Боль і рацыя Нябачны палёт ці адвечны шлях Алеся Разанава   Ёсць такое выслоўе: не вер таму, хто больш гаворыць, а вер таму, каму больш баліць. А каму цяпер баліць больш за ўсіх? Напэўна ж, Украіне і ўкраінцам. Але і беларусы не самы шчаслівы народ, бо жывуць зусім не ў Бога за пазухай, а на даўніх гістарычных скразняках ды геапалітычных разломах, як той бядак у вечна дзіравым, паўразбураным будане. А што, як не паэзія, можа быць люстэркам народных страхаў і надзей і хто, як не паэты, – чуйныя флюгеры бяды і ветразі нацыяналь­ных (з)рухаў? Нават – такога пакручастага і пераменлівага, як лёс Беларусі. Боль – універсальны чалавечы феномен, галоўная прыкмета і часам “мера” жыцця, без якой яно было б немагчымым. У значнай ступені гэта можна сказаць і пра паэзію, бо “паэзія шчасця і радасці” (прынамсі ў Беларусі) – з’ява рэдкая, хутчэй выключэнне з правіла, чым трывалая традыцыя. Ад першых беларускіх песняроў боль і пакуты сталі даміноўным матывам і стымулам творчасці. Пэўна, так зроблены чалавек: калі ён сыты і задаволены, то не мае патрэбы брацца за пяро, скардзіцца на лёс, шукаць праўды ці паратунку. Любая пакута і дыскамфорт, асабліва душэўныя, стымулююць пошукі радыкальнага “лячэння” ці, прынамсі, суцяшэння, а разам з тым актыўную інтэлектуальную дзейнасць, і літаратура займае тут не апошняе месца. Боль – сінонім ня­шчас­ця і гора, спадарожнік хваробаў, пакут ці катаванняў. І аднойчы паспытаўшы (калі ты толькі не мазахіст), будзеш доўга пазбягаць яго ўсімі сіламі душы і цела. Бо мэта звычайнага чалавека ўсё ж – задавальненне і радасць, а боль – толькі стымул і адпраўная кропка на шляху да шчасця. Даўні боль беларускіх паэтаў – лёс мовы. Калі тутэйшыя сацыяльныя, палітычныя ці гендарныя “балячкі” нейк трансфармаваліся, змяняліся ці нават вырашыліся, то гэтая бяда за апошнія сто год з месца амаль не скранулася. Ад Багу­шэвіча і Купалы, праз Панчанку, Танка і Гілевіча яна “дацягнулася” да Разанава і Сыса. І калі Анатоль Сыс па творчай манеры, задачах ды чалавечым лёсе можа быць аднесены да кагорты паэтаў “болі, гневу і пакут”, то з Разанавым не ўсё так проста. Нягледзячы на гісторыю 1968 года (студэнцкае выступленне ў абарону беларускамоўнага навучання), у сваёй творчасці, далейшым асабістым і грамадскім жыцці ён не прэтэндаваў на ролю народнага трыбуна, змагара-прарока ці непрыкаянага, “праклятага” паэта. Аднак ад таго не стаў больш папулярны, адзначаны ўладай ці ўсенароднай любоўю. Відаць, быў занадта неартадаксальны і нязвыклы, каб лёгка ўпісацца ў стары літаратурны канон або чыноўны пантэон белліта. Дык вось, ізноў пра боль. Чаму боль так патрэбны паэтам, і чым ён прываблівае іншых? Па-першае, гэтак жа, як страх, трывога альбо вусціш, ён знаёмы ўсім і кожнаму. Па-другое, чужы боль у большасці людзей выклікае спачуванне і спагаду. Калі ты не садыст і не паталагічны мізантроп, то эмпатыя, суперажыванне чужым пакутам – натуральная чалавечая рэакцыя, асабліва распаўсюджаная ў юда-хрысціянскай традыцыі. І па-трэцяе, боль і болеснасць жывуць побач са шчырасцю. Чалавек, якому моцна баліць і які пра гэта кажа, не стане падманваць, выдыгаць, шукаць нейкіх выгод. Боль і яго наступствы – рэакцыя непасрэдная, бадай, рэфлекторная, і таму заўсёды выклікае давер з боку людзей. А шчырасць – гэта наўпрост дарога да праўды, якую адны шукаюць і шануюць, а большасць у яе проста вераць. Амаль усім беларускім паэтам да Разанава нешта балела: сацыяльная няроўнасць, сялянскі комплекс непаўнавартасці, нацыянальна-моўны прыгнёт і цывілізацыйнае адставанне ад больш “прасунутых” суседзяў, пакуты ад таталітарызму і шматлікіх войнаў, экалагічныя ці эканамічныя беды і катастрофы… І сярод гэтага бясконцага “бядацка-болеснага” кругазвароту знайшоўся чалавек, якому балела зусім у іншым месцы. Дый ці боль гэта быў? Мо, то інтэлектуальны “сверб”, індывідуальная прыхамаць, невідавочная, але моцная душэўная патрэба?   А шлях раўнюткі, быццам лісцік, Ляці – каб вецер у вушах!.. Як гэта лёгка памыліцца І па чужых пайсці шляхах. Няхай яны імкнуць, як стрэлы, Няхай шырокія яны! – Стаю адзін. У небе – дрэвы і жураўліныя кліны. Лісты апалыя на стрэсе… Але чакай, няўмольны час: я маю права ўсё закрэсліць і потым нанава пачаць.   Гэта 1964 год, аўтару 17, і яшчэ амаль нічога невядома пра Рагвалода, Рагнеду, БНР, пакаленне “знішчаных паэтаў”. Далёка наперадзе Чарнобыль, канец СССР, новыя прарывы жыцця і далягляды незалежнасці. Але ўжо ёсць свой шлях, свой кон, свая дарога. І непахіснае жаданне, а бадай, – перакананне, што ён яго пройдзе. У творчым лёсе Разанава ёсць нешта эзатэрычнае, патаемнае, што не паддаецца звычайнаму аналізу і раскладанню па літаратуразнаўчых “палічках”. І ўсё ж паспрабуем зазірнуць “па той бок словаў” альбо прайсці па ягоных слядах. Бадай, з першых творчых крокаў паэт не толькі адчуваў сваё пакліканне, але і ствараў сталыя, праграмныя тэксты, якія часам не саступаюць больш познім. Перыяд вучнёўства, набыцця жыццёвага і літаратурнага досведу ён прамінуў нібыта яшчэ ў дзяцінстве. І гэткае “прыроджанае вундэркіндства” не перапынілася ні ў 17, ні ў 27, ні ў 47 гадоў, а цягнулася ці не да канца ягоных дзён. Справа, відаць, у тым, што вытокі творчай няўрымслівасці Разанава хаваюцца не ў сацыяльнай ці маральна-эстэтычнай сферы і нават не ў абсягу нацыянальна-гістарычных падзей, а ў асаблівай індывідуальнай засяроджанасці на метафізічных пытаннях, вострым адчуванні недасканаласці і парадаксальнасці любога жыцця, прыроды самога чалавека і рэчаў. Таму сталенне, узрост ці перамены палітычнага ландшафту не мелі на яго радыкальнага ўплыву, хіба што з цягам часу больш ашчаднымі станавіліся словы і складанымі сэнсы.   Што прайшлі – не ахопіш зрокам, але доўжацца, лучацца звенні… Чым далей ад сваіх вытокаў, тым бліжэй да іх разумення.   Прыроджаная звышчуйнасць да экзістэнцыяльных праблем і талент прамаўлення, жаданне даць адказы на ўсе відавочныя, а часцей невідавочныя пытанні сталі складнікам яго незвычайнага паэтычнага таленту і задалі кірунак літаратурнага шляху. Яго творчы метад можна акрэсліць як: здзіўленне, здумленне, прамаўленне. Непасрэднае, амаль дзіцячае здзіўленне перад светам, пільная ўвага да элементарных рэчаў, шараговых з’яваў і ледзь заўважных драбніцаў ярка праяўляюцца ў жанры пункціраў. Засяроджанае абдумванне, “урастанне” думкі ў рэчаіснасць і разгалінаванне яе вонкі найбольш дэманстратыўныя ў зномах. Здольнасць увасобіць усё ў словах, нечаканых алюзіях і метафарах найбольш парадаксальна і лаканічна адбываецца ў квантэмах. Першы “этап” у гэтым шэрагу звычайна праяўляецца як пытанне альбо вербальная (слоўна-графічная) візуалізацыя. Другі – асэнсаванне, “ачалавечванне”, перакладанне “ў сябе”  праблемы ці з’явы, а напрыканцы (амаль заўсёды) – падагульненне, выснова, часам парадаксальны фінальны акорд.   Ноч гасіць у вокнах агні і дыхае ветрам і лёдам. Нібыта ў рацэ акуні, ўва мне касякі мелодый. А я, непапраўны рыбак, з няпэўнай надзеяй на ўдачу хаджу па нямых берагах, чакаю, маўчу і рыбачу.   Гэтая схема даволі ўмоўная, дый тычыцца хутчэй невялікіх твораў (версэты, пункціры, вершаказы), нярэдка ўсё адбываецца адначасна ці непаслядоўна, а выснова можа сама стаць пытаннем і падставай для наступных здумленняў. Аднак у творчым набытку Разанава ёсць шмат опусаў, якія назваць лаканічнымі ніяк не выпадае, гэта тычыцца ягоных баладаў і асабліва паэмаў. Вядома, малады паэт жыў у сваім часе і за Саветамі не прамінуў абавязку пісаць “на зададзеную тэму”, гэтаксама як і “моды” на нацыянальна-гістарычных герояў. І тут, як кажуць знаўцы, галоўнае не пра што, а як. Трэба аддаць належнае, пра Рагнеду, князя Вячку ці Каліноўскага ён пісаў тады, калі тое не было мейнстрымам і пра іх мала хто ці што ведаў, дый рабіў тое не “на заказ”, а з уласнай прыхільнасці. Нечакана ён напісаў і пра абарону Брэсцкай крэпасці (паэма “Назаўжды”, 1974 г.). Не думаю, што хоць адзін літ-спец з пагонамі альбо куратар з ЦК змог дачытаць паэму да канца, а калі б і дачытаў, то наўрад бы што ўцяміў, настолькі доўгая, не па-тутэйшаму складана-метафарычная і далёкая ад узораў сацрэалізму рэч выйшла з-пад яго пяра. Але потым былі яшчэ “Каардынаты быцця” і, нарэшце, “Шлях-360” – этапная кніга, пасля якой усё і ўсім стала “ясна”.   …Я моўчкі плакаў, а яны пайшлі, ад іх прастаўся шлях, вяло іх сонца, ім дрэвы зелянелі, ручаі звінелі ім, памерці і ўвасрэсці – быў сёння першы дзень – яны ішлі, накрэсленыя мной – я дачакаўся…   Так заканчваецца “другая паэма шляху”, а квантэмай – завершаны абшар / начую ў снах / з-за небакраю / дзівіцца / слязіна – і сама кніга. Што гэта за “сюр”? Дзе ўсё адбываецца – у мінулым, будучым ці ў аўтарскім сне? І што за апакаліптычная “слязіна” вісіць за небакраем у 1981 годзе, калі сацыялізм канчаткова перамог усіх магчымых і немагчымых ворагаў, а сонца савецкага шчасця высушыла слёзы ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва?! Ад многіх тэкстаў (і не толькі паэмаў) Разанава пытанняў застаецца больш, чым адказаў. А хіба гэта добра? Каму ж яно спадабаецца: заслужаным аксакалам і мэтрам? Ці простым чытачам ад сахі і станка? Між іншым, аддамо належнае нашым літаратурным аксакалам, яны падтрымалі маладога “летуценніка”, бо толькі пад іх пільнай “аховай” – уступ П. Панчанкі, пасляслоўе В. Бечыка і рэдакцыя У. Караткевіча – кніга “Шлях-360” з’явілася на свет. Трэба сказаць, тое было не зусім па-савецку,  а то й наадварот, нешта кшталту “літ-дыверсіі”: бачыў, чытаў, не ўсё зразумеў (?), але… ухваліў! Пэўна, асабістая сціпласць паэта, эзатэрычныя творчыя памкненні і прэтэнзіі толькі “на свой шлях” не рабілі з яго кар’ернага канкурэнта для закаранелых акадэмікаў і аўтарытэтаў, а прадчуванне, што белліт нарэшце атрымае нешта нечуванае, пераважылі “бальшавіцкія” страхі. У вузкіх паэтычных колах “Шлях-360” успрыняўся падзеяй рэвалюцыйнай, і наклад у 7 тысяч экзэмпляраў (сёння падаецца фантастычным) тады разышоўся па бібліятэках і сховах амаль незаўважна. Не думаю, праўда, што шмат чытачоў прачыталі, а тым больш рэальна ацанілі той зборнік, бо рабілася яно “навырост”, дзеля беларускай будучыні і мройных тады перспектыў на рэальнае адраджэнне. Ці ж не “сюррэалізмам” было марыць у 1981 годзе пра духоўную свабоду, беларускую незалежнасць і вызваленне ад камунізму? Аднак сур’ёзна звязваць Разанава з сюррэалізмам (за выключэннем, бадай, такой аўтарскай формы, як квантэмы) не выпадае, бо стрыжнем ягонай творчасці ёсць рацыя і логацэнтрызм, выкарыстанне ў будове тэкстаў логікі слова і першаснасці думкі, абавязковая прысутнасць сэнсу ці нейкай высновы. Выпадковасці, імправізацыі, спантаннасці тут амаль не сустрэнеш. Усё ідзе нібыта па загадзя вызначаным, вывераным шляху да пэўнай мэты і выніку. Хіба што не заўсёды гэты шлях наўпрос­ты і часцей ідзе па складанай ці кругавой траекторыі (лічба 360 у назве – спасылка на геаметрычны круг). Калі чытаеш Разанава, заўсёды ёсць адчуванне, што аўтар загадзя ведае, чаго хоча, і што ў выніку атрымаецца, нібыта ў яго ёсць нейкі план, матрыца ці “навуковы” метад, які ўпэўнена вядзе да ісціны, кожны раз нібыта іншай, але ў нечым пастаяннай і нязменнай. То бок ягоныя тэксты амаль заўсёды здаюцца рацыянальнымі, павучальнымі, складзенымі штучна і наўмысна… проста. Але прастата не ёсць эквівалентам банальнасці альбо лёгкай зразумеласці, часцей шматслоўная балбатня бывае павярхоўнай і пустой, а лаканізм і нават паўзы маўчання – глыбокімі і сэнсоўнымі. Вось гэтая знешняя нібыта-даступнасць, а рэаль­ная непадступнасць, закадаванасць многіх разанаўскіх тэкстаў робіць уражанне ірацыянальнай моўнай “алхіміі”. Такі парадокс – прастата, логіка і разважлівасць – можа быць расцэнены ледзь не як містыка і акультызм. Ёсць меркаванне, што тэксты Разанава маюць медытацыйныя вартасці. Калі сыходзіць з усходняга трактавання медытацыі (а яно разам з распаўсюджваннем усходняй культуры ў свеце цяпер пераважае), то медытацыя мае на мэце выключэнне свядомасці, індывідуальнага мыслення, адыход у стан “пустаты”, “касмічнага розуму” ці нірваны. І тут разанаўскія вершы і проза ідуць “супраць цячэння”, бо іх чытанне вымагае якраз інтэлектуальнага напружання, услухоўвання і ўдумвання ў словы, мабілізацыі памяці і моўнага вопыту, дамыслівання ці дабудовы аўтарскіх вобразаў, то бок патрабуецца нешта адваротнае таму, на чым грунтуецца традыцыйная медытацыя. Але тое, што адбываецца пасля чытання, – здумленне, духоўнае прасвятленне, душэўная раўнавага, адчуванне набліжэння да ісціны (паводле раза­наўскага вызначэння “паэтычнае рэха”) – можна ўжо трактаваць як свайго роду інтэлектуальную медытацыю альбо “медытацыю ў свядомасці”. Што ні кажы, а хоць нейкая карысць ад такой непрактычнай “пані”, як паэзія. Што да сюррэалістычнасці разанаўскіх квантэмаў, то тут сапраўды ёсць пэўная рацыя. Бо гэтыя кароткія творы, што складаюцца з некалькіх візуальных ці гукавых вобразаў, на першы погляд абсалютна выпадковых і ніяк не звязаных між сабой, маюць прыхаваны сэнсавы патэнцыял. Вось напрыклад:   ахвяры абуджаюцца нажы з’ядаюцца іржою чую рэха хлеб аржаны   Калі ахвяры і сапраўды могуць быць зарэзаны нажамі (а потым ачуняць, бо не памерлі), а нажы ў сваю чаргу становяцца ахвярамі іржы (бо засталіся без працы), то пры чым тут новыя героі гэтай “масакры” – рэха і хлеб? Можа, тое ёсць аўтарскім сном, які ён проста занатаваў без “задняй думкі” (любімы занятак сюррэалістаў)? Добра, хлеб таксама рэжацца нажом (гэта яго будзённая “ахвяра”), а якім бокам тут рэха? Нож робіць усё ціха, моўчкі. Можа быць, не да канца “зарэзаныя” ахвяры спрабуць нешта “прамаўляць” на рэха-мове? Звернем увагу на літары і гукі. Ахвяры-рэха-хлеб – хэкаюць зусім як паміраючы на апошнім выдыханьні. Абуджаюцца-нажы-іржой-аржаны – рэжуць, абражаюць, а магчыма (тыя яшчэ гáды!) – іржуць. То бок мова забойцаў больш жорсткая і жарсная, чым мова ахвяраў. Можа, пра гэта і паведаміла аўтару рэха? Атрымліваецца, што, акрамя візульна-рэчавага шэрагу, у квантэме прысутнічаюць і чыста гукавыя сувязі, якія хаваюць іншыя сэнсы і нюансы, напачатку нябачныя воку, нячутныя вуху і не зразумелыя розуму. А яшчэ ў квантэмах часта сустракаюцца наватворы, ірацыянальныя вобразы, сутыкаюцца парадаксальныя словазлучэнні, абстрактныя з’явы: чэрап пячор… вязні зла… месяц у лязе… апрануты ў прамень… жаданняў джалы… твар вераду… цень цішыні… насення вочы… прадонне з крыку… і г.