаць вершы. Тут ён ёлупень з ёлупняў. З вершаў ведае толькі: “Ягненок в жаркій день…” А далей збіваецца. З песень жа – лепш і не ўзгадваць пры Тані яго песні. Праўда, ён некалі, даўнавата ўжо, пад настрой сабе, падслухаў салаўя, калі той на ўсю ваколіцу гарлаў душнай ноччу ў бэзе, каля прывідна белага помніка хлопчыка ў кудзерках, як на здзек, яго цёзкі. Гарлаў у вясновай начы, нібыта заклікаў таго, ў кудзерках, выйсці з бетона і некуды рушыць ці пагарлаць уначы на пару з ім. І ў яго ёсць яшчэ кніжка, прытыраная са школьнай бібліятэкі, не таму, што ён такі вялікі аматар чытання, а таму, штокепска ляжала. І назва, як пра яго – “Без сям’і”. А ў дадатак да яе паджыга. Для палявання на качак. Хвацкая, сам рабіў. Праўда, ніводнай качкі яшчэ не ўпаляваў, але спрабаваў. Адзіны толькі раз шмальнуў. Качка разам з качарам цешыліся пад трыснягом вясковага возера. Валодзька абраў качара, надта ж фанабэрыста той сябе паводзіў. Качка рупілася, то плавала, утупіўшыся хітрым вокам да вады, то давала нырца ў чорна-спажыўны ёй глыб возера, як тапіцца ўдумала. Але не, заляцалася толькі так. Нешта адтуль, з глыбіні, даставала, каўтала праз пляскатую дзюбу. А качар, што пан, толькі паказальна наразаў каля яе кругі. Валодзька прыцэліўся ў яго шыза-металёвы тлусты азадак, чыркнуў запалкай. Засляпіўся на адно вока і паднёс агеньчык да накрошанай сярнічкі ў проразі рулі. Шмальнула, грымнула так, што Валодзька падумаў – патрапіў сам у сябе. Ён паранены, а мо і забіты. Абодва сябрукі, што ляжалі па два бакі, нібыта гарбузы з воза, пакаціліся хто куды: адзін у лес, другі – па дровы. Жывыя, і Валодзька жывы, толькі злёгку асмалены. У руцэ цвёрда, да сутаргі заціснута цаўё, драўляная ложа паджыгі. Медная трубка, дарэчы, ад змеевіка самагоннага апарата, руля – метраў за пяць ад яго дыміцца ў трухлявым пні. Валодзька жывы, сябрукі жывыя, і качка жывая здзіўлена зырыцца на яго: маўляў, не ўмееш у ваду пяр…зець – не пужай рыбы. А качара няма. Валодзька абрадаваўся: забіў. Але той нябачна здзекліва кракнуў з-пад навісу мінулагодняга трыснягу: ці не тое самае, што мела на ўвазе качка, толькі стрымалася выказаць. Пасля таго палявання Валодзька аднавіў і ўдасканаліў паджыгу. Цяпер гэта зброя. Люба-дорага самому паглядзець і людзям паказаць. Толькі не на паказ Тані, дзяўчынцы. Увогуле, вайна – справа мужчынская. Дзяўчынкам зброя не да твару. Толькі хто іх зразумее-разбярэ, гэтых дзяўчынак, пакуль Бог спіць, што ў іх ночах наўме. Вось і салавей адгарлаў, разам з салаўіхай аціх на дзецях у кубле і стаў падобны на звычайнага вясковага вераб’я – канапляніка, таму што апошні надта ласы да канопляў, адсюль, пэўна, і спевы. Прыпадобіўся да вераб’я і сіненькія шкарлупінкі яек скінуў долу з кубла ў вераб’інай ужо сваёй аседласці. Паджыга і кніжка “Без сям’і” ў наяўнасці. Схаваны ў стайні каля коней, на якіх Валодзька аж гарыць скакаць, вадзіць іх да ракі на вадапой. Ісці ж з Таняй у стайню сярод ночы, чытаць пад месяцам кніжку, няхай і пра яго – ён яшчэ не на ўсе клёпкі пакрыўджаны. А вось дакрануцца пры месяцы да захлынальна-белай блузкі Тані можна. Толькі датыкнуцца, каб нават і яна не адчула. Датыкнуцца і з тым горда развітацца. Шматзначна, па-мужчынску, паціснушы Тані руку. Пра руку параіў, навёў Валодзьку на розум Ванька Клопік, Каторы Усё Ведае, таму што ён хоць і недамерак, але добры прайдзісвет, праніклівы ў жыццё: усе дзяўчынкі яшчэ ў пялюшках разумеюць, калі моцна ціснуць руку, значыць, любяць. Калі хлопец хоча дружыць з дзяўчынкай, дае знак. Моцна паціскае яе руку – ад палымянай празмернасці пачуццяў. Вось што аўтарытэтна сказаў Ванька Клопік. Валодзька ні ў чым яму не прызнаваўся і не дабіваўся парады. Клопік сам, сам са сваёй галавы даўмеўся. Яны проста вялі гаворку ні пра што, сваю хлапечую, пацанскую. І ні з чаго Ванька Клопік нечакана распавёў яму, як падыходзіць і знаёміцца з дзяўчынкай, як давесці да яе сваю закаханасць. Папярэдзіў, што пры гэтым трэба пільна глядзець ёй у вочы. Не зводзіць з яе вачэй – каб да пячонак і сэрца. Валодзьку ўжо было няўсцерп ад холаду. Незлічона колькі разоў ён паказваў сабе, як будзе развітвацца з Таняй. Напружваў руку так, што яна нямела ў плячах. Атрымлівалася добра, уражліва і даходліва. А Таня ўсё не ішла. Валодзька ўжо дробненька трымцеў ад холаду. Цела скаланалі мурашыныя дрыжыкі. Ён не здолеў іх ні прагнаць, ні суняць. Вырашыў за лепшае знайсці сабе занятак. Пограб густа парос бадыляччам. Палыном і чарнабылам. Валодзька пачаў выдзіраць усё запар. Палын даваўся адразу, чарнабыл жа аказаўся больш учэпістым. Але абодва выдзіраліся дружна, з зямлёй на каранях. Абломаныя зверху, шчыкам, выглядалі зусім як гранаты і не горш за булавы гетмана – з карункамі нават. Пры жаданні лёгка можна было ўявіць сябе партызанам. Маратам Казеем, знішчальнікам фашысцкіх танкаў, ці Багданам Хмяльніцкім, і граміць татар. Валодзька абраў сябе партызанам. І ўжо бачыў перад сабой белы крыж фашысцкага танка з нацэленым ствалом вежы на дзетдомаўскую сталоўку, дзе Таня чысціла бульбу на сняданак. Танк рохкаў подсвінкам, ачамярэла, п’яна чадзіў перагарам дыму, злосна грукацеў сталёва-коўзкімі гусеніцамі ўжо амаль побач з пограбам. Валодзька ліхаманкава падхапіўся і ўдала шпурнуў гранату-булаву на зашчэпленую пашчу зверу. Яна ўспарола сырое ўначы паветра. Рассыпалася ўнізе пограба дробнымі камякамі-асколкамі зямлі. Адзін гатовы, – сказаў сам сабе Валодзька. Ён так захапіўся бойкай, што яна ні ў якім разе не была яму гульнёй. Побач з ім змагалпся і Таня. Падносіла і падавала яму гранаты. А танкі, тыгры і пантэры, паўзлі і паўзлі. Валодзька спатнеў, адбіваючыся ад іх. Яго паранілі. Таня глядзела на яго бліскуча вільготнымі вачыма і працягвала бінт. Ён сплываў кроўю. Але перавязвацца не было калі. Чарговая граната, віхляючы палыновым хвосцікам, памкнула на варожы танк. І тут… Валодзька да таго выхапіўся са свайго часу, так зляцеў з капылоў, што не адразу і ўцяміў, дзе гэта ён і хто. А калі дайшло, дапетрыў, было позна вяртацца ў прытомнасць, хоць што-небудзь перамяніць і паправіць. Побач насупраць яго стаяла не ўяўная, а самая што ні ёсць сапраўдная Таня. Таццяна. Прывідам, белатуманковай зданню высілася перад ім уначы. І на яе бела-бялюткай блузцы на грудзях цёмнай плямай праступала бруднай запечанай кроўю свежая рана. Адзнака яго партызанскай палыновай гранаты. – Не пужайся, гэта я, – увесь яшчэ ў гарачцы бою, сцяў зубы і выгукнуў Валодзька. І ў той жа момант быў гатовы адкусіць сабе язык. З непамерным жаданнем аднаго, каб абваліўся пограб і яго за сабой прыхапіў: добрая магіла герою, надзейнае сховішча ўсім сараўдным героям.. Але пограб стаяў непахісна, пры пану яшчэ тут капаны. У кустах бэзу асалавела, па-вераб’інаму лаяўся салавей. Мо той самы, якім Валодзька хацеў прывабіць Таню, паказаць кубло і дзетак. – Не пужайся! Гэта я! – ачамярэла і асалавела паўтарыў таму салаўю Валодзька. – Бачу, – сказала Таня, – шчыра радая. – Я чакаў цябе, – правальваючыся, як у прорву, і жадаючы застацца там назаўсёды, сказаў Валодзька. Таня прамаўчала. – Чэснае ленінскае, зуб даю, крыж на пузе, – закрычаў Валодзька. – Я чакаў, чакаў. Хацеў паказаць табе салаўінае кубельца і маленькіх жоўтароценькіх яшчэ салоўчыкаў… Таня маўчала. – Салавейкі зусім яшчэ маленькія. Адно толькі рот зявіць навучыліся, – спяшаўся Валодзька. – Дзюбкі жоўтыя, жоўтыя, цельцы сіненькія-сіненькія, у пушку шыза дымавым. – Пасля заходу сонца пра птушанят у гняздзе нельга ўзгадваць, а тым больш услых гаварыць. Мурашкі падслухаюць, запаўзуць у гняздзечка, абсмокчуць, з’ядуць птушанят. Валодзька добра ведаў гэта і сам. Нават крыху болей ведаў: гады і гадзюкі цікуюць словы, падслухоўваюць чалавека і нішчаць пасля заходу сонца ўзгаданае, малое і безабароннае. Але, пэўна, так яму было нарачона ў той вечар гаварыць і рабіць усё наперакасяк. Ён ужо хацеў, каб Таня як мага хутчэй сышла. Але яна заставалася побач з ім. Стаяла і пазірала яму ў вочы. І тут Валодзька прыгадаў параду Ванькі Клопіка, Каторы Усё Ведае: – Прррашчай! – з націскам і рыкам нават не з горла, а аднекуль з сярэдзіны сябе выціснуў. Ухапіў і што было моцы паціснуў Таніну руку. Таня адхіснулася ад яго, аслабаніла руку. З вачэй, прыкмеціў Валодзька, пырснула сляза. – Дурань! Дурань, і не лечышся, – выгукнула яна і збегла. Валодзька з лютасцю пачаў выдзіраць палын з чарнабылам. Такія жалобна-пахкія ўначы, нібы дакаралі. І больш учэпіста, чым дагэтуль, трымаліся зямлі. А ён пнуўся, чмыхаў, дзёр і раз’юшана таптаў іх. Пакуль не знямогся і не адчуў задышкі. Тады паволі спусціўся з пограба і таксама паволі пакрочыў у палату. У надыханай хлопцамі цемры, наторкваючыся на крэслы, сталы і лавы, вызначыў ложак Ванькі Клопіка і ад душы пачаў малаціць па коўдры, сенніку і Клопіку кулакамі. Клопік адразу ж ўсхапіўся, нібы прадчуваў, што гэтай ноччу яго будуць біць. Ніколькі не здзіўлены шалам Валодзькі, спытаў: – Танька? – Танька, – паныла адказаў Валодзька. Супакоіў кулакі. – Ну вось, я яшчэ з вечара ведаў, – спачувальна ўздыхнуў Клопік. – Руку ціснуў? – Ціснуў… – Не спрацавала? – Не. – Я так і прадчуваў, – ажвавеў Клопік. – Цікава, чаму? У мяне заўсёды спрацоўвала безадказна. – Голас у Клопіка прывяў, задумліва і сумна пацішэў. – І ў вочы глядзеў? – тым жа голасам, волглым і задумлівым, зноў спытаў у яго Клопік. – Глядзеў, – адказаў Валодзька. – Патрэбна было яшчэ на ногу наступіць. Калі хлопец хоча дружыць з дзевачкай, павінен наступіць ёй на левую ногу. – Левую? – з пагрозай перапытаў Валодзька. – Левую, з боку сэрца, – адказаў Клопік. – А яна яму, у знак згоды, на правую. І тады паміж імі ніколі не будуць бегаць сабакі. Згода навек. Бяжы, хутчэй бяжы… – Наступаць на ногі? – Толькі так і ніяк інакш. – А ты не здзекуешся? – стомлена спытаў Валодзька. – Ты што. Не верыш самому Клопіку. Каторы Усё Ведае. Мне, да твайго ведама, сам бацька паказваў, як ён абратаў маю маці. І мама пацвярджала. Хіба твой бацька не казаў, як гэта было ў іх. – Не казаў і не паказваў, і маці не пацвярджала. Я наскрозь дзетдомаўскі. Толькі бабулін трохі, – паведаміў Клопіку Валодзька. І, унурыўшыся, паклыпаў да свайго ложка. Клопік памаўчаў. Пэўна, спасцігаючы, пераварваючы пачутае. Па ўсім, яно яму здалося надта жаласліва сумным. Ён расчулена загаварыў сам сабе: – Ну вось, ніякага спачування – ніхто не хоча верыць Клопіку. А ў яго папраўдзе былі тата і мама. І Клопік цалкам у іх… Слухай, слухай Клопіка. Ногі ў рукі і кумільгам наступаць на ногі Тані. – Дурань ты, Клопік. Усё ведаеш, а непапраўны ўжо дурань. Усе, што багата ведаюць, такімі дурнямі і павінны быць. Невылечнымі. – Ага, згодны… А Танька, праўда, лепей за ўсіх дзевачак у нашым дзетдоме? – ужо каля свайго ложка нагнала Валодзьку Клопікава пытанне. – Не-не, – злосна выгукнуў Валодзька, не паварочваючыся нават на голас Клопіка. – Прытыраная і пыльным мехам у цёмным куце прыпыленая. Клёпак бы. Клёпак бы ёй у кашлатую галаву і доўгія косы. Клопік ускінуўся з ложка так, што коўдра белым ветразем працяла цемру і завісла ў ёй. У сваіх ложках пачалі пракідвацца суседзі Клопіка. – Ды ты ведаеш, ведаеш… Сам ты прытыраны і прыпылены. Недапечаны. Валодзька, закусіўшы зубамі падушку, маўчаў, згодны з Клопікам. Узгадваў пограб, Таню, сябе. Жадаў аднаго, зашыцца хаця б пад ложак, накрыцца там медным тазам і ніколі нікому не паказвацца. У адчаі адмаўлення і роспачы спадзяваўся, што нічога з адбытага не было. Усё толькі навалач, дурное сненне, прывіднае трызненне. Вось прачнецца заўтра – і чысценькі. Падпечана смылеў у гарачкавай крыві твар, агонь выпальваў вочы, моразна прадзіралася скура. Было, было. І не збудзецца. І сам, адзіна тоьікі ён вінаваты. Спакваля Валодзька пачаў пераконваць сябе, што і Таня не такая ўжо бездакорная, а таму і не такая разумніца і прыгажуня. Чаго варты адзіны толькі твар. Не, не ўвесь цалкам, а толькі шчокі колерам. Буракова-налітыя чырванню. Боязна нават вокам лішне дакрануцца – пырсне. І невядома чым. Такі вось твар. А вочы? Не. Вочы ніштаватыя. Толькі б вейкі падкараціць. А то, як гавораць, за лесам і дрэваў не відно. Сонца няпэўна праблісквае. Адразу і не ўцяміш, адкуль яно так прамяніста ззяе. Як нехта ў тых вачах свечкі паліць і ставіць, Паліць і ставіць. І з тварам, надта ён пераменлівы, нібы ён у яе не адзін, а мноства тых твараў. І ўсе кожную хвіліну новыя і новыя. Не паспяваеш звыкнуцца з адным, а ён ужо другі. Людскім робіцца толькі тады, калі яго спалохаць, як гэта было толькі што на пограбе: гожа-беленькі дзявочы твар і вочы шырока расплюшчаныя. А так вечна яна ўсміхаецца. Смяшкі без прычыны вядома чаго прыкмета. Так яно і ёсць. Валодзька апошні раз, перад тым, як заснуць, уявіў сабе Таню, прывідна паўсталую перад ім на пограбе. Здрыгануўся, соладка абмяк. Паспеў толькі крыху ўсё ж пашкадаваць прывід і тое, што сам ён быў наскрозь дзетдомаўскі. Няма каму яму паведаць, як трэба падступацца да дзяўчынкі. Бабуля? Што старая помніць і цяміць у яе гады пра маладое. Ды і дзе тая бабуля зараз, мо і памерла ўжо. Таня, бясспрэчна, зусім і ніколькі ўжо не падабалася Валодзьку. Мо ён яшчэ трохі і любіў яе, але толькі ж трохі. Трошкі. І вось-вось павінен быў пагадзіцца не любіць зусім. Тым больш, што па-сапраўднаму выспелілася лета. Хлопчыкі і дзяўчынкі ў дзетдоме разышліся і пачалі жыць сваім адасобленым жыццём. Бачыліся, сутыкаліся толькі ў сталоўцы, раніцой на лінейцы перад пад’ёмам сцяга і ўвечары перад спускам яго. Усё нядаўняе, колкае і мулкае па летнім сонечным спакоі сцерлася і адышло ціхім зачаравальным крокам дзяцінства. Але тут у дзетдоме паявіўся патэфон. Дзетдомаўцы, што каты і коткі, народ край дасціпны: міма сланечніка не пройдзе, каб галаву яму не скруціць. На ўсё свежае, а тым больш не бачанае дагэтуль, чмыхам, што сабакі да вожыка, прыпадаюць. Цікава – і хочацца, і кусаецца, і трохі сумленне не дазваляе, значыць, патрэбна, край патрэбна табе. Не праходзь міма. Патэфон быў стары, абшарпаны і хрыпаты, як дзедомаўскі конюх, у якога ў глотцы металёвая трубка. Нехта з выхавацеляў, а мо і сам дырэктар, пэўна, хацелі пазбавіцца таго патэфона, выкінуць на сметнік, ды ў апошнюю хвіліну задрыжэла рука. Пашкадавалі, падарылі дзетдомаўцам: наце вам, божа, што нам нягожа. Выхаванцы, хлопцы і дзяўчынкі, накінуліся на яго, як дурань на мыла. Тое, што гэтая сіпатая скрыня грае, было ім у неспадзяванку і навіну. Валодзька, напрыклад, бачыў яе толькі на малюнках у кніжках. А тут ужыве, стары, але сапраўдны. І грае. Грае, спявае, толькі што не танчыць. Выхавацелям спатрэбілася вызначыць пэўны час, калі можна заводзіць і слухаць патэфон. Радыёпрымач «Огонёк», ашчаджаючы батарэі, уключалі толькі два разы на дзень. Адказваў за яго Валодзька. Яму ж даручылі і патэфон. Гэта была наканаванасць. Хочаш слухаць дурылу, не, але калі ты прыстаўлены да яго, калі ты адказны за казённую маёмасць – абавязаны. Ты частка яе. Хто заказвае і слухае музыку – той і танчыць. І Валодзька быў пры патэфоне ў якасці яго дадатка. У дзетдомаўцаў жа цікаўнасць да грала хутка сышла на нет. Лета ж, лета і летнія спакусы і напасці. Але пасады адказнага за патэфон не адмянілі. І Валодзька спраўна заводзіў яго, круціў ручку: хто круціць – той жыве, ставіў і змяняў кружэлкі. Мімаволі слухаў, насычаўся тым, што супрацьпаказана дзетдомаўцу: зоранькі, ночкі, месяцы, туманы – пра чужыя ачмурэнні, каханні, заляцанні, дружбу і нават любоў. І, як гавораць дасведчаныя людзі, млынару пры млыне немагчыма не апыліцца. Усё ж няхай і музычныя цацанкі, абдыманкі-заляцанкі, уздыхі і пацалункі – з’ява хваравітая, нават атрутная, дзе цалуюцца-мілуюцца, там і перадаецца. Перадаецца ад аднаго другому ці не паветрана, – куды вецер, туды дым – незалежна ад стану здароўя і ўзросту. У прызначаны патэфонавы час заўсёды трымаўся Валодзькі і Ванька Клопік, Каторы Усё Ведае. Потым да іх далучылася і Таня. Таму, па-шчырасці, Валодзьку ўжо была даспадобы яго грамадская пасада. Парушаючы распарадак, ён іншым разам заводзіў патэфон не два разы на дзень, а тры, чатыры. Вядома, чаму. Але Таня не звяртала на яго аніякай увагі. Прыдзе сядзе, як старая на вечаровыя попрадкі. Сядзіць сідзьма і не ўсміхаецца, і пражы не сукае, і не думае сукаць. Рукі на каленях, вочы на кружэлцы, ці яшчэ горш – на Ваньку Клопіку. Зрэдку нешта нават кажа яму – і не без усмешкі. Ад чаго ў Валодзькі сэрца да чэрава правальваецца. Падае, падае і, здаецца, ужо ніколі не вернецца на сваё месца. Штодзень і па некалькі разоў трываць такое невыносна. І Валодзька вырашыў навек пазбавіцца ад гэтага падучага свайго сэрца і ад Тані. Разысціся: гаршчок аб гаршчок – і бывай. Але сысці навек ад Тані не было куды. Толькі калі зусім прэч – падацца ў фабзайцы. Вучэльню ФЗН – фабрычна-заводскага навучання. Вузенькія сцежкі былі пратаптаныя яго пакутнаму побач з Таняй лёсу. Але і яны былі не прамымі. У ФЗН прымалі толькі восенню. А да восені яшчэ вох ды вох, тройчы аблезеш і сканаеш. Край неабходна было прыдумаць сабе жыццё без месца ў ім Тані. Лёгка казаць, а выканаць – хоць воўкам у Піліпаўку вый. Але Валодзька выць не стаў і ўлетку. Справіўся, прыдумаў. Вынайшаў, як з воч прэч ад Тані. Падацца ў вартаўнікі. Дарэчы, падвярнулася і што варта­ваць. Дзетдомаўскую бульбу, пасаджаную далёка па-за вёскай пры возеры і лесе. Добрае месца, для пакут і адзіноты лепшага і думай – не прыдумаеш, шукай – не знойдзеш. А да ўсяго яшчэ – пры бульбе. Дырэктар дзетдома быў неверагодна рады, калі Валодзька сказаў, што па сваёй ахвоце, без прымусу і не па жэрабю, бярэцца даглядаць дзетдомаўскую бульбу. Дурняў марнавацца цэлымі днямі ў адзіноце недзе каля глухога возера і такога ж лесу не было. Гэта раней, калі дзетдом толькі атрымаў ад калгаса поле і засеяў яго бульбай, усе рваліся ў вартаўнікі. Пячонікі, ды з соллю, а калі няма яе – то і з попелам, лепей кандзёру, у якім крупінка за крупінкай ганяецца з дубінкай. Цяпер жа і кандзёр наварысты і сытны, таму само сабой: расперазанае пуза дадало розуму. Дзетдомаўскія кныры і тыя ўжо абляніліся, нават рохкаць забываюцца. І ўсе хлопцы глядзелі на Валодзьку, як на адмарожанага. Адзіны толькі Ванька Клопік ухваліў яго: – Я ведаў, што так ты і зробіш. Таму што гэта мудра і больш за тое – правільна. Калі без узаемнасці, то лепей прэч з вачэй. А з сэрца ўжо само сабой – прэч. І ведаеш – прэч-то прэч. А надараецца зусім наадварот. Спакуслівае дзяўчынкам наша мужчынскае прэч. Моцна і з усіх бакоў падтрымаў Валодзьку Ванька Клопік. І абнадзеіў, калі шчыра. Можна было і сябе пахваліць. Але тут у Валодзькі наконт сябе мелася наўме нешта не сказаць, каб зусім процілеглае, але трохі, трошачкі іншае: яму было крыху ўсё ж шкада сябе. Асабліва калі непасрэдна прыступіў да выканання прамога свайго абавязку. Першы раз узброены, пры паджызе прыйшоў да бульбянішча. Зірнуў на яго бясконца зялёны сум і як ашпарыўся ім. Так стала млосна, сумна і шкада сябе, што хацеў заплакаць. А мо і заплакаў, толькі не прызнаўся нават сабе. Заспяваў, зусім як патэфон, але без музыкі і таму, пэўна, жаласліва. Не каму ж небудзь, бульбе жаліўся:   Ясной ночкою весенней при луне Мой товарищ задавал вопросы мне.   Он спросил меня: я счастлива иль нет? Только взглядом я дала ему ответ.   Хаця гэта была няпраўда, ці нейкая смаркатая праўда, але Валодзьку падабаліся словы і тое, як яны ім выпяваюцца. Голас хаця мо і не надта прыгожы, але і не брыдкі. Толькі вось песню ўсё ж ён выбраў нейкую зноў жа смаркатую, відавочна дзявочую. А так нічога, нічога. Пасаліўшы, есці можна. Ідзе адзін сам сабе пры лесе, каля вады і спявае. І нікому не прызнаецца, што спявае і пра каго. Валодзька падумаў так і амаль суцешыўся. Але адразу ж зноў недаравальна набрыняў сумам: – Вось так, Таня, усё ж хоць взглядом, але яна дала яму ответ. А ты буркалы замкнеш, лупары занавесіш і ні тпру, ні ну. Нібыта такая недаткнёная, такая ўжо разумніца… Звядзеш ты мяне да магілы. І яму ўжо было прыемна, што менавіта Таня звядзе яго да магілы. Трошкі, праўда, няўтульна і крыўдна, але ж болей прыемна. Будзе моўчкі і несуцешна стаяць Таня каля ўгатаванай яму ёй жа магілы і слязьмі дакараць сябе. А ён, малады, прыгожы вартаўнік, у новенькім шарсцяным касцюме, які выдавалі са склада толькі тым, хто паступіў у тэхнікум і назаўсёды з’язджаў з дзетдома, цікуючы за ёю, будзе нерухома ляжаць у труне. І бачыць, што ўсе навокал паказваюць на Таню пальцамі і кажуць: – Гэта ён з-за яе. Тады не грэх будзе і падняцца з труны і суцешыць Таню. Яна ўсё ж вартая, вартая яго спачування. Бульба пачынала ўжо цвісці грахоўна светла-ружовым і белым кветам. І ад гэтага святога ружовага і белага – Танін колер – лісце і націнне здаваліся паспелымі, сакавітымі і спажыўнымі. Харашылася, харашылася ў свой перадапошні тэрмін, мо не ведаючы таго сама, бульба. Валодзька стаяў на краі бульбянішча і назіраў, як па-над яе квеценню мільгаюць чырвона-белыя і проста белыя матылькі, што сышлі сюды ад вясковых хат і агародаў. Цяжка гудуць, спяшаючыся на салодкую спажыву, па-сялянску, нібы свежым лыкам жоўценька падперазаныя аднаасобнікі чмялі. Пэўна, недзе недалёка іх хата. Норка з кублом і сотамі, у якіх чакаюць ношкі шматлікія нашчадкі чмелікі. Танчыць пакуль яшчэ адзінокая ў жніўных жаночых уборах, склікае сябровак лясная борцевая пчала. І Валодзьку ўжо не хацелася паміраць, нават з-за Тані. Так хораша і ўтульна было ўва ўлонні наваколля. Нідзе не кранутае, не зламанае рабізной, чысцюткае, як і неба, у далонях зямлі спачывала возера. Па прычаратовых акрайках яго лупілі вочы жаўтавокія гарлачыкі: перабралі сонца, нават адламалі яго сабе па кавалачку і прыселі ў ваду астуджвацца. Па беразе да самых даляглядаў ахоўна ў непарушнай варце стаяў адвечны хваёвы лес. Цнатлівыя бярозы сарафанава, спусціўшы да самага долу расплеценыя косы мяккага і гнутка паслухмянага вецця, паненкамі заляцаліся да ўсяго існага. Усё было так суцешна, казытлва і дрогка хораша, што Валодзька і сам скалануўся і заплакаў. Ад гэтых нечаканых, плывучых без яго жадання слёз яму зноў стала хораша, соладка і лёгка. Ды так, нібы ён толькі што выйшаў з ракі і голы нерухома абсыхаў на сонцы, баючыся паварушыцца, каб нічога не парушыць, не разбурыць. Не наважваўся нават цёкам крыві ў анямелых нагах умяшацца ў тое, дзе ён мо быў лішні, непатрэбны. Як толькі раней ён не дадумаўся падацца ў вартаўнікі, каб адчуць і ўпіцца, усмактацца, увабраць у сябе ўсё гэта і панесці, панесці праз усё, далей і далей, насуперак, наўздагон і напярэймы самому сабе. Як ён мог жыць без гэтага бульбянога поля? Здавалася, што яму бачна, як пад націннем завязваюцца маленькія, чысцютка белыя і крохкія бульбачкі, як яны спела набрыняюць бульбай, растуць у цёплай пазусе маці-зямлі. Лупяць прарэзаныя ўжо вочкі будучага пазнавання свету і працягу сябе ў свеце на высока навіслае над іх цемрай неба. Цягнуцца да яго яшчэ матчынымі праросткамі рук. Цяпер ён быў закаханы не толькі ў