д. Тут часта прысутнічае эфект алітэрацый, гукавай гульні, але для Разанава гэта не самамэта, а сродак адшукаць іншы паварот думкі, новы сюжэт, небанальны сэнс. Калі казаць пра “ізмы”, то ў яго творах прысутнічаюць элементы не толькі сюррэалізму, але і сімвалізму, экспрэсіянізму і нават абстракцыянізму. Ён адкрыты для розных спосабаў выказвання, але арганічна ўпісвае іх у сваю творчую канцэпцыю. Такія ж прыёмы прысутнічаюць і ў паэмах, вершах, версэтах, вершаказах, хіба што ў квантэмах яны даведзены да ступені крайняй лаканічнасці, слоўнай звышэканоміі, бадай нават да выгляду гука-сэнсавах іерогліфаў, дзе двума-трыма моўнымі рухамі (слоўнымі рысамі) закладаецца некалькі паведамленняў-вобразаў, і, каб іх расчытаць, чытачу прапануецца актыўны інтэлектуальны суўдзел, то бок прайсці праз тое самае здзіўленне, здумленне і хаця б унутранае прамаўленне, праз якія прайшоў аўтар. Правакаванне на супрацу, а не толькі пасіўнае спажыванне чытачом паэзіі, – вось тое новае, што нясе творчасць Разанава. Што ж такога нязменнага (акрамя веры ў свой шлях-дао і паэтычнае наканаванне) ёсць у ягонай творчасці? Ці існуе нейкая матрыца, скразны прынцып, які выводзіць ягоную думку з цёмных лабірынтаў здумлення да рацыянальна-лаканічных высноў? Тое, што найперш кідаецца ў вочы, – разанаўскі дуалізм ці нават яго амбівалентнае светаўспрыманне.   Палову жыцця падаюся ў свет, палову – варочаюся са свету, палову жыцця пішу на дарозе свае імёны, палову – закрэсліваю напісанае, палову жыцця расту ад зямлі, палову – расту з зямлёю: і ўсё менш у ва мне мяне, і усё больш бязмежжа.   Існаванне душы і цела, левай і правай паловы, неба і зямлі, мінулага і будучыні прызнаецца ўсімі і для большасці людзей гэта не праблема. Нехта аддае перавагу душы і небу і лічыцца ідэалістам, нехта – зямлі і целу і будзе абазваны матэрыялістам, нехта трымаецца за мінулае і традыцыі і завецца правым кансерватарам, а нехта мроіць будучыняй і хінецца ў левы бок, магчыма, да лібералаў ці анархістаў. Хтосьці верыць у Бога ці багоў – і мае права звацца вернікам, нехта верыць толькі ўласным вачам, вушам ці “брытанскім вучоным” і кажа, што ён скептык. І толькі некаторыя спрабуюць трымацца “залатой сярэдзіны”, экзістэнцыйнай раўнавагі, той невідавочнай лініі падзелу між супрацьлегласцямі свету: святлом і цемрай, рухавасцю і спакоем, болем і радасцю, праўдай і крыўдай, беднасцю і багаццем, злосцю і мілосцю... Алесь Разанаў з ліку такіх рэдкіх людзей. А паколькі гэтая мяжа празрыстая, як цень, тонкая, як лязо, хісткая, нібы акіянская хваля, то, каб утрымацца на ёй, трэба вялікае майстэрства раўнавагі, духоўнай засяроджанасці і выключнай інтэлектуальнай рухавасці, як у таго зацятага сёрфінгіста, што шукае-ловіць “сваю” хвалю ледзь не ўсё жыццё, а злавіўшы, трымаецца на яе хісткай паверхні з усіх сілаў і спрыту, каб падоўжыць момант палёту-падзення ў знерухомленую веч­насць. Бо гэты момант-палёт і ёсць для яго галоўная ісціна і апошні сэнс. Сутнасць Разанава-філосафа (а ці можна аддзяліць яго ад Разанава-паэта?) у тым, што ён ясна разумее дваістасць чалавечай (дый любой іншай) прыроды і немагчымасць яе пераадолець, не разарваўшы суцэльнасці жыцця, тонкую тканку штодзённага існавання. Ён хоча захаваць гэтую суцэльнасць хаця б у сваёй свядомасці, у віртуальнай прасторы свайго “Я”, бо ў рэальнасці, у свеце фізічных з’яваў і падзеяў скальпель быцця штохвілінна рэжа і раздрабняе суцэльнае на часткі, кавалкі, паверхі, сферы, якія то сутыкаюцца і кахаюцца, то паглынаюць ці канкурыруюць адно з адным. Вось гэтае нежаданне зрабіць “канчатковы выбар”, імкненне захаваць дваістую сутнасць, свой амбівалентны патэнцыял (адначасна рухацца ўперад і назад, угору і долу, вонкі і ўнутр), робіць постаць паэта адзінокай на фоне броўнаўскага руху, мітусні і жыццёвага кідання “з агню ды ў полымя” большасці людзей, у тым ліку і творчых. І ў той жа час метафізічная нерухомасць Разанава (вобраз “палёту стралы ў гліне”) суправаджаецца няспынным унутраным рухам, пошукам новых паэтычных формаў слова і думкі. То бок, знешні метафізічны пакой парадаксальным чынам спалучаецца з інтэнсіўнай духоўнай дыялектыкай, а творчая свабода з шляхам, які даўно наканаваны і вядзе да лагічнага канца.   Хто пытаецца ў мяне дарогу на ўсход, хто – дарогу на захад… Нібы раздарожжа, я паказваю ўсім, куды ісці, а сам застаюся на месцы – на гэтай зямлі, пад гэтым небам, занадта лёгкі для глыбіні, занадта цяжкі для вышыні, занадта цэласны, каб падавацца ў які- небудзь бок… Вось мая левая рука, вось – правая… Я кладу зерне ў дол – і яно вырастае ў дрэва: на адной галіне ў яго сонца, на другой – месяц, рознагалосыя птушкі з усіх канцоў свету спяваюць на ім свае песні і ладзяць гнёзды… Тут мой захад, і тут – усход.   Але ёсць у гэтай паэтычна-філасофскай гісторыі адзін нюанс, які шмат чаго змяняе. Тая метафізічная, прыроджаная бінарнасць (“дваістасць”), якую прынцыпова спавядае і якой кіруецца Алесь Разанаў, ёсць характэрнай рысай і гістарычнам наканаваннем… беларусаў і Беларусі. “Дзве душы” беларуса, адвечныя ваганні між захадам і ўсходам, поўначчу і поўднем, мінулым і прышласцю – сваеасаблівае “родавае пракляцце”, спадчынны “крыж”, які нясе наш народ шмат стагоддзяў. Нават тысячагадовае хрысціянства дарэшты не вынішчыла ў тутэйшым людзе паганства, якое існуе разам з ім у дзіўным сімбіёзе. Нездарма апошні народны паэт Рыгор Барадулін называў сябе “кшчоным паганцам”, а некаторыя менш помныя і менш адукаваныя з тутэйшых дасюль ходзяць у “праваслаўных атэістах”. Кажуць: чужая душа – цёмны лес, а калі іх дзве? То гэта ўжо лес і балота, выбрацца з якого без добрага павадыра, бадай, немагчыма. Вось так нечакана паэт-наватар, творца новых жанраў, заняты нібыта толькі паэтычнымі праблемамі і ўласнымі духоўнымі пошукамі, стаў выказнікам патаемных плыняў нацыянальнай самасці, самога духу беларушчыны, пра якія раней ніхто не прамаўляў так проста, метафарычна і рацыянальна. Калі глядзець не толькі назад, але і наперад, мне здаецца, Разанаў высвятляе і універсальныя праблемы быцця і нават намацвае шляхі для іхняга “пераадолення”. Сённяшні свет ужо не бі- і нават не тры-палярны, а шматгалосы, шматвектарны, палінарны. Ніякае адно ўжо не можа перамагчы ці навязаць усім сваё бачанне, мову, ідэалогію, мадэль ці мэты існавання. Сусветная мара пра манаполію духу і волі засталася ў мінулым. Разнастайнасць, поліфанія, альтэрнатыўнасць і ўзаемапранікненне культураў, моваў, звычак стала нашай рэальнасцю і наканаваннем. І гэта не радасны марш пад фанфары, як уяўлялася камуністам, глабалістам ды іншым аптымістам. Гэта няпросты, малапрыемны, для многіх балючы працэс упускання ў сябе чужога і новага ды выдаленне альбо здача “ў архіў” свайго і старога. Шлях – гэта не столькі паверхня, па якой мы ідзем, колькі тое, што аддаем і кладзем сабе пад ногі. Жыццёвы шлях нельга “пераадолець”, яго трэба працерабіць сабою, выкласці сабою, стаць ім самім. У гэтым сутнасць разанаўскай “навукі”, яе сіла і… слабасць: яна вучыць унутранаму руху, інтэлектуальна-духоўнаму пераўвасабленню, самабудаўніцтву, але не можа паўплываць на знешні свет, дзе трэба пастаянна рабіць выбар, рухацца толькі ў адзін бок, займаць пазіцыю ці апазіцыю. Можна стварыць бізнес-імперыю, новую навуку, быць героем мас-медыя, а можна быць калгасным пастухом, бамжом ці непрыкаяным паэтам – вынік будзе той жа, кола замкнецца там, адкуль яно пачалося, любы шлях прывядзе да лагічнага канца, да “абнулення”, да прорвы ў нішто… Уся розніца толькі ў тым, чаго больш было на гэтым шляху – болю і радасці, шчасця і пакут, страт і здабыткаў альбо – роздуму і раўнавагі. Амбівалентвасць азначае, што ўсяго заўсёды будзе пароўну, і як бы многа чалавек ні напладзіў дабра-зла, святла-цемры, розуму-дурасці – прырода-сусвет застанецца на сваім месцы, пры сваіх “інтарэсах”. Дык навошта кудысьці імкнуцца, рваць жылы і сэрца, сушыць і плавіць глузды, выходзіць за межы магчымага і немагчымага?.. Гэта ўжо пытанне не да паэта, а можа быць і не да філосафа. І хто ўвогуле сказаў, што на ўсе пытанні павінен быць адказ? Калі маеш свой шлях і пакліканне, то ідзеш ім да самага канца, нягледзячы на боль, папярэджанні ці мудрыя парады.   Куды? адкуль?.. – маўчанне… Не дасць адказу час. Стаю – і сам пытанне, іду – і сам адказ.   Так казаў і так вёў свой шлях Алесь Разанаў.   P.S. І вось напрыканцы падумалася: наш аўтар – універсальны паэт-думаннік, эксперыментатар і прапаведнік мастацкага слова, візіянер, пратаганіст і настаўнік сучаснага беларускага дао… Нібыта нямала, але ж (зважаючы на той самы дуалізм і амбівалентнасць) азначым, якім не быў Алесь Разанаў, кім не здолеў (бо не мог) ім стаць: лёгкім, песенным, гумарным, іранічным, сатырычным, суб’ектыўным, усенародным, меладраматычным, трагічным, непрыкметным, адрынутым, дарэмным... Дзеля ўсяго гэтага (на шчасце) ёсць іншыя.    

“З днём нараджэння!” Апавяданне Белыя – італьянскія, між іншым! – міжпакаёвыя дзверы ад злоснага ўдару толькі лёгка адспружынілі ад сцяны і проста ціха зачыніліся. “Нават тут не змог эфектна”, – хіхікнула пра сябе Воля і падміргнула ўласнаму адбітку. Яна сядзела за сталом перад невялічкім круглым люстэркам і дарабляла макіяж. Ëй пада­балася, як яна выглядае. Ну і што, што сёння ёй пяцьдзясят. Ну і што, што муж зноўку зладзіў скандал – гэта ўжо не баліць. Сёння яе свята. Да таго ж – Каляды. Жанчына акуратна склала ўсе слоічкі ды пэндзлікі ў касметычку і схавала ў шуфляду. Пакруцілася трошкі, папраўляючы сукенку, потым нетаропка падышла да ложка. Тут, на яе палове, ляжаў кінуты ім падарунак: чырвоная аксамітная скрыначка расчынілася, адна завушніца вывалілася на посцілку. Воля ўздых­нула: падарунак быў, як і звычайна, зусім не ў яе стылі. Але сяброўкі ацэняць. Асцярожна ўзяла ў рукі, пакратала пальцам каменьчыкі і пачала зашпіляць на сабе. Прыгожая. Дарагая. – Волечка, як жа я рада!.. – Альбіна, даражэнькая! Жаночыя воклічы, абдымкі, пацалункі, шоргат вопраткі. Невялікі пакой вітальні адразу стаў цесным, зменшыўся і перапоўніўся разнастайнымі водарамі: кветак, парфумы, прынесенай зімы з вуліцы. Мужчыны віталіся спакайней – моцныя поціскі рук у суправаджэнні простага кіўка галавой: – Хрыстос нарадзіўся, Юрык! – І цябе са святам, Мікола! Эт, пастарэў жа ты!.. Коля ўручыў гаспадыні вялікі букет, які выцягнуў з-за спіны: – Волечка, дарагая ты наша! Прымай віншаванні! З днём нараджэння! Расці вялікая, здаровая і шчаслівая! – Каб дзеткі радавалі, унукаў большала і ўсё цешыла! – палымяна дадала Альбіна. Яна лёгенька абняла Юрыя і працягнула сяброўцы прыгожы пакет, у якім угадваліся контуры вялікай скрынкі. Вольга пасміхалася, дзякавала, паўтарала звыклае: “Ну што вы, ну навошта…” – пакуль госці распраналіся і разуваліся. Потым падхапіла сяброўку пад руку і павяла за сабой – у вялікім пакоі іх чакалі Аляксандр і Ала. Мужчыны пайшлі следам.   Іх кампанія сябравала, фактычна, усё жыццё: яны нават выраслі ў адной вёсцы. Але з цягам часу бачыцца выпадала ўсё радзей, і апошні раз яны збіраліся гадоў з пятнаццаць таму. Сёлета Воля адзначала юбілей (а яна нарадзілася роўненька на Каляды), і высветлілася, што на святы ні ў каго няма планаў. Воля скарысталася паўзай, пакуль госці былі занятыя ўзаемнымі прывітаннямі, паклала падарунак, дастала хрустальную вазачку на кветкі. Яна паставіла падораны букет на камоду, у кампанію да ружаў ад Алы і Сашы. Задаволена агледзелася вакол, быццам спрабуючы зразумець як бачаць яе дом госці: свежы рамонт, высокая ялінка пад столь, якую яшчэ да святаў дзеці з унукамі ўпрыгожылі буйнымі цацкамі, падрыхтаваны, застаўлены бутэлькамі і талеркамі стол… Выглядала ідэальна. Госці таксама паспелі агледзецца, хаця больш – адзін на аднаго. Звонку яны ўсе пастарэлі, але і жарты, і жэсты, і выразы ў іх былі такія ж, як і ў вясёлыя гады маладосці. Гэтая звязка новага і старога ап’яняла, хвалявала, размовы пераскоквалі з аднаго на другое, перарастала ў хвалі агульнай эйфарыі ад сустрэчы. Першым з гэтага вэрхалу эмоцыяў вырваўся Юры і гучна заклікаў: – Ну што, мужыкі, мо па чарачцы? Чаго яе грэць!.. Бяседа закіпела. Гаспадыня ўрачыста прынесла з кухні вялікую пасу­дзіну з запечаным гусаком. Усе вохалі, ахалі, хвалілі густоўны выбар стравы і фантастычны пах. Жанчыны не абмінулі папрасіць рэцэпт, хаця кожная з іх выдатна ведала, што гатаваць гэта не будзе – паспелі прыкінуць кошт такой авантуры. Звінелі прыборы аб посуд, крыштальна дзынькалі чаркі і келіхі з венгерскага сервізу. Жанчыны пілі віно, мужчыны гарэлку. Святкавалі, найперш, сустрэчу. Усё ішло выдатна. Сустрэча была радаснай: яны ўсе змяніліся, безумоўна, але ў галоўным заставаліся такімі ж. Воля ўжо адзначыла звыклы зайздросны позірк Алы на яе новы камплект упрыгожанняў, за які яна пры ўсіх падзякавала мужу. Яна заўважыла сціпласць Альбіны, якая няўпэўнена трымала ў руках відэлец і нож. Але віно было смачным, гусак атрымаўся лепш, чым яна спадзявалася, і жанчына адчувала сябе нават задаволенай. Вольга зноўку грала сваю любімую ролю – шчаслівай жонкі і шчодрай гаспадыні, шмат смяялася і жартаўліва дакарала мужа. Так, гэтую вечарыну яна дакладна заслужыла!   Аляксандр пакутаваў. Ëн мала пасміхаўся, шмат еў і збольшага маўчаў. З першай чаркай выдыхнуў з палёгкай: ён піў увесь апошні тыдзень, і арганізм патрабаваў сваёй дозы. Мужчына спрабаваў ігнараваць роспач унутры сябе. Ëн бачыў як касавурыцца на яго Ала, але чаго яна заўсёды чапляецца? Свята, сябры, а ён што, і выпіць не можа?! Яны часта сварыліся, але зараз гэта як ніколі нервавала і выводзіла з сябе. Асабліва горка зайшла трэцяя чарка “за любоў”. Яго ледзь не званітавала ад тугі ўнутры: гэта Воля была яго любоўю. Гэта ён, а не Юры, мусіў сядзець у цэнтры стала і дэманстраваць шчаслівы сямейны пацалунак!.. Юры адарваўся ад жонкі і ніяк не выдаў здзіўлення – яна так балюча ўшчыкнула яго за руку, але і выгляду не падала! От ужо гэтыя бабы. Ëн столькі грошай убухаў у падарунак, а тут такое. А ён і паверыў, што памірыліся... Юры разліваў алкаголь і бесперапынна баяў байкі. Ён вырашыў напіцца да бяспамяцтва, каб не чуць пілаванне мозга, калі госці пойдуць. На язык ужо прасіліся непрыстойныя жарты і гісторыі, якія так ненавідзела яго жонка. Міжволі Юры думаў пра сваю палюбоўніцу – яна б не стала шчыпаць яго падчас пацалунка перад усімі, яна б смяялася з яго гісторый да колікаў... Ала смяялася. Так, што ў адзін момант з яе рота выскачыў кавалачак селядца і зваліўся на талерку. Але гэты вечар вярнуў яе ў маладосць, калі было шмат надзеі, натхнення, прагі да жыцця. Ала зайздросціла сяброўцы: Воля жыла ў прыгожым доме з багатым мужам, добра апраналася, мела пярсцёнкі на руках і выглядала шчаслівай. Ала ж шчаслівай ніколі не была. Аляксандр быў яе другім мужам, і мужам ён быў абы-якім. Можа таму Ала ўжо каторы год мела перыядычнага палюбоўніка з працы. Таму яна піла віно, злавалася, зайздросціла і – смяялася. Альбіна няспешна шчыпала нагу гусака, прыкідвала, колькі патрацілі сябры на такі багаты стол, і перабівала жарты Юрыя, бо бачыла, як гэта злуе Волю. Альбіна піла няшмат і ўсё ўглядалася ў сяброўскія твары – як жа яны ўсе змяніліся! Яны з Мікалаем былі разам больш за дваццаць год, але сэрца ўсё адно помніла, што з часоў першай дыскатэкі ёй больш падабаўся Юры – нахабны, вясёлы, адчайны. Альбіна ведала, што ён бабнік, і неяк Воля з ёй нават падзялілася сваёй крыўдай, але… хіба не ўсе мужыкі хо­дзяць “налева”?.. Дзяцей паднялі, жывуць добра. Што яшчэ ў жыцці трэба?.. Мікалай не мог нарадавацца. Ëн піў патроху, бо меў аперацыю на страўнік і пачаў беражліва ставіцца да здароўя. Зноўку хацелася быць гарэзлівым юнаком, перад якім адкрыты ўвесь свет. Хто ж тады мог ведаць, што яны так мала разумеюць пра гэты “ўвесь свет”… З іх самым абачлівым апынуўся Юрка, які пайшоў у чыноўнікі і жыў цяпер тут, амаль у цэнтры Мінска. Мікалай жа быў безнадзейным аптымістам па жыцці, бедным і шчырым, але менавіта на ім і ўзнікла калісьці іх кампанія – ён іх аб’ядноўваў, прыдумваў авантуры, збіраў разам.   – Ну, колькі ж будзем есці і сядзець! – нечакана для ўсіх падняўся Мікалай і пляснуў у далоні. – Давайце танцы! – Угаманіся, ты, танцор, – Юры рагатнуў і пацягнуўся па новую бутэль­ку. – Стары корч, а нейкія танцы яшчэ надумаў… У нас жа суседзі, калі прыйдуць, давядзецца гарэлкай частаваць! Яно табе трэба?.. – Куды ты пустую на стол ставіш, піток?.. Танцы з маладымі трэба танцаваць, – буркнуў Аляксандр і атрымаў лёгкага кухталя ў плячо ад жонкі, але нават не паглядзеў на яе, толькі паморшчыўся. – Уключай, Колечка! – у адзін голас загаласілі Ала і Воля. Яны сядзелі блізенька на канапе, з келіхамі, расчырванелыя, вясёлыя? і перашэптваліся, смяяліся. – Давай, уключай караоке! Спяваць будзем! Падагрэтая кампанія чакала новай забавы. Мікалай смяяўся ў вусы і пстрыкаў пультам, але ні караоке, ні танцаў па тэлевізары не паказвалі. – Ну вось табе і тысяча каналаў! – цокнуў ён языком і расчаравана развёў рукамі: – Таварышчы, выбару няма – будзем самі спяваць! – Што, аж тысяча? – з падколкай зазначыў Аляксандр. – Саша, я табе што скажу, – Юры нахіліўся да яго праз стол і гучным шэптам абвясціў: – А якіх там баб паказваюць!.. Аляксандр засмяяўся і адкінуўся на спінку канапы. – Ну, паскудства, за сталом! У каляды! – абурылася Вольга, яе падтрымалі сяброўкі, і гаспадар, скрозь смех, капітуляваў: – Усё-ўсё, дзевачкі, у гэты вечар толькі пра вас!   Мікалай кінуў пульт на стол, вярнуўся на сваё месца і, узяўшы ў рукі чарку, зацягнуў: “О-ой, мароз, маро-о-оз”. Ніхто, само сабой, не падхапіў, але засмяяліся, запляскалі ў далоні і аб’явілі новы тост – зноў за імянінніцу. Размова пайшла сваім ходам. Стол падзяліўся напалову. Мужыкі завялі гаворку пра палітыку: канфлікты, крызіс, рэвалюцыя, хто вінаваты і як трэба было; жанчыны размаўлялі пра сваё – як дзеці, што новага, калі чакаць унукаў, абмяркоўвалі нявестак і зяцёў. – Не, хлопцы, харэ. У Каляды, святы дзень, не будзем тут дэбаты разво­дзіць, – Мікалай сурова махнуў рукой у бок сяброў, перапыняючы іх размову, якая імкліва нарастала ў гучнасці. Аляксандр, ужо добра паднабраўшыся, нервова матляў нагой і быў увесь чырвоны. Ëн быў гатовы нават пабіцца з Юрыкам, якога справядліва лічыў сам сабе “лаяльным” і “праўладным”, але сабраўся, устаў і моўчкі пайшоў на балкон паліць. – Эх, твая праўда, Міколка... – Юры лёгка пахіснуўся, пацягнуўся па бутэльку, стаў разліваць па новай і ўклініўся ў размову жанчын: – Манька там не нарадзіла ваша? – Не! І чаго яны цягнуць? – Мікалай развёў рукамі, Альбіна сумна заківала. – Дык мо не ведаюць, як, – загагатаў Юры і радасна дзынкнуўся з салідарна паднятай шклянкай з сокам Мікалая. – Ты зяцю там лікбез зладзь, ну! – Ідзі ты, – махнуў рукой Мікалай. – Гэтай маладзёжы што ні скажы, яны ўсё лепш ведаюць! Толькі гыр, фыр, і ўсё тут… – Да-а.. – нецвяроза працягнуў Аляксандр, заходзячы ў пакой і прабіраючыся на сваё месца на канапе. – Маладзёжы зараз трэба толькі камп’ютары і грошы, і ўсё. Усе ўздыхнулі, прыціхлі, задумаліся. Узнікла тая самая паўза, якая бывае ці не на кожнай вечарыне – кароткая перадышка перад новымі выбухамі смеху, перад новай гарачай тэмай, кароткі момант цішыні і спакою. Кожны задумаўся пра штосьці сваё, а Ала ўзяла пульт і пачала хутка пстрыкаць каналы. На чарговым пачыналася знаёмае ім ТВ-шоу – Малахаў у модным гарнітуры заклікаў усіх хутчэй раздзяліць з ім суперунікальную тэму яго выпуску. – Ай, Алачка, пакінь, ну што іх глядзець... Што ты, дома целевізар не паглядзіш?.. Можа, патанчым? – Юры быў ужо добра нецвярозы і махаў гусаковай косткай у руцэ. Раптам ён пераключыўся на тэлевізар: – Во... гэты клоўн… як там яго, ну такое ўжо выдае!.. Слухай, я быў пасля работы ўключыў… – Не, ну ты толькі паслухай… – агаломшана перабіла яго Ала і зрабіла гучней. Наступнае так уразіла кампанію, што яны не адразу зразумелі, пра што размова. – Паліаморы?.. Гэта хто? – няўпэўнена перапытала Альбіна. Аляксандр пражаваў кілбасу, запіў вялікім глытком з чаркі і рэзюмаваў: – Ну ты і дзярэўня! Ты чым слухаеш? Гуляюць і здраджваюць у адкрытую. Юры загагатаў, яго смех падхапілі Мікалай і Аляксандр. Ала і Альбіна хмурыліся і рабілі выгляд, што ніхто з іх не заўважыў цяжкі позірк Волі на мужа.   А ў студыі тэлешоу тым часам сядзела маладая жанчына і распавядала пра тое, што яна жыве з мужам і дачкой, але ў яе таксама ёсць любімая жанчына. Што яна блогерка, расказвае пра секс-прылады і сваё жыццё ў сацыяльных сетках. Уся яе гісторыя, здавалася, трапляла ў гэтую кватэру чымсьці іншаземным і незнаёмым, і кампанія, на момант аслупянеўшы, уважліва слухала. Яны такія звычайныя, за гэтым сталом, каля ялінкі, пад абразом у кутку – сядзяць і слухаюць пра адкрытыя стасункі між трыма людзьмі: як яны ўсе вандруюць разам, складаюць графікі пражывання і выхоўваюць дзяцей. – Цьфу, блін! – першы не вытрымаў Юры і рашуча схапіў бутэльку. – Дажыліся. – Па тэлевізары… Такое распуства… – падтрымала Ала, дэманстратыўна закрываючы твар рукамі. – Коля, ты чаго? Ой, увесь чырвоны аж, – спужана войкала Альбіна, падліваючы мужу соку ў кілішак і лёгка абмахваючы яго сурвэткай. – Ідзі твар умый, на балкон паветрам падыхай!.. – Не, ну такое… у Каляды... Гэта што ж цяпер, нармальна?! Шча яшчэ і гэтых, як іх… можа пакажуць?! – злосна выціснуў чырвоны, як бурак, Мікалай. – Ты чым слухаў? У яе баба ёсць! – рассмяяўся Аляксандр. – Яны, выходзіць, гэтыя – лесбіянкі! За сталом паднялася хваля абурэння. Тэлевізар пераключылі (на на­ступным канале якраз пачынаўся канцэрт Кіркорава), выпілі па новай, памаўчалі, а потым неяк разам пачалі выказвацца: пра мінулае і сучаснае, пра моладзь, пра распусту і амаральнасць. Абуралася Ала, Коля цяжка дыхаў і нават выпіў залпам чарку, Альбіна задумалася пра тое, колькі ўсяго такога яшчэ ёсць у інтэрнэце, Аляксандр і Юры ўзгадвалі нейкія – нармальныя! – гісторыі здрадаў і адносін, калі без “вось гэтага ўсяго” людзі абыходзіліся. Волю агарнула незразумелая туга і самота. Юры якраз расказваў нейкую “нармальную” пікантную гісторыю, якая верагодна была яго асабістай. Альбіна паднялася з келіхам, падышла да вакна і ўгледзелася ў чорнае люстра перад сабой. Размова за сталом прыходзіла да салідарнага кампрамісу, але яна не слухала. Злосць не праходзіла. Выпітае віно шумела ў галаве, падагравала эмоцыі. Было шкада сябе, было шкада пражытага ў хлусні жыцця. Дзеці выраслі, маладосць прайшла – і дзеля чаго? Яе муж, які ўжо не аднойчы спаліўся на палюбоўніцах, сядзіць і пырскае слінай на нейкіх людзей з экрана, якія ўвогуле з іншай краіны. Каляды прыплятае. Каляды… З іх кампаніі мо толькі Мікалай і праўда верыў, у царкву дык толькі ён з іх і хадзіў. А вунь якія, абураюцца, халера. Яна не магла стрымацца: – Блін, Юра. Ты паглядзі на сябе, га? – жанчына павярнулася да кампаніі, загаварыла злосна і гучна. – Што ты іх абмяркоўваеш? Яны хаця б не хлусяць направа і налева. А вы што, лепшыя, ці раз за ўсё жыццё любілі? Ці налева ні разу не хадзілі? Чым вы не тыя ж паліморы, паліяморы, чорт бы гэта ўсё пабраў?! – Воля! – грукнуў па стале Юры і паспрабаваў падняцца. Яна адчула, як сціскае шыю новая падвеска, учапілася, задыхаючыся, рукой, намацваючы замочак, і крыкнула яму ў твар: – Што?! Хіба мы з табой не такія ж паліяморы? Паглядзі, увесь горад ведае пра тваіх сакратарш! Я пра іх ведаю! Кожны мне лічыць абавязкам данесці, дзе ты і калі з кім цягаўся! Дык што мы, іншыя ад іх?! Тваю маць, за што мне гэта?! Ганьба! Гэтыя, – яна махнула рукой на тэлевізар, – яны хоць маладыя, а ты? Ну куды табе гэта ўсё? А мне?! Замочак не паддаваўся, і яна ўсе тузала рукой за ланцужок, які здаваўся зараз ашыйнікам… – Воля! Во-о-ля! – працяжна клікаў хор галасоў, за спінай выбухнуў смех. – Ты тут? Жанчына каля вакна задуменна здрыганулася і азірнулася. Кампанія сядзела за сталом, размова ішла ўжо пра ўладу і кошты. Юры, махаючы над сабой рукамі, весела іржаў: – Ты што там завісла, салюты выглядаеш ці молішся? – Ой, ідзі ты, – паморшчылася яна і пасміхнулася да ўсіх, ліхаманкава прыдумляючы, што б сказаць. – А вы чаго нічога не едзіцё? Ой, пайду яшчэ нарэзкі падрэжу! Юры, што ты за гаспадар, у людзей чаркі пустыя! На кухні было ціха, мільгала гірлянда на вакне, дзесьці і праўда пачалі выбухаць салюты. Вольга дастала з лядоўні каўбасу, сыр, але ўсё не магла зразумець: тое, што ёй толькі прымроілася гэта, а не сапраўды адбылося – усё ж добра, ці дрэнна? Сэрца калацілася, але думкі міналі адна адну павольна і лянотна, блыталіся. Нечакана для сябе жанчына засмяялася, падняла свой келіх, які так і трымала ў руках, адсалютавала абразу Хрыста ў куце і прашаптала: “З днём нараджэння!”