дзяўчынку Таню, але і ў возера, гатовае кожную хвіліну ўхвальна яму падміргнуць хваляй, у службова-пры­мружаныя хвоі, прыстаўленыя да ўзножжа таго ж возера і на даляглядах, у бярозкі паблізу вады, што перараслі яго і працягвалі расці і харашэць. У кожны, прутка натапыраны ўгару корч бульбы. Адчуваў плячыма, як сам пашыраецца, рассоўваючы зямлю і цемру, нават і не спазнаўшы бацькоў, пераўтвараецца ў бульбу. Спачатку ў бульбачкі пад крылавым укрыццём, ахоўнай вартай націння, а потым у белы, ружова-чырвоны крутабокі клубень. І пэўна, сапраўды пераўтварыўся ўжо ў гэты клубень, таму што адчуў зябкасць, нават холад. Ён быў бульбай і ляжаў у вялікай, высланай з усіх бакоў жытняй саломай яме, капцы. Гэта бацькі з бабуляй, а мо адна толь­кі бабуля – хутчэй так – хавала яго разам з іншай бульбай у капец на агародзе: насенне будучага года. Над ім сумна высілася шэрае, халоднае і хмарнае неба – усё ж ніякавата, хоць ты і бульба, ісці ў змрок сырой зямлі. Не, бацькі пры гэтым, зразумела, былі. Як жа без іх, бульбу ж нехта павінен пасадзіць і дагледзець. Вырасціць і выкапаць. І думаць пра вясну, каб зноў усё паўтарылася спачатку. Суха і сугрэўна шамацела жытняя салома. Гаманілі бацькі з бабуляй. Маці ў кухвайцы з высока падцягнутымі для чысціні і ўпраўнасці рукавамі. І рукам яе было горача. Яны былі чырванаватыя, пальцы што яшчаркі, хуткія, рухавыя. Ён бачыў навіслыя над ім на краёчку капца чобаты бацькі, хромавыя – камандзірскія. Бачыў высока над сабой засланы непагаддзю строгі, як вымаляваны алеем, твар бацькі. Ён клопатна ўкрываў бульбу ад восеньскіх і зімовых халадоў паркай жнівеньскай жытняй саломай, як салавей з салаўіхай голых яшчэ дзетак у кубельцы. Пасля чаго – цемра і спачын. І зноў праяснела, развіднела. Сонца літымі грудзямі прыпала да зямлі. Пахла талай вадой. І не было ўжо ні бацькі, ні маці. Іншыя руплівыя рукі ўкінулі яго ў свежа распластаваную, рассаджаную плугам разору. І з шолахам пад грачыны грай прысыпалі зямлёй. Каб ён агледзеўся там, у цемры, і рос, рос, маючы адбыцца бацькам новым бульбам. І ён паслухмяна і прадказальна рос. І вырас. І над ім купалаўскім вогнішчам палала сонца. Такое ж вогнішча, азёрнае, палала перад ім і цяпер. Ва ўчэпіста-цупкіх праменях абодвух вогнішчаў карагодзіліся і танчылі матылькі, нема млеў лес. Чмялі чорнымі ніткамі сшывалі неба з зямлёй. Угрэта адпачывала ў возеры вада, бласлаўлёна высвечваючы ўглыбу сябе донны, дзе-нідзе іржавы і пасівелы ад вечнасці пясок яшчэ Герадотава мора. Бела і ружова паверхнева гарэла кветам бульба. І ён, Валодзька, быў прыстаўлены да яе абярэгам, вартаўніком. Валодзька птушына раскрыліў рукі і ўпаў на мякка падатную разамлелую траву. – А-а-а-а, – закрычаў на ўвесь голас і на ўсе грудзі. Адбеглы ад яго лес адбіў рэха. Утапіў яго ў возеры сярод гарлачыкаў. Валодзька цалкам яшчэ ў стане і ва ўладзе бульбы з бугарка на бугарок, з ямкі ў ямку пакаціўся да возера. Затрымаўся на самым краі залізаным хвалямі берага. Уваччу кружыліся ў абдымках, як пабраўшыся, лес, неба, вада, бульбяное поле. Ён падняўся на ногі, атросся. Цела як не было – адзіны трапятка-загуслы камяк праменістага святла, збітага з радасці, ёй жа і напакаванага, штохвілінна пагражальнага выбухнуць, разарвацца, разнесці ў друз і на шматкі яго і ўвесь белы свет. Трываць такое аднаму было невыносна і немагчыма. Край патрэбна было не марудзячы хоць з кім-небудзь, першым стрэчным-папярэчным, падзяліцца. Валодзька, не азіраючыся, пакапацеў да дзетдома. Не бег, плыў, ляцеў, травы не паспявалі ўгінацца пад нагамі. У дзетдоме было пуста. Як у пакінутым пчоламі вуллі, пыльна і снула. Мёртвы пасляабедзенны час, калі ўсе хлопцы збягалі на востраў каля ракі, дзе без вока выхавацеляў – ім якраз і быў мёртвы час – сваволілі, шалелі, дурэлі колькі каму ўлезе. А вось з боку дзявочага корпуса Валодзька пачуў патэфон. Другім разам яго і на вяроўцы б не зацягнуць у дзявочую палату. Цяпер жа Валодзька не паспеў і сцяміць, куды гэта ён прэцца. Уваліўся ў дзявочы пакой і ледзь не задыхнуўся і не аслеп. Надта ж святочна страката ад вышыванак рознакаляровымі мулінэ і гарусамі на падушках, коўдрах, сценах. І пах, пах – так салодка і водарна яго яшчэ не душылі дзявоцкасцю. Толькі ж справа была зусім не ў гэтым. Пасярод пакоя на стале зявіў пашчу патэфон. Круцілася кружэлка. Каля патэфона – твар у далонях так, што відны толькі дужкі броваў, сядзела Таня. Побач патэфона недавышытая паркалёвая насоўка. Зайздросна гожая, калярова-вясёлкавая, як з яго варты перанесеная сюды, хаця і не даведзеная яшчэ да ўжытку. Такія насоўкі дзетдомаўскія дзяўчынкі дарылі хлопцам, калі яны назаўсёды пакідалі дзетдом. Гэта былі вельмі дарагія падарункі – на ўсё астатняе жыццё. І зусім не для ўжытку. Таня аслабаніла ад рук твар і, не зводзячы вачэй, глядзела на Валодзьку, нібы ён папраўдзе памёр, паляжаў у труне, падняўся і паўстаў перад ёю ў дзявочым пакоі: па насоўку прыйшоў. Валодзька, нібыта праз полымя дзённага купалаўскага вогнішча бачыў, як ружавеюць яе вушкі, акуратна маленькія, што ў вожыка. Прыкмеціў іх таму, што яны раптам запалалі. Ды так зырка, нібы хтосьці яе надта шчыра, ад душы, павіншаваў з днём народзінаў. Патэфон працягваў іграць. Наярваў што за грошы. Чорнай вавёркай у коле бегала і бегала па коле кружэлка. І больш нічога ў Таніным пакоі не адбывалася. Але і гэта глуха, безгалоса – як у смале. Таня цішком, нібы склееная з крэслам, стыла каля патэфона. Валодзька распнутай свечкай, прыкрыжаваны абедзвюма рукамі да вушакоў дзвярэй, канаў у пахка- абвалакальных дзявочых водарах на парозе Танінага пакоя. Таня нязграбна паспрабавала схаваць насоўку. Да таго відавочна нязграбна, што яна выслізнула з яе рук і ўпала на падлогу. Што, пэўна, апамятавала яе. Яна порстка паднялася з крэсла і рашуча рушыла на Валодзьку, нібы збіралася пабіць яго. – Ну, чаго ты доўбнем дубееш на парозе? Не пужайся, гэта я. Чаго табе трэба? – Нічога… Зусім і ніколькі нічога, – выціснуў з сябе Валодзька. Узгадаўшы пограб, ухапіў Таню за руку, адліп ад дзвярэй і пайшоў з пакоя, цягнучы за сабой і Таню. Таня даверліва і паслухмяна ішла за ім. Ніколь­кі не спрабуючы адабраць сваю руку, нібы так яны хадзілі ўжо век. Так сябе паводзіў і Валодзька, ніколькі не здзіўлены, што некага паланіў ці то паланілі яго. У плечы ім дакаральна, але ў той жа час з салаўіным замарачэннем патакава-соладка заліваўся патэфон: «Ясной ночкой весенней при луне мой товарищ задавал вопросы мне…» Луны, месяца не было, як і пытанняў. Быў дзень, які пагражаў навальніцай. За некалькі хвілін, што Валодзька знаходзіўся ў дзявочым пакоі, на вуліцы ўсё перакруцілася. Праўда, сонца заставалася яшчэ на месцы і, здаецца, яшчэ больш старанна сугрэўнае, парнае, як у лазні. Але за ракой ужо ганяўся за аблачынамі, уваходзіў у мужчынскую сілу гром. І дзетдомаўскі падворак калыхаўся і куляўся ад дзіцячага галасу, асвежанага нязбытым яшчэ купаннем у рацэ і сонечнай набрыняласці белага берагавога пяску Палесся. Адны з дзетдомаўцаў, загадзя радыя навальніцы, узбуджаныя ўжо громам, бязладна гойсалі, пад шатамі вячыстых дзетдомаўскіх дубоў і птушыным граем падахвочвалі і прыспешвалі навальніцу, другія, што не дасягнулі падворка, прагнулі таго ж самага, вітальна, як сцягамі, размахваючы штанамі, майкамі, зробленымі ад сонца газетна-папяровымі пілоткамі. На ганку стаяў і з падскокамі ўхвальна наглядаў за гэтым сусветным бедламам Ванька Клопік і таксама дзёр горла нячутным словамі. І толькі калі ўбачыў Валодзьку з Таняй, перайшоў на зразумелую чалавечую мову: – Я так і ведаў. Я так і ведаў. Будзе, будзе дождж. Будзе навальніца. Навальніца… На апошнім слове ён, бы папярхнуўшыся, прыкмеціў Таню з Валодзькам. Падобна, яго ўпершыню закалодзіла: – Я так і ведаў, – мовіў яшчэ некалькі разоў запар, толькі цяпер ужо і не зусім чалавечым, а заечым ці авечым голасам. Прапішчаў, прабл\яў і, падобна, нават прамяўкаў: – Я так і ведаў... Сышоў з ганка, ужо амаль пад дождж, пад першыя яго абмацвальныя буйныя адзінкавыя кроплі. Падаўся да бетоннага і ў кудзерках таксама разумнага хлопчыка Валодзькі, які мудра схаваўся ад дажджу ў кустах бэзу. Дождж імгненна перафарбаваў яго, зрабіў з зайчыка белага зайца шэрага. І абодва яны, намочаны зайчык шэры і паніклы Ванька Клопік, пільна цікавалі з кустоў бэзу за Валодзькам і Таняй. Больш на іх ніхто не звяртаў увагі. Хаця яны добра разумелі, што бачаць усё. І гэта ім адгукнецца, як толькі ранкам дзетдомаўцы, асабліва малеча, шкеты, толькі пралысяць вочы. Але Тані і Валодзьку было напляваць на тое, што будзе заўтра і пазаўтра. Трымаючыся за рукі, яны стаялі пад дахам асноўнага дзетдомаўскага корпуса і сачылі, як набірае моцы навальніца. Буйныя кроплі дажджу скочылі ўжо на дах і па-піянерску барабанілі па гонце. Але дождж вавёркава-дробна спускаўся ўжо і на зямлю. Крадком зацята сыпаў, танчыў па траве і непрыбітаму яшчэ прыску дарогі. – Дождж! – як нешта вельмі значнае, а мо і патаемна сакрэтнае, паведаміў Валодзька Тані. – Дождж? – Дождж, – пагадзілася яна. – Дождж, – пачуўшы іх, ці не першы раз у жыцці не аспрэчваючы, нібыта гэта было яму ў навіну, прызнаў і Ванька Клопік, Каторы Ўсё Ведаў. – Бяжым? – запытальна прапанаваў Валодзька. І яны з Таняй, не размыкаючы рук, адарваліся ад сцяны дзетдомаўскага корпуса і пабеглі. Дождж гнаўся за імі, спыняў і дадаваў хуткасці. Сёк у грудзі і плечы. Яны намагаліся апярэдзіць яго. Бачылі, дзе ён заканчваецца і ляжыць сухая дарога. Але дождж упарціўся. Быў больш хуткі за іх. І яны не здаваліся, беглі навыперадкі з хмарай. Дождж злаваў і з патроенай сілай джаліў іх голыя ногі. Падаў долу з падскокам, шпокаючы ў хуткіх лужах перад імі празрыстымі пухірамі, нібы спрабуючы пагаварыць з імі, нешта пераказаць, блаславіць, а мо і заступіць ім дарогу. Прастрэльваў, вязаў і спавіваў іх бясконцымі пуцяводнымі нябеснымі ніцямі. Ах, які гэта быў дождж. Зямля даіла неба. Неба скаланалася ад задаваль­нення і хвастата-вогненна, як ад бізуна, прысядала хмарамі і пралівалася цурком. Спачатку цененькімі непарыўнымі ніткамі-струменьчыкамі, потым сапраўднымі струменямі. І, нарэшце, струменямі з добрую вяроўку, якой, пэўна, утрымлівала зямлю, не давала ацурацца нябёс, сысці на той свет, прапасці ў сусвеце. І таму ўхвальна, трапятліва амалоджвалася, зелена-молада лопала ветразямі лістота на дрэвах, задаволеным шыпам сакатаў сухі прысак на дарозе. Наскрозь працінаў цела, да самага сэрца, вымушаючы яго скакаць і танчыць, – усё існае ў непарыўнай повязі адно з адным. Гэта быў дождж, ад якога наноўку зноў а зноў нараджаецца зямля і буйна расце бульба. І што прыкра, Ванька Клопік, Каторы Ўсё Ведае, на гэты раз нічога з гэтага не ведаў. Мокры, што кацянё, ён стаяў сярод кустоў бэзу, каля шэрага ўжо лабатага хлопчыка ў кудзерках, і глядзеў, як знікаюць, растаюць у залеве Танька з Валодзькам.   У паводку Уладзімір Апанасавіч выйшаў на дзетдомаўскі падворак і агледзеўся. Справа раструшчаным блакітам шкілетна ўпіралася ў чысцюткае вясновае неба, нібы дакараючы яго, макаўка напаўразбуранай невялічкай могілкавай каплічкі. Падобна, вясна імкнулася аднавіць, упрыгожыць яе, але сваёй адраджальна-разліванай дужасцю і маладосцю толькі выкрыла, надала жалобна-пахавальнага суму. Жывым яна ўжо была непатрэбна. Памерлым – тым больш. Аджыла, адгаравала сваё каплічка разам са сваім часам, векам і чалавекам. І за яе шкілетнымі праёмамі нічога ўжо не было відно, толькі далеч, пустэльная і бяльмаста-прывідная – ад млоснасці разняволенага дыхання адпушчанай у вясну зямлі. Па левым баку сіненькай валачобнай стужкай размотвалася рака. Прыбяржныя дрэвы, захопленыя ёю, былі яшчэ бессаромна распранутыя, голыя, як кодла ці вывадак малых дзяцей, часцей цыганят, што трызняць сонцам і сугрэўна растуць пад яго промнямі на белым пяску каля сваіх шатроў, а сёння – дык і на прызбе ці лаўцы вясковай хаты. Рака прасочвалася далёка-далёка. Пакуль вада і неба не сыходзіліся, паяднана не зліваліся ў адно. Уладзімір Апанасавіч не азіраўся. Ведаў, там непагляднасць старога балота, чэзлыя кусты лазы. Цяпер, у паводку, яны па пояс залітыя вадой, спадыспаду сціснутыя чорнай цемрай векавой тарфянай вады. Наперадзе вялізным боханам аржанога, даўнавата спечанага хлеба лабаста-пуката шарэла лысіна так званага дзетдомаўскага вострава. Паводка скрала ўсе сцежкі, масты, масткі і пераходы да яго. Вада плёхалалася каля самай агароджы дзетдома. Вясновая, жывая вада церлася аб плот, брамку варотцаў, вароты, муляла дубам за варотамі – тыя не дапускалі яе на падворак. А яна як прасілася да дзятвы. Уладзімір Апанасавіч паныла зірнуў на перадкі сваіх чобатаў. Скура іх расквасілася і кісла плакала. Але ўсё роўна, не зважаючы на гэтыя, дасягаючыя парцянак слёзы, неабходна было выходзіць з дзетдомаўскага падворка, за агароджу: не хочацца, ды няма куды дзецца, мусіш ісці. А куды? Ён і галавы прыкласці не мог. У падшыванцаў, што дружна, гуртам, збеглі з урокаў у школе ў гэты ясны сонечны дзень, была адна дарога. А ў яго, іх выхавацеля і апякуна – сотні. І Мярэжа не мог наважыцца, якую абраць, у які бок свету кінуцца. Прывабна было да кустоў пры балоце, там узвышша і сухенька. А ў самім балоце гнездавалі дзікія качкі, цяпер ужо адкладвалі яйкі. Таксама прывабна яму, як і падшыванцам, было падацца ў пустэльнасць даляў. Палеткі там ужо абсохлі, і ў асклізлых ботах яму не хлюпаць вільгаццю парцянак, і ўцекачам – хоць захлыніся воляй, пагалёкаць, паспрачацца і забаўляцца рэхам. Балота і поле. Абодва накірункі падыходзілі яму. Але завуч выбраў трэці. Вырашыў брацца вострава. На імгненне ўявіў сябе на месцы глухога Ваські. А Мярэжа быў упэўнены, збегчы са школы хлопцаў падбіў глухі. Глухі то ён глухі, але неймаверна шкадлівы, чуйна скіраваны на пракуду. Калі, дзе і як ні адбывалася хоць якое-небудзь паскудства, можна было пісьмова сцвярджаць: тут быў глухі Васька. Упэўненасць у тым, што падбухторыць хлопцаў уцячы з урокаў – справа глухога, была неабвержна падмацавана яшчэ і тым, што з пакоя, у якім жыў Васька, знікла кульгавае і крывавокае галчанё Барыска. Васька падабраў яго мінулым летам каля дубоў на дзетдомаўскім падворку. І таму пра іх абодвух казалі: з дуба ўпалі. Галчанё асірацела кульгала сярод недапрэлага мінулагодняга лісця. Вышуквала што-небудзь спажыўнае і лаялася брыдкім чужым голасам вароны, калі не знаходзіла. Характар, з-за якога, магчыма, і выкінулі бацькі, самі выкінулі з кубла, а мо і па-іншаму – яно ад нараджэння паскуднае і сварлівае, а да таго – задохлік і калека. Увогуле, Борка і Васька адзін другога вартыя: два боты – пара. Ім нарачона было сустрэцца і спаравацца. Васька не разлучаўся з галчанём толькі тады, калі быў у школе. А так нават у сталоўцы елі з адной талеркі, і даволі ўпраўна. Борка, нягледзячы на няўжыўлівы нораў, быў прыкідлівы і верны. Як мог, бараніў глухога Ваську, таму шмат на каго пазіраў хоць і адным вокам, але скоса. Асабліва касавурыўся на завуча. А аднойчы, калі Уладзімір Апанасавіч сурова ўшчуваў Ваську, Барыска падляцеў і клюнуў яму ў лоб, крыху вышэй пераносіцы. Добра яшчэ, што не ў вока, больш узрадаваўся, чым абурыўся тады завуч. А то меў бы тады дзетдом двух крывавокіх. Мярэжа без прыкрасці ўзгадаў былое і ўсміхнуўся. А пра сябе вырашыў: на месцы Ваські з Боркам ён падаўся б толькі на востраў, дзе ім абодвум воля вольная, ўсё толькі іх, птушынае ды ім падуладнае. Усмешка сонечным зайчыкам прабегла па твары Мярэжы: не, на месцы Глухога Ваські і дзеля Боркі ён абраў бы толькі востраў, што ні кажы, а свая зямля, свая тэрыторыя, амаль на паўгода адваяваная ў прасцягу, часе і, само сабой, адбітая ад выхавання і выхавацеляў. Востраў, востраў жа. Сагрэты міжвольнай усмешкай і часовым паразуменнем з уцекачамі з урокаў твар завуча надзіва амаладзіўся і набыў падабенства з лісіна-абвостраным і кірпатым тварам глухога Ваські, трохі паўтораным у яго птушцы, знешне адметным ад пароды ўсіх варонавых. Надта ж самастойная і акуратная птушка, працавітая, ахайная. І не гучна дуркаватая, як усе іншыя крумкачовыя яе сваякі і суродзічы. Не схільная да крадзяжу, тым больш хіжага вынішчэння іншых птушак, у прыватнасці дзетак шпакоў, што ўласціва бандзюкам-крумкачам і сарокам. Падляцяць да шпакоўні, голасам бацькоў азавуцца. Шпачаняты высунуць разяўленыя роцікі і шыйкі насустрач злыдням. І ўсё, пішыце пісьмы дробным почыркам. А ў дадатак да ўсяго лепшага ў птушынай пародзе бяскрыўдная працаўніца галка – птушка па-сялянску негаваркая, глыбока, глыбока ў сабе, амаль як вясковая маладзіца-паляшучка. Мае галаву, здольную вучыцца. Каля Ваські, слухаючы яго, набыла ці не чалавечую мову і разуменне свайго імя, што і сярод людзей не заўсёды надараецца: га-гаалка, га-гаалка. Аднаму толькі Ваську сваім імем, Барыска, – адгукалася, але выгаворвала цяжка і не цалкам: ррыска, ррыска. Больш падобнае на ніколькі не адпавядаючае ёй, чым Васька быў незадаволены: крыска, крыска. Мярэжа пазбавіўся ўспамінаў, зайчыкавай усмешкі. Пачаў шукаць і распальваць у сабе раздражненне і злоснасць. Знайшоў, хто шукае – той знаходзіць: толькі гэтага і не хапала яму ў такі гожы вясновы дзень – з-за глухіх Васек і кульгавых Борак цягнуцца ў мокрых ботах на нейкі востраў, некага там шукаць і выхоўваць. Але раней, чым дастацца да гэтых Васек і Борак, неабходна было набыць лодку. Востраў ёсць востраў – з усіх чатырох бакоў вада. Па-за ёй, крутым пясчаным берагам – рака. У нізіне ж востраў абціскае рукаў былога рэчышча ракі – старыца. А па-дзетдомаўску, стрэлка. Улетку басанож імгненна можна пераскочыць, не закасаўшы калашын. Дно топкае, пясчанае. А цяпер у паводку і па шыю, калі не па храпы будзе. Мярэжа спусціўся да першых, што ўшырку, што ўвысь, таўсмата-таўстакорых ясакараў на беразе стрэлкі. Вяскоўцы да іх ланцугамі прымыкалі лодкі, чаўны не толькі ад крадзяжу – чаго тут не ведалі, таго не ведалі – каб стаяла на асабіста прыватна ўзаконеным сваім месцы, як хата, хлеў, гумно. Каб вада не знесла, асабліва ў такую, як цяпер, паводку. І трохі, канечне, усё ж ад крадзяжу – угону дзятвой. Лодкі пад ясакарамі стаялі густа, прасмоленыя для вясны, нібы чарада чорных кароў і цялушак перад першай пашай на вясковай вуліцы. Але ўсе яны былі прымкнутыя: хадзяева. Лодка тут карміліца амаль сапраўды што карова. Цялё ці тую ж карову перавезці, дровы, сена, рыбіну здабыць – так тут спакон веку заведзена. Мярэжа засмучана крактануў і спыніўся каля чоўна сваго дзеда. Ланцуг на ім быў ці найбольш магутны, чым на іншых пасудзінах. Як і ўсё ў дзеда, сам ён і той жа яго човен. На першы погляд, асабліва здалёку, зусім нікудышні, як са смалакурні, учарнела-выпетраны. А сядзеш – без перабору, карову перавозіць можна. Старажытны, выпрабаваны часам, з вываранага і вытрыманага сутунка ўжо не разбяры-паймі якога волатаўскага дрэва, – такія цяпер не растуць – чым дзед ганарыўся, а пры выпадку і пахвальваўся. Човен быў продкава-нашчадны. Вада яго не брала, рачны і хатні шашаль з прыліпаламі-ракаўкамі цураліся. Мярэжа зладзейкавата агледзеўся. Узяў пабурэлую і вышчарбленую ад веку і вады цагліну, якой каторы год якарылі човен, паспрабаваў збіць замок. Сыпалася толькі іржа ды рудыя крошкі. У замках дзед таксама ведаў толк. Быў замок сталага веку, калі яшчэ на замкі не шкадавалі металу, кулацка-амбарны. Такіх сёння нават і для калгаса не робяць. Але ці не з калгаснага свірна ў свой час прыхапіў яго дзед. Таму даравальна і мне тое, чым я зараз займаюся, падумаў Мярэжа: яблык ад яблыні недалёка падае. Каля чужой лодкі ён падняў ладны пляскаты камень. Атрымаў нешта накшталт кавальскай накавальні з цаглінай-кавадлам. Але, гледзячы на гэтыя прылады, папікнуў сябе: чаму не вучыўся ў свой час у дзетдомаўцаў, у таго ж Ваські, карыстацца адмычкай. Ім адамкнуць гэты замок, што раз плюнуць. Век жыві – век вучыся, і дурнем памрэш. Праўдзівасць дзетдомаўскай мудрасці надала яму запалу. Ён увайшоў у азарт, але адразу і выйшаў з яго: усе высілкі кату пад хвост. Не, стары Мярэжа сапраўды ў замках ведаў толк, а мо і слова ад знаўцаў замковай справы дзетдомаўцаў. У тым ліку і ад свайго ўнука. Уладзімір Апанасавіч кінуў змагацца з замком, заняўся скабой, забітай у ясакар і сашчэпленай з ланцугом што зубамі. “Выб’ю зубы, а ўсё роўна човен будзе мой, выкраду”, – ужо ніколькі не сумняваючыся, загадаў сабе Мярэжа. І адразу ж сцепануўся: тут, безумоўна, справа патыхала злачынствам. Пры ўсёй сумленнасці настаўніка і выхавацеля, гэта ён ужо праходзіў, успамін яшчэ валодаў памяццю. Дураслівае, п’янкое адчуванне непатрэбства, якому ён быў няздольны процістаяць, уладна авалодала ім. І цяпер асэнсаванне таго, што ён крадзе, няхай і ў самога сябе крадзе, свой жа човен крадзе, было нават прыемным і цёплым. Дробна, з працягам і заміраннем сэрца Мярэжа спрытна біў па скабе і ўспамінаў, як гадоў з дзесяць таму з гайнёй вясковых падшыванцаў збіваў замкі з чужых лодак суседзяў і адыходзіў у дальнія марскія плаванні па не надта шырокай і вялікай рацэ Случ. У свой час ён таксама ж вясной уцякаў з урокаў. На тое яна і вясна, каб не сядзець сіднем у класе. Са сплаўнога лесу, плытоў, вяртлявых чоўнаў і душагубак збівалі, памятае ён, флатыліі, эскадры і пачыналі сапраўдныя, не на аркушах сшыткаў у клетачку па матэматыцы, марскія баі. Шкада толькі, што пераможцамі ў іх былі бацькі з папружкамі, а то і мочанымі вяроўкамі ці конскім путам. Захапіўшыся ўспамінамі, Мярэжа страціў пільнасць і ледзь не папаўся. На сцежцы, прыціснутай да самай вады, з’явіўся мужчына. Ад колішняга дзіцячага страху, здавалася, забытага і збытага, зрушылася сэрца. Гэта быў знаны, добра знаны ім чалавек, хаця ён яго ніколі не ведаў і не бачыў. Далёка не завуч і не настаўнік, але з дзяцінства глядзеў на ўсё і ўсіх, у тым ліку і на яго дзяцінства, выкрывальна і ўпрыжмурку. Сам ён заставаўся нябачны, але ні з кога не зводзіў пільнае палюючае вока вартаўніка вясковага ладу і дабрачыннасці. Менавіта ён ці нават яны ў свой час даводзілі свету аб ім і яго адналетках: растуць абібокі, злыдні і блатары. І менавіта пасля гэтага па іх гулялі папраўчыя бацькоўскія папружкі і мочаныя вяроўкі з конскімі путамі, а то і розгі, вытрыманыя ў солі. Яны абавязковыя кожнай вёсцы, сяле, мястэчку, як абавязковы там свой запісны вар’ят, грэшнік і праведнік. Мярэжа падхапіўся з каленяў і з адрачона-незалежным выглядам удавана заклапочана пачаў шпацыраваць усцяж лодак, нібыта ахоўнік іх, а не наадварот. Прахожы яму не паверыў. Знарок спыніўся, стаў слупам: маленькі, нехлямяжны, але праніклівы. Прагнуў убачыць, быць сведкам парушэння, а калі парушэння не было, то і сам гатовы цішком яго ўтварыць. Па ўсім, цёрты калач, абаранкам такога не завабіш і на мякіне не правядзеш. Знайшоў сабе задзелле. Пачаў старанна скручваць казіную ножку. Мярэжа хапіў паветра, выпнуў грудзі колам і ўзяўся вымяраць бераг амаль страявым крокам. Прахожы працягваў круціць казіную ножку. Да чаго ж пільны, зараза, – падумаў