Святламузыка ХАПАЦЦА Хапацца за выратавальнай саломінкі канец, хапацца за пакамечаны пусты гаманец, хапацца за руку, працягнутую ворагам, хапацца за кашаль сухотнага хворага, хапацца за старую шчарбатую брытву, хапацца за вызубраную не тую малітву, за ржавыя свердзелы, коўзкія дошкі, за шэрхлы кавалак бычынай ляпёшкі, за дробную мэту, за марную працу хапацца, хапацца, хапацца, хапацца!   Хапацца за высакавольтны аголены провад, хапацца за разбіты на кавалкі ровар, за шкельцы, відэльцы, напільнікі, лёзы, за здрадніцкі смех, кракадзілавы слёзы, за гумку ад шортаў, затычку для ванны, за мокры кардон і замок спілаваны… Стаміцца, зваліцца, заснуць і праспацца – і зноўку хапацца, хапацца, хапацца! Хапацца.     СВЯТЛАМУЗЫКА У гэтым доме святло даўно не гарыць. Тое, што бачыш ты, – проста адбітак акна насупраць. Яго падманны бляск захопіць і завалачэ ў кут, дзе спыніўся час і пацук павесіўся.   Мігцяць агеньчыкі роўнай рытмічнай паласой, і шарыкі паступова запаўзаюць за ролікі. У адключаным водаправодзе і абясточаных правадах грае святламузыка з няўдалым сурдаперакладам.   Бойся халодных галодных кропляў дажджу: яны нас хочуць дастаць з-пад лесвіцы доўгімі дзюбамі. Вуліца сонным вусенем крадзецца ў туман туды, дзе зімы няма, дзе зіму напалохалі.   Тут быццам спакойна і ціха, але гэты спакой – спакой коткі, якая плаўна круціць хвастом. У ейных зялёных вачах – хваляванне з трывогаю. Тут спеў нямы, тут дыскатэка прывідаў.   Тут такое прыгожае ўтульнае месца, але я, напэўна, больш не вярнуся сюды: не будзе куды вяртацца. І гучыць, цурчыць шапялявая мелодыя жыцця на зажаванай старым магнітафонам стужцы.   Трава, трава… праз дах расце трава, трава… Правал, правал… у памяці правал, правал…     *  *  * Замятай, ліса, сляды хвастом – снегу наваліла па калена… Замірай… хавайся пад кустом… Чуеш гэты пах ацэтылену?   Замятай хвастом сляды, ліса! Кідай, елка, шышкі-падарункі! Усміхайся, лесапаласа! Серабрыся, палатно чыгункі!   Замятай, рудая, замятай! Прывітанне шлі палям-далінам! Грэй пад снегам свой Індакітай! Капай на мазгі адрэналінам!   Мерцвякі гуляюць у дурдом. Хто іх паглыбей перахавае? Варушыся, рэчка, пад ільдом! Танчы, лінія берагавая!   Уздымайся, радасць, найвышэй з дапамогай дзесяці дамкратаў! Пракладай, ліса, вузлы траншэй у падмурках снежных зікуратаў!   Падпалі, ліса, хвастом абшар, пагуляй з агнём намаляваным, на нябёсным тле раздзьмі пажар, увядзі прастору ў стан нірваны!   Замятай, ліса, хвастом сляды! Хай яны вядуць у нікуды!     ГАНС ФРЫДЭРЫК Неяк пачуў за акном я крык: – Ганс Фрыдэрык! Ганс Фрыдэрык! Я паглядзеў: нікога няма – гэта ці зроку, ці слыху падман.   Сонца надзела руды парык. – Ганс Фрыдэрык! Ганс Фрыдэрык! Хмара тапырыць чорны лыч. Ганс Фрыдэрык не йдзе на кліч.   Што пнём аб саву, што савой аб пень – Так безразважна праходзіць дзень. Савою аб пень, а пнём аб саву – Ганс Фрыдэрык, я табой жыву.   З жахам гляджу ва ўсе бакі. Ганс Фрыдэрык, ты хто такі? Можа, ты сон? Можа, ты здань? Хочаш рэальным стаць? Стань!   Калі ў кране няма вады – Ганс Фрыдэрык залез туды. А калі ў кране ёсць вада – Ганс Фрыдэрык напор паддаў.   Чуецца зноў той самы крык: – Ганс Фрыдэрык! Ганс Фрыдэрык! Там рассыпаюцца гарады. Ганс Фрыдэрык, не йдзі туды!   Тры вадалазы пілуюць сасну, не абуджаючыся ад сну. Чую абрыўкі замежных моў – Ганс Фрыдэрык паўзе дамоў.     АТЭЛЬЕ Робім працу шчыра мы, аж да забыцця ў атэлье па вырабе лялек для біцця.   Круцяцца канвееры, бліскае ліхтар, сыплецца ў кантэйнеры новенькі тавар.   Вырабім багата мы лялек для біцця: бронзавых, агатавых, срэбнага ліцця.   Каб была ўзаемная з лялькай нелюбоў, на яе паверхню мы панаб’ем шыпоў.   Ведай, кожны п’яніца, кожны грубы гун, як пераплаўляецца золата ў чыгун!   З некім павячэраем, нехта нам налье. Цяжкай артылерыяй пахне атэлье.   Будуць гульні шумныя, будзе карагод. Кожны з нас хай думае, што ён лялькавод!   Лялька матам лаецца, токам б’е ў адказ. З ёй вам спадабаецца бавіць вольны час! 2016     СТРЭЛКАПАД Адвальваюцца ад гадзіннікаў старыя секундныя стрэлкі, ляцяць на людзей – і ў выніку ўпіваюцца, быццам стрэмкі.   Гадзіннікаў многа-многа. Іх цэлы лес, цэлы сад. На вуліцах, плошчах, дарогах суцэльны йдзе стрэлкапад.   Ідуць мінакі прахожыя, на якіх панападалі стрэлкі – такія забаўныя вожыкі альбо навагоднія елкі.   Калі ж абляцяць гадзінныя стрэлкі з хвіліннымі разам – іх ахвяры нявінныя ператворацца ў дзікабразаў.     ТРЫА яны спявалі нібы ва ўнісон электрачайнік на тумбе сістэмны блок пад сталом і самалёт за вакном   электрачайнік супакоіўся першым ён прывык жыць па адведзеным часе на працу даецца роўна дзесяць хвілін і адпачывай пакуль не ўключаць ізноў   сістэмны блок таксама замоўк гудзенне непатрэбны прыступ хваробы якой ён усё адно не заўважае гатовы гераічна дзейнічаць круглыя содні   а самалёт кружляе і гудзе гудзе і кружляе і невядома чаго чакаць ад яго ці ён носьбіт чагосьці жарснага і гарачага ці таксама праява чыёйсьці хваробы     ЧАРАВІК – ЧАРПАК, ШНУРОК – ЧАРВЯК Сакавік – адметны чараўнік. Ён наробіць рэчаў з іншых рэчаў. Я і сам ішоў, ішоў, ды знік – мабыць, я ператварыўся ў вечар.   Па вясновых лужынах чвяк-чвяк – шлёпаю ды хлюпаю ў паўзмроку. Чаравік – чарпак, шнурок – чарвяк, аж нага цяжэе з кожным крокам.   І звычайны побыту прадмет тут судакранаецца з нябытам. У сакрэт ператварыла свет неба колеру чаравікоў нямытых.     ЕЎРАРАМОНТ (на курыных лапках) хатка хатка на курыных лапках устань да лесу задам а да мяне фасадам   хатка хатка на курыных лапках хлопні шклопакетам узляці ракетай   хатка хатка на курыных лапках нацяжная столь у замку пароль   хатка хатка на курыных лапках на вітражнай лоджыі сцяг Вясёлы Роджэр     ІШЛА ПА ВУЛІЦЫ НАГА Ішла па вуліцы нага, ішла адна, без тулава, і грукала, як качарга, чужая, беспрытульная.   І грукат ейны абуджаў мясцовых сабутэльнікаў, сабак ганяў, катоў пужаў і адрываў ад тэлекаў   бабуль цікаўных, што з вакон уважліва высоўваліся, чулі звон, не ведалі, дзе ён, і ў вокны зноў засоўваліся.   Сігналіў гучна той назе наземны транспарт змораны. Тырчаў у смогу і смузе завода комін чорны.   У шатах – лісця мітульга шасцела, раствараючыся. Йшла па вуліцы нага, шалёна азіраючыся.     *  *  * павышаю градус падымаю тонус прыбіраю мінус набываю бонус   паліваю фікус вырашаю рэбус вызначаю модус выпраўляю ляпсус   выціскаю цытрус забіваю вірус высякаю конус выціраю анус   павышаю статус арандую офіс ты не суйся свінтус заганю пад плінтус     ПАВЕТРАНАЕ гумовыя жанчыны напампаваныя геліем узлятаюць у паветра   гумовыя мужчыны надзьмутыя вадародам сягаюць вышыняў   робяць кульбіты пад аблокамі займаюцца паветранай аэробікай   самыя лёгкія паветраныя гімнасткі самыя спрытныя нябесныя каскадзёры   з бязгучным смехам без прычыны увысь лятуць гумовыя жанчыны у іх удзьмулі вадарод дыханнем рот у рот   гумовыя мужчыны любяць гелій мы з імі за адным сталом паелі іх кліча ў неба карагод і подых рот у рот   займаюцца паветранай аэробікай не зважаючы на супрацьпаветраную абарону   самыя зграбныя паветраныя гімнасткі самыя пругкія нябесныя каскадзёры   і дошка з цвікамі гнілая дошка з цвікамі лятае за гумовымі жанчынамі й мужыкамі     *  *  * ружа вятроў гэта пацалунак навыварат гэта вір агню нябачны стрыжань цяпла ключ які захрасае ў замку ператвараючыся ў стужку Мёбіуса крэм выціснуты на торт кранштэйн які марыць стаць шасцяронкай лясная багна што прагне вызваліцца з берагоў даскочыць да сонца і апячыся каб сагрэць гэты шар зямны выціснуты як лімон     *  *  * У гутарцы пра пошук выйсця мяне спыталі сябрукі: – Ці можна рухацца кудысьці адначасова ў два бакі?   Сказаў я: – Так! Вось паглядзіце, як я не ў два пайду, а ў сто! – і апынуўся на арбіце. Мяне не бачыў больш ніхто.     *  *  * Стварыць свой сусвет і схавацца ў яго А раптам не схаваешся А раптам не змесцішся Бо сусвет атрымаецца замаленькі   Схавацца ў створаны ўласны свет Але раптам атрымаецца завялікі і ты там заблукаеш і згубішся і мала таго там будзе яшчэ куча народу які трапіў туды невядома як     *  *  * Знаёмства марнае з уласнай кармаю нядаўна здарылася мне: жыццё мінулае глядзіць акулаю. А раптам – гам! – і праглыне?     *  *  * Стаіць мужык і цыгарэту паліць. Ён зацягнуўся так, што страціў памяць. Я не палю, не баўлю дні ў віне, а памяць, курва, здраджвае і мне.  

Імправізацыя і сэнс Парадоксы Рыгора Барадуліна Барадуліна чытай удумліва, не спяшай па слоўных хвалях бег… Думка нараджаецца раней за слова. Як імпульс, як ток, як прамень святла альбо зрух у студзяністай глыбіні спакою. Так думаюць мысляры і адмыслоўцы. Але, чытаючы Барадуліна, я заўважыў, што слова можа апярэджваць думку. Слова-гук нараджаецца на нейкую долю секунды раней, чым думка. Яно першаснае, да-думнае, і ўжо за ім цягнецца вобраз, алюзія, уяўленне, фантазія. Відаць, у гэтым і крыецца прынцып паэтычнай імправізацыі, а мо і сутнасць паэзіі ды апраўданне таго, кананічна-біблейскага – “Напачатку было слова…” Калі заглыбляешся ў Барадуліна, здаецца, што слова (і мова?) нараджаюцца вось тут, цяпер, на тваіх вачах і пры тваім удзеле. Ты сам агучваеш склады і радкі ды ў меру сваіх магчымасцяў генеруеш свет паэтычных вобразаў і карцінаў. Як фарбы першасней за карціну, так словы – першародней за літаратуру. А імправізацыя, спантаннае гука- і словатварэнне ёсць эфектыўным спосабам амаладжэн­ня мовы, ажыўлення змярцвелых слоў­­- ных формаў. І Барадулін быў ці не самым паслядоўным беларускім твор­цам, хто трымаўся гэтага прын­цыпу ўсё жыццё, і ў сталым узросце нават больш плённа, чым у маладосці. У гэтым, пэўна, адзін з парадоксаў ягонай творчасці. Звычайна лічыцца, што новымі плынямі і стылямі займаюцца мала­дыя, амбітныя паэты, а сталыя (а пагатоў старыя!) ідуць тораным шля­хам, эксплуатуючы раней адкрытыя і засвоеныя формы. Часцей за ўсё так і бывае, і творчыя вяршыні паэтаў застаюцца на трэцім-чацвёртым дзе­сяцігоддзі жыцця. Але не так атрымалася з Барадуліным. Пры­родны імправізацыйны талент і па­ста­яннае памкненне абнаўляць вобразна-паэтычную палітру рухалі яго наперад, а сталенне майстэрства і духоўна-інтэлектуальны неспакой усё вышэй і вышэй падымалі гарызонты паэтычнага палёту. Таму галоўныя яго дасягненні здарыліся бліжэй да канца не такога ўжо і кароткага (па паэтычных мерках) жыцця. Сярод шматлікіх нізак, цыклаў, перакладаў сапраўдным паэтычным шэдэўрам стала кніга “Ксты”, выдадзеная на восьмым дзясятку яго зямного шляху. Нягледзячы на рэдкую працаздольнасць і пладавітасць, Рыгор Барадулін быў схільны да невялікіх вершаваных формаў і заставаўся надзіва лаканічным аўтарам (тут з ім можа паспаборнічаць хіба што А. Разанаў – прызнаны мінімаліст і паэт-наватар). Ёсць нават барадулінская “Паэма” з пяці словаў: “Мне цябе не стае / Тае…” Аднак, нягледзячы на прыхільнасць да традыцыйных вершаваных формаў, дзякуючы багатай лексіцы, смеламу ўжыванню наватвораў, народных і дыялектычных слоў, ён быў аўтарам арыгінальным, лёгка пазнавальным. А ў спалучэнні з гнуткай, зменліва-імправізаванай асаблівасцю пісьма заўсёды заставаўся актуальным і неартадаксальным. І ў той жа час… народным. Яшчэ адзін барадулінскі парадокс. Тое, што Барадулін у 1992 годзе стаў апошнім народным паэтам Беларусі, зусім не выпадковасць, а гістарычная, бадай, лёсавызначальная заканамернасць. Ён адзін з апошніх творцаў таго пакалення, для якога беларуская мова была першаснай ад нараджэння і па выхаванні. Сам паэт звязваў тое з уплывам маці, але ж асяродак, дзе ён гадаваўся і рос, Вушаччына 30-х – пачатку 50-х гадоў была аўтэнтычнай беларускай глыбінкай, зніклай ужо праз два-тры дзесяцігоддзі. Беларускамоўная стыхія была для яго натуральным атачэннем, неад’емнай часткай асабістага вопыту, сямейнай памяці і культурна-генетычнага коду. Повязь з беларускімі народнымі і мясцовымі – вушацкімі – традыцыямі, вераваннямі і забабонамі, з аднаго боку сталі пажыццёвай, бадай, невычэрпнай крыніцай для творчасці, а з іншага, як для чалавека, адзначанага рэдкім талентам, накладалі пэўны абавязак – бараніць, захоўваць і дасканаліць тую спадчыну. Народнасць Барадуліна можна лічыць узорнай, “класічнай”, яна не патрабуе ніякага доказу як па савецкіх, так і па антысавецкіх канонах, гэтак жа, напрыклад, як відавочны авангардызм ці элітарнасць А. Разанава. Цяжка ўявіць сабе больш народнага паэта па тэматыцы, лексіцы, арганічнай сувязі з беларушчынай і тутэйшым патрыярхальным жыццём. Вось, напрыклад, як тут:   Сляза па воку не заплача, Пакуль вязуць мяхі на млын. Як хваля – Зменлівая ўдача, І смутак – Вечны, як палын.   На млын у мазалях дарога, Што ў аратая даланя. І зерне клопату людскога На пыцель мелецца штодня.   Пэўна, гэта немагчыма паўтарыць ні ў новых гістарычных абставінах, ні ва ўмовах постіндустрыяльнага грамадства: “народнасць” у тым рамантычным, даіндустрыяльным, глыбінным разуменні засталася ў мінулым, а Барадулін быў яе апошнім ратаем і апосталам. Але знешняя простасць, даступнасць і традыцыйнасць барадулінскіх твораў часта падманлівая. Асабліва гэта характэрна для позняй творчасці.   Цвік. Чалавек. Прамень. За горам, за морам, за лесам Лёсам адным яны Адшуканыя і ашуканыя. Цвік Заганяе ў сцяну малаток наўпрост (На ўвесь анямелы цвіковы рост). Чалавека Ў зямлю заганяе жыццё (Напаміну на забыццё). Прамень Заганяе ў заўтра стомлены дзень (Каб не намагаўся ўбачыць свой цень). Цвік гнецца. Чалавек гарбаціцца. Прамень ніцее. І у кожнага непераможанага Свой крыж надзеі На целе…   Насамрэч, вершы Рыгора Барадуліна не такія простыя, як здаецца на першы погляд. Нават нешматслоўнасць іх часам ілюзорная, бо адносна невялікая колькасць слоў (у радку часцей 2-3, а то і адно), з лішкам кампенсуецца багатай, разнастайнай лексікай, ужываннем наватвораў, самабытных і рэдкіх слоў. А калі гэтыя словы маюць нестандартнае спалучэнне ды паралельна – “смачныя” фанетычныя сугуччы, алітэрацыі, то ўзнікаюць не толькі гукавыя ілюзіі-пералівы, але новыя азначэнні, нечаканыя павароты думкі ці сюжэту, так бы мовіць – сэнсавыя вібрацыі.   Спачатку старацца, Адолеўшы зло, Застацца самым сабою, Каб потым Не так страшна было Застацца з самім сабою. Самым сабой застаецца святло, І шчодрае і скупое…   І атрымліваецца, што адно паэтычнае слова альбо метафара, нібы той невялікі “карэньчык”, ухапіўшыся за які цягнеш ланцужок асацыяцый ці цэлы пласт згадак, думак, успамінаў. Паколькі інтэлектуальны кантэнт і культурная глеба, на якой узнікаюць вершы Барадуліна, вельмі разнастайныя – не толькі народнае жыццё ці біблейскія сюжэты, а ўзоры заходняй і ўсходняй паэзіі, міфалогія, сюжэты гісторыі далёкай і нядаўняй, падзеі жыцця і ўласныя духоўныя пошукі, – таму нават невялікі верш можа сягаць у метафізічныя прорвы і гістарычныя далячыні, як сур’ёзныя празаічныя ці філасофскія творы. Інакш кажучы, барадулінскі верш набывае прыкметы гіпертэксту: яго яркія вобразы і нечаканыя метафары маюць спасылы (“эмацыйныя адсылкі”) да іншых падзеяў, пачуццяў, асацыяцый, і ў кожнага чытача яны могуць адрознівацца ў залежнасці ад культурнага ці жыццёвага вопыту, ад паэтычнага густу і “слыху” альбо проста ад настрою. Асабліва складанымі (не па форме, а па разуменні), часам перапоўненыя алюзіямі, роздумам, “вібрацыямі сэнсаў”, сталі вершы апошніх гадоў, і вяршыня, бадай, усё тыя ж “Ксты”. Тут без перабольшвання паэзія сягае такіх вышыняў, дзе “народнасць” неўпрыкмет пераходзіць у элітарнасць, а лірычнае і асабістае набывае кшталт архетыповых прыкмет ці адвечных чалавечых ісцінаў. Чаму так адбылося, паспрабуем разгледзець далей, а пакуль вернемся да пачатку.   Думка голая, як дзіцятка, Што якраз нарадзіцца паспела. А якая будзе апратка – Гэта клопат таго, Хто умела Ці няўмела яе ўзгадуе, Ісцінай свой позірк уколе. Думка мае душу маладую. Думка не сівее ніколі.   Кажучы пра першароднасць слова альбо думкі, трэба адзначыць, што ў маладзейшага Барадуліна здараліся вершы і без думак, дзе ёсць адны толькі словы, пералівы складоў і літар:   Счубаціў хмель Сухмень аглух Хмялее чмель Чмялее луг…   Нібыта проста гульня гукаў, што цешаць слых, але не маюць сэнсу. Як інструментальная музыка альбо прыродны гарманічны шум. Яно і праўда, ад словаў людзі заўсёды (па традыцыі) чакаюць сэнсу ці прынамсі хоць нейкай інфармацыі, а тут – каламбуры, слоўная эквілібрыстыка. Аднак і такая –“бессэнсоўная” – паэзія мае права на існаванне, бо, як мінімум, яна нараджае эмоцыі, асацыяцыі, уяўныя вобразы і карціны. То бок, гукавая энергія слова ператвараецца ў візуальную, сэнсорную падзею, уключае ў работу іншыя (не толькі моўныя ці слыхавыя) зоны мозгу, абуджае зрокавыя пачуцці і ўспаміны. І такая трансфармацыя адной энергіі ў другую ёсць ужо працай, і не заўсёды дарэмнай. Словы і мова насамрэч галоўная, бадай, асноватворная сутнасць чалавека, стрыжань, на якім трымаецца культура, цывілізацыя, пераемнасць і развіццё. Як ДНК храмасом ёсць біялагічным кодам, так мова – універсальны, над-біялагічны геном, у якім можа быць зашыфравана і захавана любая падзея, думка, ідэя – зразуметыя ці перажытыя людствам. Але ж акрамя вербальнай (слоўна-інфармацыйнай) задачы ў мовы ёсць іншая – энергетычна-эмацыйная функцыя, тая, што настройвае чалавека на пэўны лад і рытм, задае настрой і жыццёвы тонус. Больш відавочна гэтую функцыю выконвае музыка, містэрыі, рытуалы ці візуальныя мастацтвы. Аднак і мова, у выглядзе паэзіі і песняў, можа быць эфектыўным сродкам эмацыйна-энергетычнай падтрымкі, сінхранізацыі фізічных і духоўных сілаў. І гэта яшчэ адна падстава дзеля існавання “бяздумнай” ці “неінфарматыўнай” паэзіі.   Як і душы, Наўколлю вечарова. А над усім – З каронай кручаных рагоў Карова, І над страхою Задуменны дым…   Але ж нарэшце пра думку і сэнс. Калі думка можа быць хуткай і першаснай падзеяй, то сэнс нараджаецца пасля, як вынік думання, гаварэння альбо дзеяння. Асэнсаванні прыходзяць постфактум, пазней за словы і думкі. Сэнс – гэта праекцыя нашых ведаў і меркаваных дасягненняў на пройдзены шлях, і калі яны супадаюць (шлях вядзе да мэты) – узнікае сэнс. То бок, усведамленне планаваных ці дасягнутых мэтаў і нараджае сэнс. Гэта ж тычыцца і паэзіі, з той толькі розніцай, што сэнс тут не заўсёды відавочны ці можа ўвогуле адсутнічаць, як у выпадку “бяздумных” вершаў (пра што казалася вышэй). Асобны выпадак – знаходжанне (“адкрыццё”) сэнсу праз пэўны час, бывае і пасля смерці аўтара. Класічны прыклад – творы візіянераў і правідцаў, самы распіяраны з якіх – Настрадамус. “Прарочыя” тэксты пабудаваныя так, што набор словаў ці вобразаў, не маючы відавочнай логікі альбо яснай прывязкі да вядомых падзеяў і сучасных з’яваў, праз пэўны час (гады ці стагоддзі) вычытваецца і “расшыфроўваецца” з улікам апошніх гістарычных акалічнасцяў ды “высвятляе” новыя сэнсы і значэнні. З гэтым звязаны і ўяўленні пра паэтаў-прарокаў, бо паэзія, як больш рухавая, спантанная, экспрэсіўная слова-творчасць, пакідае больш прасторы для інтэрпрэтацый, рэфлексій ці “дадумвання”, чым рацыянальныя празаічныя тэксты. Канечне, і для паэзіі пажадана, каб слова, думка і сэнс былі ў вершы адначасова, прысутнічалі ў ім ад пачатку, у аўтарскай версіі. Але ж геніяльны твор (гэтак, як і жывая рэчаіснасць) не ёсць адназначнай падзеяй, статычнай рэччу, ён утрымлівае ў сабе магчымасць рознага прачытання або інтэрпрэтацыі, ці нават жыве своеасаблівым унутраным жыццём. “Рэч у сабе” – кажуць філосафы пра гэтую метафізічную невычэрпнасць рэчаіснасці, а паколькі мастацтва – спроба адлюстравання альбо ілюзія рэальнага свету, то геніяльнасць, у ліку іншых прыкмет, захоўвае і такую таямнічую, не да канца пазнавальную сутнасць сапраўднага жыцця.   Час не спяшае ўвасобіцца ў рэчах, Гуках і рухах істотаў, Юных паглядах, Змярканнях старэчых, У пераспеласці сотаў.   Кожнае я – Гэта час затрыманы, Зніклівы а непаўторны. Словы халодныя, Быццам нарманы, Шлях прызнаюць непратораны…   Усё гэта ў вялікай ступені ёсць і ў творчасці Рыгора Барадуліна. Асабліва відавочнай жывая, сэнсаўтваральная сіла ягоных вершаў становіцца ў позні перыяд, калі хвароба Паркінсона абмяжоўвае фізічныя магчымасці і камунікацыю, жыццёвыя страты і экзістэнцыйны вопыт дадаюць болю, мудрасці і горкіх роздумаў, а моўнае майстэрства і прага працы са словам захоўваюць сваю непераадольную моц. Творчасць у такой сітуацыі засталася адзіным спосабам сувязі са светам і рэалізацыі задумаў ды звышзадачаў, накрэсленых лёсам. І ён гэта зрабіў. Узняў свой непаўторны паэтычны свет у горныя высі, перакрочыў тую мяжу, за якой час губляе ўладу над творцам і ягонымі творамі, бо ён патрапляе ў вечныя аналы гісторыі і памяці народа.   У вечнасці след на ілбе Ад пацалункаў бяды З сабой нават сябе Не забярэш туды. Час – Човен на быстрыні. Намеры – салодкі дым. Жыві ў сягонняшнім дні, Каб заўтрашні Стаў тваім.  

Як мяне “выпраўлялі” Успаміны пра ГУЛАГ   Арышт Пасля заканчэння Ленінградскага індустрыяльнага інстытута ў 1937 годзе ў якасці маладога інжынера-электрыка я прыехаў у горад Іванава, што ў Расіі. Знайшоў Іванаўскі шклотрэст, звяртаюся ў аддзел кадраў з накіраваннем. “Добра, – кажуць, – афармляйцеся. Вось вам анкеты, пішыце аўтабіяграфію”. Усё зрабілі па закону. Пытанні ў анкеце былі пастаўлены так, што даводзілася ўспамінаць гісторыю двух пакаленняў – хто, што, дзе. Прабыў там гадзіны дзве і пачуў у адказ: “Вы накіроўваецеся на завод імя Валадарскага ў горад Курлова Іванаўскай вобласці на пасаду начальніка электрацэха”. Я паспрабаваў прасіць, каб мяне пакінулі ў горадзе Іванава, але ў адказ пачуў: “Месцаў тут у нас няма”. Прыбыўшы на месца, даведваюся, што на заводзе днямі было многа падзей. Знялі ўсё кіраўніцтва і адвезлі ў Іванава. І тут ізаляцыя і хапун… Адпрацаваўшы каля паўтара месяца, у канцы жніўня 1937 года, адразу праз некалькі дзён пасля майго дня нараджэння, раніцай прыбываюць на маю кватэру тры чалавекі з оперупаўнаважаным ГПУ, прад’яўляюць ордэр на арышт і робяць вобшук. Пакорпаліся ў чамадане, забралі дакументы (я яшчэ не паспеў прыпісацца) і прапанавалі цяплей апранацца і ісці з імі. Я быў надзвычай здзіўлены, але ніякіх больш размоў завесці не ўдалося. Прывезлі ў ДПЗ (дом папярэдняга зняволення) і пасадзілі ў камеру-адзіночку. Удалечыні ад родных, ніхто нічога не ведае. Гаспадыню раней папрасіў, каб яна паведаміла пра мяне дамоў. Знаходзіўся там каля трох дзён. За гэты час неяк адзін электраманцёр прынёс мне пачак цыгарэт і карабок запалак і падаў у ваўчок, паведаміўшы, што сёння мяне адпраўляюць у горад Іванава. Дзесьці ад персаналу ДПЗ, відаць, ён даведаўся. У той жа дзень я пад аховай паехаў з Курлова і не вярнуўся. Кнігі і рэчы, грошы, разлік – усё засталося на волю лёсу. Ніякіх допытаў ці роспытаў. Накіравалі ў вобласць, а там проста ў Іванаўскую турму. Турма была старога тыпу з вялікімі сценамі і варотамі. Кароткая рэгістрацыя, вобыск, абрэзка спражак і ўсіх металічных гузікаў. Здаў гадзіннік, папружку. Распісаўся ў нейкім акце, і павялі мяне ў следчую камеру. Так скончылася маё вольнае жыццё і пачаліся змрочная гады цяжкага зняволення.   Перасылка. Камера У той час існавала даволі распаўсюджаная тэрміналогія: папраўчы дом, калонія, папраўчы лагер і г.д. Калі я трапіў у зняволенне, у мяне ўзнікла думка: “Ад чаго мяне будуць выпраўляць, у чым будзе адлюстроўвацца маё выпраўленне, з кім мне давядзецца выпраўляцца, размаўляць? Няўжо я не дакажу сваёй невінаватасці? Калі гэтага не ўдасца мне, то, магчыма, такія ж людзі таксама ёсць”. Так я сябе суцяшаў. У горадзе Іванава я трапляю ў следчую турму. З рэчаў у мяне былі адна запасная кашуля, ручнік і скураная куртка, у якой адшпільваецца футра. Грошы ўсе канфіскавалі пры вобшуку. Перад заходам у камеру прайшоў санапрацоўку, стрыжку ўсіх валасоў і барады. З чаравікаў выцягнулі шнуркі. Адзенне ўсё прайшло гарачую апрацоўку для знішчэння насякомых. Але куртку мінавала гарачая апрацоўка. Выйшаўшы з лазні, я сябе не пазнаў, цывільная прыгажосць знікла. На душы стала цяжка. Ахова разводзіла па камерах. Вялікія калідоры, усюды краты, чутны звон няспынна працуючых ключоў і засовак. Змрок, цяжкае паветра. Адчынілася адна з камер, з-за выпарэння нябачна людзей, мяне туды пхнулі, і дзверы зачыніліся. Чую шум: “Куды вы піхаеце людзей. Тут і так павярнуцца нельга”. Лаянка, крык. Я, пастаяўшы, кажу: “Я папрашуся ў іншую камеру, гэта, відаць, памылка”. Але з мяне пачалі смяяцца: “Вось сядай каля парашы, а там абжывешся”. Параша, параша… Штосьці я не сустракаў раней такога слова на волі, але калі самому захацелася па натуральных патрэбнасцях, я яе ўбачыў і задрыжаў: ”Як гэта пры ўсіх апраўляцца?..” Камера была невялікая, з высокай столлю, яна магла б умясціць не больш за 8-10 чалавек, але стаяць двухпавярховыя нары, людзі сядзяць, стаяць, ляжаць на голых дошках паўраспранутыя. Дым махоркі і тытуню дзярэ горла. У камеры знаходзілася звыш за 50 чалавек рознага ўзросту. Раздаюцца галасы: “Гэй, навічок, курыць ёсць?” “Ёсць! – кажу, – пачак, калі ласка”. Імгненна ён пайшоў па руках. Так пачалося новае знаёмства. хтосьці запрасіў прысесці на нарах. Гляджу, а дзе ж спаць? Зноў голас: “Ну, распранайся, будзеш спаць пад нарамі каля дзвярэй”. Гэта быў голас старасты камеры. “Ты хто, контра ці урка?” – зноў нехта запытаўся. Я маўчу. Другі падказвае: “Контра, такую яго маць… бачыш, маўчыць”. – Ну, а шамаць у цябе ёсць што? – Ды не, не ўдалося захапіць, грошы забралі. – Хутка вячэра будзе, а хлеба для цябе няма, цярпі да раніцы. Праз некалькі гадзін адчыняюцца дзверы, два чалавекі да дзвярэй падносяць каву ў спецыяльным баку, выдаюць гліняныя міскі і наліваюць па чарпаку, стараста выдае па два кавалачкі цукру. – Бяры сабе пайку цукру і дуй. Турэмны і лагерны жаргон быў настолькі разнастайным, што я да яго не хутка прывык: пайка, шмон, параша, сука, загнуўся, сівуха, сіксы, нары, лягавы, бажок, шамоўка і іншыя словы сыпаліся з усіх куткоў камеры. Ніхто нічым сур’ёзным не займаўся. Ні кніг, ні шашак, ні даміно, ніякай паперы ў камеры не было. Пасля вячэры адзін немалады мужчына распавядае на памяць пераказ “Любіце Хрыста”. Без кніг расказвае, як быццам чытае. Большасць слухае і маўчыць. Некаторыя з хлеба робяць шахматы для гульні, хто стаіць, а хто сядзіць. Такімі былі мае першыя дні за кратамі. З надыходам ночы я палез на нары. Пінжак паклаў пад сябе, а тужурку – пад галаву. Па рэкамендацыі ўпаўнаважанага я ўзяў яе і галёшы на ногі яшчэ ў Курлове. Гэтыя галёшы ў далейшым служылі начным гаршком, таму што да парашы, з-за спячых людзей, пралезці было немагчыма.   Пра тужурку Мая скураная тужурка была спадарожніцай майго жыцця ў лагеры ўсе дзесяць гадоў, і на ёй варта спыніцца. Пашыў мне яе бацька яшчэ ў 1928 годзе з разліку, каб можна было ў ёй хадзіць вясной, восенню і зімой. Каўнер і футравая падкладка, якія прышпільваліся, былі добрыя, колер курткі карычневы. Кішэняў у ёй было ажно шэсць, пасак і скураныя гузікі. Іх не адразалі. Жыве яна яшчэ і цяпер, праіснаваўшы ажно 50 гадоў. Яна мне служыла пасцеллю і падушкай, адзеннем і партфелем, коўдрай і матрацам, і выручала ў розныя часы года. Яна была адзіная ў сваім родзе і настолькі прыкметная, што ўсе пра яе ведалі. Тужурка неаднаразова выкрадалася уркамі, але хутка вярталі яе назад. Яе не бралі лазеншчыкі ў жарылку, шкадуючы папсаваць, часам яна гублялася сярод іншага адзення, але зноў з’яўлялася, як прывід ці амулет, які напамінаў пра былую волю. У далейшым я за пайку хлеба набыў мяшок. У ім і захоўваў яе доўгія гады, калі не даводзілася апранаць на сябе. Для работы яна не прыгодна была і ў мяшку захоўвалася на нарах, калі я адсутнічаў. У ёй я хадзіў па выхадных днях ці ў выпадку хваробы. У некаторых зняволеных яна выклікала зайздрасць, іншыя пазычалі пры хваробе, каб адагрэцца. Нават у гады знаходжання ў лагеры тужурка служыла дэкаратыўным адзеннем пры самадзейных пастаноўках сярод зняволеных, якія паказваліся намі ў выглядзе інтэрмедый ці інтэрлюдый для некаторай разнастайнасці. Насіць жа яе даводзілася мала, таму што ў лагеры атрымлівалі ўжо лагернае адзенне (ватныя целагрэйкі, штаны і г.д.). Здаваць на склад я яе не хацеў, трымаў заўсёды на нарах пры сабе. Пры розных шмонах і праверках яе даставалі з мяшка і зноў кідалі на нары. У галодныя гады я яе ўжо меў намер прадаць за хлеб ці тлушч, але неяк абыходзіўся. І яна зноў заставалася, у надзеі на горшае ці на выпадак выхаду са зняволення. Цывільнае адзенне ў лагеры амаль ніхто не насіў і збыць яе было таксама цяжка. Вось так і ўцалела мая адзіная рэч, прайшоўшы са мной усе цяжкія гады сталінскіх лагераў. Цяпер яна, хоць і старая, з прагнілымі ніткамі, але мае яшчэ добры выгляд і з’яўляецца гістарычным помнікам пражытых гадоў, як “кажух старога Анісіма” з апавядання Якуба Коласа.   