Уладзімір Апанасавіч: – родзіць жа зямля і нейкая с…ака такіх... І пачаў таксама скручваць казіную ножку, здзекліва, напаказ, замаруджана паўтараючы рухі прахожага. Той, пэўна, зразумеў, скрануўся і ціхенька паклыпаў усцяж берага. І колькі Уладзімір Апанасавіч бачыў яго, ішоў і няспынна азіраўся, пакуль не зліўся з паводкавай вадой. Мо і ўтапіўся ў ёй. – Ну і малайчына. Ну і фрукт, – падумаў Уладзімір Апанасавіч ужо ў нябачнасць яму. – Цябе б завучам ды ў дзетдом. Прыбілі б на трэці дзень. Такую б усяленскую цёмную сыгралі б. Скаба падалася адразу, нібы толькі чакала яго рук. Мярэжа прыбраў яе разам з ланцугом, сарамліва азірнуўся на ўсе бакі і скочыў у човен. Той па-качынаму закуляўся, заперавальваўся, наровячы бартамі чарпа­нуць ваду. Мярэжа насілу яго супакоіў. Адвык, каб плаваць у чоўне, трэба назаўжды заставацца палешуком. Выраўняў човен і толькі тады ўспомніў, чаму і навошта яму трэба на востраў. Засаромеўся ад крадзяжу ўласнага сямейнага чоўна. Супакоіў сябе тым, што гэта з аднаго боку дзеля справы. Выхаваўчай справы. А з другога – што, пэўна, так і трэба: паляшук, калі яму няма чаго ўкрасці, ідучы дамоў з работы – уласную шапку з галавы здыме і за пазуху сабе схавае. Так што ён не першы і не апошні. Але ўсё ж адчуў, што дзень сапсаваны конча. І які дзень. Непаўторны. І дзед будзе тыдзень бурчаць, што не народ сёння пайшоў, а злыдзень. Злыдзень на злыдні сядзіць і злыднем паганяе. Сапсаваўся народ. Хаця і не ўвесь. Вось унук яго адваяваў і выбіўся ў завучы. Хаця і ён, гледзячы на іншых, таксама часам хібіць пачынае. Толькі ж не папускаецца да крадзяжу. Трымаецца тае пары, калі табе ні злодзеяў, ні замкоў, ні вартаўнікоў. Упадзе нешта з возу долу, згніе, спрахне. Чужое. Ніхто на яго не паквапіцца. А сёння. Сцеражыся, каб твой цень у цябе з-пад ног на хаду не спёрлі. Сапруць і вокам не міргнуць. А міргнуць – запэўняць, не і не. Мастак яго дзед бурчаць. Яго б у пракуроры, ды толькі ён у іх скуры не выжыве: жыўцом здзяруць з яго тую ж скуру ўжо на другі дзень... Аціхлае, супакоенае і выпраўленае працай раздражненне на падшыванцаў уцекачоў аднавілася зноў: адлаўлю, павыкручваю ногі, каб дзясятаму заказалі, як уцякаць з урокаў. І будзе Васька глухі яшчэ і кульгавым, а яго кульгаваму Борку і кульгаць будзе нечым. Я вам пакажу, як сярод белага дня з самога вашага завуча здзекавацца. У лоб яго дзяўбаць... Як гэта толькі шпанюкі да вострава дасталіся. Лодку дзе ўзялі? Як піць даць – тыранулі. Вох, і злыдні, злыдзень на злыдні. Уладзімір Апанасавіч падгробся да вострава, абкруціў ланцугом лазовы корч, каб рачная плынь не сцягнула лодку. Выграбся з пясчанага, пакатага, залітага вадой берага на круты, канчаткова прамачыўшы ногі і боты ўжо пад халявы і трохі вышэй. На востраве было вусцішна і журботна: мінулагодняя трава яшчэ не сышла, а маладая не паспела нарасці ў поўную сілу. Усё тут было на мяжы ўжо адбеглай зімы і прыступам набеглай вясны, хістка і недаверліва. І Уладзімір Апанасавіч падсвядомасцю абуранага, выведзенага з выхаваўчага цярпення і раўнавагі чалавека нюхам, носам адчуваў прысутнасць недзе ў кустах сваіх падшыванцаў. Па макаўку і вышэй упэўнены: яны яго ўжо бачаць, як кошка з мышшу, гуляюцца з ім. Адсочваюць кожны крок, кожны рух больш пільна, чым сустрэты ім на беразе чалавек. Той з закарэлай сваёй пільнасцю і ў падноскі ім не варты. А гэтыя каго і што хочаш за вярсту і на пяць метраў з-пад зямлі ўнюхаюць і выкарпаюць. Вопыт і школа – былыя беспрытульнікі, сіраты, бязбацькавічы. Без такога звярынага нюху і спрыту ім да дзетдома яшчэ, на волі, капец. Ён каля іх таксама дасканала авалодаў і набыў набытае імі ўмельства. І не толькі іх. Вайсковае яшчэ ўмельства: не пазніцца злазіць з даху і не псаваць гонту. Таму, не тоячыся, голасна выгукнуў ці не на ўвесь востраў: – Ну што, пагуляемся? Паглядзім, хто каго: мыш ката ці кот мыш. На першы пагляд востраў быў бязлюдны, нікім, апроч непарушнай цішы, не заселены, нават чаратоўкі кублаў не вілі. Уладзімір Апанасавіч падобна Рабінзону Круза вымераў, даследаваў яго з усіх бакоў. І даволі ўдала. Знайшоў пару мінулагодніх качыных кублаў, два неўзарваных, але раскручаных, з выбраным порахам снарады, высахлы да жоўтага конскі чэрап з паловай учарнелых зубоў. Але нідзе ні знаку тых, за кім паляваў. Што лішні раз пацвердзіла: яны тут, Дарослая і дзіцячая гульня ў хованкі завяла, але і ацвярэзіла яго. Ён вырашыў: няма чаго марнаваць і смяшыць такі дзень, сонца і жаб тут. Прыйдуць яны, самі прыйдуць, як тая каза да возу, на вячэру, вось тады ён задасць ім сена. Тады! Мярэжа вырашыў пакінуць востраў. Толькі, толькі... Як яго без чоўна пакінеш. Човен знік, прапаў, як карова языком злізала. Ні чоўна, ні ланцуга, якім ён абкручваў лазовы куст, той, праўда, на месцы, тырчыць, як скула, на выспе. А вось ні чоўна старога, ні абсмыканага часам і рукамі дзедавага кола кіраваць і падпіхваць човен на плыні, ні ланцуга са скабой – нічога няма. Усё знікла, як ніколі і не было. Ніколі і ніякага чоўна ён не краў. Сасніў, і ўсё прапала, знікла, сышло ранішнім падманным сном. Правялі, як вакол уласнага азадка абвялі. Вось табе і разведчык-ардэнаносец – ардэнапросец, таварыш гвардыі сяржант. Смаркачы, а табе нос падцерлі. Гулі-гулі, вядома. Але так гуляцца з ім, былым батальённым разведчыкам, гвардыі сяржантам, а цяпер таксама не хухры-мухры, завучам, ён не мог сабе дазволіць. Ганьба. Знайсці, выкрыць і пакараць, каб дзясятаму заказалі. Гэта было ўжо справай гонару. І завуч, былы батальённы разведчык і сяржант, зноў і зноў кружыў па востраве, удавана робячы выгляд, што тут ён зусім-зусім выпадкова, ці не праветрыцца і пагуляць сюды завярнуў. Толькі вочы – мінашукальнікам у гушчар карчоў, у маўкліва стоеныя лагчыны і хуценька-хуценька сабе пад ногі і ў далячынь. Усё ж не дарэмна лічыцца, што каты і дзеці лепшыя патаемнікі. Сам нячысцік іх укрывае ў сябе падпахамі, і дамавік з лесуном вымушаюць каля іх блудзіць і не бачыць, адводзіць вока шукальніка ад іх: дамавічок, дамавічок, пагуляў і аддаў. Забабоны, прыхамаць і плёткі, зразумела. Але, але: дамавічок, гуляў і не аддаваў. Не выдаваў. Малеча, пэўна, яшчэ пупавіна не адрэзана, прывязана да першабытна-неіснавальнага, а ўсё ж каранёва-існавальнага, не раздымнага: зямлі, вады, тых жа запечных дамавікоў і лесуноў, да ўсяго існага на свеце – вады зямлі, неба, лесу. Не проста так шмат каго з падшыванцаў завуць паганцамі. Яны і ёсць паганцы. І паганства свету, зямлі і нябёс не спяшаецца аддаваць тых, каго нарадзіла, каму надала пасаду і чын чалавека. Ні на што не зважаючы, дазваляе дзяцінству заставацца, зведаць і пабыць у дзяцінстве. А сталасці, што ўявіла сабе нібыта яна зверхняя, застаецца ў лепшым выпадку гнацца за сваім дзяцінствам. І калі добра памучыцца, то што-небудзь і збудзецца. Нешта і яму збывалася. Нячысцік шчасціў яму. Падкінуў дзетдомаў­скую шапку з птушынай адзнакай на брылі. Вызначыў, Васькава. Адзнака была свежая, ліпкая яшчэ. Уладзімір Апанасавіч пахваліў галчанё Борку, пазногцем збіў яго адзнаку. А Ваську паганіў: так ён беражэ казённую маёмасць. Ну, нічога, нічога, адрыгнецца, усё адрыгнецца глухому. Шапка замінала Уладзіміру Апанасавічу прадзірацца праз густа звітыя ў непралазныя шары зараснікі лазы. Але кінуць яе было шкада, што ні кажы, але сапраўды дзяржаўная маёмасць, да таго ж рэчавы доказ і трафей. І завуч нацягнуў Васькаву шапку сабе на галаву. Надзіва яна аказалася яму велікаватай. Глядзі ты, глухі, глухі, а галавасты, падумаў Мярэжа. Шапка была не толькі велікаватай яму. Ад яе выразна патыхала птушыным духам, змешаным з потам і казённай непрыкаянасцю ўжо самога Ваські, праз якую цененька сачылася сумнаватая нявіннасць не надта чыстых яго валасоў. Апошняе прымірыла завуча з Васькам. Нават нешта даўкае мімаволі варухнулася і акамянела, застыла ў горле. Пацягнула, гаркава патыхнула дымам, вяснова-салодкім і ядучым. Ула­дзімір Апанасавіч з палёгкай і задавальненнем удыхнуў хвост таго дыму, што слаўся каля яго ботаў і па іх уздымаўся да твару. Вось яно нарэшце: быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы. Ён доўга і старанна краўся да вогнішча ў нізіне. Так асцярожна ён не рухаўся нават на вайне, не хадзіў у варожы тыл. І ўсё ж, наблізіўшыся да добра і даўно напаленага, гарой, попелу вогнішча, са здзіўленнем убачыў, што там нікога няма. Завуч закруціўся ваўчком, старым, раз’юшаным і галодным воўкам, які ўжо пусціў сліну, наладзіўся падсілкавацца, а яму – вось табе кукіш з маслам. Па ўсім востраве сіне віліся брухатыя пры выдыху, хісткія і працягла сцятыя на адлёце дымы, нібы гэта самі чэрці гуртам курылі на тым свеце. Пякельнымі здаліся тыя дымы завучу. Ён не мог і галавы прыкласці, да якога кінуцца. Недарма кажуць: лаві вецер і дым у полі. Загрызуць, зацкуюць, злыдні, падумаў Мярэжа. Да чаго ж вынаходлівыя. Не трэба губляць твару і галавы, супакойся: трымай марку і май вытрымку. Не забывайся, з кім маеш справу. Тут галоўнае быць мужыком, нават крыху беспрытульнікам, што значыць адчуваць вечнасць і давяраць лёсу: ні разгубленасці, ні роспачы, ні злосці і лаянкі. Яго без меры зацікавіла, адкуль усе ж бэрэцца такое мноства дымоў, Няўжо на гэтым востраве столькі чарцей. Чарцей, на яго канчатковую думку, сапраўды аказалася занадта: усе, хто тут быў, чэрці і адно галчанё. Падшыванцы куродымілі мінулагоднімі конскімі яблыкамі, раскладзенымі па востраве. Яны не гарэлі, а тлелі, як і высахлы на дубовых пнях грыб трутавік. Не, такіх вынаходлівых трэба біць і плакаць не даваць. Па тры разы на дзень, і яны будуць... Дадумаць Мярэжа не паспеў. Востраў раптам ажыў, тубыльцы выказалі сябе. Адкуль толькі паперла так голасна, галасна, гучна і нават з перакатамі рэха. Марцовыя каты, падцяўшы хвасты, абавязаны моўчкі спраўляць свае вяселлі. Мярэжа падняўся на вяршыню вострава. Назбіраў сухога ламачча, конскіх яблыкаў, распаліў яшчэ адно, сваё, вогнішча. Разуўся, выкруціў анучы. Абуўся і пачаў чакаць ды наглядаць. Хутка ён ужо дакладна вылічыў, дзе засела яго дзічына. Усе вогнішчы ледзь чадзілі. Адзіны толькі рупіўся дымам што смалакурня. Мярэжа вырашыў дзейнічаць паступова, пакрокава. Падбадзёрыў і пакінуў сваё цяпельца, знарок скіраваў у процілеглы бок ад прыкмечанага ім вогнішча. І толькі тады, калі дым яго не засціў і не выядаў вочы, пераканаўся, што ён нябачны падшыванцам, рэзка змяніў напрамак. Але і наблізіўшыся да жаданага яму вогнішча, да гуку галасоў, не спяшаўся. Кусты тут былі не надта ўкрыўна-высокія, па пояс, мо трохі вышэй, падкрасціся зусім непрыкметна не выпадала. Ён сцягнуў з сябе кіцель, прысеў на кукішкі і пачаў рухацца гусінай хадой. Але нядоўга, не варта ўсё ж гвардыі сержанту і завучу ўпадабляцца гусаку. Хутка ён ужо поўз па-пластунску, старанна пазбягаячы кустоў лазы, каб няўзнак лішне не пахіснуліся і не трэснулі. Усцешваўся, што поўзаць па-пластунску яшчэ не развучыўся. Сарочка на локцях і жываце, штаны на каленях прамоклі адразу: адкажаце і за гэта, – помсліва і радасна думаў сам сабе. Неўзабаве ён ужо выразна бачыў усіх. Шасцёра. Яны сядзелі вакол вогнішча. Па цэнтры – глухі Васька, больш за іншых бачны яму, што надало Мярэжы імпэту: ну, Васёк, ну, Васечка – трапіў жучка ў панскую ручку. Разлік будзе па поўнай, без здачы. Знешне Васька выглядаў не надта паглядна, каб не сказаць болей, нехлямяжа. Больш падобны не на дзетдомаўца, а на бабу Ягу. Хударлява-сухенькі, расхлістаны, шчупленькі. Падабенства да бабы Ягі надаваў і Борка, што, як у кубле, уладзіўся на галаве ў Ваські. Гэты Борка да ўтрапення падобны быў да свайго гаспадара. Такі ж лядашчы, чарнява-нехлямяжны. Адным відушчым вокам уталопіўся ў завуча, які ўсё яшчэ працягваў паўзці. Галчанё абвесціла трывогу, не выключана, выказала здзіўленне, а мо і задавальненне, убачыўшы нялюбага яму чалавека, ворага, распластанага на зямлі. Заверашчаў не сваім крумкачова-дурным голасам. Але адразу ж набыў і свой: каарр, каарр. І затанчыў, заёрзаў на Васькавых кудлах. Здагадлівы, праніклівы, адзначыў пра сябе Мярэжа, ведае кот, чыё мяса з’еў, адкручу разумную галоўку і кіну сабакам. – Ну чаго табе, дурык, трэба, – прылашчыў і супакоіў Васька свайго птушынага ведуна. Па правую ад Ваські руку сядзеў вушасты, з насцярожна-натапыраным кашчавым тварам і заўсёды слёзна-вільготнымі вачыма хлопчык, што нядаўна трапіў у дзетдом і яшчэ не прыцёрся да яго – Міколка. Свежанькі, падумаў Мярэжа, а вушы нашы. З такімі вушамі – калі ласка ў наш дзетдом, будзем вельмі радыя. – Уцякаем, – канькаў Міколка. – І сёння біць будуць, а я яшчэ не прывык. – А ты прывыкай, – суцяшаў Васька. – Раўняйся на Борку: нагу яму зламалі, вока выбілі. А ён усё яшчэ той жа самы. Пацан. – Твой Борка з урокаў не збягаў, завуча на пацвельваў. Чоўна ў яго не краў. – Не, не ўцякаў, завуча не пацвельваў і чоўна ў яго не краў, – пагадзіўся з Міколкам Васька. – Во бачыш... – Не я бачу, Борка адным вокам ды добра бачыць: у вольным яго жыцці завуча няма і човен яму не патрэбны. А то б... Шыраны, кавыраны, увесь перакурочаны, а смелы. Чалавек, як яму і не баліць. – Табе таксама на баліць быць смелым, – пакрыўдзіўся Міколка. – Ты ўсё роўна не чуеш ці чуеш толькі напалавіну. Глухога ў адзін бок можна біць і яму не баліць. – Баліць, – уздыхнуў Васька, – усебакова баліць. Уцекачы прыціхлі каля свайго вогнішча. – А ты ад чаго глухі? – спытаў Ваську паплечнік па ўцёках, што сядзеў насупраць яго. Такі ж, як і ўсе, з невядома чым перапэцканымі вуснамі і нават носам, дзюбкай, але паўнакроўна чырванашчокі і з хуценькімі чорнымі вочкамі. Ён таксама ў дзетдоме нядаўна. Па ўсім, са свежанькіх, з навічкоў скалаціў сабе хеўру Васька. Далёка пойдзе, калі лёгкасрай не спыніць – не прыб’юць і ў турмах не згубіцца. А можа і ў людзі выйсці. Наваспечанага ж дзетдомаўца прывяла ў дзетдом бабуля: – Цяжка. Пакуль здолела – цягнула. А цяпер адчуваю, ніякіх гізунтаў ужо няма. Буду паміраць. Пакінула ўнука дзяржаве, а праз два тыдні, як пераказвалі, памерла. Адышла ціха, на печы. Толькі яшчэ праз тыдзень яе на печы і знайшлі. – Ад чаго я глухі? – перапытаў новенькага Васька. – А надакучыла на абодва вухі лухту слухаць. А з адным вухам можна і дурнем прыкінуцца. Хоць у гэтым пашанцавала... А калі па праўдзе, на вайне ўсё, – з напускной абыякавасцю адмахнуўся Васька. Разумееш жа, вайна. Бомбы, снарады, самалёты, мінамёты: бух ды бух, бах ды бах. Вось, калі з акружэння выходзілі і закрыўся на адно вуха. Пад выбух бомбы бокам адным трапіў. – Кантузія па-ваеннаму называецца, – давёў да зацікаўленых слухачоў Лёнька Куб. Прозвішча Куб і сутнасць яго таксама куб – што ўшыркі, тое ж і ўвышыню, у росце. Заўсёды з усіх бакоў кубаметравы. Не выцягваўся і не пашыраўся. Не старэў, хаця быў старэй за кожнага, каго заманіў на востраў Васька. Мо таму, што быў надта лянівы, непаваротлівы. Дзіўна, як ён апынуўся разам з усімі тут. Мо калі толькі на руках ці плячах неслі, хаця такога паносіш – кілу на ўсё жыццё займееш. Але ж у яго прымарожанай кубовасці заўжды месцілася праўда: – І давай не хлусіць. Ніякая ў цябе не кантузія, а канфузія з прыпадачнай канвульсіяй. Дзядзька на базары за яблыкі перапонку перабіў. І правільна, не ўмееш у лужу пя…дзець – не пужай рыбу... Кантузія... Васька зрабіў вочкі шчылінкай: – А ў мяне і лодка яшчэ ёсць, – здаецца, зусім не дарэчы выдаў Васька, але галчанё падтрымала яго і пацвердзіла гучным птушыным: каарр. І яшчэ раз: каарр. – Спёрр, стыррыў! – падвоеным рэ адбіўся ад птушынага дуплета Куб. Ён ужо нагаварыўся ці не на тыдзень. І нават Васькава лодка яго ўжо не цікавіла. – Дурань, – не сцярпеў Васька, не даючы Кубу верху. – Лодку вада прынесла, з замежжа, з саміх Карпат. Ты, Куб, спаў, як соня, усе спалі ў шапку, калі рака рушыла, крыгаход пайшоў. А я ўкаравуліў. Выйшаў на бераг, а на крызе лодка плыве. І калываецца, як кланяецца мне, просіць, каб я яе выбавіў з плену крыгаходу. Я ледзь не загінуў, праз крыгі прабіўся да яе, бо яна была прызначана мне. І ніколькі гэта не лодка, а шлюпка марская. Крыху меншая за кацер. Але як кацер. Вада спадзе, пойдзем у плаванне. Куды яна сама жадала дастацца. У мора-акіян. – У мора-акіян! Платы звяжам і рушым, – узрадаваўся чырванашчокі. – На марскую вайну. Пішчалі, марціры і ятаганы. Даеш абардаж. І бойка баявымі сякерамі. – Шаблямі, – паправіў яго Васька. – Чорны сцяг падымем з чэрапам і касцямі. І я буду галоўным. Толькі не аднавокім, а глухім, што ўвогуле адно і тое ж. – Гэта будзе пірацкі карабель? – запытаў Куб. – Так, пірацкі карабель! – А лодка дзе? Куды лодку? – Якую яшчэ лодку? – здзівіўся Васька. А Борка ад абурэння вышчыпнуў на галаве яго пасму валасоў. І гучна нешта абвясціў усёй хеўры. Гэта птушына-дзетдомаўскае “нешта” зразумелі ўсе, і адразу: – Атас! Атанда! Шухер!.. Мярэжа ў поўны рост навіс над уцекачамі. На тую хвіліну вельмі падобны да іх. Перапэцканы зямлёй, зялёным малозівам маладой травы, абвешаны мінулагоднім бадыляччам, прамоклы. І ў завяршэнне дзетдомаўскага, а мо і пірацкага партрэта – у кургузай, да смеху недарэчнай, мечанай Боркам Васькавай шапцы. Першым пасля абяцанага шухера апамятаўся Васька. Хутчэй за ўсё, да непаразумення яшчэ разгублены: – Ташноцікаў трэба? Не жадаеце свежых ташноцікаў? – Ташноцікаў! Якіх яшчэ ташноцікаў? – з падвываннем выгукнуў Мярэжа. – Яшчэ і здзекуецеся? – Мо крыху штучна, а мо і на самой справе непадробна палаючы гневам. – Ташноцікаў, ташноцікаў? Гэты ягоны ўгневаны крык быў, пэўна. чутны і ў дзетдоме. – Хіба яшчэ ёсць і іншыя, большыя за вас ташноцікі? І ў яго запытальнам і трохі разгубленым голасе ўжо не адчувалася ні пагрозы, ні гневу. Хутчэй здзіўленне і мальба. – А што гэта за ташноцікі? Што за звер такі, і з чым яго ядуць, ташноцікі? У маленстве Мярэжа, як і яго равеснікі, усё спытаў на зуб. Усё еў: заечую капусту і заечы часнык, шчаўе свойскае і конскае, ад межава-вясновай і летняй адсутнасці спажыўнага і за кампанію, зморшчаную яшчэ завязь яблык, сліў, ад якіх рот сціскаўся падобна курынай гузцы. Еў амаль усё з таго, што немагчыма, супрацьпаказана і забаронена есці, нават паслён – бздніку, тое, што назвай ужо вызначае – непатрэбства, гадасць. Вельмі ж хацелася самому дасведчыцца, а ці сапраўды гэта ўжо такая несусветная гадасць і ёй можна атруціцца. Не атруціўся, цягнуў у рот, і ўсё было неверагодна смачна, бо з чаканнем болю атручвання і суцяшэннем яе адсутнасці. У вайну ўвогуле надаралася днямі пасціцца, нічога не есці. Але ён так і не зведаў, не паспытаў ташноцікаў. – Смаката, – адказаў Васька. – Двойчы і ўвогуле смаката, таму што ташноціць і ванітоціць. З рота прэ, а жывот рады. Мінулагодняя, непрыбраная ў полі бульба. Картоха мерзлая. Здзіраеш скурку, яна сама злазіць – лепіш аладкай, пячэш і ясі. Мы з мамай вайну перамаглі на ёй... Ташноціць, а смачна. – І я хочу смачна, – сказаў Мярэжа. – Дайце і мне ташноцікаў. Усе шасцёра ў дзве пары рук працягнулі яму па рудой пляскатай аладцы. Мярэжа адкусіў і адчуў, што і праўда – муціць. А шасцёра чакалі, што ён скажа, як зацэніць. І кульгавае галчанё адным вокам чакала, цікуючы за ім зверху, на кубле Васькавых валос. Мярэжа сабраўся і мужна адкусіў яшчэ раз. І смак ташноціка здаўся яму ўжо не такім брыдкім. На трэці ж раз ён ужо зусім прыйшоўся завучу да душы: шкада, што ў яго маленстве нічога не ведалі пра ташноцікі. А цяпер бы масла ды солі не зашкодзіла. Мярэжа ўсміхнуўся, і ў хлапчукоў мурзата паплылі твары. Завуч ужо еў ташноцікі на ўвесь рот, з прыцмокам, нібыта нічога лепшага есці раней не давялося. Вось так, каля вогнішча ды са сваімі адналеткамі, якім ужо не суджана паспытаць пасляваенных ташноцікаў. З той жа асалодай, з якой колісь упляталіся падсмажаныя на агні, упалыя з дуба і залеглыя ў траву на зіму жалуды, праросткава ўжо набрынялыя вясновай усходжасцю. Напоўніцу ўплятаў свежанарослую маладую квецень хвоі, падсмажанай на агні. Ташноціць, а журліва смачна... Пэўна, таму што ці не так падсвядома ўваходзіць і праходзіць з усім, што цягнецца ў рот само, дзяцінства, якое непазбежна трэба паспытаць ротам, языком. І дзень больш ужо не здаваўся безнадзейна сапсаваным. Адно толькі Мярэжа пашкадаваў, што так і не прыкмеціў, не адчуў, калі развітаўся з самім сабой, дзе, калі і як гэта адбылося. Шкада, шкада, што больш ужо як раней, нічога не ташноціць і не ванітоціць. А тое, што ён сёння такі замурзаны, брудны, вопратка брудная і ногі мокрыя: гразь не сала – высахла і адстала. І ногі прасохнуць.   