Пад следствам У нашай камеры знаходзіліся людзі рознага саслоўя і розных палітычных перакананняў. Былі палітычныя, а таксама, як іх называлі, бытавікі. Старыя і малыя, але ўсе пад следствам. Палітычныя паводзілі сябе ветліва і сціпла, але бытавікі вялі сябе вельмі нахабна і стараліся заўсёды зрабіць што-небудзь дрэннае для спакойных людзей, зняважыць, не ведаючы ступені іх вінаватасці. У размовах адчувалася адсутнасць якой-небудзь шчырасці, хоць усе знаходзіліся пад адным законам. Усё ж, пры працяглым сумесным пражыванні, без работы, людзі паступова даведваліся адзін пра аднаго. Былі тут былыя свяшчэннікі і прыхільнікі царскага рэжыму, трацкісты і бухарынцы, якія прыехалі ў свой час з-за мяжы, ці выселеныя з цэнтральных гарадоў, урачы і педагогі, пісьменнікі і журналісты, злодзеі і забойцы-крыміналісты, усе паколатыя іголкамі з рознымі вульгарнымі надпісамі на целе, былі немцы з Паволжжа і шмат іншых. Палітычных было больш, чым рэцыдывістаў. Стараста, звычайна з рэцыдывістаў, ён галоўны “бажок”, карае і мілуе, можа пазбавіць баланды ці другога – кашы, прымусіць без чаргі выносіць парашу, спаць пад нарамі ці нават церці якому-небудзь уркагану спіну для масажу. Праўда, пайку хлеба 500 грам выдаваў заўсёды. Хлеб – гэта было ўсё: жыццё і разменная манета, лекі і асалода. Крадзёж хлеба ў суседа караўся як цяжкае злачынства. Кармілі тры разы на дзень: раніцай і ўвечары – чай ці кава, у абед – боршч-баланда і лыжка якой-небудзь кашы. Мяса траплялася вельмі рэдка, а малочнае – ніколі. Рацыён усім аднолькавы, хочаш – еш, хочаш – не еш. Калі аб’яўляеш па якой-небудзь прычыне галадоўку, у камеры доўга не трымаюць, выводзяць і кормяць насільна. Так прывыкаеш да гэтага рэжыму, і карацейшымі становяцца дні. Кіраўнікоў буйнога маштабу ў камеры не было, а ўсё якія-небудзь другарадныя асобы, якія абвінавачваліся па 58-м артыкуле за агітацыю ці шпіянаж, забойства ці крадзеж, прыхільнікаў якога-небудзь цячэння, што існавалі ў той час: ціханаўцы ці абнаўленцы, баптысты ці стараверы, трацкісты ці манархісты, ці маючыя ў другім або трэцім пакаленні якіх-небудзь няўгодных сваякоў. Існавалі нейкія цікавыя артыкулы – СО, СВ, КР, КРІД, КРДТ і чорт іх ведае яшчэ што. Калі мяне спыталі, па якім артыкуле я абвінавачваюся, я не ведаў, што адказаць. Мне яшчэ нічога не прад’яўлялася. На працягу двух месяцаў мяне ніхто не выклікаў з камеры, іншых цягалі начамі штоноч. Некаторыя назад не вярталіся, папаўняліся іншымі. Казалі, што гэта былі “падстаўныя асобы” для падслухоўвання размоў сярод зняволеных. Дарэчы, чаго толькі за гэты перыяд я не пачуў… Кожны дзень дзве праверкі – падлік, адзін раз на дзень – паўгадзінная прагулка па двары з закладзенымі назад рукамі. Раз на тыдзень адбываўся абыход начальніка турмы па камерах. У той час начальнікам турмы быў нейкі не рускі па прозвішчы Чан-Гулі. Пры адчыненых дзвярах, стоячы ў калідоры, пытаецца, якія просьбы, ці ёсць хворыя? Пытанняў сыпалася многа, потым дзверы зачыняліся, і зноў былі горкія будні. Я некалькі разоў пытаўся, калі мяне выклічуць на допыт. Адказ быў сцвярджальны – выклічуць. Нарэшце – дачакаўся. Аднойчы перад сном называюць маё прозвішча: “Пад­рыхтавацца на допыт”. Тут жа амаль адразу: “Выходзь”. Я прабраўся праз чалавечыя целы, якія ляжалі ўсюды, таму што не так проста было выйсці. Кабінет следчага, памятаю, быў на другім паверсе. Прозвішча яго было Вараб’ёў. Звычайныя стандартныя пытанні ён задаваў, запаўняю анкеты, на кожным аркушы распісваюся, чытаю… так… і раптам: “Цяпер раскажыце пра сваю контррэвалюцыйную дзейнасць, на карысць каго вы працавалі?” Я не зразумеў, маўчу, пытанне паўтараецца і г.д. Я зноў расказваю, дзе жыў і вучыўся, а ён зноў сваё: “Вы абвінавачваецеся ў контррэвалюцыйнай дзейнасці на карысць Польшчы. Гаварыце, як вы працавалі, з кім?..” Так мой першы допыт і закончыўся ні з чым, у чым я і распісаўся. Праз некалькі дзён зноў тое самае, фактаў няма ніякіх, я выседжваю з імі па некалькі гадзін, то мяне падымаюць, то я зноў сядаю, у выніку адпраўляюць у камеру. Пытанняў канкрэтнага абвінавачвання мне так і не было, ды і быць не магло. Следства даходзіла да абсурду. У выніку мне быў выпісаны чэк на атрыманне з кіёска за мой кошт 1 кг алею, цукру і папярос. Па атрыманні, у камеры, гэта знішчылася адразу ж. Пасля некалькіх тыдняў допыту, спісаўшы многа паперы, следчы заявіў: “Хоць у следства няма доказаў вашай непасрэднай вінаватасці, але вызваліць мы вас не можам. Такі час. Вы яшчэ малады, папрацуйце ў нашай сістэме, вас правераць, вызваляць”. “Ну, а судзіць мяне будуць?” – пытаюся. “Праз ОСО”, – адказалі. Але я так і не зразумеў. Пасля такога хвалявання я зусім аслабеў. Быў вельмі бледны, балелі ногі, падмацавацца амаль не было чым. У выніку выклікі спыніліся, а ў адзін дзень, пасля месячнага перапынку, выклікаюць неяк на калідор з усімі рэчамі. Чую, зачытваюць прыгавор. Без пракурора і абаронцы, без сведкаў і без мяне – мяне асудзілі. Нейкі ваенны канцылярыст стоячы зачытвае мне рашэнне асобай нарады НКУС СССР па Іванаўскай вобласці: “…За контррэвалюцыйную дзейнасць на карысць Польшчы (?) зняволеных… накіраваць па артыкуле (КРД) у папраўча-працоўныя лагеры Томскай вобласці сістэмы ГУЛАГа тэрмінам на 10 гадоў з залічэннем тэрміну, які быў пад следствам… Зразумела?” – Не, за што? – Я ж прачытаў, чулі? Так. Распішыцеся. І я распісаўся. Больш у сваю камеру я не трапіў. Пасля прысуду пераводзілі ў этапныя камеры асуджаных і мяне. Пасля такога прысуду я яшчэ каля паўтара месяца сядзеў у больш прасторнай камеры з новымі спадарожнікамі па будучым этапе. Пачынаўся ўжо 1938 год.   Этапы вялікага шляху Пры зачытанні прысудаў, перад этапнай камерай, многія зняволеныя вельмі хваляваліся. Тыя, якія траплялі першымі, ад слёз не маглі распісацца, некаторыя губляліся пасля роспісу, што ж чакае далей? Чулася толькі – рашэнне “тройкі” – 8 гадоў, 10 гадоў, ОСО – 10 гадоў, 12 гадоў… Затым людзі пасмялелі і ішлі спакойна падпісваць свой лёс. Больш скардзіцца не было каму, камера папаўнялася “доўгатэрміновікамі”. У некаторых былі нават спакойныя ўсмешкі на тварах. Толькі б хутчэй у этап. Наперадзе, праўда, ляжаў доўгі шлях у Сібір, на Далёкі Усход. Але супакойвала, што пераезд будзе цягніком, гэта ж – не час дзекабрыстаў. Ішлі нядоўга. Да пасадкі былі падрыхтаваныя два пасажырскія вагоны, у якія садзіліся па прызначаным маршруце, іншыя павінны былі чакаць наступных цягнікоў. У вагоне было цёпла, стала хіліць да сну, але спаць амаль не давялося. Праз некалькі гадзін пачуўся голас: “Вылазь!” Цягнік прыбыў на станцыю Аляксандрава пад Масквой. Вагон адчапілі. – Строіцца, на першы-другі разлічыся!.. Па чатыры ста-на-віся!.. Шагам марш!.. Па горадзе Аляксандрава закрочыла калона ў напрамку Аляксандраўскага цэнтрала. Вялікая старая перасыльная турма мала чым адрознівалася ад Іванаўскай, хіба толькі ардынарнымі нарамі і больш свабодным размяшчэннем. Зноў праверка, санапрацоўка, лазня, жарылка, вячэра, і ў камеры. Там давялося прасядзець тыдні тры. Фарміравалі этап на Волагду. Рэжым быў тут лягчэйшы, ды і народ, ужо асуджаны на пэўны тэрмін, паводзіў сябе спакойна. Кожны пражыты дзень набліжаў час вызвалення. Кармілі лепш, больш трапляла гарачай ежы, а гэта весяліла. У канцы студзеня адбылося адпраўленне на Волагду. Зноў пешшу ішлі на вакзал, зноў пасажырскія турэмныя вагоны. Ехалі з прыпынкамі на дні тры.У дарозе спалі, елі ў каго што было. У вагонах кармілі. Волагда сустрэла нас моцнымі маразамі, нават дыхаць было цяжка. Зноў высадка па статуту, але пераправа ў Валагодскую турму ўжо ў грузавых аўтамашынах. Апрацоўка, падлік, і ў камеры. Там прасядзець давялося больш месяца. Фарміраваўся вялікі этап на Урал праз Свярдлоўск. Самога горада Волагды мне так і не давялося ўбачыць. Але затое турма зрабіла вялікае ўражанне. Высокія цагляныя сцены з вежамі па краях, магутныя вароты, унутры – вялікі двор. Народу знаходзілася вельмі многа, адну партыю прывозілі, другую – адпраўлялі. Будынак унутры быў вялізны, з магутнай паўкруглай столлю старога тыпу, падобны на нейкі старажытны манастыр. У адной з камер размясцілі і нас, прыкладна чалавек каля пяцідзесяці. Тут старас­та пачаў ствараць брыгады, брыгадзіры былі яму памочнікамі ва ўсім гаспадарчым жыцці. Такім брыгадзірам зрабілі і мяне. Абавязкі брыгадзіра былі хадзіць па харчаванне, раздаваць хлеб, цукар, гарачыя стравы, своечасова выходзіць на прагулкі, прыбіраць камеры, туалеты і калідоры. Усё ж была нейкая разнастайнасць, і можна было прайсціся па паветры ўнутры турэмнага двара. Кармілі нас так сабе, давалі па 500 грамаў хлеба, нары былі без пасцелі, але мне ўжо можна было ўладкавацца на першым паверсе нараў. Рэжым быў нармальны. Дазвалялі нават пісаць пісьмы знаёмым, дамоў родным. Першае пісьмо я паслаў з Іванава, з Волагды – другое, але свайго адраса не ведаў, куды напісаць. Шлях яшчэ быў далёкі. У камеры гучалі размовы, успаміны, чытаць не было чаго, ніякіх навін з волі мы не ведалі. У канцы лютага сфарміраваўся этап і пачалі нас вывозіць на аўтамашынах на вакзал, размяшчаючы ў таварныя вагоны-цяплушкі па сорак чалавек. Пасярэдзіне вагона стаяла жалезная печка-буржуйка, якую палілі вугалем, я быў прызначаны ўжо старастам вагона. У вагоне людзі знаходзіліся зноў розныя: рэцыдывісты і палітычныя, старыя і маладыя, а фарміраваўся эшалон два дні. Параша, зноў нары ў два паверхі, яда праз дзверы тры разы, але хлеба ўжо давалі па 600 грамаў. Прывыклі да такога рацыёна. А так – ляжалі ў вагонах і сядзелі. Сабраўшы эшалон, вагонаў з дваццаць, крануліся ў дарогу. Маршрут ішоў у напрамку Кірава, Пярмі, Свярдлоўска. У кожным такім горадзе стаялі суткамі для папаўнення, відаць, прадуктамі. Іншы раз да нас заходзілі дактары, слабых і хворых выводзілі з вагонаў, перамяшчаючы ў асобны санітарны вагон, а такіх выпадкаў у дарозе было шмат. Урачы-бытавікі рэзаліся ў самадзейныя карты з якога-небудзь картону, некато­рыя напявалі розныя блатныя матывы ці песню з фільма “Пуцёўка ў жыццё”:   Позабыт, позаброшен с молодых, юных лет, Я остался сиротою, счастья, доли мне нет…   Затым памятаюцца і такія словы:   Как умру, похоронят, И не будет меня, И никто не узнает, Где могилка моя…   Гэтыя шчымлівыя матывы ў дарозе наводзілі моцны сум. Прыкладна праз тыдзень састаў прыбыў у Свярдлоўск. Нас сустрэлі ўральскія маразы. Машыны перакідвалі нас павагонна да якога-небудзь новага цаглянага будынку. Адна нейкая навучальная ўстанова была прыстасавана пад перасыльную турму. Самога Свярдлоўска я не бачыў. Нам адвялі вялікую залу, у якой стаялі ўжо жалезныя ложкі з матрацамі. Зала ўмяшчала каля 100 чалавек. У такой зале нас пратрымалі каля двух месяцаў. Было выбрана кіраўніцтва камеры. Мяне выбралі старастам, далі і памочніка. Былі чатыры брыгадзіры. Але, чым больш народу, тым больш хапала клопатаў. Толькі выслухаць кожнага – патраціш амаль дзень, а размаўляць з турэмным начальствам дазвалялася толькі старастам. Я спраўляўся з гэтымі абавязкамі нядрэнна, таму мяне не перавыбіралі да канца этапа. Там давялося ўбачыць вельмі многа людзей розных нацыянальнасцяў і спецыяльнасцяў. Гэта было нейкае перасяленне народаў у Сібір і на Далёкі Усход. Са Свярдлоўска мы выехалі зноў у драўляных вагонах дзесьці напачатку красавіка 1938 года. Шлях ляжаў праз Цюмень, Омск, Новасібірск, станцыю Тайга, Ітатка, Асіно. Зноў былі доўгія прыпынкі без высадкі. У Омску адбылася санапрацоўка, уколы, лазня, жарылка. Бялізна не мянялася, а толькі пражарвалася. Ад уколаў былі моцныя болі ў плячах, але сіл яшчэ хапала. Гэта вандроўка цягнулася да мая месяца. На станцыі Тайга эшалон расфарміравалі, частку людзей накіравалі на Краснаярск, а вагонаў шэсць адчапілі і пусцілі на Томск. У Томску зноў былі прыпынак і лазня. Затым рушылі далей да станцыі Ітатка – невялікі паўпрыпынак у лясной тайзе. Вароты адчыняюцца, і… відаць лагер. Выходзілі з вагонаў, усе былі бледныя, стомленыя, брудныя ад пылу і вугалю. Нас палічылі, праверылі рэчы і адправілі за калючы дрот у халодны неацяпляльны барак. У ім нам давялося прабыць некалькі гадзін. Потым раздаўся голас каменданта: “Выходзь на работу. Строіцца па пяць. Крок направа, крок налева – лічыцца пабегам… Шагам… арш!..” І зноў мы выйшлі за вароты пад узмоцненым канвоем з сабакамі-аўчаркамі і мноствам розных камандзіраў. Ахова была ваенная, строгасць, размовы забаронены, рухаліся куды загадвала начальства. Па сутнасці справы, гэта пачалася першая спроба сіл. На вуліцы – сыра, гразь, адзенне не прыстасавана было да працы. Рыхтавалі дровы для ацяплення, працавалі, хто як мог. Вечарам зноў у лагер. Потым – вячэра, размяшчэнне, арганізацыя брыгад, выдача рабочага адзення і кірзавага абутку, арганізацыя спальных месцаў, знаёмства з абставінамі і… сон. Наперадзе нас чакалі цяжкія дні і выпрабаванні. Гэта быў канец мая 1938 года.   У лагеры З прыбыццём у Асінлаг, на станцыю Ітатка Томскай вобласці, пасля 10-месячнага знаходжання ў турмах і перасылках, жыццё маё стала як бы лепшым і весялейшым. З аднаго боку, я мог бачыць сонца і навакольную прыроду, дыхаць свежым лясным паветрам. Ад гэтага перамяшчэння з ленінградскага ў сібірскі клімат знікла малярыя. Тайга здзіўляла сваёй магутнасцю і зелянінай. Мне здаецца, я дыхаў бы тым паветрам без адпачынку і стомы, глядзеў бы на розных птушак і прыгожых звяркоў. Але доўгім знаходжаннем у такой тайзе можна было самому стаць дзікім, страціць аблічча культурнага чалавека, таму што па сутнасці справы тут трэба было пачынаць з нуля. Не маючы амаль нічога, як Рабінзону Круза. А колькі нас было такіх Рабінзонаў тут – не злічыць. Тайга прымала ўсіх – здаровых і хворых, жывых і мёртвых, старых і маладых. У лагеры мы ўбачылі, што сярод нас ёсць і многа жанчын рознага ўзросту, якія жылі ў асобных бараках. Гэта таксама ўносіла разнастайнасць. Мужчыны з прагай ці са спачуваннем глядзелі на жанчын, а яны, у сваю чаргу, адказвалі такой жа ўзаемнасцю. Адкрытыя наведванні або сувязі з жанчынамі і наадварот жорстка караліся змяшчэннем у кандэй (карцэр) на 300 грамаў хлеба і кубак вады ў суткі. Тэрмін знаходжання ў кандэі вызначаўся ад 3-х да 15-ці сутак у халодных камерах без усякіх прагулак. Культурныя ж зносіны ў клубе, сталовай, на рабоце або ў цэху і на вытворчасці ўсё ж дазваляліся. І людзі размаўлялі паміж сабой, падшукваючы сабе спачуваючага сябра. Гэта вельмі дапамагала ў лагерным жыцці, пры хваробе, калецтвах, горы ці іншых якіх-небудзь няшчасцях, якія сустракаліся тут на кожным кроку. У лагеры заўсёды можа цябе падпільноўваць нейкая нечаканасць: трывога, этап, забойства, выклік, раненне, голад, курыная слепата і г.д. Адзіночка, які не мае магчымасці сам сабе дапамагчы, гіне бясследна. Лагерная ахова глядзіць на гэтыя рэчы, як на звычайную з’яву. Лагеру патрэбна паўсядзённая праца, прадукцыйная і безадказная. Чалавек, які не жадае працаваць, лічыўся паразітам з усімі вынікамі. Тут вельмі шырока быў распаўсюджаны лозунг: “Хто не працуе, той не есць!” Гэта практычна кожны адчуваў на сабе. Непрацуючыя атрымлівалі 300 грамаў хлеба і чарпак супу на цэлы дзень. Яны слабелі імгненна. Працуючы ж побач мог атрымліваць да 1 кг хлеба ў дзень, тры разы гарачую страву, першае і другое ў абед, атрымліваць пасылкі ад родных, карыстацца буфетам за заробленыя грошы з асабістага рахунку і г.д. Таму кожны зняволены стараўся ісці на працу, рабіць усё, што загадаюць, толькі б увечары атрымаць заробленую пайку хлеба. Хлеб – гэта была такая каштоўнасць, што кожная крошка яго заўсёды была ў цэнтры ўвагі. Нідзе ніколі ніхто не бачыў кавалка, крошак хлеба, бо ён быў даражэй за золата, грошы, адзенне і іншыя рэчы. Такім выглядаў лагер са знешняга боку. Каштоўным было тое, што чалавек можа быць на свежым паветры. І вось у такой лагернай абстаноўцы я пражыў кустаром-адзіночкай да 21 жніўня 1947 года. Тут былі пражыты мае самыя маладыя гады. Гэта гады росквіту сваіх здольнасцей у цяжкай працы, у своеасаблівых умовах у асваенні, калі так можна сказаць, нейкага невялікага ўчастка ўсёй вялікай неабсяжнай сібірскай тайгі.   Працоўныя будні З першых дзён знаходжання ў лагеры я стаў клапаціцца, каб паведаміць адрас сям’і, а таксама дазволу на адпраўку хадайніцтва аб пераглядзе сваёй “справы”. Пісьмо напісаць дазвалялі, а хадайніцтва – толькі пасля заканчэння гадавога тэрміну знаходжання. Гэтымі пытаннямі ў лагеры займаліся спецыяльныя асобы з вольнанаёмнага саставу культурна-выхаваўчай часці (КВЧ). У іх саставе былі і малатэрміновікі са зняволеных-бытавікоў на пасадах выхавальнікаў. Выхавацель сачыў, як ты сябе паводзіш, як працуеш. Яны выдавалі пісьмы і пасылкі, прымалі скаргі і хадайніцтвы, займаліся арганізацыяй самадзейных гурткоў, загадвалі чырвонымі куткамі, бібліятэкамі, газетамі, якія даваліся толькі на іх выбар. Знешне гэта выглядала нармальна, але, пасля штодзённага дванаццацігадзіннага дня работы, часу для культурнага адпачынку не хапала. Выхадныя даваліся праз дзесяць дзён. На сон не хапала часу. Адбой у 22.30, пад’ём у 6.30. У 7.30 ішлі на “лінейку” да варот і калонай рухаліся на работу. Так кожны дзень у любое надвор’е. Выхавацелі сачылі і за тэрмінамі вызвалення, прыбыццём у лагер і выбываннем з яго. Выхавацель – гэта, дарэчы, як у арміі палітрук. Па вытворчай жа частцы быў і тэхнарук, і прарабы, і майстры, і брыгадзіры, і звеннявыя, і асобныя загадчыкі якіх-небудзь галін: кладаўшчык, загадчык гаспадаркі, хлебарэз, кухар, шавец, цырульнік, кравец, слесар або каваль, кандойшчык (загадчык карцэра), магільшчык, прачка, санітар, фельчар, урач, сёстры, судамыйкі, пячнікі, забеспячэнцы і г.д. Гэтыя ўсе асобы былі ў ліку зняволеных і ў лагеры называліся “прыдуркамі”. Некаторым з іх дазвалялася выходзіць за межы лагера, гэта значыць яны лічыліся расканваірава­нымі. З гэтым персаналам і даводзілася сустракацца кожнаму з нас штодзённа. У лагеры заўсёды знаходзілася каля тысячы чалавек. Але работы хапала ўсім. Нас усіх разбілі на брыгады. Вызначала камісія, медперсанал. Былі апытанне, агляд і накіраванне. Працавалі на лесапавале, грузілі лес у вагоны, перавозілі лес трактарамі, складвалі ў бурты (кучы лесу), абсякалі сукі, будавалі дарогі, масты, баракі, а таксама гаспадарчыя памяшканні. У далейшым – будавалі лесазавод, электрастанцыю, склады піламатэрыялаў і гатовай прадукцыі. У першы год знаходжання я трапіў на лесапавал. Валка лесу, раздзелка яго, потым укладка ў штабелі – гэта вельмі працаёмкая работа. І накіроўвалі туды пераважна маладых. Так каля года я быў лесапавальшчыкам, год грузіў вагоны лесам, каля года займаўся выцягваннем бярвенняў з ракі Чулым, і гады два на будаўніцтве лежнявых дарог, будынкаў і розных збудаванняў. Набываў такім чынам новую спецыяльнасць. Хоць сіл было малавата, але начальству такія работнікі падабаліся. Таму дзесьці на пятым годзе знаходжання мне абяцалі работу па спецыяльнасці. Мы пачалі свой лагерны працоўны шлях у тайгу проста ад чыгункі. Пра­паноўвалася зрабіць прасеку 50 кіламетраў па тайзе, пракласці лежнявую дарогу, а на дваццатым кіламетры пабудаваць пасёлак, прыгодны для жылля на 500 чалавек, і выцягнуць лес да чыгункі. За мой дзесяцігадовы тэрмін усё гэта было зроблена. Але аднойчы мне прапана­ва­лі арганізоўваць і весці эксплуатацыю спачатку дробных дызельных электрастанцый, затым пабудаваць лакамабільную электрастанцыю на два лакамабілі агульнай магутнасцю да 200 к.с. Для работы па спецыяльнасці я быў таксама расканваіраваны і займаўся гэтай работай з усім сваім стараннем і працавітасцю. Даводзілася і кіраваць, і самому, закасаўшы рукавы, манціраваць, праводзіць лініі электраперадач, рабіць фундамен­ты пад машыны, шчыты і іншыя работы. У гэтых клопатах праходзілі год за годам. Успамінаюцца часта некаторыя эпізоды таго часу. У лагеры, дзе мы размясціліся, знаходзіліся нядоўга. Мы пачалі будаваць для сябе свой барак і іншыя падсобныя памяшканні ў зоне сярод тайгі кіламетраў за 20 ад чыгункі. З сырога піхтавага лесу раслі пабудовы і адразу засяляліся і асвойваліся зняволенымі. Інструменты былі самыя звычайныя: рыдлёўка, сякера, бураў, піла, багор, вяроўка, і людзі, як мурашкі, будавалі сабе жыллё трывала і надзейна. Паміж бярвеннямі клалі мох, пракладвалі дарогу далей, нам падвозілі будаўнічыя матэрыялы, прадукты і г.д. З раніцы да вечара толькі “слышен был в лесу топор дровосека…” Вакол па радыусу кіламетраў за 20 высякаўся прыгожы, стары, таёжны лес: кедр, піхта, бяроза, асіна, сасна і елка. Праз гады тры ў нас ужо быў новы лагерны пункт з рознымі гаспадарчымі памяшканнямі і нават з бальніцай на 100 ложкаў. Бальніца абслугоўвалася зняволенымі ўрачамі і сёстрамі. Яна заўсёды была поўная. Штодзённа людзі атрымлівалі траўмы і розныя хваробы. Там наладжваліся і хірургічныя аперацыі. Некаторыя выжывалі, але многія адтуль жа адпраўляліся “на той свет”. Наш кантынгент людзей быў вельмі разнастайны: старыя ўзбекі, таджыкі, украінцы, беларусы, фіны, літоўцы, латышы і эстонцы. Моладзь вытрымлівала цяжкасць, старым такія ўмовы былі далёка не пад сілу. З медыкаментамі справа наладжвалася дрэнна, харчаванне ўсюды было звычайнае, лагернае. Лічылася шчасцем, калі хвораму трапляў кавалак белага хлеба ці лішні кавалачак мяса. У гэтай бальніцы давялося праляжаць і мне. Ад прастуды зімой у мяне ўтварылася флегмона на левай назе пад ягадзіцай. Да гэтага ад знясілення я ўвесь быў абсыпаны скуламі. Ад флегмоны моцна апухла левая нага. Хвароба была відавочная, таму мяне паклалі ў бальніцу. Лячэння, па сутнасці, не было ніякага. Прыкладвалі іхціёлавую мазь, мералі тэмпературу, але пухліна не праходзіла. Аднойчы пры абходзе хворых дактарамі мяне паглядзелі, а ўрач на калідоры сказаў, што заўтра будзе мяне аперыраваць – адрэзваць левую нагу. Санітарка чула гэту размову і раніцай расказала мне. Балюча і горка было гэта ўсё чуць. Я пачаў нервавацца і задумаў падняцца з ложка. Пры пад’ёме неяк ад рэзкага павароту ў мяне лопнула флегмона і пацёк гной. Я паклікаў санітарку. Яна выціснула з нагі літры два гною. Нага зрабілася танчэйшай, пухліна спала. Пры наступным абходзе дактароў яны прынялі рашэнне не рабіць аперацыі. Выціснулі ўвесь гной, і я, пасля гэтага, яшчэ тры тыдні хадзіў на мыліцах па бараку, а потым мяне выпісалі. “Якое шчасце, – падумаў я, – што гэта ўсё адбылося да аперацыі”. Нага дзейнічае і па сённяшні дзень. Быў таксама вельмі цяжкі момант пры маім знаходжанні на лесанарыхтоўках. У мяне выявілася “курыная слепата”. Гэта вельмі цікавая хвароба. Раніцай выходзіш, усё, здаецца, нармальна, нічога не баліць, усё бачыш. А надвячоркам вочы засцілае туманам, нічога наперадзе адрозніць нельга. Ісці без праважатага немагчыма, а дактары гэтай хваробы не прызнавалі і вызваленне ад працы не давалі. Яны казалі: “Трэба есці сырую печань, піць тлушч рыбы”. А дзе яго знойдзеш у тых умовах? Нідзе. Таму я так пакутаваў месяцаў пяць. Дапамаглі ў значнай меры мае родныя. Дзесьці праз паўтара года пасля майго зняволення я атрымаў ад мамы і сястры адказы на свае ранейшыя лісты. Я ім паўторна змог напісаць пра свае хваробы. Яны жылі ўжо ў Магілёве. І некалькі разоў да вайны ў 1939-1940 гадах высылалі мне пасылкі з тлушчам. Памятаю, я іх атрымаў штук пяць. Таплёны тлушч з цыбуляй, сала і іншыя прадукты. Хоць усяго самому ніколі не давялося выкарыстаць, але многае з гэтага я з’ядаў сам. Арганізму патрэбны былі пажыўныя рэчывы. І мая слепата пасля гэтага прайшла. З-за слабасці і знясілення мяне ўсё ж з лесапавалу знялі і, пасля ачуньвання, накіравалі ў брыгаду па падвозцы лесу да чыгункі і пагрузцы вагонаў. Работа гэта таксама была працаёмкая, але на вагон давалася шэсць чалавек. Два на падвозцы, два на падачы і два на ўкладцы на роўнай пляцоўцы. Такая перамена працы дзейнічала спачатку больш спрыяльна, але ад цяжкага пад’ёму я пачаў адчуваць частыя болі ў жываце, адбылося апусканне страўніка. Па целе пайшлі вялікія скулы, і хутка мяне забракавалі, перавялі на больш лёгкія работы: часаць бярвенні, рабіць клейку для бочак, расцягваць бярвенні на дошкі, складваць штабелі. Вось на такіх работах давялося працаваць увесь перыяд да пачатку Другой сусветнай вайны. Зімы я пераносіў адносна добра. Маразы там дасягалі 50-55 градусаў і трохі менш. Зімы былі снежныя і працяглыя. Калі з харчаваннем палепшылася, то і пераносілі гэты час мы ўсе лягчэй, весялей працавалі і хутчэй праходзілі цяжкія дні.   Ваенны час У ваенныя 1939, 1941-1945 гады наш лагер працаваў вельмі напружана. Першае, што адчувалася з надыходам вайны, гэта ператасоўка зняволеных па артыкулах, тэрмінах, па спецыяльнасцях, партыйным стажы і г.д. Адных кудысьці адпраўлялі, іншых, наадварот, прысылалі з лагераў розных рэспублік. Так да нас прывезлі некалькі эшалонаў служачых з Літвы, Фінляндыі, Латвіі і Эстоніі – усе дзясятачнікі. Бытавікоў-рэцыдывістаў фарміравалі асобна для адпраўкі на фронт, а палітыч­ных – сканцэнтравалі ў іншым лагеры пад узмоцненай аховай у строгім рэжыме. У такім рэжымным лагеры прабыў і я каля 12 месяцаў у першы год вайны. Відаць, кіраўніцтва лагераў баялася якіх-небудзь уцёкаў ці абурэнняў. Але ўсе гэтыя зняволеныя за калючым дротам паводзілі сябе вельмі спакойна, яны не ведалі наогул, якой лініі трымацца, а тым больш не ведалі пра ход вайны. Таму пра ўцёкі і размовы быць не магло. Густая тайга, рака Чулым, пад кантролем чыгунка – без адзення і прадуктаў харчавання ніякіх уцёкаў ажыццявіць было немагчыма. Культработнікі іншы раз коратка расказвалі пра наступленні немцаў, пра захоп Гітлерам шэрагу дзяржаў, пра пачатак і канец Фінскай вайны і пра нападзенне нямецка-фашысцкай Германіі на СССР. Усе былі ў жаху, кожны хацеў дапамагчы сваёй Радзіме, але дапамога не прымалася, як гэтага б хацелася, прымушалі праца­ваць на месцы. Мы выцягвалі сплаўлены лес з ракі Чулым і перапрацоўвалі яго на матэрыял, грузілі ў вагоны, на лесазаводах рабілі снарадныя скрыні, рыхтавалі матэрыял для прапелераў. І гэта называлася дапамогай фронту. Многія пісалі заявы на фронт, на перадавую. Пісаў заявы неаднаразова і я, але нас не пускалі. На фронт адпраўлялі толькі малатэрміновікаў. У гэты час была звернута ўвага на розных спецыялістаў, якія знаходзіліся ў лагеры. Вольнанаёмны персанал здымаўся са сваіх пасад, а гэтыя месцы запаўняліся рознымі палітзняволенымі. Усе гэтыя вытворчыя пасады, уключаючы часткова і ахову, займалі людзі розных спецыяльнасцей, а малатэрміновікі нас ахоўвалі. Спачатку гэта здавалася неверагодным, але потым прызвычаіліся, ды ішло ўсё, як патрабуецца, паводле лагернага рэжыму. Галоўнае, што адчувалася на настроі ўсіх зняволеных, гэта хуткі рух ворага па нашай тэрыторыі. Захоп Беларусі і Украіны, прыбалтыйскіх рэспублік, блакада Ленінграда і набліжэнне да Масквы праціўніка наводзілі на нас жах. Чым больш фашысты разбуралі савецкія гарады, захоплівалі тэрыторыі, тым цяжэй было і лагернікам. У патрыятызм іх ніжэйшая ахова не верыла, а націскала на статут, павялічваючы рабочы дзень, не даючы выхадных, газет і часопісаў, не прапускалі пісем ад родных, не давалі пасылак і г.д. Дарэчы, усюды адчувалася, што на фронце неспрыяльна. Калі ў Ленінградзе ў блакадзе людзі пакутавалі ад голаду і холаду, у нас быў таксама ўзмоцнены рэжым. Хлеба давалі напалавіну менш. Непрацуючыя атрымлівалі па 150 г. Мяса, нават каніны, не паступала некалькі месяцаў, варылі верхнія чорныя капусныя лісты, зімой з гнілой ці марожанай бульбай, або давалі дзве лыжкі аўсянай поснай кашы, усё без солі. Соль у лагер не паступала каля аднаго года. Зрэдку давалі ўдзень палавіну селядца. Гэты селядзец абсмоктвалі, яго і выварвалі, і кожную костачку прагрызвалі, каб хоць крыху адчуць соль. Без солі – гэта амаль пэўная гібель. Чаго толькі чалавечая думка не вынаходзіла ў пошуках солі. Жавалі розную кару ў лесе, вышуквалі ў зямлі ўсемагчымыя карані і, не ведаючы, прыгодныя яны ці не для яды, елі іх у сырым або вараным выглядзе. Працаваць жа даводзілася паўсядзённа, нягледзячы ні на якія недахопы. Гінулі ад голаду людзі, але замест іх прывозілі новых этапамі з іншых месцаў. І лагер заўсёды быў поўным. Ход вайны нам быў нябачны, хоць мы пра яе амаль усё ведалі. Нас ахоплівала гора за краіну, за Радзіму, за сем’і, якія знаходзіліся пад акупацыяй. У мяне прапала апошняя надзея. Я лічыў загінулымі ўсіх сваіх родных. І надзеі на вяртанне на свабоду ніякай не было. Я паслаў за час знаходжання ў лагеры ў першыя пяць гадоў звыш 15-ці хадайніцтваў ва ўсе інстанцыі РСФСР і СССР, пісаў асабіста на імя Сталіна, але на мае скаргі і запыты, як і на скаргі іншых, паступала толькі адно паведамленне, што “ваша скарга накіравана па прызначэнні, пра вынікі якой вам будзе паведамлена”. Але ўсе чаканні былі дарэмнымі. Краіна была занята іншымі справамі, а мы ў той момант з’яўляліся кропляй у моры. Да 1943 года я яшчэ трымаўся, але ў рэшце рэшт і мае маладыя сілы надарваліся. Я пачаў моцна апухаць: рукі, ногі, твар былі апухлыя да непазнавальнасці, хісталіся зубы, пухлі дзёсны. наступіла моцная слабасць, імпатэнцыя, не трымалася мача і г.