Лёнька бярэ “вярхушку” Нам патрэбны быў новы верхавод, завадатар. Гэта стала відавочна, як толькі дзетдомаўская палундра выехала за нашы вароты. Дагэтуль завадатарам быў, ці трымаў вярхушку, як у нас казалі Палын. Важак быў нічога: калі спіць – з палкай прайсці побач можна было. Толькі, на маю ды і нашу агульную думку, дарэмна ён запісаўся ў баксёрскую секцыю: вучонага вучыць – толькі псаваць. Да ўсяго, руля, нос яму скруцілі набок, пэўна, зусім не баксёры. І ён пачаў помсціць зусім не баксёрам. Біцца пачаў усялякімі фукамі, друкамі і фінтамі. Але ён з’ехаў, як нам даводзілі, у шчаслівае самастойнае жыццё. І цяпер Палын недзе чалавек. І гімнасцёрку, і галіфэ, і боты, пэўна, атрымаў. Яго разам з хлопцамі з нашага дзетдомаўскага духавога аркестра прынялі ў дзяцей палка, каб з цягам часу накіраваць у ваеннае музычнае вучылішча, а то мо і ў сувораўцы. Так дзетдом адразу пазбавіўся свайго духавога аркестра. Але цацкі, інструменты засталіся. Гэта, як у кніжках пішуць, толькі прадмова. Нам неадкладна патрэбны быў павадыр, завадатар. Верхавод. Без яго, без вярхушкі, у прыстойна-нармалёвым дзетдоме немагчыма, які ж гэта куратнік без свайго пеўня. І дрэва без верхавіны – агрызак. Нехта абавязкова павінен трымаць верх, інакш ні кукарэку – хто ў лес, хто па дровы. Ніякага ладу, справядлівасці, закону. Некаму парадкаваць нас, тварыць суд і спраўляць прысуд у справах, што непадсудны выхавацелькам – васпіткам. Пачнецца наразбярыха і анархія, а верхаводаў ужо будзе што сабак нярэзаных. І кожны гаўкае і кусаецца. У нас на завадатара мелася дзве асобы. Адной мы адмовілі адразу. Я назаву толькі мянушку, а вы мяркуйце самі, што гэта за верхавод. Мяняла, так мы яго нараклі. Сапраўдны рымскі мяняла: дваццаць капеек ды яшчэ дваццаць капеек – рубель сорак, і ўсяго тры пяцьдзясят: баш на баш і з прыдачай, рэчава і за грошы. Адным словам, жмот і крахабор з цененька-ліслівым галаском і тоненькімі ручкамі, з якіх ніколі і нікому нічога не выпадала. Другі на завадатара, здаецца, падыходзіў. Таксама разам з Палыном у духавым аркестры іграў. Такім чынам цяпер быў як беспрацоўны. Хаця напалову толькі беспрацоўны, у футболе толк ведаў: корнеры, афсайды, пенальці. Пендаля, калі ўзнікала неабходнасць, мог добрага і лёгка кожнаму з нас даць. Па ўсіх пунктах Лёнька Крутагаловік падыходзіў на верхаводу. Але меў непапраўную загану: быў рыжы. Ад кончыкаў пальцаў да бубна, макацоўбіны. Да ўсяго, пеўневая яго галава сядзела на плячах, як у агароднага пудзіла апоўдні пры ветры. Круціў ён галавой. Як тая лясная ці балотная птушка, да якой быў падобны, ад якой і атрымаў сваё прозвішча. Рыжы ды яшчэ галавой круціць – ёсць над чым думаць сур’ёзна і ўсебакова. А Лёньку страшэнна хацелася ўзяць “вярхушку” паўладарыць, пакіраваць маленькім калектывам. Футбалісты, яны ўсе такія. Мы ў параўнанні з ім былі недамеркамі: кілаграм на фунт сушоных. Ён жа на дзве галавы вышэй за кожнага з нас. І хаця гэтая галава была рыжай і крутлівай, я не сказаў бы, што яна варыла горш за нашыя, па-дзетдомаўску правільныя, бялявыя ды чарнявыя. Апроч таго, ведалі, у вайну бацька яго быў камісарам партызанскага атрада. І Лёньку, у адрозненне ад нас, беспародных і звычайных, павінны былі накіраваць у спецдзетдом, дзе выхоўваліся сіраты выбітных і заслужаных людзей. Але так склалася, што ён апынуўся разам з намі, што, зразумела, адразу вылучала і ўздымала яго над усімі. Яшчэ за адну справу мы аддавалі належнае рыжаму крутагаловіку. Ён сядзеў у карцары. Гэта было даўно. Але праўда. Ён не курыў, але пакурваў. Яго прыхапілі. Дырэктар дзетдома ў абед высыпаў яму ў талерку пачак махоркі – самай што ні на ёсць лепшай, маршанскай, знайшоў жа якой караць. Лёнька шпурнуў тую талерку са славутай маршанскай махоркай дырэктару ў твар і трохі на кіцель – развешаў локшыны, як медалі, за што і пацярпеў. Свайго карцара ў дзетдоме не было, але назва існавала – пограб з лёдам, дзе ўлетку захоўвалася ўсё, што магло сапсавацца, а зімой – астатняе, патрэбнае ў любую пору, ад бульбы, буракоў да морквы. Лёньку не пашанцавала, а мо і наадварот. Пашанцавала. Ён трапіў у прамежак паміж мясам і ўсім астатнім. Больш бульбай. Бульба яшчэ была мінулагодняя, таму з непрыемным пахам. А ад мяса ўжо і духу не засталося: лёд, засыпаны тырсой, чым яго, мяса, зразумела, прыкрывалі. Лёнька пры лёдзе і смярдзючай ужо бульбе адсядзеў цэлы дзень і цэлую ноч. Мог бы і болей, і сядзеў бы як міленькі болей, але ўчадзеў – нехта прыкрыў выцяжную трубу. Пачало ванітаваць, а да ўсяго дапякалі пацукі, надта ж бессаромна нахабныя, асабліва калі чалавек прыняволены. З пограба Лёнька выйшаў героем, хаця ў вочы і ўслых пра гэта не гаварылі: справа ў дзетдоме звычайная, жыццёвая, як гэта звычайна ў жыцці адбываецца: сёння ты герой, а заўтра – скула на адным месцы, што адбылося з Лёнькам яшчэ да таго, калі ён патрапіў да нас. У дзетдом яго прывёў дзядзька, родны брат Лёнькавага бацькі. Ён быў ляснічым у казённым лесе. А пасля вайны попыт на лес быў неверагодны. І ў яго вадзіліся добрыя грошы. Лёнька расказваў: на свае вочы бачыў тугі жмак і не адных толькі рублёў, але і дзясятак, паўсотак. Ён пасля смерці маці жыў адзін у хаце. Галодны, халодны і вашывы. Вошы, што проса, сыпаліся з галавы. Таму ў школе сядзеў адзін за партай, самай апошняй у класе. Адсадзілі ад усіх іншых вашывых, але не так. Дзядзька зжаліўся і здаў у дзетдом. На развітанне купіў марожанае, даў рубель, а да гэтага справіў новыя, пераліцаваныя з яго апраткі штаны з чортавай скуры, картовую сарочку такога ж кшталту і новенькі абутак: белыя анучы і яшчэ з водарам балота і свежа дранай, не зусім прасохлай лазы пасталы. Гэта быў ці не першы новы Лёнькаў абутак. Ён, як акрылены, на сёмым небе ад шчасця, неўпрыкмет агораў дарогу ад свайго сяла да дзетдому. Стаяў звар’яцелы ад спёкі дзень, нават дарога ўжо з самага ранку пасівела і стаілася ў задумлівай сталасці. І па такой дарозе радасна брыў рыжагаловы хлопчык. Весела пырскаў з-пад новых пасталоў белы з шэрымі каменьчыкамі прысак. Адзіным Лёньквым клопатам было ўберагчы ад гэтых вясёлых пырскаў новыя белыя анучы і пасталы, пранесці, не запляміўшы, у будучае шчаслівае жыццё. Але ў дзетдоме пасталы, анучы, як і штонікі з сарочкай адабралі. Апранулі ў сінія з палоскай штапельныя ці сацінавыя штаны і нязвыклыя яму і нагам рыплівыя чаравікі, што толькі палохалі скрыпам. Вымылі карболкай галаву, прапарылі цела і адправілі ў ізалятар. Той жа ночы Лёнька выцерабіўся з замкнутага на ключ ізалятара. Знайшоў і апрануў сваё яшчэ непрыбранае і неспаленае адзенне і даў драла. Збег з дзетдома. Яго адлавілі ў першым жа бліжэйшым горадзе. Адправілі ў дзіцячы прыёмнік-размеркавальнік, да высвятлення, хто і што ён за цаца. Чаму бадзяецца адзін па свеце і на волі. Лёнька спрабаваў уцячы і з ізалятара. Таму што яго адзенне таксама адабралі і ў дзіцячым прыёмніку-размеркавальніку. Выдалі ўсё казённае і добра зношанае, што Лёньку прыйшлося зусім не даспадобы, не ў яго натуры было развітвацца са сваім. Толькі ж дзетпрыёмнік не дзетдом, у ім, не як у Пронькі за сталом, лішні раз паветра не сапсуеш. Не занаровішся і не забалуеш. Уваход і выйсце – пад замком. А ў пераканаўчы дадатак на варотах у падворак самы сапраўдны вартавы салдат з вінтоўкай і прымкнутым штыхом. Плот з усіх чатырох бакоў свету – пад калючым дротам. У пакоях жа вокны металёва-закратаваны. Для дыху свежым паветрам – фрамуга, дзірачка, як у цялічкі плямінка на лбе. Толькі Лёнька галавасты, урадзіўся такім. Ён удала выбавіўся з-пад варты ў пакоі. А на падворку выкарыстаў вялізны хлеў пад дровы. Глухі і запушчаны дравянік, нікім як варта не даследаваны. З даху таго дравяніка яго і знялі, як шпака са шпакоўні. Надта ж пільным аказаўся на варотах салдацік з вінтоўкай. Кінулі ў сапраўдны карцар, і блізка не раўня дзетдомаўскаму. З завалай на акаваных дзвярах і на свірнавым замку. І ў сярэдзіне не разбяжышся, тры крокі направа, тры налева, голыя каменныя сцены і прымкнуты да іх удзень голы ложак. І на ўвесь дзень – акраец хлеба, прысыпаны соллю, кубак ледзь цёплай вады, праўда, з цукрам. Чай. Не, што ні кажы, але былі і сярод дзетдомаўцаў людзі. Праз усё прайшлі, хаця да турмы і не дасягнулі. Але гэта, не выключана, яшчэ наперадзе – жыццё доўгае. Мы сядзелі ў самым вялікім для хлопцаў дзетдомаўскім пакоі – двац­цаць чатыры ложкі. Занадта, але вокны ў сонечны бок з абедзвюх сценаў і адчыняюцца, на шпінгалетах. Можна пасля адбою і ў мёртвы час цішком слізнуць з пакоя долу і заняцца сваімі справамі. Цяпер жа пасля адбою і адчапной праверкі дзяжурнай васпіткай мы ўсе былі на месцы. Вырашалі, каму аддаць вярхушку. Палын з’ехаў і не прызначыў пераемніка. Абодва кандыдаты, Мяняла і Крутагаловік, сядзелі за дзвярыма ў агульным калідоры, вонкі. – Крутагаловік – не. І гаворкі няма, – у адзін голас заявілі Толік Хмыр і Яшка Кныш, падпявалы і памагатыя, шасцёркі Мянялы. – Вярхушку – Мянялу! Тут узняўся такі гвалт, – сабачыя вяселлі і вясновыя разборкі гракоў – памяркоўныя гутаркі. Я ўжо казаў, што большасць з нас думала пра Мянялу. Але яго пасобнікі бралі на горла. Валтузіліся галасамі доўга. Ахрыплі, асіплі, але так да нічога і не дамовіліся. Вырашылі паклікаць абодвух прэтэндэнтаў: няхай самі хоць на кулаках даказваюць, хто з іх найбольш вярхушкі варты. І ўсё ж галасіць не спыніліся. – Крутагаловіка, Крутагаловіка, – сіпеў нехта за печчу. – Крутагаловіка, – устаўляў, лежачы на ложку, свае дваццаць капеек і я. – Рыжы, – ці не ў дзясяты раз піскнуў кургузы Яшка і схаваўся за шырокія плечы Хмыра. Лёнька стрымаўся. Пагардліва хітнуў галавой: – Пушкін быў таксама рыжы. Я не хацеў пярэчыць Крутагаловіку. Але неяк само вырвалася: – Нічога загнуў, арапа заправіў. Пушкін – сам з арапаў. – З арабаў, – паправіў мяне Лёнька – а ўсё роўна – рыжы. – Брахня! Арабы як негры. Чорныя. Рыжых сярод іх не можа быць. Крутагаловік холадна зірнуў на мяне, як прымяраўся: – Юшку табе пусціць, ці што? Каб паразумнеў. Стукнемся? Стукацца мне з Лёнькам было ўсё роўна, як нашаму Бобіку, калі ён стырыць пайку хлеба, а яго зловяць: адразу ж набок, лапкі ўгору і белае чэрава напаказ. Але тут я не пажадаў лапкі ўгору: – І стукнемся, і хукнемся, – распаляў мужнасць, выдзіраючыся з ложка і з натоўпу хлопцаў, цалкам упэўнены, што Крутагаловік расквасіць мне хлебарэзку. Выратаваў Чмых. Звыкла чмыхнуў і надзьмуўся гістарычнай важкасцю моманту: – А бацька ў камісарах партызанскага атрада таксама быў рыжы? Усе разам са мной замёрлі. Лёнька яшчэ больш парыжэў і выціснуў: – Таксама, – і апусціў рукі. Я зразумеў, што ў яго ўжо няма ахвоты біцца са мной. І мне ўжо было да лямпачкі, якой масці быў Пушкін. Добрую хвіліну Лёнька стаяў не кратаючыся. Потым павярнуўся да мяне. Я нават не пазнаў яго. Твар як пераліцаваўся, медна заветрыўся. Выразна пазначыліся скулы. Значна пазней мне даводзілася бачыць такія твары ў тых, хто амаль што не ведаў пакояў. Увесь час у лесе, тайзе ці каля вогнішча і ракі. Гэта была ўпартая і зацятая парода людзей, няздольная ні ў чым саступіць нават самому чорту. – Ну і што? Рыжы! Увесь у мяне, а я яго сын. Ну, налятайце фунт сушоных. Мяняла бачком, бачком пачаў набліжацца да Лёнькі, як заўсёды перад бойкай. Пачынае з боку, б’е першым, нечакана і балюча. Лёнька стаяў не кратаючыся і ўва ўпор глядзеў на Мянялу, мядзяна апальваючы таго рыжмоццем. Тут зноў выкаціўся Чмых, толькі цяпер ён ужо не чмыхаў. Зусім не ўласціва сабе, разважліва, бязчмыхава сказаў: – Ну і што, што рыжы. Чым рыжэй – тым даражэй. Прымаўка такая ёсць. Мы моўчкі пагадзіліся з ім і з прымаўкай.  

Мост Апавяданне 26.09.2021 – пачатак Зараз пакрысе надыходзіць восень, і я міжволі прыгадваю тую самую. Не хачу ні вяртацца туды, ні рабіць гэтую падобнаю да той. Не кажу, што мне цяпер нешта не падабаецца ў маім жыцці і што я сумую па мінулым. Мінулае само вылазіць у цяперашні час, выяўляецца ў дробных элементах надвор’я ды ў вулічнай восеньскай атмасферы. Хачу сказаць толькі адно: тады было добра. Ні пра што не шкадую: ні пра тое, што было, ні пра тое, чаго не стала. Мы памыліліся тады. Але людзі маюць права на памылкі так жа, як і маюць права на іх выпраўленне. І адзінае, пра што я шкадую, – што мы не выправілі нашых памылак. Я не да канца помню, што менавіта адбылося. У маёй памяці захаваліся толькі пачуцці, нейкія кадры без перадгісторыі і эмоцыі, якія я тады адчувала. Не помню канкрэтна. Згодна з маімі нейкімі ўрыўкамі памяці, ён памёр. Аднак мне здаецца, што мы бачыліся пасля яго смерці. То бок ён не мог памерці, так? Я не ведаю. Напэўна, добрай ідэяй было б апісаць усё, што жыве ў маёй галаве. Ніжэй будзе прадстаўлены архіў маіх думак і пачуццяў.   Архіў 25.12.2017 – я абяцаю Я абяцаю табе. Я абяцаю, што больш не буду крыўдзіцца і злавацца, калі ты будзеш доўга мне адпісваць. Абяцаю, што больш не буду жадаць штодзённа бачыць цябе. Абяцаю, што не буду марыць праводзіць кожную хвіліну свайго жыцця побач з табой. Абяцаю, што больш не буду спрабаваць затрымліваць цябе пры развітанні. Абяцаю, што больш не буду з маленнем прасіць цябе зайсці да мяне. Я… абяцаю.   18.03.2021 – оцэдэ Наогул, у мяне ёсць падазрэнні, што ў мяне можа быць OCD, бо я не магу спакойна жыць, калі нейкія рэчы не на сваіх месцах. Тое ж самае і з табой, бо я адчуваю, што не ўсё на сваіх месцах. Я адчуваю, што яшчэ не ўсё сказана. Я ніколі не выкарыстоўвала людзей для ўласных патрэбаў. Таму мяне абражае такое стаўленне да мяне. Я не разумею, як можна ставіцца да людзей як да смецця. Ты ведаеш, што ты вымушаеш 1 мяне адчуваць сябе смеццем. Гэта спосаб самарэалізацыі? Ты ведаеш, што мне не было ад цябе шмат патрэбна? Я магла б быць тваім сябрам, і я хацела быць тваім сябрам. Але ты гэтага не хацеў. Я проста не разумею, як можна настолькі не цаніць іншых людзей. Мне крыўдна за сябе, мне проста крыўдна за сябе. Магчыма, я б магла як ніхто іншы разумець цябе. І, ведаеш, нягледзячы ні на што, я табе ніколі не жадала зла. І яшчэ адна рэч. Я кахала цябе калісьці. Гэта і так было зразумела, але гэта ніколі не было сказана. Хоць цяпер скажу. І я ведаю, што гэта ніколі не было ўзаемна. Ніколі. Не твая віна ў гэтым. Але твая віна ў тым, што ты зрабіў з таго, што паміж намі было.   01.05.2021 – яму У маім горадзе спякотна, але мне падабаецца месца, у якім я жыву. Я больш ніколі не буду пісаць табе. Я часамі маю сны пра цябе, але гэта нічога. Усё скончана. Я дагэтуль не магу зразумець цябе. Я не магу зразумець таго, як можна так ставіцца да іншых людзей. Так, ты трактуеш мяне як смецце, і я адчуваю сябе смеццем з-за цябе. І я амаль упэўнена, што я не адзіная такая. Гэта цікава, але, здаецца, я дагэтуль сумую па табе. Я б сапраўды вельмі хацела пабачыць цябе калісьці. Я б вельмі хацела зноў абняць цябе. Я б хацела паразмаўляць з табой. Нармальна. Як нармальныя людзі размаўляюць паміж сабой. Але гэта здаецца немагчымым. Ты проста… смецце. Не я, а ты. З аднаго боку, ты вельмі моцна змяніўся па стаўленні да мяне. Ведаеш, ты цяпер абсалютна іншы чалавек, зусім не той, з кім я была шчаслівая калісьці. Але рэч у тым, што ты ніколі не змяняўся. Парадокс. Я любіла таго ж д’ябла, які трактуе людзей як смецце. Падобна, я была наіўнай. Калісьці ты быў маім сапраўдным каханнем. Я больш ніколі не напішу табе зноў.   04.05.2021 – правал Я прайграла. Я напісала яму зноў. Я так хацела яго пабачыць… я запрасіла яго на сустрэчу. І, канешне ж, ён дагэтуль не адпісаў. Я ненавіджу яго. Я сапраўды ненавіджу яго. Ніколі не варта абяцаць зрабіць тое, што мы не можам зрабіць. Гэта прывядзе да таго, што мы не стрымаем слова.   04.05.2021 – што гэта такое? Я не ведаю, што гэта такое. Я не ведаю, што мне патрэбна, я не разумею, што адбываецца ў маёй галаве. Я проста адчуваю патрэбу сустрэцца. Я не ведаю, з якой мэтай я хачу сустрэцца. Пэўна, згодна з натурай чалавека, спадзяюся на нешта лепшае, чым ёсць цяпер. Мае спадзяванні неадэкватныя. Я не магу і не хачу іх апраўдваць. Зрэшты, напэўна, і так усё зразумела. Што будзе? не ведаю. Што я табе скажу? Што я цябе ненавіджу? Ці што я хачу з табой дыялогу? Што я па табе сумавала? Ці проста спытаю, як жыццё. Божа, як я даўно цябе не бачыла... Я больш не магу з гэтым змагацца. Дзякуй, што згадзіўся.   05.05.2021 – гэта Сёння гэта здарыцца. Здарыцца нешта, чаго я так доўга чакала. Сёння ідэальны для гэтага дзень. Сёння 5 траўня. Прайшло роўна 3,5 гады. Remember, remember the 5th of November!.. Ох-ох-ох, гэта ўсё такая бязглуздзіца! Чаму людзі такія ірацыянальныя? Чаму яны робяць так шмат абсурдных рэчаў? Магчыма, гэта тое, што адрознівае людзей. Іх эмоцыі і ірацыянальныя ўчынкі, якія былі выкліканы гэтымі эмоцыямі. Людзі дзіўныя. Нельга прадказаць іх спадзяванняў. Яны – ідэальная рандомнасць.   05.05.2021 – оцэдэ 2 Ці гэта было тое паведамленне, якое знішчыла ўсё? Я сама не ведаю, што гэта было, але мне хочацца верыць, што… У лепшае верыць проста, і ўсё. Проста мне балюча ад таго факту, што раней я не была пустым месцам, а потым раптам стала. Проста можна было гэта зрабіць 100500 іншымі спосабамі. Усе людзі схільныя жыць мінулым часам. Гэтага не робяць ці людзі шчаслівыя, ці вельмі моцныя, ці тыя, якія мінулага не маюць. Тры з паловай гады таму (роўна) я была шчаслівая. Ведаеш, часамі нейкія моманты моцна трапляюць у душу. І, нягледзячы на тое, што такіх момантаў у жыцці можа быць нямала, бывае балюча ад іх страты. «Забыть одну жизнь — человеку нужна, как минимум, еще одна жизнь». Нібы гэтую долю я пражыла, але людзі могуць быць немоналюбамі. Гэта не значыць, што чалавек кідаецца на ўсіх, каго бачыць. Гэта значыць, што чалавек можа цаніць некалькіх людзей адначасова. Хаця, здаецца, што няма за што цаніць. Ёсць рэчы, пра якія я б вельмі хацела забыць. Я не змагла сказаць гэтага нармальна. Ты будуеш сцены. І выстаўляеш мяне дурніцай. Гэта натуральна. Ты і сапраўды нічога не можаш зрабіць. Мне проста балюча, што я раптам стала для цябе нікім. Гэта можна было зрабіць мноствам іншых спосабаў. Спадзяюся, што я цябе чамусьці навучыла і што іншым людзям, якія могуць быць блізкія табе, будзе лепш, чым мне.   07.05.2021 – лёс Тое, што павінна адбыцца, адбудзецца і так. Што б мы ні рабілі. Яно адбудзецца. Можа існаваць некалькі дарог, якія вядуць да аднаго і таго ж выніку. Мы можам выбраць дарогу, але не канцавы вынік. Мы думаем, што маем выбар. Мы думаем, што мы можам мець уплыў на іншых людзей. Мы можам. Але што б мы ні рабілі, залежыць не ад нас. Мы павінны прыняць тое, што ёсць рэчы, якія не могуць адбыцца. Мы павінны жыць з гэтым. Мы не можам змяніць мінулага і нават будучыні. Хаця часамі вельмі хочацца нешта змяніць... Ёсць рэчы, якія не залежаць ад нас. Так смутна, што мы не можам мець усяго пад сваім кантролем… Мы павінны быць гнуткімі. P.S. Ніколі не кажыце людзям, што любіце іх, калі вы не ўпэўненыя, што гэта ўзаемна. Ніколі і ні ў якіх формах. Праз гэта можна страціць гэтых людзей назаўсёды. P.P.S. Хаця калі вы павінны іх страціць, то вы страціце іх і так, не раней, дык пазней. Так што рабіце тое, што вам хочацца зрабіць, згодна з душой.   08.05.2021 – нікому Гэта быў дадатковы момант у скарбонку момантаў, якія я захоўваю і цаню. Дзякуй табе за кожны з гэтых момантаў. Ты быў найлепшай хваробай у маім жыцці.   08.05.2021 – выпадковасць У промнях сонца твае валасы золатам свяціліся, як німб над д’яблам. Ці магчыма, каб гэта быў ты? Падыходзячы бліжэй, я пазнаю паліто, у якім ты быў тры дні таму. Ты мяне пазнаў. Каб пазбегнуць розных рэчаў, якія тэарэтычна маглі б здарыцца, ты жорстка паскараеш тэмп і дастаеш з кішэні тэлефон. Праходзячы зусім блізка, я заўважаю на табе кашулю, якая здалася мне вельмі знаёмай... Мы праходзім міма як незнаёмцы.   07.06.2021 – такі праўдзівы Ты быў такі праўдзівы, такі праўдзівы… Чаму?.. Чаму ты прыходзіш да мяне такі праўдзівы? Я больш не хачу цябе бачыць, чаму ты прыходзіш? Мой мозг малюе твае вобразы для мяне. Каб я магла пабачыць цябе. Ці мая падсвядомасць патрабуе цябе? Гэта такая прасунутая нейрасетка… Я свядома ніколі б сама не прыдумала ўсяго таго, што здольная стварыць мая падсвядомасць. Што, калі ты быў цалкам створаны толькі маім мозгам? Ведаеш, як людзі ствараюць сваіх уласных багоў, мой мозг стварыў свайго ўласнага д’ябла. Што, калі ты ніколі не існаваў? Падсвядомасць хоча жыць у сваёй уласнай суб-рэальнасці. Хоча жыць у болю, таму стварае ўсе магчымасці для пакутаў. Для яе зручна не адрозніваць рэальнасць ад нерэальнасці. Гэта ўсё створана толькі для таго, каб карміць маю эмацыйную патрэбу. Такія пустыя вуліцы, такі пусты свет… Толькі мая падсвядомасць запаўняе ўсё гэта сэнсам ці яго адсутнасцю. Гэта свет вельмі пусты, і ты быў такі праўдзівы ў гэтым пустым свеце...   09.06.202 – віток Наш свет такі бязглузды, у ім жывуць такія вар’яты… Людзі патрабуюць людзей, і людзі любяць людзей, і людзі ненавідзяць людзей, і людзі-людзі-людзі-людзі… Людзі – гэта людзі, дык чаму ж яны павінны так варагаваць паміж сабой? Я зноў пустая. Я пустая інтэлектуальна праз эмацыйнае перапаўненне. Мае ўспаміны заўсёды са мной. Людзей больш няма, а ўспаміны пра іх ёсць. Зрэшты, гэта было б дзіўна, калі б мы маглі губляць успаміны пра людзей адначасова са стратай гэтых людзей. Такім чынам мы маглі б забыць пра ўвесь свой вопыт. І тады мы рабілі б адны і тыя ж памылкі раз за разам. Нашае жыццё магло б стацца неразрыўным колам, і мы, як поні, хадзілі б увесь час па адной і той жа траекторыі. Аднак часам празмерна хочацца пачаць новы віток на адным і тым жа коле...   10.06.2021 – давай дамовімся? Давай з табой разам дамовімся сцерці адно аднаго з памяці? Мы забудзем усё, што паміж намі здарылася, і ўсё, што ведаем адно пра аднаго. Мы перастанем трымаць адзін на аднаго крыўды, нам перастане быць сорамна за свае ўчынкі. Мы страцім усе пазітыўныя і негатыўныя ўспаміны. Мы зноў станем незнаёмымі. Аднак давай з табой разам запішам сабе дзесьці, каб мы прыйшлі ў адно і тое ж месца ў адзін і той жа час. Мы не будзем ведаць, навошта, з якой мэтай і каго мы павінны сустрэць. Мы проста будзем ведаць, што мы павінны туды прыйсці. Мы прыйдзем і пабачым незнаёмага чалавека. І мы пазнаёмімся нанова. Мы пачнем усё з пачатку, як быццам бы паміж намі ніколі нічога не здаралася. Усё будзе інакш. Усё будзе лепш. Мы выправім памылкі мінулага, не ведаючы пра іх існаванне. Калі ласка, давай з табой дамовімся?..   10.06.2021 – істэрыка Чэрвеньскі вечар. Летняя спякота змяняецца прыемнай паслязаходняй прахалодай. Неба красуецца сваім раскошным вечаровым строем, дагараючы колерам цёмнай чайнай ружы на захадзе і мяшаючы блакітны з фіялетавым на ўсходзе. Яшчэ грукочуць трамваі, якія цяпер ужо ходзяць не так часта, як удзень. Над імі нахіліліся жоўтыя ліхтары. Мяшанка чырвоных і жоўтых агнёў ліхтароў і трамваяў дадаюць бляску строю летняга вечара. Дзьме лагодны і пяшчотны вецер. Цвітуць каштаны, стаіць пах акацыі. Гармонію гэтага спакойнага вечара парушае мой істэрычны плач. Я энергічна хаджу туды-сюды па тратуары, часамі падаю на калені ў траву, іншы раз сяду і абдыму калені рукамі, потым устану і зноў пачну хадзіць па асфальце, потым вяртаюся ў траву і кладуся на бок у позе эмбрыёна. Змяняючы такім чынам сваё становішча ў прасторы, я гучна плачу, закрываю твар рукамі, выціраю далонямі слёзы са шчок, хутка ходзячы, махаю рукамі, потым зноў закрываю твар і выціраю слёзы. Мінакі шчыра жадаюць мне дапамагчы і пытаюць, што здарылася. Я адмахваюся рукамі ад іх пытанняў, і ад мяне чуваць толькі тры словы, якія я паўтараю раз за разам: – Гэта было тут, гэта было тут! Усё, што могуць зрабіць разгубленыя людзі, гэта са спачуваннем глядзець на мяне і ці то прыкладваць сціснутыя далоні да сэрца, ці то падносіць рукі да твараў, ці то прыкрываць далонямі вусны. Яны разумеюць, што ў мяне тут калісьці адбылася асабістая драма, пра змест якой яны могуць толькі здагадвацца. Збіраючы вакол сябе ўсё больш людзей, я прыцягвала да сябе ўсё больш ўвагі. І тым больш адмахвалася ад дапамогі, якую мне прапаноўвалі добрыя людзі. Чарговага мінака зацікавіла група людзей, якая сабралася паблізу ад яго дома. Падыходзячы ўсё бліжэй, ён пачаў прыглядвацца да незвычайнай з’явы. Ён пабачыў дзяўчыну, якая ў той момант сядзела на траве, плачучы ў свае калені. Мінак яе пазнаў. Яна не заўважыла, як ён падышоў да яе. Ён апусціўся на калені побач з ёй. Калі ён запытаў, што здарылася, яна пазнала яго голас. Яна паглядзела на яго заплаканымі вачыма. Ён прыабняў яе за плечы. У адказ яна кінулася яму на шыю і пачала рыдаць у яго плячо. Яна трэслася ў яго абдымках. Ён моцна абняў яе. Яна прайшлася сваёй рукой па яго твары, пасля чаго плаўна запусціла яе ў яго доўгія кучаравыя залатыя валасы. Апісаўшы пяшчотны паўкруг па яго галаве рукой, яна спыніла яе на патыліцы. Сваёй мокрай ад слёз шчакой яна прытулілася да яго шчакі. Ён пагладжваў яе па спіне. Так яна застыла ў яго абдымках на некаторы час, лагодна пагладжваючы рукой яго валасы. Міжвольныя гледачы нібы зразумелі, што праблема вырашана і што іх прысутнасць больш непатрэбная. Яны пачалі разыходзіцца, часам азіраючыся, як бы з мэтай упэўніцца, што ўсё так жа “добра”, як і момант таму. Прабыўшы некаторы час у яго абдымках, здалося, што яна зусім супакоілася. Аднак усё яшчэ трымаючы руку на яго патыліцы, яна раптам сціснула свой кулак, схапіўшы яго такім чынам за валасы, пасля чаго рэзкім рухам вырвала ўсе тыя валасы, што мелі няшчасце трапіць у яе руку. Ён ускрыкнуў ад нечаканага і моцнага болю. Яна рэзка адпіхнула яго рукамі ў плечы і адсунулася. Усё яшчэ трымаючы ў руцэ жменьку вырваных залатых валасоў, яна паказала іх яму і сказала: – Я абажаю твае валасы, – пасля чаго другой рукой выпісала яму смачную аплявуху са словамі: – Ты быў найлепшай хваробай у маім жыцці. Бывай, пачвара. Я ўстала. Спакойна і ўпэўнена, быццам гэта зусім не я яшчэ пару хвілін таму ляжала на траве і трэслася ў істэрыцы, пайшла прэч.   15.06.2021 – цішыня Я парушыла цішыню. Мае словы былі гвалтам. Яны былі балючымі для кагосьці. Усё, чаго я хацела, і ўсё, чаго я патрабавала, было ў маіх руках. Мае словы былі вельмі непатрэбнымі. Яны ўчынілі шкоду. Пачуцці інтэнсіўныя. Ці былі мае словы трывіяльнымі? Асалода застаецца, так жа, як і боль. Мае словы былі бяссэнсавыя. Іх лёгка забыць. Усё, чаго я хацела, і ўсё, чаго я патрабавала, было ў маіх руках.   18.06.2021 – чарговы амаль рэальны сон Чарговы чортавы (амаль) рэальны сон. У сэнсе, калі ўмовы былі не такія ўжо і рэальныя, то людзі былі вельмі праўдападобнымі. Іх памкненні і пачуцці. Твой пакой у інтэрнаце чамусьці быў з балконам. І гэта было каля мора. Можна было падняцца на твой балкон са сходаў з вуліцы. Чортавыя сходы ў рай. Я падымаюся. Я бачу цябе і ведаю, што ты не вельмі рады мяне бачыць. Я абдымаю цябе і сыходжу назад уніз, каб больш ніколі не непакоіць цябе. Аднак гэта не было канцом. Нейкім чынам мы пайшлі шпацыраваць разам. Ты трымаў мяне за руку і часамі абдымаў за талію. Я была ў захапленні ад таго, што была з табой, а ты быў даволі халодны. Больш халодны, чым звычайна. Але я зусім гэтага не заўважала, быццам бы. Я была проста шчаслівая зноў быць з табой. Але я ведала, з кім правяду рэшту вечара. Я помніла пра гэта ўвесь час. Не з табой. І гэта файна.   20.06.2021 – заўсёды Ты хацеў выкінуць мяне са свайго жыцця – ты зрабіў гэта. Але ты не ўзяў пад увагу адзін вельмі важны аспект. Не ўсё матэрыяльнае. Ёсць рэчы, якія нельга пабачыць, якія можна толькі адчуць. Існуе незвычайная энергія, энергія нашых думак і пачуццяў. І гэтая энергія ад майго імя заўсёды будзе з табой. За табой заўсёды будуць сачыць. Які б шлях ты не абраў, ты ніколі не будзеш адзін. Што бы ні здарылася, я заўсёды буду з табой.   24.06.2021 – Варшава А помніш, як калісьці восенню ў Варшаве галовы высокіх цёмна-шэрых будынкаў хаваліся ў вадзяністых, мокрых, пушыстых светла-шэрых аблоках? Тады было спакойна, і фізічна, і псіхічна. Нічога не напружвала, нічога не пужала. Быў адпачынак. Прайшло тры з паловай гады. Я ўсё помню. Ты, падобна, не. Сёння ў Варшаве будынкі так жа хаваюцца ў аблоках. Дакладна так жа, як ты ад мяне. Вось толькі лагодных ды зручных аблокаў не хапае на ўсю вышыню будынкаў. Яны хаваюць толькі верх, а ніз бачны. Ну, гэта нічога. Важна, каб вярхі адчувалі сябе спакойна. Тады і нізы хвалявацца не будуць. Я ўсё бачу і я ўсё помню.   24.06.2021 – чаму такі выбар? – Чаму такі выбар? – А ты не здагадваешся? – Не... – Ну, бо нарцысы. Гарбата з нарцысаў. – Ну, вядома, як я і сам да гэтага не дадумаўся... Але проста навошта, навошта пра гарбату, навошта пра гэта ўсё? – Калі нешта не падабаецца, ніхто цябе не вымушае чытаць мае творы. Аднак я ўдзячная табе за тое, што ты гэта робіш. Было б сумна, калі б я пісала іх без толку. – У сэнсе, без толку? – Колькі б я ні развітвалася з табой у жыцці, у думках і сваіх творах, гэта заўсёды заканчваецца аднолькава. Я ўсё адно ў выніку вяртаюся да цябе. – Што мне зрабіць? Чаго ты хочаш ад мяне? Чаго ты наогул хочаш? – Я не ведаю. Хачу цябе бачыць, хачу цябе чуць. Хачу, каб упала сцяна. – Якая сцяна? – Я цяпер мастак. Прабач за клопаты. Да чарговай сустрэчы калісьці. Бывай здаровы, удачы табе.   24.06.2021 – вецер Прыемны вечар. Нешта падказвае, што гэтая сустрэча будзе апошняй. Вясна, але яшчэ не цёплая. Абое ў паліто. Маё доўгае і светла-шэрае. Я хаваю рукі ў яго глыбокіх кішэнях. Тваё карычневае. Цёмна, стаім пад ліхтаром. Лёгкі і лагодны, аднак характарры вецер развівае твае валасы. Пасма валасоў закрывае твае вочы; я раблю крок убок, каб іх бачыць і каб не даць табе хавацца ад мяне за валасамі. Мы размаўляем пра рыбу і мяса. Адзін з самых важных і нікчэмных дыялогаў у маім жыцці.   26.06.2021 – гарбата шуй сянь Да гэтай гарбаты ў мяне, на жаль, вельмі змешаныя пачуцці; ці я не ўмею яе заварыць, ці не ведаю. З аднаго боку, мае прыгожы пах, але з іншага боку я не змог разабраць чагосьці канкрэтнага ў яе смаку; я не змог зразумець яе. Стары знаёмы ў сваім блогу пра гарбату Ты быў адным з так малалікіх людзей, хто размаўляў са мной роднай мовай. Калі мы з табой упершыню пайшлі шпацыраваць, мне з табой было вельмі лёгка. Было такое ўражанне, што я на той момант ведала цябе ўжо некалькі гадоў. Ніколі ні з кім я не сыходзілася так лёгка, як з табой. Мы былі на фестывалі і спрачаліся наконт таго, што такое наркаманія і ў якіх кантэкстах гэта добра ці дрэнна, ці ты помніш гэта? Ці ты помніш, як аднойчы, вяртаючыся з закупаў, мы зайшлі да цябе, і ты падзяліўся са мной сваёй цыбуляй і морквай, а потым пачаставаў мяне цвілым сырам? Мяне наогул вельмі дзівіла, як можна так хутка пачаць разам хадзіць на закупы, бо гэта ж такі прыватны працэс, і на закупы, як мне здаецца, з малазнаёмымі людзьмі ніхто не ходзіць. Мяне гэта дзівіла і радавала. Ці ты помніш, як табе падабаліся мае валасы? Ці ты помніш, як паабяцаў навучыць мяне разбірацца ў гарбаце? Ты мне падараваў свой кубік Рубіка, і я радавалася таму, што ў мяне нейкая рэч, звязаная з табой. Ці ты помніш, як аднойчы, будучы разам на закупах каля 14 гадзіны дня, ты жартам сказаў, што да 20-й павінны вярнуцца дадому? Ці як мы разам вярталіся з трэніровак? Ты з басейна сустракаў мяне пад фітнес-клубам, і мы разам вярталіся дадому. Ты помніш? Ці ты помніш, як я аднойчы купіла сардэчкі індыка, і ты мяне назваў сэрцаедкай? Калі я табе сказала, што спрабую правільна харчавацца, ты сказаў, што не есці смажанае – яшчэ горш за астраномію. Ты гэта помніш? Ты заўсёды адчыняў мне двое дзвярэй, калі мы выходзілі ці вярталіся дадому. Ты гэта помніш? Ці ты помніш, як ты насіў мае пяцілітровыя бутэлькі вады з крамы? Ці ты помніш, як мы разам паехалі ў Варшаву? Была восень, і галовы высокіх цёмна-шэрых будынкаў хаваліся ў вадзяністых, мокрых, пушыстых светла-шэрых аблоках? Тады было спакойна, і фізічна, і псіхічна. Нічога не напружвала, нічога не пужала. Быў адпачынак. Ці ты помніш, як я прыходзіла да цябе ў госці і сядзела ў цябе на каленях? Ці ты помніш, як ты ў краме заўважыў кубак з канём і як я не змагла яго не купіць? Ці ты помніш, як мы пайшлі ў бібліятэку чытаць кнігі, і ты там заснуў? Вельмі соладка спаў, ажно соп. Я з замілаваннем смяялася з цябе і баялася разбудзіць. Ці ты помніш, як ты часамі гуляўся з маімі валасамі? Разам агульнымі сіламі назбіралі наклеек на плюшавы яблык Антося, помніш? Ці ты помніш, як ты аднойчы сустракаў мяне з падарожжа? Я замерзла, і ты ўзяў для мяне свой світар. Верыш, што мне было ў ім вельмі ўтульна? Помніш свае расказы пра ўплыў адрэналіну на якасць мяса жывёлін? З гэтым аргументам ты прасіў мяне не баяцца і не хвалявацца лішні раз, ты помніш? Ты помніш, як мы хацелі ўзяць цябе са мной з сабой у Тайланд як 70-кілаграмовую валізу з яблыкамі-Антосямі? Помніш, як калісьці мы стаялі пад маімі дзвярамі і ты распусціў мне валасы, бо яны табе падабаліся? Помніш, як мы падоўгу стаялі ў абдымках, не могучы развітацца? Калі я павінна была выехаць у Тайланд, я не ўяўляла, як я буду жыць без цябе тры тыдні. Ты гэта ведаеш? Помніш, як калі мы ездзілі аўтобусамі, ты падаваў мне руку, калі я выходзіла? Помніш, як трымаў мяне ў сваіх абдымках усю дарогу ў аўтобусе да далёкага гандлёвага цэнтра? Помніш, як мы вярнуліся адтуль? Мы былі ў мяне, ты пачаў мяне казытаць, а я, бяззбройная, спрабавала абараніцца ад цябе. Мы скаціліся на падлогу і так і сядзелі там з гадзіну. Ты зноў распусціў мае валасы і ствараў з іх новыя прычоскі. Я не магла цябе адпусціць, а ты не мог пайсці. Remember, remember, the 5th of November... Ты некалькі гадзін развітаўся са мной, будучы ў маім пакоі. Ніяк не мог вырвацца з маіх абдымкаў. Мы стаялі разам, размаўлялі пра нейкія вельмі важныя рэчы. У нейкі момант стала ясна, што яны зусім няважныя, і што самае важнае – гэта мы, ты і я, якія разам, адны ў маім пакоі. Ты пяшчотна паглядзеў на мяне і растварыў у сабе. Назаўсёды, ты забраў маё сэрца сабе. Помніш, як ты наязджаў на мяне за тое, што я купляла падушачкі, а магла б замест іх купіць сабе шакаладку? Помніш Пагоню, што я табе падарыла ў дзень ад’езду? Помніш, як ты праводзіў мяне на цягнік? Мы былі вельмі блізка да таго, каб спазніцца. Аднак цудам паспелі. Ты зайшоў у цягнік са мной. Табе было ўсё роўна на акалічнасці і на колькасць людзей. Ты перадаваў тамблерон сваёй маме ў Магілёў праз мяне, помніш? Ці ты помніш, як ты ўладна казаў, каб я раней легла спаць, і гразіў, што на наступны дзень праверыш, ці я выспалася? Ці ты помніш, як ты сустракаў мяне з прыпозненага аўтобуса з гарбатай у тэрмакубку? Калі я запытала, ці яна з цукрам, ты, вельмі здзіўлены і амаль абураны такім пытаннем, сказаў, што не. Тады мы адно пра аднаго даведаліся, што абое п’ем гарбату без цукру. Ты тады нібы і не планаваў ночыць у сябе. Мы леглі спаць як былі, у адзежы. Мне было з табой камфортна, я была шчаслівая. Калі мы прачнуліся, цябе нават мая хвароба не стрымала, і мы згубіліся ў запале. Ты быў уладны і моцны. Ці ты помніш, як калісьці абняў мяне на лесвіцы, не саромеючы­ся дзясятка людзей, што праходзілі міма? Здаецца, гэта было зусім нядаўна, вось толькі ўчора. Яшчэ ўчора ў маім жыцці ўсё было так добра, так цудоўна... І што цяпер?.. Цяпер цябе няма... Нежывы. Мёртвы. Памёр. Заснуў беспаваротна, больш не прачнешся. Ніколі. Не дыхаеш, сэрца не б’ецца. Душа твая пакінула цела тваё. Больш ніколі не заспявае для мяне дуэт душы тваёй з целам тваім. Вакол цемра. Цёмна і холадна. Толькі ты празмерна светлы, бледны, амаль белы. І не цёплы. Ты больш не грэеш. Цела тваё жахліва халоднае. На твары тваім застыла вечная ўсмешка. Валасы больш не свецяцца золатам; быццам бы патухла магутнае свяціла. Больш ніколі цябе не пачую і не адчую. Знік назаўсёды. Памёр... Чакай-чакай, ты расплюшчыў вочы, зарумяніўся, рука твая пацяплела? Ці гэта праўда? Ці ты ажыў? Вось ты ўжо сеў, а цяпер і ўстаў. Рукі твае апынуліся на маёй таліі, мае – на тваіх плячах. Ты глядзіш на мяне зноў пяшчотна. Я стану праграмістам і буду працаваць дзеля грошай; а ты – хімікам і будзеш працаваць для душы. Ты будзеш займацца тым, што табе падабаецца і не будзеш непакоіцца пра бюджэт. Мы будзем зноў хадзіць разам на закупы. Ты навучыш мяне разбірацца ў гарбатах. Будзеш гатаваць для дваіх, бо ты любіш гатаваць; а я буду мыць пасля нас посуд. Ты будзеш варыць мне каву, а я буду замаўляць табе спецыяльныя гарбаце з-за мяжы. Мы зноў будзем разам. Я зноў буду абдымаць цябе, я зноў буду адчуваць яго. Так будзе, праўда?.. Ты глядзіш на мяне зноў пяшчотна. Я хачу запусціць сваю руку ў твае валасы. Так, гэта было б цудоўна, зараз так і зраблю! Але ж не, не, немагчыма! Немагчыма, каб ты зноў быў жывым, ты хвіліну таму ляжаў мёртвы. Ці я бачу тое, што так хацела б пабачыць? Заплюшчваю вочы, лічу да 10. Калі я расплюшчваю іх, я зноў бачу цябе смяротна-бледнага і з той жа вечнай усмешкай. Гэта быў толькі прывід, усяго толькі міраж, згенераваны маёй падсвядомасцю. Нежывы. Мёртвы. Памёр. Я была шчаслівая проста мець цябе ў сваім жыцці. Твая падтрымка перад так важным для мяне здарэннем мне вельмі-вельмі дапамагала. Знаёмства з табой было адной з найлепшых рэчаў, якія здараліся ў маім жыцці. Я люблю цябе. З нашай першай сустрэчы і назаўсёды. Апошні раз я прытуляюся да цябе, апошні раз сваёй шчакой адчуваю тваю ўжо халодную шчаку. Мне цябе будзе вельмі не хапаць. Бывай.   28.06.2021 – з нашай першай сустрэчы Я была з табой сабой, З нашай першай сустрэчы, заўсёды, Паступала згодна з душой, Не насіла маскі ніколі.   У няроўнай сэрцаў барацьбе Ты... калісьці быў мой. Маё сэрца належыць табе, Я заўсёды буду з табой.   «Пакуль смерць не разлучыць нас», – так яны кажуць заўсёды, Забываюць, аднак, узгадаць, чым з’яўляецца смерць для любові.   Я гатова шчыра сказаць: – Ты быў усім, ты быў сонца і промні. Настаў цяпер час раз’яднаць Цябе з горкай і цяжкай журбою.   Як жа смутна мне ўспрыняць, што цябе не пабачу ніколі. Я кахала і буду кахаць з нашай першай сустрэчы, заўсёды.   30.06.2021 – я выязджаю Я выязджаю. Я выязджаю з горада, дзе быў ты. Я выязджаю надоўга. Мне будзе цябе не хапаць, мне будзе неспакойна. Прыемна было разумець, што я ў любы момант магу прыйсці на тваю магілу, дзе цяпер засталося толькі тваё цела, без рэшткаў душы. Аднак гэта адзінае, што ў мяне засталося ад цябе. Артэфакт твайго існавання ў маім жыцці. Адзіны сумны артэфакт – твая магіла. Чаму ўсё калісьці павінна скончыцца?   01.07.2021 – снежкі Я не раз задумвалася, а што, калі б усё склалася інакш? Калі я хацела запрасіць цябе на снежкі на першым снезе, што, калі б я тады атрымала станоўчы адказ? Што, калі б восень, ужо бурая ў колерах, прыемна-прахалодная, клапатлівая і чуллівая спадарыня, адыходзячы, не забрала цябе з сабой? Зіма са сваім прыходам пачала новы віток прыроды, у якім пазбавілася ад усяго, што лічыла лішнім. Зіма, нягледзячы на свой прывабны і захапляючы выгляд, як халодная і ўладная, аднак вельмі прыгожая каралева ў белым, аказалася жорсткім катам. Яна палічыла цябе лішнім. Яна вырашыла першым снегам змесці цябе з майго жыцця. Цябе не стала. Што, калі б зіма не прыйшла? Ці калі б прыйшла, але была б літасцівай да нас? Калі б ты далей мог жыць, што б было з намі цяпер? Ці была бы я такой жа шчаслівай, як той восенню? Я не ведаю. Праўда. Усё было б інакш. Аднак рана ці позна цябе і так павінна было б не стаць, рана ці позна тваё існаванне і так змянілася б смерцю. Ці не лягчэй было страціць цябе раней?.. Гэта была для мяне вельмі цяжкая, аднак неабходная страта. Бывай шчаслівы ў сваім новым свеце.   02.07.2021 – рытуал Пахмурна і прахалодна. Неба плаксіва-шэрае і спакойнае. Лёгкі і прыемны вецер. Дрэвы прыкрываюцца толькі лёгкімі і ўжо сухімі рэшткамі сваіх раскошных восеньскіх убораў. Апалае лісце, якое яшчэ ўсяго пару тыдняў таму было зачаравальна-залатым і такім прыгожым, сталася цяпер гнілым і бурым. Пахне свабодай і журбой. Канец лістапада. Кожны год надыходзіць гэты незвычайны дзень, калі я павінна пакінуць яго аднаго ў спакоі. Кожны год 23 лістапада ён святкуе сваю жыццёвую жалобу. Гэта той дзень, калі мне побач з ім няма месца. За столькі гадоў ён так і не пазбавіўся сваёй хваробы. Зрэшты, я яго разумею. Я на яго месцы таксама не забыла б. За ўвесь наш час разам я да гэтага прывыкла. Чаго не зробіш дзеля яго. Галоўнае, каб ён адчуваў сябе камфортна. Добра, што сёння субота. Паеду да мамы. Пабядую і я.   02.07.2021 – у дарогу – Не забудзь, твая мама прасіла цябе ўзяць акуляры. – Ой, сапраўды, а я і забыў! – усклікнуў ён, пасля чаго ўзяў акуляры ў футарале з палічкі ў шафе і палажыў іх у заплечнік. – І тамблерон для яе. – Так-так, ужо кладу, – яна абвяла вачамі пакой, каб упэўніцца ў тым, што ён нічога не забыў. Ніколі не можа быць так, каб ён сам нічога не забыў. Але цяпер, пасля таго, як паклаў акуляры, здаецца, усё ўзяў. – Перадавай ёй прывітанні. Не забудзь, калі ласка. – Канечне. Ён падышоў да яе бліжэй, каб развітацца перад ад’ездам. Яна паглядзела на яго пранікнёна і сумна. – Варвары таксама. Ён паглядзеў на яе як чалавек, які вымушаны прызнаць тое, што пра яго ведаюць больш, чым яму б хацелася. Аднак нельга не спрабаваць абараніць свой гонар. – Пра што ты? – Няўжо ты думаеш, што я не разумею? – ён роспачна апусціў галаву. – І як ты ставішся да гэтага? Мне ёсць куды вяртацца? – Канечне ж ёсць. Нармальна я да гэтага стаўлюся. Для мяне галоўнае, каб ты быў шчаслівы. Адчувай сябе вольным. Буду любіць і чакаць. Ён з палёгкай і ціхай радасцю абняў яе і пацалаваў у лоб. – Люблю цябе, – нібы з падзякай сказаў ён. Яна чулліва прытулілася да яго, запусціла руку ў валасы і пагладзіла яго па галаве. – Час ехаць, – сказаў ён, цалуючы яе ў шчаку. Яна зачыніла за ім дзверы. – Ведаю, што не любіш, – яна падышла да акна і маркотна ўгледзелася ў прыгожую шэрасць восені.   09.07.2021 – я больш не хачу Я не хачу больш пісаць пра цябе. Я стамілася. Аднак я адчуваю сваім абавязкам апісаць адну рэч. Пасля таго, як нашыя шляхі разышліся, мы даволі доўга не бачыліся. Каля двух гадоў. І раптам, пасля гэтых двух гадоў, мы сустрэліся на пікеце. Мы тады не размаўлялі адзін на адзін, толькі ў вялікай групе людзей. Я помню твой шматзначны погляд. Гэта, здаецца, было адзіным, што неяк сведчыла пра мінулае. Пасля гэтага мы проста размаўлялі, будучы ў адной кампаніі, ты ставіўся да мяне так жа добра, як і да іншых. Ты не трактаваў мяне неяк інакш. Я была роўнай з іншымі. Гэта было так файна, не адчуваць сябе нейкім выключэннем для цябе. Я была вельмі радая цябе пабачыць. Зрэшты, як і заўсёды. Я вярталася дадому адна пад роспачным летнім дажджом і думала пра цябе. Пра тое, што існуюць людзі, якія ніякія ў перапісках і проста богі ў сустрэчах ужывую. Потым я зноў вельмі доўга не бачыла цябе. Аднойчы я хацела запрасіць цябе на піва, бо на пікеце я заўважыла, што піва – гэта нешта, чым ты вельмі любіш бавіцца. Аднак ты проста не чытаў майго паведамлення. Дзень, два, тыдзень, два, месяц, палову года... Ты і не збіраўся на яго адказваць. А я і не настойвала. Да нейкага моманту. Пакуль не накіпела. Нейкім цудам ты згадзіўся са мной сустрэцца. Гэтая сустрэча была такая нязвыклая... На той момант мы не размаўлялі нармальна больш за тры гады. І з табой было зноў так лёгка... Так цёпла ды камфортна. Мы размаўлялі пра ўсё. Нават не адчувалася, што мы так даўно не бачыліся. Нібы вось толькі тыдзень, а не тры гады. І вечаровы горад быў такі прыемны, ціхі і ўтульны. Пахла вясной ды прыемным смуткам. Усё было файна, пакуль я не пачала закранаць тэмы, якія мяне хвалявалі. Ты зноў закрыўся ад мяне і знік. Знік, падобна, назаўсёды. Табе было прасцей выкінуць мяне са свайго жыцця, чым разабрацца са мной. Магчыма, я занадта патрабавальная да іншых. Сумна, што ад гэтага горш толькі мне.   26.09.2021 – працяг Я не ведаю, дзе праўда. Я не разумею, што здарылася. Кожны дзень у мяне новыя думкі і пачуцці; я забываю пра тое, што думала і адчувала раней. Адзінае, дзе яно захоўваецца, і адзінае, што ў мяне ёсць, гэта мае архівы. Я не ведаю, што з гэтага фантазія, а што гісторыя. Я не маю ніякіх кантактаў з ім, ніякіх сведкаў – ніхто нічога не ведае роўна так жа, як і я. Толькі пачуцці і вобраз чалавека, які вельмі шмат для мяне значыў і, падобна, значыць дагэтуль. Сёння выдатны дзень, каб сабраць усё ў адно месца. Сёння роўна чатыры гады з нашага знаёмства. І сёння я пачынаю сваю тэрапію.   03.07.2022 – канец Я больш не маю прывідаў. Мая свядомасць ясная. Я магу адрозніць рэальнасць ад нерэальнасці. Падобна, гэтага чалавека ніколі не існавала. Няма ніякіх фактаў, якія б даказвалі яго існаванне. Ён усяго толькі плод маіх думак. Мая падсвядомасць стварыла сабе д’ябла для кахання. Яго няма і ніколі не было. Бывае, што ў жыцці ўсё настолькі добра, што аж нудотна. Тады свядомасць ці падсвядомасць пачынае ствараць праблемы, каб хаця б нешта адбывалася ў жыцці. не добрае, дык дрэннае. Каб была хаця б нейкая розніца патэнцыялаў. Немагчыма жыць, калі ўсё заўсёды аднолькава. Абароннай рэакцыяй арганізму ад загнівання з’яўляецца стварэнне праблемаў, якія ён потым мусіць вырашыць. Мабыць, так і павінна быць. Аднак прыемна было мець з ім справу. Нават смутна, што ўсё гэта толькі выдумка…   05.07.2022 – працяг канца Па сутнасці, у маім жыцці нічога не змянілася. Я працягваю працаваць на такой жа добрай працы, як і раней. Можа, пачала мець яшчэ больш знаёмых і яшчэ менш сяброў. Далей працягваю мець асалоду ад дажджу ды пахмурнасці, далей люблю восень. Далей купляю каву ў кавярнях, каб заліць свой смутак нечым лепшым за алкаголь. Далей радуюся любым рэчам, звязанымі з коньмі. Далей люблю падоўгу шпацыраваць і думаць пра жыццё. Далей ем кашы на снеданне ды люблю шакалад. Адно толькі змянілася. Сталася вельмі пуста. Страшэнная, жахлівая пустка з’явілася ў маім жыцці. Мне няма па кім сумаваць, пра каго думаць, каго любіць. Мне няма куды накіраваць сваю ўнутраную энергію, якой у мяне празмерна шмат (чаго, мабыць, знешне зусім не бачна). Мне не хапае таго чалавека. Не хапае чалавека з маіх сноў.   25.08.2022 – дзень народзінаў Сёння я стала на год старэйшай. Я такая маладая, а адчуваю сябе такой старой… На кожныя народзіны чакаеш нейкага цуда. Што нехта прыгадае пра цябе, напіша пару цёплых словаў, ці што нехта прыйдзе да мяне ў госці з шарыкамі, каб зрабіць мне сюрпрыз. Кожны год я, як малое дзіця, чакаю цуду. І яго ніколі не здараецца. Дарослае жыццё такое смутнае… Чаму людзі павінны жыць у ізаляцыі адзін ад аднаго? Чаму людзі такія фальшывыя? Яны ўсміхаюцца табе ў твар, робяць выгляд, што зацікаўленыя тым, што ты кажаш, абяцаюць зрабіць нешта для цябе… Але насамрэч яны маюць цябе дзесьці. Усе людзі шукаюць выгоды ў іншых людзях. Шчырасць засталася ў дзяцінстве. Падобна, я дагэтуль не вырасла. І, падобна, нікому не выгадна прыходзіць да мяне з шарыкамі на народзіны.   04.09.2022 – неканец Сёння на трамвайным прыпынку я пабачыла яго. Гэта дакладна быў ён, кропля ў кроплю! Я доўга не магла паверыць сваім вачам і доўга прыглядалася. Села ў той жа трамвай, што і ён, хаця планавала ехаць іншым. Ён, хоць і бачыў мяне, ніяк не рэагаваў на мяне. Як незнаёмец. Як чалавек, які нічога да мяне не мае, ні добрага, ні дрэннага. Як чалавек, які ніколі мяне не ведаў. Пасля пераадолення буры сумненняў я падышла да яго. Запытала, ці мы не бачыліся калісьці раней. Сказаў, што мая знешнасць таксама здаецца яму знаёмай, але што ён не помніць, адкуль. Так і пазнаёміліся. Аказалася, што мы год вучыліся ў адным і тым жа месцы і, мабыць, там і бачылі адно аднаго на калідорах. Аднак не былі знаёмымі, толькі бачыліся на калідорах… Аказалася, што ў яго сёння народзіны. Я яго павіншавала і запрапанавала пачаставаць нечым з гэтай нагоды. Пайшлі разам у кавярню на каву. З ім вельмі лёгка размаўляецца. Быццам мы знаёмыя ўжо некалькі гадоў, а не адзін толькі дзень. Ён вельмі цікавы чалавек. Дамовіліся сустрэцца заўтра. Сёння быў найлепшы дзень у маім жыцці. Я знайшла тое, чаго шукала ўсё жыццё. Усе мае праблемы былі звязаныя з тым, што я не магла яго знайсці. Усё будзе інакш, усё будзе лепш, чым у маіх архівах. Наогул, гэта добры момант, каб спаліць іх, як масты з не найлепшым мінулым. Так, я спалю архівы і перастану жыць мінулым. Сёння быў найлепшы дзень у маім жыцці. Час пачаць новую гісторыю. Падобна, аднак, у дзень народзінаў могуць здарацца цуды...  

  Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”? Перакананы – без звышняй прадвызначанасці чалавек не можа стаць творцам, нездарма ж у народзе існуе абсалютна просты і глыбокі выраз: “ад Бога”. Бывае, перачытваеш свой верш ці тэкст і не даеш веры, што гэта напісана табой – быццам нехта ў свой час надыктаваў табе якраз такія словы. Выпадкі адзінкавыя, але яны існуюць. Далей рэй вядзе прафесіяналізм, ты можаш нават злёгку прымушана сесці за чысты аркуш і пачаць пісаць апавяданне, эсэ, сцэнарый. Больш складана з вершамі – тут ролю грае хвіліна натхнення, яе якраз і не прапусціць бы. Так што толькі прызванне і прафесіяналізм, аніяк не абавязак, хобі ці звычка. Варта надзённа адзначыць, што сёння літаратура – справа мужных. Часам здаецца – навошта тваё пісанне, калі свет у бальшыні абсалютна прагматыч­ны, калі ніхто нічога не чытае, калі практычна няма грамадскай запатрабаванасці на літаратуру дый увогуле мастацтва? Але часоваму адчаю не варта паддавацца. Трэба верыць, што якраз тваё слова стане той апошняй кропляй, якая на шалях дабра і зла перахіліць вагу ў бок дабра. Бо насамрэч нікому невядома, чыя будзе гэта кропля. Ды і проста не пісаць ты ўжо не можаш, калі згадаць, што літаратурныя жыццёвыя запісы, якія вяду дасёння, пачаў рабіць з восьмага класа. Мне падабаўся і падабаецца сам працэс пісання, складвання словаў у гожыя сказы, якія спатольна кіруюць за думкай. Вось і развяжы пытанне, адкуль твая любоў да слова на чыстым аркушы паперы? Спрыяла, што ў школьныя гады шмат чытаў – у бацькоў, настаўнікаў мовы і літаратуры, была добрая бібліятэка беларускай, рускай і сусветнай класікі. Калі дадаць метафізіку, адпаведны настрой будзіла Мікалаеўшчына, радзіма маёй маці, у дзявоцтве Міцкевіч, наднёманскі коласаўскі край, які сапраўды намагнічаны паэзіяй. Напэўна, якраз зямляк і далёкі родзіч Якуб Колас стаў “хросным бацькам” будучага пісьменніка, проста яскрава ўсвядомілася гэта значна пазней. Дый іншыя класікі – Янка Купала, Максім Багдановіч, Алесь Гарун. А ў студэнцкія архітэктурныя гады я купляў і чытаў паэтычныя кніжкі Генадзя Бураўкіна, Ніла Гілевіча, Анатоля Вяцінскага, Рыгора Брадуліна, Алеся Разанава, Уладзіміра Някляева, адкрываючы для сябе, што такое сучасная беларуская паэзія. І проза – Васіль Быкаў, Ула­дзімір Караткевіч, Віктар Казько. У гады вучобы ў Літаратурным інстытуце ў Маскве дадаліся імёны рускіх класікаў і сучаснікаў – Інакенція Аненскага, Фёдара Цютчава, Аляксандра Блока, Сяргея Ясеніна, Барыса Карнілава, Івана Буніна, Уладзіміра Сакалова, Юрыя Кузняцова. Калі гаварыць аб дэбюце, то першае апавяданне “Маскоўскае лета” было напісана ў 1974 годзе. Пры падрыхтоўцы да друку трхтомавіка “Выбранага” я згадаў-знайшоў яго проста ў сваіх запісах і практычна не правіў. Першы раз надрукаванае яно было праз сорак гадоў пасля напісання ў зборніку “Пад зоркай кахання”. Такія пературбацыі творчага шляху звязаныя з тым, што першую адукацыю я атрымаў як архітэктар у Беларускім політэхнічным інстытуце, у літаратуру йшоў не наўпрост. Тым больш хацелася быць найперш паэтам. Ранейшыя спробы вершаў выклікалі пытанні з рытмам, але вучоба на архітэктурным факультэце выправіла гэтую хібу, бо архітэктура – якраз найперш рытм. Першы закончаны верш быў напісаны падчас працы над дыпломам у БПІ і потым атрымаў адпаведную назву “Дыпломны праект па горадабудаўніцтве. Год 1975”. У дэбютнай паэтычнай газетнай публікацыі ў 1978 годзе яго няма, надрукаваны ён толькі ў маёй першай уласнай кніжцы “Голас” ў 1993 годзе.   У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць? Аб адметнасці можна гаварыць толькі ў параўнанні, думаю, што творчы працэс у літаратараў падобны, розняцца адно нюансы. Празаічныя, эсэістычныя тэксты і сцэнарыі кампазіцыйна і змястоўна я прадумваю (выношваю) найперш у галаве, потым надараецца момант, калі застаецца толькі запісаць. З вершамі зноў жа свая гісторыя – тут у любы нечаканы момант можа прыйсці радок, страфа, далей трэба толькі давесці па­чатае да канца. Бывае, праўда, для мяне рэдка, здараецца гэта адразу, у большасці выпадкаў вяртаюся да пачатага праз некаторы час. І калі ўдаецца зноў увайсці ў той эмацыйны стан, які і выклікаў першыя словы, то верш будзе напісаны. Нехта вершы якраз піша, стварае, думае іх, а я іх складаю. З’яўляюцца розныя варыянты слова, радка, страфы, але ў чыставой рэдакцыі застаецца тое, што і павінна было там быць. Як так здараецца – невытлумачальна. Адзін з важных складнікаў творчасці для мяне – назвы. Паэту іх даводзіцца прыдумляць непараўнальна больш, чым празаіку. У маім выпадку – яшчэ і назвы дакументальных фільмаў. Я люблю гэты працэс, часам здараюцца вельмі прыемныя знаходкі – “Шляхцянка-восень”, “За брамай забытых мелодый”, “Самотная альба вершніка”. Ад апошняга адштурхнуся для вызначэння найбольш плённага часу для творчасці – якраз ранішняя песня гучыць найбольш чыста і ясна, няхай нават і не мажорная. Для эсэ і сцэнарыяў, калі падціскаюць тэрміны, магчымы іншы час сутак, бывае, і за поўнач перасягае сядзенне за пісьмовым сталом. Для пісання ўжо даўно выкарыстоўваю камп’ютар, тут адразу бачыш не тое слова, неадпаведны стыль, адразу правіш. І толькі вершы па-ранейшаму пішу шарыкавай асадкаю на чыстым аркушы паперы – сакральны момант тут непарушны. Стымулятараў аніякіх не выкарыстоўваю, гэта ўсё манернасць, гульня ў пісьменнікаў. Нават калі яшчэ паліў, цыгарэта не набывала нейкі асаблівы сэнс. Галоўнае – мець ясную галаву. Запомнілася, як кіраўнік нашага паэтычнага семінара ў Літаратурным інстытуце Валерый Дзяменцьеў адзначаў, што Ясенін ніколі не пісаў на нецвярозую галаву. На сваім вопыце пераканаўся ў слушнасці такой высновы. Іншая справа – натхненне. Ёсць яно, як і згаданая звышняя прадвызначанасць. Толькі як зразумець, што яно ўжо тут, пры дзвярах? Не хвалюйся, дадзена бу­дзе адчуць. “Дык садзіся, браток, і пішы”, як зазначыў я ў адным вершы.   Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?  Калі ў цябе ўжо прадуманы пра­за­ічны тэкст, ці калі прыйшло паэ­тычнае натхненне, то і цяжкасцяў асаблівых няма пры пісанні. Галоўнае, вытрымаць стыль, бо якраз стыль, як адзначае мой калега і сябар Андрэй Федарэнка, робіць адметным аднаго пісьменніка перад іншым. Усе сюжэты напісаны-перапісаны, толькі стыль робіць цябе непаўторным. Адсюль і патрэбная належная ўвага якраз да слова, фразы, рытму твора. Напісаны абзац перачытваеш некалькі разоў, калі недзе спатыкнуўся – значыць, трэба правіць. Калі ўсё гладка, узнікае адчуванне адстароненасці аўтара ад свайго тэкста, значыць, можаш смела пісаць далей. І калі трэба – звяртацца да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедый. Бо трымаць агромністую інфармацыю ў галаве немагчыма, а ў тэкстах усё па­вінна быць дакладна, калі мець на ўвазе даты, падзеі, геаграфічныя паняцці.   Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных за­думаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць? Чалавеку, які, паводле Боскага азначэння, вольны ў сваім выбары, нішто не можа перашкаджаць у творчай працы, хіба толькі ён сам і час, які пралятае вокамгненна і нагадвае табе, што далей адкладваць задуму ўжо нельга. А спрыяе творчы настрой, на хвалю якога ты павінен быць настроены пастаянна, нават калі і не адгукаешся яму штодзённа. То бок ты заўсёды падсвядома ведаеш, што можаш сесці за стол і пісаць. Водгукі сяброў, рэдактараў, чытачоў чаўсёды чаканыя, але на маю творчасць аніяк не ўплываюць. Проста я ведаю, што хачу сказаць, ні пад каго падладжвацца ў любым выпадку не буду. А вось для творчага настрою водгукі важныя, яны падвышаць яго градус. Што тычыцца вяртання да напіса­­ных твораў дзеля іх удасканалення, то маёй прозы, эсэ, сцэнарыяў дакументальных фільмаў гэта не тычыцца. Напісаны тэкст вылежваецца некалькі тыдняў, потым свежым вокам чытаю яго, рэдактую, дзе трэба. І пасля гэтага да яго ўжо не вяртаюся. Па-іншаму бывае з вершамі, ды і то зрэдчас. Рыхтуючы да друку трохтомавік “Выбранага”, з дзясятак ранніх вершаў я перарабіў ужо з гледзішча свайго літаратурнага вопыту. Адзін мой калега ўсё дапытваўся – а які ж тады год напісання ставіць? Стаўлю два, і тады зразумела, што верш я пераствараў у той ці іншай ступені. Так чэсна.   Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці?  У стаўленні да сваёй творчасці я хрысціянскі фаталіст: “Колькі дадзена словаў табе, столькі скажаш – не болей, не меней” (зноў самацытата). У мяне ёсць задума апокрыфа, амаль раман па аб’ёме мог бы атрымацца. Але час ідзе, накіды да твора множацца, а сам тэкст аніяк не пішацца. Вось і думаеш, згадаўшы хуткаплынны час – магчыма, табе і не варта пісаць гэты твор? Адказу на пытанне не ведаю. А вось тое, што далося напісаць, не расчароўвае. І паэтычны даробак, і празаічны, і эсэ з кінаэсэ, і запісы. Аніяк не сорамна. Таму і жыццё пражыць наноў, няхай сабе толькі ў асобных момантах, не хацеў бы. Значыць, такі лёс, такі жыццёвы шлях. Усе мае творы неад’емныя ад майго жыцця. Уласна, гэта і ёсць летапіс жыцця, які я стараўся напісаць у розных жанрах максімальна шчыра, без фальшу. Каб чытачу можна было адчуць душу чалавека і знайсці ў ёй водгук сваёй душы.   Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне?  Аб запісах, якія вяду са школьных гадоў, ужо згадваў. Гэта не дзённік у агульнапрынятым разуменні, хоць літаральна жыццёвыя запісы там таксама ёсць. Гэта больш роздумы, рэфлексіі на падзеі, на літаратурныя імёны і творы, на жыццёвыя з’явы. Штодзённа за іх не саджуся, толькі калі з’яўляецца штуршок занатаваць тое ці іншае. Пасля развагаў аб вызначэнні жанра спыніўся на назве “Згадкі хутаранца”. Я сапраўды па псіхалагічным самапачуванні хутаранец, бо маю хату ад дзеда, якая пачыналася як хутар. І нават цяпер, калі побач суседзі, з ганка я іх не бачу – перада мной лес. Хутаранец і ў цывізацыйным асяроддзі бачыць усё крыху па-свойму. А згадкі таму, што тое, аб чым занатоўваеш, ужо адбылося. Лянота ўласцівая, як і кожнаму чалавеку. Змагаюся з ёй неабходнасцю набіраць тэксты запісаў, бо да пэўнага моманту пісаў іх асадкаю. Ці раблю якраз запісы, для гэтага натхнення чакаць не трэба. Такой тэхнічнай літаратурнай работай уваходжу ў адпаведны стан, калі можна садзіца за аповеды жыцця, вершы, эсэ.   Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры?  Чытаў і чытаю, праўда, з уростам гэта ўдаецца менш. Кніг практычна не набываю, толькі маіх шанаваных Андрэя Федарэнкі, Валера Гапеева, Леаніда Дранько-Майсюка, Уладзі­міра Някляева. Ды яшчэ тыя, якія з’яўляюцца з дарчымі надпісамі калегаў па літаратуры. У асноўным трымаю руку на пульсе праз творы, апублікаваныя ў “Дзеяслове” і “Літаратурнай Беларусі”. З прачытанага замежных аўтараў не знік з памяці раман Харука Муракамі “Паляванне на авечак”. Звычайна зло, з якім мы змагаемся ў сваіх тэкстах, абстрактнае, а тут яно персаніфікаванае. Нешта падобнае я хацеў бы выявіць і ў ненапісаным пакуль апокрыфе. Калі аб перачытанні, то найперш “Новая зямля” Якуба Коласа, геніяльны твор сусветнага ўзроўню. Паэму, як і Новы запавет, можна чытаць і перачытваць з любога месца. Люблю разгарнуць том Аляксандра Блока, каб ухапіць паэтычны настрой. Цяпер перачытваю “Дзве душы” Максіма Гарэцкага, бо думаю, што з першага разу (даўно тое было) не ўсё зразумеў.   Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры? Сучасная беларуская літаратура своеасаблівая, адметная, не горшая і не лепшая за літаратуры іншых краін. Асабліва яскрава я зразумеў гэта ў свой час па зборніку “Апавяданне-2005”, дзе прадстаўлены каля паўсотні аўтараў. Вялікая палітра. Прачытайце кнігу ад пачатку да канца – таксама адчуеце гонар за беларускае пісьменства. Нашай літаратуры не хапае толькі адной простай рэчы – розгаласу. Вельмі няшмат у нас водгукаў і абмеркавання напісанага і выдадзенага, няхай сабе толькі ў культурніцкім коле. Зра­зумела, неадваротна ўплываюць абставіны цяперашняга няпростага часу. Але творы пішуцца, і ў гэтым зарука будучыні. А маладым, якія ідуць літаратурнай сцяжынаю, жадаю мужнасці. Зняверыцца проста, значна больш складана мець змогі застацца на абраным шляху.

Ужо нас мала, ды яшчэ мы ёсць ЛЯ РУЧАІНЫ (З народнага) Мые дзеўка ў ручаіне Ножкі белыя свае І самой сабе ці плыні Ціха песеньку пяе.   Пад’язджае неспадзеўкі У вазку шыкоўным пан. – Добра ты спяваеш, дзеўка. Твар прыгожы твой і стан.   Бачу я ў табе пароду. Я ж пародзістых люблю, І цябе, дай толькі згоду, Я графіняю зраблю.   Засмяялася, без злосці Дзеўка свой адказ дае: – Я не сучка, ягамосцю, І пароды не тае.   П’ю з каўша, а не з графіна, Ем я з місы, а не з блюд. І ці ж стану я графіняй, Пагадзіўшыся на блуд?   Пачастуйся дзікай вішняй, Пакаштуй маіх дурніц1 І ў мясціне нейкай іншай Пашукай сабе дурніц!   Сонца ззяе. Дзень чароўны. Лёгкі ветрыка павеў. У вазку сваім шыкоўным Едзе пан, як мыла з’еў. 2021     ВОСЬМЫ КОЛЕР Быў вецер рэзкі, дождж ільдзіста-колкі І ў хмарах сонца ўжо чатыры дні. Сем невясёлых колераў вясёлкі Сутула паўставалі ў вышыні.   Было мне на душы журботна, золка. І, гледзячы на цьмяны паўавал, Пералічыў я колеры вясёлкі – І восьмым я сябе прымаляваў. 2021     СУЧАСНАЙ ЧЭРНІ – Ідзі сабе, – сказаў Агасфер. – І ты ідзі, – мовіў Езус. З прыпавесці пра Езуса і Агасфера Свет будзе помніць вашыя імёны. Вы безумоўна вартыя таго, Як Агасфер, пракляты без праклёну За злую абыякавасць яго. 2021     *  *  * Укацілася поўня ў вакно, Абудзіла, Паказала кіно – не кіно, Але дзіва.   З-за вакна, дзе абразіла хмель Дзёрзкасць ветру, У пакой уплываў карабель Па паветры.   Рубка ясна была мне відна, Срэбны вымпел. Быў я ў хмелю, хоць кроплі віна Нат не выпіў.   Дзьмуў зюйд-вест між сталом і вакном, І не слаба. Але хто там стаяў за стырном? Гэта ж я быў!   Аберуч павяртаў я стырно Гэтак звыкла… Тут ускочыў наш кот на вакно – І ўсё знікла.   Стала крыўдна. Пакінуў пасцель, Выйшаў з дому. А куды я той вёў карабель? – Невядома. 2021     *  *  * Пад сённяшняю вавілонскай вежаю Я посцікі жабрацкія развешваю: Як міласціны, міласці прашу. А людзі ўсе кудысьці расспяшаліся, А ў мовы ўсе жаргоны намяшаліся, Бы ў шапку, дробязь сыплецца ў душу. 2021     *  *  * Каб ведаць, чым закончыцца твой жарт: Ці смехам, ці слязьмі, ці тым і гэтым? І ў самым мяккім слове ёсць той гарт, Што пакідае ў сэрцы злую мету. 2021     У ЗІМОВЫМ БЯРЭЗНІКУ Устаў на познім золку я. Тапчу сцяжынку к гаю. Запозненае золата На срэбра ападае.   Чарнее галка вугальна Між золатам і срэбрам. Чапляе галаву галлё, Сукі таўкуць у рэбры.   Сарвалі шапку: хочацца Цяпла замерзлым дрэўцам. Вярніце ўбор, налётчыцы! – Самому трэба грэцца. 2021     *  *  * Зімовы вечар. Дзесяць. У цішы снег рыпіць. З-за хмаркі выйшаў месяц – І ну свяціць, свяціць…   Ідзем па дачнай вулцы Мы двое: кот і я. Сабакі азавуцца Дзяжурныя здаля.   І зноўку стане ціха, І толькі снег рыпіць. І хочаш верыць: ліха Нябуджанае спіць. 2021     *  *  * Нехта змераў адлегласць да Месяца. Нехта змераў адлегласць да Сонца. А адлегласць між душаў людскіх Невымернай, як Космас, здаецца. І не хопіць жыцця, каб яе Скараціць хоць на нейкую цалю. 2021     *  *  * Як цяжка стала мне насіць душу, Напоўненую смеццем і каменнем. Палёгкі ва Ўсявышняга прашу, Ды вее з Вышыні неразуменнем.   “Душу ў цябе ўдыхнуў я, гэта – дар. Яна твая, твая над ёй і ўлада. Калі душы сваёй ты гаспадар, Давесці мусіш сам яе да ладу.   Каменне па пустэльнях раскідай І на памыйку вытрасі ўсё смецце. І ўбачыш ты, што ёсць у свеце рай – Не ў іншым нейкім, але ў вашым свеце”.   Ну як жа не паслухаць мне было? – Зраблю, – кажу, а голас нейкі тонкі. Камення ж не скрануць, як прырасло, Захрасла й смецце, не трасецца вонкі. 2021     *  *  * Пахне карой і жывіцай, Пахне хваёвай ігліцай. Гэтым паветрам жывіцца – Богу лясному маліцца. Тоўчу натоўчана процьма, Хоць ты яго зацюкоўвай. Мы раскаваліся, хоць мы Не заўважалі аковаў:   Звыкласці нудных жалезаў, Быту пудовых вярыгаў. Як жа нам душы нарэзаў Цяжкі ланцуг інтрыгаў! Тут, у бары, ля крыніцы, Хораша спіцца на моху. Дыхаеш сонцам, жывіцай – І ажываеш патроху. 2021     А ТЫ СКАЗАЛА А ты сказала: не тужы. Ды дзе ж узяць мне тую нетуж, Калі скруціла цела недуж І па душы паўзуць смаўжы?   Паўзуць і холадна, і ліпка, Казычуць, не! – вярэдзяць, так, Што пачуваешся, як ліпка, З якой кару садралі, Як Пазбаўлены іголак вожык, Як жук без крылцаў і без ножак Ці як распораты пінжак.   А ты сваё ўсё: не тужы – Ці ж нарасціць кару́ тугою, Іголкі, крылцы – ўсё такое? Маўляў, лепш песеньку злажы.   Пра што? Пра ўсё: пра Задыяк, Пра лес, пра мора ці пра жыта, Ці, як той бард, пра перашыты Стары паношаны пінжак. 2021     *  *  * На спелыя вішні злятаюцца птушкі і восы, Хаваюцца-тояцца ў лісці ваішнёвым дзівосы. І шэпчуць праменьчыкі сонца: з нас кошык спляці ты І вішань збяры, жыццядайнаю сілай налітых. Іх сок расцячэцца, напоўніць душы капіляры. Вішнёваю ноччу прымроіш вішнёвыя мары. 2021     *  *  * О колькі – немаведама! – разоў У слоўніку, дзе розных слоў значэнні, Вышукваць намагаўся я назоў Таго, чаму не маю тлумачэння.   Праменнем асвятляла сонца стол, А вецер памагаў гартаць старонкі. Спыніўся ж на артыкуле АСЁЛ. Намёк, быць можа, быў у гэтым тонкі?   Учытваўся я зноў, яшчэ, яшчэ… Шматзначнае, – але не тое слова. А тое, што душу маю пячэ, Прапушчана, мажліва, выпадкова. 2021     *  *  * Мы цяплу забытаму рады, Стол і крэслы ў сад свой выносім, Дзе алхімік па імені восень Робіць золата са смарагдаў.   Я плачу́! – і сыпле дукаты Нам на стол шырокай рукою. Сумны труцень паўзе па ляўкоях, Што цвітуць па краях цыраты.   Сваім выглядам кажа труцень, Гэта ўсё, маўляў, паказное, Раскідайся, маўляў, казною, Покуль снежань не абанкруціў. 2021     *  *  * Нас шукалі – сабе. Мы шукалі – сябе Даўнім метадам спроб і памылак. Хтосьці каменем стаў, што і сталь не ўдзяўбе, Ну а хтосьці – нібы той абмылак.   Не згінаючы спіны, свой лёс я нашу. І ступаю я цвёрда, без мыліцаў. Але ўпотай памацваю ўсё-ткі душу: Ці не мыліцца? 2021     У ВЯНОК ЯНУ НЕСЛУХОЎСКАМУ Воды ў чорнай бросні, Неба ў шэрай плесні. Не снуюцца кросны. Не пяюцца песні.   “Можа быць, паночку, Вам гарбаты ўлеяць? Будзе мжыстай ночка: Ручкі-ножкі млеюць.”   Ах ты, восень, восень, Скруха ты –  скрушына. Іскры, нібы восы, З цьмянае лучыны.   “Доўга давядзецца, Пане, жыць без сонца. Ды куды ж падзецца? Трэ снаваць красёнцы”.   Так, за справу брацца Трэба адмыслова: Трэба песням ткацца З нашых родных словаў.   Сонца будзе. Будзе! Сёння ж для зачыну Нашым бедным людзям Свеціць хай лучына. 2021     *  *  * Снег крактаў пад цяжарам крокаў, Каля ганку нарэшце змоўк. Ад падвалін да самых крокваў Апусцелы прамерз дамок.   Пад паветкаю – клетка дроваў, У пакоі – няўтульны змрок. Загудзела грубка, і з броваў Іней сцёк па маршчынах шчок.   І запахла сасною смачна, І пачулася ў напаўсне, Нібы шэпча дамок удзячна Штосьці добрае пра мяне. 2021     ТРЫ ДУДКІ Надзея, патрабуй жыцця! Ніна Мацяш Столькі бруду наўкол, столькі змроку наўсцяж, Што, жыццё, ты б магло і абрыдзець. Тры чароўныя дудачкі Ніны Мацяш Не даюць мне жыццё зненавідзець.   Шмат наўкола нязводных духоўных калек У раскошных асілкавых целах. Ды на іхні змяняць свой бязлітасны век – Не, паэтка таго не хацела.   І праз боль адчуваючы радасць жыцця, Што было несканчоным змаганнем, Тры чароўныя дудачкі Ніна Мацяш Ажыўляе і сёння дыханнем.   Калі ў першую дзьмуць, высыхае сляза, У другую – агорне лагода, Ну, а ў трэцюю – так заспявае лаза, Што пускаецца ў танец свабода. 2021     *  *  * Праз пустэльні сонных гоняў, Праз віхураў каламуць Гоніць снежань белых коней, Сані, свішчучы, лятуць.   Ад зімы такой адвыклі Мы ў апошнія гады. Дух, прывялы і паніклы, Зноў крамяны, малады.   Промнем гурбы сонца ліжа, Зазірае ў сінь лагчын. Просяць ногі лёгкіх лыжаў, Вабіць сэрца далячынь. 20.12.2021     *  *  * Стражэе муза. Ды не-не, А засваволіць, загарэзіць. А потым зноў давай цвярэзіць Разблазнаванага мяне.   А я ў адказ ёй: смех ці ж грэх? Ці ж праўды я жыцця не бачу? І я хіба ж ад смеху плачу? І гэты смех – хіба ён смех? 2022     *  *  * Ужо нас мала, ды яшчэ мы ёсць. Нас бачылі, нас недзе сустракалі, Ва ўсіх грахах па звычцы папракалі – Яшчэ камусь мы нібы ў горле косць.   Мы неўзабаве сыдзем, як сышлі Шумеры, і этрускі, і дулебы. Ды ўгноіўшы сабою шчодра глебу, На гэтай застанемся мы зямлі. 2022     *  *  * У цэнтры Мінска, каля Трэцяй клінікі, Гняздуюць салаўі ў галлі прысад. Іх не пужае ляск трамвайнай лініі І стадыёна матчавы азарт.   Шмат вёснаў салаўі сюды вяртаюцца, Каб у вакно радзільнай залы пець. Тут асабліва радасна спяваецца. Чаму? Зусім няцяжка зразумець. 2022     *  *  * Яна расчыніць дзверы. Стане золка. Яна прамовіць: час нам парадніцца. Як вожык, натапыру я іголкі, Але яна іголак не баіцца.   Як вожыка, яна мяне ў прыполе У край знясе нязнаны і вядомы І спыніцца ў пустым і цёмным полі, І скажа, уздыхнуўшы: вось мы й дома. 2022     *  *  * Я ўдзячны больш няўдачы, чым удачы: Даруе ўдача дробныя грахі, Няўдача ж прымушае жыць іначай, Змятаючы ўсё смецце да крыхі. 2022     *  *  * Зносяцца і сітчык, і ядваб. Гурт дзяўчынак стане кучай баб. Перад непазбежнасцю згасання Вольны ты душой, а целам – раб. 2022     *  *  * У застылай праўдзе фатаграфій Непазбежна селіцца мана. Крэўнаю сястрою эпітафій Мне заўсёды бачыцца яна.   Тыя абвяшчаюць вечнай скруху, Вечным боль ад незагойных ран… Гояцца ўсе раны. Праўда ў руху. Праўда, што спынілася, – падман. 2022     *  *  * Два галубы масціліся ў паддашшы І ціха буркаталі пра сваё. Спаў каля плота інвалід, паддаўшы. Базарыла на ліпе вераб’ё.   Шматкі ляцелі тапалёвай ваты, На голаў наліпалі, на штаны… Быў пяцьдзесят другі, галаднаваты, У ранах, не загоеных з вайны.   За тое, што не дадавала рэшты, Мужык у краме прадавачку крыў. А Ромка, за мяне на год старэйшы, Пра будучыню нашу гаварыў.   “Тады не будзе п’яных інвалідаў, А хлеба будзе – еш – ды не хачу. Пасадзяць у турму касмапалітаў І можна будзе верыць урачу.   Праклятую Амерыку мы звалім І станем жыць, не ведаючы бед. І кожнаму хлапцу таварыш Сталін Падорыць асабісты лісапед”. 2022     *  *  * Хай жа вам так не здаецца, Што бяда ўжо і зацісне. Знайце, ліха ператрэцца І маланкай доля блісне. Янка Купала Перабалелы розум свой ахмелім, Забудзем словы клятвы і кляцьбы, Бяду на жорнах долі перамелем, У нашых печах выпечам хлябы.   Забудземся хаця б на міг адзіны: Хай здасца шчасце яваю жывой. Да сэрца абыякавай радзімы Прынікнем беспрытульнай галавой. 2022     ЭПІТАФІЯ НА МАГІЛЕ СТРАЧАНЫХ МАГЧЫМАСЦЯЎ Задні розум з часцінкаю “бы” Хіба ж гоіць разбітыя лбы? 2022     ДАЛЁКА-ДАЛЁКА Далёка-далёка, за лесам, за морам Насуперак страхам, сумненням і зморам Ідзе па залітым святлом беражку Ядвабнае шчасце у сціплым вянку.   Гуляе, не ведае сварак, сутычак У коле вясёлых братоў і сястрычак Пад спевы саловак, пад водары руж, Не знаючы слоты, віхураў і сцюж.   А мы ў неспакоі і думках бясконцых Забылі, як ззяе спагаднае сонца, Забылі пра гукі і пахі вясны І снім у знямозе нязбытныя сны   Пра тое, як дзесьці за лесам, за морам Насуперак страхам, сумненням і зморам Ідзе па залітым святлом беражку Ядвабнае шчасце у сціплым вянку. 2022     ПАМЯЦІ ПАЭТА Анатоля ВЯРЦІНСКАГА Хоць каляндар назад гартаецца Па тыднях, месяцах, па днях, Але ўсё лепшае вяртаецца Да нас адно, на жаль, у снах.   У зразумелае, вядомае, А значыць, ва ўчарашні дзень Нас кліча нешта падсвядомае, Што ўсё не гоніцца ў каршэнь.   Таму́ заўсёды ў чымсь няшчасныя Мы на працягу многіх год, Што з нас і самыя сучасныя Вядуць з учора радавод. 2022     *  *  * Ходзім па самым краі, Носім на шыях петлі, Пекла робячы раем, Які нам стане за пекла.   Раны  свае вярэдзім мы, Сябе за грахі караем І не знаходзім сярэдзіны Паміж апраметнай і раем. 2022     ГАЛУБЫ Кружацца, садзяцца, узлятаюць зноўку У прадвесня высі галубы. А блакіт празрысты то падобны шоўку, То паркаль нагадвае рабы.   Галубы з касцёла на царкву садзяцца, З даху сінагогі – на мячэць. Там, дзе ім утульна й зацішна, гняздзяцца, Бог адзін – даюць нам зразумець. 2022     *  *  * Твар, як у лорда. Прыгледзеўся – морда! 2022     *  *  * Доля, з цяжкіх жалезаў скутая, Параўняла тых дзвюх сурова: Што ў Ялабузе адпакутаваць, Што ссамоціцца ў Камарове.   Дзве жанчыны, два светлых геніі У раі напаўняюць чашы, Прапануюць Ларысе Геніюш: “Далучайся да трызны нашай”. 2022     *  *  * Грае нешта скрыпач – пуста ў шапцы – Ў пераходзе каля казіно. На спагаду ловячы шанцы, Ён стаіць тут ужо даўно.   У рулетку жыцця прайграўся, Мучыць скры́пачку дзень пры дні. Ні пад Шнітке, ані пад Штраўса Не даюць ні рубля ані. 2022     ХАЎТУРЫ А хто там ідзе?.. Янка Купала Ці пяюць, ці адпяваюць, А ці плачуць нараспеў? І каго ж ці што хаваюць? Ён памёр альбо даспеў?   Праз калоддзе і пакуты Што/каго нясе народ, Што з сябе зрывае путы З дня ды ў дзень і з году ў год?   О, бясконцыя хаўтуры Дзён учорашніх сваіх! Ані буры, ні віхуры Ні на міг не спыняць іх. 2022  

Манерка Апавяданне Вады ў фабрычнай асадзе1  Міжрэчча ў любую пару года са збыткам. Асабліва ўвесну, калі пачынаецца на рацэ паводка, і яна, знябыўшыся за зіму пад сцюдзёным лядовым панцырам, весела шугае праз край берага ў прырэчную лагчыну, у так званы Халуй. Дзе надалей і застаецца да радасці спачатку жаб, што з прыходам цёплых дзён аздабляюць чэрава лагчыны звілістымі суплётамі жабурыння, пасля, бліжэй да сярэдзіны лета, – буслоў ды чапляў, што тым жабурыннем, толькі ўжо ў выглядзе порсткіх апалонікаў і маладых жвавых жабак, ласуюцца. Праўда, здараецца ў гэтым раі для цыбатага птаства падтапленне і ўлетку, падчас залеваў. Вады прыбывае тады ў раку з раўчукоў і канавін так шмат, і яна такая нястрымна-ваяўнічая, што нават некаторыя драўляныя навакольныя млыны яе ціску не вытрымліваюць, касабочацца, а то і зусім бурацца. На шчасце, цаглянаму міжрэчанскаму млыну рэзрух з-за лішку вады ў рацэ ні ўвесну, ні ўлетку не пагражае. Падтопіць таліна ці дажджавая вадзіца падмурак ды і схлыне, не даўшы рады змагчы яго каменна-непрабівальнае моцы. Зрэшты, і без рэзруху млын ужо другі год не працуе. І ці адновіць калі-небудзь працу – невядома. Хутчэй за ўсё, насуперак спадзеву Зімака Самаваронка, сына былога гаспадара асады, што – тыц пахвалёны! – заявіўся сюды, на котлішча прашчураў, следам за немцамі з намерам вярнуць адабранае ў бацькі да вайны саветамі, – не. Прынамсі Дуні і Юзю Нямірам і іх маці Зосечцы такая мроя маладзёна, што і сёння вунь ад ранку раз-пораз мільгае паставаю на сцежцы ад хаты да вадаспада ды цікуе спадцішка за пазапінанымі вокнамі суседзяў, збытнаю не здаецца. Бо і вада ўжо з прымлыннае запруды ўбок адведзеная, і кола ды жорны за час прастою, мабыць, страцілі кандыцыю. Таму адзінае, што яшчэ дадае Зімаку аптымізму, – сам будынак млына з вадаспадам наўзбоч. У які таксама, аднак жа, без належнага спрыту ды ўмельства, а толькі з разлікам на помач Духа Святога жыцця не ўдыхнеш. А адкуль узяцца спрыту-ўмельству ў гэткім кволым – хоць ты на пеліну2 яго, бы таго малёначка, вазьмі ды люляй – інтэлігенціку, як Зімак, і пытацца не выпадае.   Дуня счэквае, калі чарговы раз знікне за рогам хаты Зімакова спіна, выходзіць на ганак. І адразу трапляе ў какафонію гукаў. Вадаспад, што ўтварыўся пры плаціне наўзбоч млына пасля спынення кола, утрапёна гудзе, поўніць наваколле нязмоўчным, бы скавытанне ветру на гарышчы ў глухую восеньскую непагадзь, грукатам. Вада ліецца праз плаціну без супынку, але асабліва гучным выдае яе грымоцце ўранні, калі яшчэ ўсюды па надрэччы вісіць туман і нічога скрозь яго за два крокі не бачна. Здаецца, выпрастай у такую хвіліну руку, каб датыкнуцца да яго, як і патонеш з галавою ў непранікальнай белавата-шызай гусціні. Цяпер, аднак, ужо амаль паўдзён, і ўсё навокал вадаспада і хаты пры ім праніцанае пукамі сонечных прамянёў, што прабіваюцца на панадворак праз карункі спавітых павуціннем галінак ніцых яблынь на гліністым узгорку воддаль ад ледзь прыкметнай у траве сцежкі на Халуй. Глеба ў асадзе дрэнь, адзінае, што больш-менш вольна пачуваецца на ёй, – кустоўе. Рабіннік, шыпшыннік, лазняк, маліннік так і пырскаюць атожылкамі ва ўсе бакі, запаўняюць сабою вузкую прастору паміж хатаю і сушарняй. Усё, апроч брукаванкі, якая са спыненнем млына паціху, але таксама няўмольна, як і сцяжына на Халуй, робіцца ўсё больш незаўважнай сярод хмызу.   Палову асадаўскае хаты на два канцы, з асобнымі ўваходамі ў адзін і другі, Няміры занялі пасля таго, як з прыходам саветаў збег з сям’ёю за мяжу, у Польшчу, яе гаспадар, сяржант памежнай стражніцы3 Пётра Самаваронак па мянушцы Дзяч. Спехам засяліўшыся, не паспелі, аднак, у ёй навасёлы агледзецца, як Янушака Няміру, Зосеччынага мужа і Дунінага і Юзевага бацьку, забралі ў савецкае войска. Тут неўзабаве немцы прысунуліся, і зноў усё памянялася з іх прыходам і вяртаннем Зімака. Які, праўда, дзякуй яму, адразу высяляць самазваных жыльцоў з занятай паловы, памятаючы пра іх прыязныя даўнейшыя, дасавецкія яшчэ стасункі з бацькам, не стаў, даў часу хаця б збольшага агледзецца ды падшукаць пад жытло штосьці больш-менш прыстойнае. Вось і аглядаюцца, падшукваюць салдатка Зосечка з сынам і дачкою жытло па селішчах паблізу. Учора досвіткам Зосечка выправілася ў мястэчка ў краму і вырашыла разам паглядзець хутар за пяць вёрстаў ад асады. І калі яна вернецца цяпер дахаты – невядома. Магчыма, сёння к вечару, магчыма – заўтра. У выпадку няўдалых агледзінаў прылепіцца дзе-небудзь у добрых людзей унаначкі, каб потым не цягнуцца зноў па ліпеньскім сквары на пошукі. Балазе гаспадаркі ў Няміраў пасля таго, як збылі напрадвесні авечак, вобмаль: паўдзясятка курэй ды пара індыкоў. Дык і шаснаццацігадовая Дуня, адмалку нічоганяробленнем не спешчаная, дасць гэткім куртатым хатнім клопатам рады. Такой увішнай дзеўцы курэй з індыкамі накарміць і суды4 вады прынесці з ракі на кароміслах – раз плюнуць.   Баба Люця Вайцюліха выпростваецца ў бурачышчы ля верхняе сушарні з пукам батоўя5 ў прыполе нязменнае свае зялёнае шавіётавае спадніцы, глядзіць здаля ў Дунін бок. І хаця адлегласць паміж імі не меней за сотню метраў, Дуня скураю адчувае суседчыну злосць. Адварочваецца, каб не глядзець на зласлівіцу, ды тут жа зноў падымае галаву, агаломшаная не менш сярдзітым за Люцін пагляд сабачым брэхам. З-за рога сушарні выбягае Мармон, шмыгае ў разору паміж градамі. Шчанюком сабаку падабраў бабін мужык Ганэрак дзесьці на шляху з заробкаў у Амерыцы. А назваў Мармонам у гонар нейкага свайго амерыканскага прыяцеля-мармона, што быццам бы апекаваўся ім на чужыне. Хаця, хутчэй за ўсё, быў то не прыяцель, а прыяцелька: нягледзячы на пашанотны век, Ганэрак яшчэ і да нядаўняга лічыўся гулякам будзь-будзь, ніводнае спадніцы ў наваколлі не прапускаў. Памёр жа Ганэрак Вайцюль на пачатку гэтага лета неяк зусім па-дурному – з завароту кішак, пачаставаўшыся ў Няміраў гарачым лапуном6 з вымененым Зосечкай напярэдадні ў Люці на жмут воўны казіным маслам. Прыйшоў надвячоркам да суседзяў адбіць на бабцы касу ды і спакусіўся пачосткаю з прокіддзю7 жончынага вырабу. Пад’еў да смаку, а праз два дні памёр. Можа, і не сканаў бы, калі б у пару звярнуўся да доктара. Але ж заўпарціўся і застаўся праз тое без помачы. А калі спахапіўся, доктара на месцы не аказалася, паехаў штосьці немцам памагаць. Ляжаў пасля Ганэрак у труне з абразікам Маці Божай у сашчэпленых на грудзіне руках, касавурыўся на прысутных з-пад няшчытна прыкрытых павек. І хаця не сказаць, каб ужо так перанялася неўспадзеў аўдавелая Люця смерцю мужа ды пачала помсціць за яе суседзям, штосьці ў яе стаўленні да Няміраў усё-такі ад таго часу памянялася. Што ўроілася кабеціне – Бог ведае, а толькі зусім жанчына іншай стала, як была раней. Асабліва пасля таго, як знікла тыдзень таму яе каза Манюта. Мабыць, драмала-падрэмвала да часу крыўда-непрыязнасць да суседзяў у душы ў Люці з-за смерці мужа, пакуль не вылілася ў рэшце рэшт, падштурхнутая новаю стратаю, у – дай ты рады! – гэтку во страхавітаую, нялюдскую злосць. Такую нялюдскую, што, ёю, мабыць, намоўленая, вунь на якую нечуваную ў тутэйшых краях гідкасць – крадзеж – жанчына наважылася. Ды каб жа на што вартае паквапілася дурніца! На такую нікчэмную дрэнь пагалілася Люця, што і сказаць сорам – на шчарбатую бляшаную манерку8. Дуня на ўласныя вочы бачыла, як старая, вяртаючыся праз іх панадворак ад вадаспада да сваёй хаты ўвечары таго дня, калі прыходзіў у асаду Юзя, захінала над поясам кофту, быццам штосьці хавала пад ёю. Як потым вятрыска знячэўку расхінуў адзежыну, і нешта блішчастае вытыркнулася вонкі з-пад яе. Што там яшчэ магло быць, апроч манеркі? Якраз курам вады перад гэтым за якую хвіліну падумала Дуня наліць, сюды-туды паткнулася, а манеркі няма, бы карова языком злізала. Вядома, рэч тандэтная9, ды не ў кошце ж справа.   На панадворку задушліва, як ў перанапаленай лазні. Здаецца, вусны расшчапі – і ў роце зашашчыць ад гарачыні. Каты і тыя пашыліся ў цень, не чутно іх і не бачна. Затое індыкам – воля. Сядзяць разамлелыя, з растапыранымі крыламі ў пыле на сцежцы наўзбоч гародчыка, не зварухнуцца. Паспрабуеш зрушыць каторага з месца – шыі ў твой бок, упартае стварэнне, не паверне. Дуня сыходзіць з ганка, узіраецца ў неба. Ведае: з такое спёкі глядзі, каб бяды не нарабілася. Як нарабілася тры гады таму, яшчэ пры паляках, акурат во гэткаю парою, перад самым фэстам10. Хмара спадцішка ўвобміг тады насунулася, ды такі жудасны градабой з яе пачаўся – Божа літасцівы! Буслянятам на буслянцы крылы градзінамі пааббівала, а палеткі ды сады наўкола так пашкуматала, што не толькі без яблыкаў з грушамі ды сліваў к зіме, а і без зярнятка да новае сяўбы засталіся. Добра, на запыт гміннага начальства некалькі вагонаў жыта ў мястэчка палякі прыгналі, дык сяк-так перажылі асадаўцы бясхлебіцу. Цяпер, як што падобнае здарыцца, немцы наўрад пасобяць.   Горача на дварэ, да таго ж і бязветрана, і з-за гэтага, мабыць, гул вадаспада выдае сёння яшчэ больш гучным за звычайны. Аднастайны, як надвечарковае дзвэнканне камара ля вуха, толькі тысячакроць гучнейшы, ён сягае па-над прыбярэжным кустоўем, па-над вяршыняю Чырвонае гары, мкнецца далей у накірунку Дзвіны. Далятаць да самай ракі, вядома, не далятае, хаця Янушак і казаў неяк, быццам чуваць яго і аж там, быццам сам неаднойчы на ўласныя вушы чуў ад прыстані. Баба Люця вылазіць з градак, ідзе да сушарні. Што яна там робіць у сушарні, Дуні не бачна. Але па глухіх згуках сячкарні няцяжка здагадацца: рыхтуе сечку для птаства. Цяпер гэта, пасля таго, як прапала Манюта, адзіны клопат старой, якому аддаецца яна даастатку. Так дазвання, бядачка, аддаецца, што, здаецца, адбяры ў яе гэты клопат – і жыццё кабеціны цалкам страціць сэнс. Сцеражэ цётка адзіную сваю радасць, што засталася па згубе гарэзы Манюты, ды з кожным днём усё больш адгароджваецца ад людзей завесаю суровасці. На любы зварот адзін адказ у яе: “гыр!” ды “гыр!”, і слова насуперак, барані Бог, не скажы. Усё адно як шалёная муха ўкусіла жанчыну, ды праз тое душа мохам незычлівасці да ўсяго жывога, апроч, мабыць, курэй, пачала абрастаць.   Куды падзелася тыдзень таму дойная Манюта, ніхто не ведае. Можа, ваўкі ўначы сцягнулі, можа, злодзей які звёў. Додня, калі ўсе спяць, пад’ехаў да сушарні, стрыножыў жывёліну пад грукат вады, у рэдалі11 паклаў – і бывайце здаровы. Страта нежартоўная, пад два літры малака штодзень каза давала пасля таго, як прадалі Ганэрак і Люця трохмесячнае казляня. І малако ж якое было – праўдзівы лек. А ўжо колькі радасці прыносіла Манюта сваімі свавольствамі ў аднастайнае жыццё не толькі гаспадароў, але і іх суседзяў, – не злічыць. І вось на табе – прапала козачка. І ўсё гэтае нялюдскае неяк увадначас апошнім часам у асадзе здарылася: Юзя знік, затым каза прапала, потым дробязь гэтая нікчэмная, пагбаная старая манерка, – цьфу на яе! – быццам бы згубілася, а насамрэч у сквапныя Люціны рукі перайшла.   Юзю Дуня бачыла апошні раз таксама тыдзень таму, калі той прыходзіў дахаты па бялізну. Сказаў, немцы прычапіліся, каб ці ў самаахову гэтую іхнюю ішоў, ці ў Нямеччыну збіраўся. Маўляў, такі загад цяпер – выбіраць адно або другое, і не падпарадкавацца яму не выпадае, калі жыць не надакучыла. А хлопцу, вядома справа, ні туды, ні сюды не хочацца, дык перачакаць надумаўся. Хацеў застацца ў хаце на колькі дзён, ды, як убачыў здаля на сцежцы ля Люцінай хаты Зімака, шніткі12 спехам пасёрбаўшы, вандзэлак з бялізнаю аберуч схапіў і збег. А куды, у якія прочкі падаўся – Бог адзін ведае. Бо па сёння ані разу не азваўся. Бродае Дуня ўначы ля сушарняў у надзеі, што, можа, прыбіўся брат звечара да каторай у пошуку зацішнейшага-цяплейшага кутка, ды ўсё дарэмна. Як у ваду кануў Юзя.   Сушарняў пры вадаспадзе дзве. Адна, большая, накшталт адрыны, хаваецца ў засені асін паблізу моста. Другая, меншая, у выглядзе звычайнай загародкі з адкідным бляшаным дахам на выпадак непагадзі, месціцца на вяршыні пагорка метраў за дзвесце ад Вайцюлёвай хаты. Абедзве – напамін пра кардонную фабрыку, што дзейнічала тут год за сем да вайны, перад тым, як перарабілася на млын. У абедзвюх кардон даводзілі да ладу перад адпраўкаю ў Вільню. Цяпер першая служыць Нямірам схронішчам для рознага гаспадарчага начыння, другая, што да нядаўняга з’яўлялася стойлам для Манюты, – катухом для курэй і індыкоў. Хаця ні шашкоў, ні лісаў у наваколлі не чуваць, заганяюць Няміры курэй і індыкоў у загародку штовечар. Бо, крый Бог, заявіцца ўначы шэры ці руды бандзюк, парэжа птаства. І не гэтулькі зжарэ ён тае індычаціны ці кураціны, колькі пусціць, нягоднік, на зглум. Горла перагрызе няшчаснай ахвяры, два разы кусне і дасць лататы. І бывайце тады і яйкі на снеданне, і пер’е на падушкі. А гэта цяпер, калі пасля збыцця авечак і на цёплыя шкарпэткі ды ісподкі з валёнкамі к зіме надзея ляснула, вунь якая была б бяда. А найгорай, як прыцягнуцца прыцемкам з кустоўя ды пачнуць шнарыць па падвор’і ліхія людзі. Ад гэтых ужо ніякая загародка не ўратуе. Абскубуць гаспадарку да паўсціны ды яшчэ і зброяй перад носам, шмайсерамі сваімі, намахаюць. Настрашаць так, што крыкам уласным пасля, узгадаўшы ўсё тое ў сне, захлынешся. Хаця і не чужыя людзі, яшчэ нядаўна плыты з асінавымі качурамі на кардон разам пераймалі ды арэхі ўвосень па кустоўі хаўрусам лушчылі. І вось – забыта прыяцельства-сяброўства, як яго і не было. Так грунтоўна забыта, што, здаецца, ніколі ўжо яму не адрадзіцца.   Сям’я Няміраў – мяшаная. Янушак каталік, Зосечка – праваслаўная. Да шлюбу дзяўчына адгукалася на імя Зоя, ды, пабраўшыся з сімпатычным абыходлівым іншаверцам, дзеля суладдзя ў сям’і згадзілася перарабіцца на Зосю. А вось дзецям-пагодкам імёны, каб крыўдна ні аднаму, ні другому не было, сужэнцы далі адпаведныя веры кожнага. Дачку, паводле праваслаўнага іменаслову, Дуняю назвалі. Сына, паводле каталіцкага, – Юзем. Хацелі Дзісікам, то бок Здзіславам, хлопца назваць, ды ксёндз-паляк адгаварыў. Маўляў, імя дазвання іншаземнае, тутэйшага адпаведніка не мае, то лепш пры сваім заставайцеся, без вас палякаў хапае. Ужо потым, як касцёл у мястэчку па прыходзе саветаў зачынілі, вядома стала, што гэта гэтак пад уплыў мясцовага паходжання святароў патрапіў той польскі ксёндз, пераняўся справамі тубыльцаў. За час, пакуль працаваў у асадзе пры паляках млын, кім толькі Янушак на ім ні набыўся. З раніцы да позняга вечара ў справе, не прадыхнуць. Памольшчыкаў з мяхамі збожжа на падводах ды жыдоў-перакупшчыкаў як наедзе каторы раз – аж цёмна на дварэ ад людскіх паставаў ды ўспацелых конскіх крупаў. А ад лязгання колаў па бруку часам ажно вушы закладвае. А ўжо працы заўсёды – і наогул век свой13 вышэй галавы. Добра, як да заходу сонца дасі ўсяму рады ды выкраіш хвіліну бучы14 па вірах павытрасаць. Малоць, вальцаваць, пытляваць зерне – глузды кругам, не прадыхнуць. А яшчэ ж воўну часаць, што нанясуць-навязуць з усяго наваколля, а яшчэ ж начынне млыноўскае чысціць. Ад пахаў мукі ды воўны так за змену ачмурэеш, так яны цябе з галавы да ног абвалакуць, што ніякіх іншых і адчуваць не дасі рады. Адзінае станоўчае пры гэткай пякельнай мітусні – заробак неблагі. Дык і трываў Янушак: трыццаць пяць злотых на дарозе не валяюцца. Сам трываў і дзецям трывушчасць, як мог і ўмеў, прышчэпліваў. То і нездарма выраслі абое, што сын, што дачка, непапушчы15 бацька, трывушчымі. Асабліва Юзя. Хлопец, што з твару, што з паводзінаў, – акурат Янушак. І гэткі ж спраўны ды ўчэпісты, дарма што яшчэ падлетак. Не які-небудзь пусці павалюся. Вось збожжам налаўчыўся гандляваць. Скупляюць на пару з колішнім аднакласнікам па навакольных хутарах збожжа, возяць прадаваць за Дзвіну, у Латвію. Да ракі на тачцы валакуць мяхі, праз раку на лодцы перавозяць. Здараецца, што і па колькі дзён дахаты з заробкаў увішныя хаўруснікі не вяртаюцца. Начуюць у задзвінскай цёткі-ўдавы, стрыечнай Зосеччынай сястры. Там жа і харчуюцца за сякую-такую – дроў напілаваць-нашчапаць ці ў гародзе што зрабіць – помач па гаспадарцы. Гандаль так сабе, ды, глядзіш, на сякую-такую абнову і наскрабецца. Вунь штаны сабе крамныя картовыя справіў Юзя замест калючых самаробных ільняных. Зосечцы і Дуні па хусце купіў. Спраўны Юзя, ды матцы з сястрою праз такую ягоную спраўнасць – адны турботы. Па-першае, Дзвіна наравістая, дык ці мала што можа здарыцца на ёй? Віхура каторага разу як заспее пасярод ракі, узляцеўшы знянацку, то адно і глядзі, каб не патанулі мальцы разам з мяхамі. Каму-каму, а Зосечцы не аднойчы такое пагражала. Апошнім разам – год пяць таму, калі з пошты з латвійскага боку вярталася. Лодка перакулілася, і добра, вецер хутка сціх, дык дагрэбла да берага. Нават лістоў з далоні не выпусціла, так Бог памагаў, а магло ж і іначай стацца. Па-другое, гарнізон нямецкі адразу за ракою, у прыбярэжных Кошкаўцах, месціцца, і чорт ведае, што тым фашыстоўцам у голаў стрэльне. Пачнуць страляць наўздагон, паспрабуй тады ўнікнуць іхніх дурных куляў. Неаднойчы чула Дуня, як Зосечка намаўляла Юзю кідаць дурное гэтае гандлярства ды заставацца дома. Дзе там! Паслухаць паслухаў, а зрабіў усё адно па-свойму. Бо наравісты акурат не менш за тую страхавітую дзвінскую ваду. Дахаты вярнуўся, каб перачакаць у надзеі, што, можа, забудуцца немцы на яго, аж тут – Зімак. Спужаўся, мабыць, што ўдасць чужынец, і знік. От дурань, мог бы ж і застацца. Няўжо ж яна, Дуня, калі што якое, не знайшла б куды брата схаваць? Вунь хаця б у гроце на вадаспадзе можна было б. А то во яшчэ лепш – у будане, што з маткаю збудавалі.   На грот у вадаспадзе Дуня натрапіла выпадкова, падчас вуджання акунёў. Замест акуня трапіў на зазуб мянтуз, хвастом матлянуў у празрыстай вадзе – і даў лататы пад плаціну. Понізу плаціны камяні, дык, мабыць, вырашыў, хітраван, сярод іх паратунку шукаць. Залёг, цешыцца, што надзейна схаваўся. Дуня боўць у ваду, рукою шмаргель па муры ў пошуку лёскі – чуе, быццам выемка нейкая пад вадой. Вымыла яе струменямі, тую выемку, ці то праз недагляд будаўнікоў яна тут з’явілася – невядома, але ладны такі, з паўметра ўшыркі, закуток пад плынню вады ўтварыўся. Як след сціснешся, дык акурат цалкам, усім целам і змесцішся ў ім, прыхінуўшыся грудзьмі ці, наадварот, спінаю да аблепленага цінай і багавіннем камення. Так дазвання зліешся з ім, што і не ўгледзіць ніхто цябе звонку па-за воднаю завесаю. А ты, наадварот, усё, што па-за ёю дзеецца, будзеш са схрону свайго бачыць. Лёсу намацаўшы, ментуза, аднак, тым разам рады не дала ўтрымаць Дуня: адарваўся, слізняка, разам з зазубам, калі торгала з-пад каменя. Засталася з папсаванаю вудаю ў руках, без рыбіны, затое вось куды больш цікавае нешта – грот – неўспадзеў апышкала. Хіснулася зноў пад халаднаватыя струмені, ускулілася ніцма на мур. Праўда, зусім нядоўга так стаяла, бо сцюдзёна зрабілася. Вымкнулася вонкі. Глядзь угору, а там на мосце… Зімак з папяросінай у зубах спінаю да яе стаіць. Дымам пыхкае ды з нагі на нагу, бы тое цяля ў чаканні матчынай цыцкі, раз-пораз пераступае. І так раптам захацелася Дуні азвацца, каб павярнуўся тварам ды падзівіўся з яе нечаканага з’яўлення, што ажно дыханне ёй перахапіла. Так штосьці неўспадзеў абудзілася ў ёй дагэтуль нязнанае, мройліва-зваблівае, так закарцела ёй ступіць насустрач невядомаму раней пачуццю, што ледзь не ўскрыкнула яна ад абурэння на саму сябе. Ці не таму, ледзь сцепануўся Зімак, каб памяняць, мабыць, позу, як зноў яна шмыганула ў нагледжаны закуток за вадзяною завесай. І вылезла з яго толькі тады, калі ён ужо прэч пайшоў.   Сонца вісіць колькі часу на адным месцы, боўтаецца ў пройміну паміж вяршыняю Чырвонае гары і шыхтам дубоў наўзбоч яе. Вечарэе, і спякота, як заўсёды, калі цень накрывае асаду, адразу саступае прахалодзе, што спачатку нясмелымі хвалямі, а затым усё больш рашуча павявае ад вады. Той доўгачаканай свежасці, якой так бракуе ў гэткія во, як сёння, задушлівыя летнія дні абгароджанай з усіх бакоў узгоркамі і кустоўем асадзе. Але гэта – тут, у лагчыне побач з вадаспадам. На гары ж, дзе нават Мармона штосьці не бачна, па-ранейшаму сонечна. Зімак выходзіць са сваёй паловы хаты на двор, сунецца да вадаспада. Але доўга пры вадзе не бавіцца, адразу ж зварочвае ўлева, ідзе берагам ракі ў накірунку Закуцця, нешырокай лыткі папасу наўзбоч лазовага зарасніку пры Халуі метраў за трыста ад хаты. Акурат да таго зацішнага, недасяжнага старонняму воку тупіка паміж берагам ракі і пагоркам, дзе месяц таму Дуня з Зосечкай, напалоханыя ледзь не штодзённымі візітамі немцаў, зладавалі ў хмызе з аполкаў і фабрычных кардонін, што знайшлі на гарышчы, буданчык. Перанеслі цішком, употай ад бабы Люці кардоніны ў Закуцце, прымацавалі пругкімі выросткамі хмелю адну да адной ды, склаўшы стрэшкаю, сціснулі звонку і з ісподу аполкамі і камлямі арэшын, прыкрылі зверху кавалкам цыраты – і зусім прыстойны атрымаўся схоў. Можа, і не такі надзейны, як хацелася б, а ўсё ж схоў. Галоўнае, наводшыбе, не як у той сушарні, дзе ся­дзіш, бы на дозарках, і не тое што крок ступіць – варухнуцца баішся. Зручны сховік: ад хаты блізка, а паспрабуй знайдзі яго… Нават і ўголас гаманіць у ім можна, бо з-за шуму вады на вадаспадзе ні гуку адтуль не пачуеш. І вось акурат туды, да таго самага схрону, і пасунуўся цяпер Зімак. Зразумела, нічога там цікавага, апроч камар’я ці іншага якога гнюсу, што, мабыць, натачылася ў будан, хаваючыся ад сонца да пары, як з’явіцца шанц наталіць смагу, джгнуўшы каго-небудзь у скуру, няма, ды ўсё адно нядобра. Як любіў казаць нападпітку падчас сваркі з Люцяй нябожчык Ганэрак, благое вока і за самы дурны язык горш. Ды і ці мала што можа быць наўме ў таго танкарукага прыгожага чужынца, маладога Дзячка?   Дуня прыспешвае хаду, каб не прапусціць момант, калі Зімак паверне з Халуя на Закуцце, але дарэмна. Маладзён абмінае прыбярэжную касу, крочыць далей, у накірунку броду на другі бераг. Крочыць хутка, ледзь не подбегам, ажно кашуля ўздымаецца пухіром у яго на спіне. Дык калі Дуня дапінае следам за хлопцам да касы, ён ужо, напалохаўшы бусла, што ашываецца тут у пошуку харчу, хаваецца ў лазняку на тым беразе. “Ну, дзякуй Богу”, – думае яна і зварочвае на ледзь бачны ў траве пасак ад ног у накірунку будана. Будан на месцы. І ўсё навокал таксама на месцы. Апроч расліннасці, што быццам жывёліна нейкая ўсяедная абскубала, так што засталося ад бухматага разнатраўя наўзбоч будана адно ніцае бадылле. Усё адно як градам кшталту таго жахлівага, трохгадовае даўніны, выросткі раслін пааббівала або ненажэра Манюта спатоліла імі тут, у бязлюдным зацішшы, свой голад ды і знікла, не даўшы сабе клопату хаця б гукам да няўцешнай гаспадыні азвацца. На месцы і ўсе прычындалы, што яны, Дуня з маткаю, пры ім пакінулі, калі, стомленыя, пакідалі мясціну, прыкрыўшы збольшага схоў галінамі хмызу. Усё гэтаксама, як і было, але сёе-тое і вельмі нават не гэтак. Купка бэбахаў, што невядома якім ветрам сюды занесла, на доле ў пуку святла паміж камлямі будана… Відэлец з лыжкаю ў шчэлцы паміж галінкамі… Пара абгарэлых, ледзь заўважных сярод смецця запалак у куце… А гэта што? Спражка ад рэменя, акурат такая, як тая, што яна, Дуня, у перадапошні братаў надвячоркавы прыход дадому па ягонай просьбе да рэменя прышывала. Яшчэ голкі тады, памятаецца, не знайшла, дык шаршаткаю давялося прычэпліваць да тканіны, чыста пальцы скалола ў прыцемку без напарстка. А самае дзіва – дай рады! – бляшаная манерка наўзбоч увахода, акурат тым месцам, да якога лёгка ад разасланых на доле бэбахаў рукою дацягнуцца. І – ні душы. А галоўнае, да радасці Дунінай, – ні следу барацьбы нідзе. Быццам вось проста так сабе падняўся чалавек вольна ўранні з месца, папіў з манеркі вадзіцы (а лепш, вядома, – сырадойчыку), выслізнуў з будана ды і растаяў у прырэчным тумане. Быў – і не стала яго. А што за чалавек, і як імя ягонае – ніколі, пакуль на ўласныя вочы не ўбачыш, не даведаешся. Убачыць жа – справа нялёгкая. Бо як раптам малады ды на ногі спрытны, паспрабуй ты яго ўпалюй. Асабліва тут, пры асадаўскай вадзе, дзе што ні крок, то схрон і што ні чалавек, то нораў.   Дуня падхоплівае манерку, вылазіць з будана, ідзе кустоўем да Халуя. Адтуль, прыхоўваючыся па-за густымі зараснікамі арэшніку, – да асады. І толькі паспявае збольшага аддыхацца ля хаты пасля хуткае – подбегам ды подбегам – хады, як і Зімак ступае на панадворак. Акурат туды, дзе ўжо падчэквае іх абаіх, лушчыць у падол набраныя падчас двухдзённае вандроўкі па наваколлі струкі гароху Зосечка. – Баба Люця гэтая ваша, халера яе, якая лютая кабеціна, – кажа Зімак. – Іду гэта берагам, глядзь: валачэ праз Халуй казу на вяроўчыне. Тая ўпіраецца, а яна тузае нябогу, ды лаецца, ды розгаю па баках лупцуе. Запытаўся жартам, дзе хавала гэтулькі дзён жывёліну, дык так на мяне глянула – усё адно як варам абліла. Лепш бы не чапаў… – Ну, канечне, Люця табе скажа праўду… З Люцяй у маўчанку толькі гуляць. Люця як занатурыцца, дык хоць страляй тады яе – не адгукнецца. Ну, але затое і кашалёў розных, як іншыя, не напляце, – кажа Зосечка і глядзіць здзіўлена на манерку ў Дуніных руках. – Во, бач, і пасудзіна знайшлася. А грашыла, дачка, надоечы на старую: скрала, маўляў… Аж, бачыш, знайшлася твая бляшанка. Дзень цудаў, далібог. – Дзень цудаў, ага, – кажа Дуня і глядзіць у кірунку верхняе сушарні, дзе бавіцца з Мармонам – то падскокне, матляючы набраклымі дойкамі16, гарэзліва ўгору, то ўпадзе на пярэднія ногі, то хіснецца ўбок – шчаслівая Люціна знаходка – каза. – Занясі ў хату цацку, пастаў дзе-небудзь на бачным месцы, – кажа Зосечка. – А то згубіцца – будзеш зноў усіх падазраваць. – Ну, усіх наўрад, – кажа Дуня і зноў скіроўвае пагляд на сушарню, дзе, бачна, баба Люця ўжо корміць курэй ды абрывае раз-пораз зласлівым вокрыкам вясёлыя шалы Манюты і Мармона.     1 Асада – сядзіба асадніка, пасяленца-каланіста на заходнебеларускіх, пераважна памежных, землях у перыяд 1920–1939 гг. 2 Пеліна – прыпол (абл.). 3 Стражніца – пагранічны пост, застава. 4 Два вядры (абл.). 5 Батоўе – бацвінне (абл.). 6 Лапун – тоўсты содавы блін, сінонім – какора, какорына (абл.). 7 Прокідзь – тое, чым запраўляюць страву, тут – масла (дыял.). 8 Манерка – металічная пляшка, біклажка. 9 Тандэтны – танны, нізкаякасны. 10 Фэст – касцельнае ці царкоўнае прастольнае свята. 11 Рэдалі – від калёсаў (абл.). 12 Шнітка – шматгадовая травяністая расліна сямейства парасонавых, тут у значэнні – страва са шніткі. 13 Век свой – увесь час (рэгіян. фразеал.). 14 Буч – рыбалоўная снасць у выглядзе круглага каша з лейкападобным уваходам; верша; нерат. 15 Непапушчы – акурат, якраз (абл.) 16 Дойка – цыцка (абл.).    

ЛІТУРГІЯ ЧАСУ I Сорак гадоў раздражняў Мяне род гэты, Я сказаў: гэта народ, які заблудзіўся сэрцам; яны не спазналі дарог Маіх; і таму прысягнуў Я ў гневе Маім, што яны не ўвойдуць у Мой спакой. Псалтыр 94:10-11   Сорак гадоў… Сорак гадоў… Сорак… Ты перайшоў шляхам нязнаным мора. Ты абхітрыў лёс незайздросны рабства. Волі віры для неабуджаных – пастка. Для ненароджаных свет, дзе жывуць, – скруха. Шляхам няходжаным голас бяжыць да вуха. Вушы глухіх, вочы сляпых… Годзе! Так у спакой Мой не ўвойдзеш, народзе!                                                               11 жніўня 2022   II …Няма больш прарока, і нікога няма, хто б ведаў, як доўга гэта будзе. Псалтыр 73:9 Ніхто не ведае, ці доўга будзе студзіць нас бедамі бясконцы студзень. Праклён звычайнасці – хвілін бясконцасць. Не распадаецца чакання стронцый, не распадаецца, адчаю радый – не дачакаешся іх паўраспаду. Гады і месяцы – праклён ці шчасце? Бо не нап’ешся ты вадой бясчасся, як не падыхаеш агню паветрам. Хадзіць – не выхадзіць стагоддзя нетры. Няма прарока тут, каб часу голас пачуў у рокаце жалезных колаў.                                   12 ліпеня 2022   III Вось народы – як кропля з вядра, і лічацца як пылінка на вагах. Кніга прарока Ісаі 40:15 Народ мой – кропля з вядра. Вада, ці кроў, ці сляза?.. З якіх незагойных ран піла майго часу лаза? Хто скажа, народзе мой, ці лёс твой – уздых пустаты? Трымценне кроплі адной ці значыць штосьці прад Тым, Хто плача рыданнем рэк, маўчыць маўклівасцю гор?.. ………………………………… Ты кропля з ЯГО павек, народ адчаю майго!                                               11 жніўня 2022   IV Не зрабіў Ён таго ніякаму іншаму народу, і судоў Ягоных яны не ведаюць. Псалтыр 147:9   …І судоў Яго яны не ведаюць, бо суды Яго прайшлі над намі, як аблокі чорныя і светлыя, як агонь, што з вечнасцю яднае,   як палын, што з неба яркай зоркаю падае ў Бярэзіну і Прыпяць. Ці крывёю, ці слязою горкаю келіх гневу поўны. Піць – не выпіць.   Бо шляхоў бяды – хадзіць не выхадзіць, бо Яго суды – дарунак шчодры. Хмара бэзу сумнай парадзіхаю праліе салодка-горкі водар.   Бо суды Яго ў зямлі егіпецкай Ніл паілі чырванню Ірпені, а віно Дняпра – слязою Прыпяці, ноч Пітома – магілёўскім ценем.   І маўчыць нямая апраметная, і аглухлі рэкі Вавілона, бо судоў Яго яны не ведаюць і струменяць у палон з палону.                                                                  23 мая 2022   V Хлеб наш заўтрашні1 дай нам сёння: толькі Заўтра накорміць нас. Бо з бясчасся святога ўлоння нарадзіўся ў пакутах час.   Гэтак з чэрава беспрастор’я нарадзіўся Сусвету крык. І яго адвечнае гора смехам заўтрашнім азары.   Твайго Вечнага Заўтра хлебам голад сённяшні наталі. Хай высокая воля неба будзе воляй зямлі.                                               27 чэрвеня 2022   VI Цяпер адпускаеш слугу Твайго… Евангелле паводле Лукі 2:29 І ўбачыў я, што скончана сяўба, убачыў плод, што нарадзіла дрэва. Адна ў прарока на зямлі патрэба… Цяпер адпусціш Ты Свайго раба.   Садам маім нястрашны недарод, палям маім не быць зямлёю голай. Адно ў прарока зерне – Божы голас, адно ў прарока поле – свой народ.   І хутка ўстануць тут рады стагоў, бо голас неба стаў дзіцячым плачам, і вырасце Дзіця, а гэта значыць, што адпускаеш Ты раба Свайго.   Так з безаблічнай немасці эпох аднойчы паўстае адна гадзіна, што мае твар і голас – свой, адзіны… І гэтым голасам гаворыць Бог.                                                                  11–12 жніўня 2022     Вітражы Марка Шагала «Дванаццаць кален Ізраіля»   Рувім Мора нястрымныя воды. Неба няспынная сінь… Першы з князёў народа, першы Якуба сын. Неба глядзіцца ў мора, дух углядаецца ў плоць. Неўтаймаваны нораў – прорвы злавеснай святло. Моц, і праклён, і згуба змрочнае мілаты…   Першы з сыноў Якуба – першым не будзеш ты!                                                 29 ліпеня 2022   Сымон Крылаты конь вайны, крылаты бык ахвяры, планеты, птушкі, сны, кроў, кветкі, сонца, мары, дзень, ноч, дабро і зло, малітвы і праклёны…   Адвечны каталог жыцця і скону.                                  29 ліпеня 2022   Лявій Золата храма, песня меноры – сонечнасць гукаў вечнага хору.   Зорка Давіда, камень скрыжаляў… Дыхае ў храме сонечнасць даляў.   Сонечнасць літар – вось твая маці. Слова праменне – вось тваё брацце.                                               30 ліпеня 2022   Юда Карона царская і царская парфіра – вось колеры віна… Або віны? Чакай Цара, што ўздыме келіх міру, а не вайны.   Бо колер смерці і жыцця – той самы – скрываўлены рубін. Заслона па-над сцэнай вечнай драмы пафарбавана ім.                                               30 ліпеня 2022   Завулон Як сонца коціцца з нябёс у мора – так кроўю поўніцца жыцця прастора. Багаты скарбамі марскіх бяздонняў – чырвонай фарбаю паі сутонне. Багаты тайнаю прарочай ежы – быцця адчайнае кармі бязмежжа. Ахвярай шчыраю накорміш горы…   …Вячэрняй чырванню смяецца мора.                               30 ліпеня 2022   Ісахар Панадная зелень зямлі. Прынаднае рабства спакою. На плечы цяжар узвалі, зрабіся зямлі слугою.   Зрабіся моцным аслом – упрыся ў зямлю нагамі. Глядзі, як жыццё парасло спакуслівай цішы стагамі.   Пра волю ўспамін не цвялі: навошта шчасце такое? Панаднае рабства зямлі. Прынадная зелень спакою.                                                               31 ліпеня 2022   Дан Хітры змей у траве не тоіцца – на дарозе прывольна лёг, быццам кажа вясёлы забойца: «Паспрабуй абысці свой лёс! Што хавацца мне, строіць хітрыкі? Сам што трэба з дрэва з’ясі».   Разліло на празрыстай палітры неба стылае срэбную сінь.                                                               2 жніўня 2022   Гад Шуганула чырвонай магноліяй над лістотаю крылле вайны. Так змагаюцца колер з колерам, гэтак з явай ваююць сны.   Гэтак чырвань рубіну выбухам у атруце смарагду зеўрае. Гэтак глыба ўразаецца ў глыбу, сутыкаецца хеўра з хеўраю.   Як распусце ў суседстве з цнотаю, гэтым побач няўтульна фарбам. Над зялёнай мокрай лістотаю крылле смерці раскінула барва.                                                               3 жніўня 2022   Асір Сад птушак і маслін. І сем галін меноры. Рака твая – алей, імя тваё – Асір1. Нясі віно цару, каб цар быў у гуморы, бо цар святкуе мір.   Спеў птушак і маслін, і праз галлё праменне ліецца, бы алей, бруіць ля тваіх ног… Тваё імя – адно няўлоўнае імгненне, калі смяецца Бог.                                      4 жніўня 2022   Нефалім Пояць нябёсы золатам мірную лань. Будзь на зямлі вясёлым ты, сыне святла!   Захад і поўдзень – твой вечны надзел. Слова тваё – спакой, подых надзей.   Слова тваё – аб сыне, што вярнуўся з шэолу1. Гэтак гучыць у пустыні водаў прарочых голас.                                               5 жніўня 2022   Язэп Як лёс тканіну тчэ сваю? Як незямное ўсходзіць царства? – Хаваюць зернетка ў зямлю і брата прадаюць у рабства.   І думку песціць чалавек: «Мае шляхі ў маёй уладзе». Ды іншы спеў жыццё раве, і лёсу суд не гэтак радзіць.   Стаў залатым раба ланцуг, і парастак зрабіўся кронай, дзе ўзносяць пераможны лук цар-птушкі ў незямных каронах. Насенне кідаюць у гразь, ды зернетку няшмат і трэба… З раба паўстаў магутны князь, з труны жыцця паўстала дрэва.   Дабраславенні вышыні нясуць яму далоні ветру, і п’юць удзячна карані дабраславенні чорных нетраў.   І хіліць дрэва цераз плот цяжкіх галін дабраславенне, каб зноў у вечнасць паплыло непераможнае насенне.                                                  6 жніўня 2022   Веньямін І вечар – быў, і раніца – была, бо гэты свет аднойчы змог адбыцца. Рахіль заснула. Значыць, ёй прысніцца сем колераў празрыстага святла.   Як сем пялёсткаў, сем вялікіх дзён, сем нот, што загучалі па-над хмарай… Пад ружай – воўк з забітаю ахвярай. Не бойся: тым, хто спіць, нястрашны ён.   Бо сёмы дзень вярнуўся назаўжды, каб адпачыў нямоглы і нядужы. Забудзь усё, што чуеш ты пад ружай, забудзь стагоддзі, твары, гарады,   Парыж, і Віцебск, і Ерусалім. Бо насамрэч тут не было і твараў. Тут кветкі, птушкі, воўк з яго ахвярай, зямля, нябёсы, мора і што ў ім.   А ўсё, што за, – аб тым не трэба слоў: калі пяе святло, сціхае розум. Адзін прарок пачуў, але sub rosa… Шабат шалом, калі пяе святло!                                                                    7 жніўня 2022