д. Давялося легчы ў слабілку, гэта значыць, у спецыяльны барак для кволых і нямоглых людзей. Праляжаў я там каля трох месяцаў. Малады арганізм пакрысе асіліў хваробы, я пачаў хадзіць з кіёчкам па двары, робячы сабе хвойныя ванны з піхты, жаваў смалу, чым умацоўваліся дзёсны. Адным словам, займаўся самалячэннем як мог. Прайшоў час, і я трапіў на будаўніцтва лесазавода і электрастанцыі. Па чутках, на франтах ішлі рэзкія перамены, нашы пачалі выцясняць ворага са сваёй тэрыторыі. У лагеры слабеў рэжым. Нам, зняволеным спецыялістам, было дадзена права свабоднага выхаду за зону ў межах 15 км па будаб’ектах тайгі. Нас расканваіравалі. На вахце толькі трэба было адзначыцца пра час выхаду і прыходу. Гэта значна аблегчыла наша жыццё. Наогул, успамінаючы мінулыя гады, я пераканаўся, што жыццё мне было захавана дзякуючы маёй спецыяльнасці. Я заўсёды, усюды аказваўся патрэбным чалавекам. Сапсуецца тэлефон ці радыёпрыёмнік, ці патухне святло, ці абарвецца дрот, ці спыніцца агрэгат на электрастанцыі – электрыку заў­сё­ды знаходзіцца работа. Вось гэта дапамагло выжыць у цяжкія гады. Нас, электрыкаў, можа, чалавек 10-15 было, а таму нас нікуды не адпраўлялі па іншых лагерах, а трымалі для выкарыстання пры развіцці вытворчых аб’ектаў. З перамогай савецкіх войск на фронце і да нас пачалі адносіцца больш гуманна, прадракаючы, прынамсі, хоць на словах, хуткую свабоду. Нягледзячы на такія надзеі, я вельмі цьмяна ўяўляў сабе свабоду. Не маючы родных, сваёй сям’і, знаходзячыся пад нейкім недарэчным падазрэннем і маючы такі страшны тэрмін, здавалася, жыццё будзе зусім немагчымым. Здаваліся вечнымі праследаванні, прыніжэнні і знявагі, асуджэнне ў калектывах. А застацца на ўсё жыццё ў сістэме ГУЛАГа і назіраць за пакутамі людзей – не ўпрыгожвае жыццё, а робіць чалавека толькі жорсткім і абыякавым да ўсяго навакольнага. Таму я зноў пачаў прасіцца на фронт. “Лепш памерці стоячы, чым жыць на каленях”, – успамінаў я словы Далорэс Ібаруры. Але мары мае так і не збыліся. Мы адчувалі фронт у тыле. Да нас эшалонамі паступалі цэлыя заводы з усім абсталяваннем і людзьмі, паступалі эшалоны з параненымі і ваеннапалоннымі, ад нас ішло многа моладзі на фронт. А некаторыя нават вярталіся жывыя назад. Мы не чулі баявых стрэлаў, але па тварах раненых вызначалі жахі вайны. Зняволеным заўсёды даводзілася абслугоўваць многія эшалоны. Асабліва ў гэтым прымалі ўдзел урачы, электрыкі, механікі, цесляры і іншыя спецыялісты. Наш лагер на стаянках і карміў раненых, і расфарміроўваў па розных шпіталях. Іншы раз станавілася сумна, чаму я, абслугоўваючы грамадзян, з’яўляюся сам з нейкім ярлыком, калі ж раскрыецца праўда, калі ж будзе разблытаны гэты пякельны клубок, бо не тыя ж мы, за каго нас выдаюць?! Усё ж паспрабуй дакажы, не маючы доступу ні да кіраўніцтва, ні да адпаведных інстанцый. А тэрмін усё ішоў і ішоў…   На энергетычнай будоўлі Вайна была ў самым разгары. Нам чыталі зводкі інфармбюро з газет пра адступленне і няўдачы нашых войск. Унутры лагера мабілізуецца ўсё насельніцтва на максімальную дапамогу фронту. “Усё для фронту, усё для перамогі!” – так было напісана на лозунгах. Нас, брыгаду спецыялістаў, інжынераў, электрыкаў, механікаў, слесараў і машыністаў сабралі і прапанавалі будаваць электрастанцыю. Мяне прызначылі, як старажыла, кіраўніком па мантажы і эксплуатацыі энерга­гаспадаркі. Хутка прывезлі абсталяванне, лакамабілі і рухавікі ўнутранага спальвання, генератары і электраматоры, але ніякіх праектаў, ні чарцяжоў, ні тэхнічнай літаратуры нам не далі. Усё трэба было рабіць па памяці. Спецыялістаў, праўда, мы мелі нядрэнных. І вось на пятым годзе зняволення мы ўзяліся будаваць драўлянае памяшканне пад электрастанцыю, устанаўліваць два лакамабілі агульнай магутнасцю да 200 к.с. Будавалі ўдзень і ўначы, тэмпы былі надзвычайныя. Нас сталі лепш карміць, таму і працаваць стала цікавей. Найперш, трэба было зрабіць нізкавольтныя лініі электраперадач, электра­фіцыраваць пасёлак для вольнанаёмнага саставу, асвятліць лагер, устанавіць рухавікі з перасоўнымі генератарамі на лесапавале ў тайзе. Усё пачыналася з нуля. Праз некалькі месяцаў асноўныя агрэгаты былі ўстаноўлены і генератары падрыхтаваныя да пуску. Паліўная ж частка, печкі і іншыя збудаванні адставалі з-за адсутнасці неабходнага абсталявання. Але начальству не цярпелася і хацелася хутчэй мець электраэнергію. Таму незакончаную мантажом электрастанцыю давялося запускаць. Загад ёсць загад, пярэчанні ва ўвагу не прымаліся. Спачатку запуск прайшоў добра. Палілі апілкамі і дровамі. Лесазавод пачаў набіраць тэмпы, усё ішло нармальна некалькі месяцаў. Наступіла зіма. Пачаліся моцныя вятры і маразы, таму нагрузкі ўзраслі. І ў адну ноч, ад моцнага іскрэння і выкіду шлаку з труб, загарэўся драўляны дах. Вадзяных рэзервуараў не было. Тушыць пажар ноччу не было каму, бо зняволеных з зоны не выпускалі. Невялікі расканваіраваны персанал змог выратаваць толькі абсталяванне. Будынак згарэў. Мяне чакала вялікая непрыемнасць, або новы тэрмін ці адпраўка зноў на цяжкія работы. Дапытвалі мяне доўга, трэба ж камусьці адказваць, але закончылася справа тым, што мяне знялі з пасады і адправілі зноў у лес. Гору майму не было канца. Пазней усё ж высветліла камісія канкрэтныя прычыны, прыняла да ўвагі мае доказы аб незаконным пуску ў эксплуатацыю аб’екта. Праз некалькі месяцаў мяне зноў адклікалі з агульных работ і прапанавалі пабудаваць больш капітальны будынак з металічным дахам і цаглянымі пера­гародкамі. Тэрмін далі мінімальны. Праз тры месяцы я ўжо працаваў у новым памяшканні. На гэтых работах я атрымаў выдатную практыку і дальнабачнасць. Праду­гледжвалася кожная дробязь, нягледзячы на пярэчанні начальства, якое заўсёды патрабавала толькі энергіі. На новай электрастанцыі я адпрацаваў да канца свайго тэрміну і адтуль атрымаў вызваленне. Цяжкасцяў было многа, але ўсё праходзіла, маладосць яшчэ брала верх. Я нават атрымаў дазвол начаваць на электрастанцыі з паведамленнем пра сябе адзін-два разы ў суткі на вахту па тэлефоне. Тое ж адбывалася і з персаналам, які там абслугоўваў станцыю. Электрастанцыя працавала круглыя суткі, без усякіх перапынкаў. Яна аказалася сэрцам усяго лагера, і я – найбольш аўтарытэтным чалавекам са зняволеных. Да мяне прыслухоўваліся, мне давяралі і з мяне патрабавалі, як і з цывільнага інжынера. Я мог набыць некаторую неабходную літаратуру, чытаў газеты і часопісы, планаваў работу і рабіў справаздачы за яе кожны месяц. Здаецца, такая невялікая па магутнасці электрастанцыя ў таёжнай глухамані, а змагла зрабіць жыццё прыгажэйшым, павысіць прадукцыйнасць працы, наладзіць водазабеспячэнне, абагрэць і даць імпульс да стварэння некаторай культуры і дабрабыту ў такія цяжкія гады.   Пра лагерную культуру За гады вайны на нашым лагерным пункце была пабудавана вялікая сталовая-клуб з прыбудаванай кухняй для прыгатавання ежы. Кармілі нас тры разы на дзень. Да гэтага ежу гатавалі па-рознаму: у аддаленых месцах на вогнішчах ці ў паходных палявых кухнях, а прывозілі ежу ў тэрмасах. У кожнага лагерніка быў свой кацялок з накрыўкай, лыжка, нажы мець забаранялася, хаця самадзейныя ножычкі з’яўляліся ў многіх лагернікаў. Кухары і падсобныя рабочыя набіраліся з ліку зняволеных. У вольны час, пасля прыёму ежы, у клубе праводзіліся сходы па выніках работы. Хлеб прывозілі з Томска. Ежу прымалі ў розных умовах: хто ў бараку, хто на вуліцы, хто пад дрэвамі ў лесе. Ад сталовых мы ўжо амаль зусім адвыклі, было б што паесці, месца знаходзілі любое. У далейшым начальства наладзіла гэты ўчастак, і ежу прымалі ў сталовай-клубе па зменах. Менш стала захворванняў, мыўся часцей посуд, можна было памыцца самому, таму што былі ўстаноўлены і ўмывальнікі. З’яўляліся і насценныя газеты, якія выпускалі культработнікі. Хаця гэта мела даволі прымітыўны характар, але ўсё ж адчувалася чалавечая годнасць. Не хапала культурных мерапрыемстваў, гадоў шэсць мы не бачылі ні аднаго кінафільма, не было радыё, радыёпрыёмнікі ў лагеры забараняліся, тэатры, эстрада, танцы для моладзі былі таксама пад забаронай. У лагеры знаходзілася многа жанчын рознага ўзросту, але сустрэчы з імі не дазваляліся. Для чалавека, які калісьці ў жыцці карыстаўся такімі дабротамі культуры, адсутнасць падобных мерапрыемстваў наводзіла на сум і прыводзіла да вар’яцтва. Людзі, якія вялі аднастайны працоўны рытм жыцця, тупелі, пера­­твараліся ў нейкіх дзікуноў. Сваркі, маты, бойкі з-за дробязей панавалі ў брыгадах. З пабудовай клуба пачала ўкараняцца і тут некаторая разнастайнасць у жыцці. Работнікі КВЧ пачалі выяўляць сярод лагернікаў мастакоў і літаратараў, дэкламатараў і грыміроўшчыкаўь... Гурткі збіраліся ў клубе пасля работы на 2-3 гадзіны пад кіраўніцтвам выхавацеля. У адзін з такіх гурткоў запісаўся і я. У драматычным гурт­ку я быў суфлёрам, а потым іграў на сцэне ролі, выконваў нават абавязкі рэжысёра. Рэжысёрам мяне і называлі самадзейныя лагерныя артысты. Трэба адзначыць, што ў лагеры знайшлося столькі таленавітых людзей, што задаволіць захапленне ўсіх адміністрацыя не змагла. Выбіраліся лепшыя з лепшых. Былі нават прафесійныя артысты і мастакі, спевакі і музыканты, талент якіх прападаў на лесанарыхтоўках. У гурткі запісвалася галоўным чынам моладзь сярэдніх гадоў, і сумленна выконвала свае грамадскія абавязкі. Кожны ўспамінаў якія-небудзь добрыя вершы, паэмы, драматычныя творы, уносіў прапановы і ў нашых умовах паказваў са сцэны. Сцэна была вялікая. Зрабілі з мяшкоў і фанеры дэкарацыю ў выглядзе палотнаў і шчытоў, было электрычнае асвятленне, прымітыўная мэбля. Касцюмы збіраліся для прадстаўлення ва ўсіх лагернікаў, у якіх захоўвалася што-небудзь з цывільнага адзення. Іншы раз выручалі касцюмамі ахоўнікі і вольнанаёмныя лагера. Так са свету па нітцы ствараўся спектакль. Пачалі пастаноўкі з аднаактавых п’ес. Памятаю, ставілі мы на сцэне п’есы ўкраінскіх драматургаў Івана Катлярэўскага “Наталка Палтаўка” і “Назар Стадоля” Тараса Шаўчэнкі, а таксама “Рэвізора” Мікалая Гогаля, “На дне” Максіма Горкага і шэраг іншых. Ролі выконвалі цудоўна, таму наш драмгурток хутка заваяваў аўтарытэт у лагеры. Да нас пачалі прыходзіць на спектаклі і цэлымі сем’ямі асобы вольнанаёмнага складу, дзякавалі гучнымі апладысментамі. Зняволеныя, нягледзячы на стомленасць, заўсёды таксама слухалі канцэрт ці глядзелі пастаноўкі. Мы чыталі патрыятычныя вершы, дэкламавалі Уладзіміра Маякоўскага і Сяргея Ясеніна. Высокае начальства з Томска, пабываўшы на такіх спектаклях, дазволіла выязджаць на гастролі ў суседнія лагерныя пункты. Усё гэта ўносіла разнастайнасць у наша жыццё. На франтах у гэты час адбываліся вялікія поспехі нашых войск, вызваляліся занятыя ворагам тэрыторыі. Мы пачалі адчуваць канец вайны. Непазнавальна змяняліся людзі, быў нават такі перыяд, што зняволеныя нічым не адрозніваліся ад цывільных асоб, седзячы ў клубе побач з вольнанаёмнымі. Штодзённая розніца была толькі ў тым, што лагернік не меў свабоднага руху і знаходзіўся ў рэжыме. Такія гурткі працавалі да апошніх дзён майго выхаду з лагера. Многія з ліку зняволеных паказвалі свае здольнасці з КВЖД і цэнтральных гарадоў СССР і здзіўлялі сваімі здольнасцямі ўсю ахову. Жыхары, якія акружалі нас, не разумелі, чаму такі таленавіты народ знаходзіцца за калючым дротам, чым яны нашкодзілі краіне? Але, нягледзячы ні на што, датэрміновага вызвалення не было, справы не пераглядаліся і чакалі свайго, відаць, часу. Зрэдку ў лагеры дапускаліся для моладзі танцы пад баян. Гэтым больш за ўсё захапляліся бытавікі-малатэрміновікі, бо яны знаходзіліся на больш прывілеяваным становішчы ў параўнанні з “палітычнымі”, як нас часта называлі, хоць гэтыя “палітычныя” заўсёды прыносілі значна больш карысці лагеру, чым бытавікі. Так праходзіла культурнае жыццё лагера, перамешваючыся іншы раз з дэманстрацыяй старых кінафільмаў ці хронік. У лагеры было вельмі многа культурных і таленавітых людзей, якіх зрэдчасу цаніла і ўсё начальства лагера. Успамінаюцца некаторыя прозвішчы. Гэта прафесар-хірург Аляксандр Цацкін, інжынеры Мяцельскі і Шатулін, механік Добнан, галоўны ўрач Кузьмін, жанчыны з КВЖД – Пушкіна, Сігунова і многія-многія іншыя, лёс якіх мне невядомы, але ў памяці маёй яны застануцца да смерці. Многія з нас жылі вельмі дружна і дзяліліся апошнім кавалкам хлеба, толькі б дапамагчы адзін аднаму. Усе ў лагеры былі адзінокімі, без сям’яў і родных, ва ўсіх быў аднолькавы лёс. Але ўсе разам мы чакалі асабістага вызвалення з лагера і канца вайны, а таксама перамогі.   Апошнія гады вайны Прыкладна з 1943 года ў нашым лагеры пачалі наступаць перамены ў адносінах да зняволеных. Хоць кантынгент іх амаль кожны месяц мяняўся, дапаўняўся новымі этапамі, лагер знаходзіўся на транзітным становішчы, але да старажылаў, а такіх заставалася каля 200 чалавек, адносіны былі трохі гуманнейшыя. Гэтаму, па ўсёй верагоднасці, папярэднічала многае: перамогі на франтах, вызваленне савецкіх тэрыторый, захопленых ворагам, знаёмства з гітлераўскімі канцлагерамі і жахамі, якія там тварыліся, і блізкае заканчэнне ваенных дзеянняў. Да нас прыязджалі непасрэдна з франтоў сярэднія камандзіры і салдаты, якія ўладкоўваліся тут, у тыле, работнікамі аховы. Гэтыя людзі, пабачыўшы жахі ў заходніх дзяржавах і на акупаваных тэрыторыях СССР, хіліліся да нас, каб паказаць сваю гуманнасць. Праўда, многія з іх былі здзіўлены, як гэта нас без суда і следства трымаюць дзесяцігоддзямі ў такой тайзе. Мы часта слухалі іх гутаркі пра гітлераўскія здзекі, пра спаленыя гарады і вёскі, аб перамогах на франтах і пра іншыя навіны, пра якія мы нічога раней не ведалі і не чулі, альбо ведалі толькі ў скажоным выглядзе. Дарэчы, старажылам неяк лягчэй і весялей стала накіроўваць надзею і жаданне на пошукі сваіх сем’яў, родных, знаёмых і іншых сваякоў. Вось чуем і чытаем, што нашымі войскамі вызвалены Украіна, Беларусь, Літва, Латвія і Эстонія, вызваляюцца іншыя заходнія дзяржавы: Польшча, Балгарыя, Венгрыя, Аўстрыя, Румынія. Дзе ж цяпер мне шукаць сваіх родных, а раптам іх вывезлі ў лагеры Бухенвальд ці ў Асвенцым, ці можа ў Германію? І розныя думкі мрояцца пры гэтым у галаве. Тым часам з вызваленых ад гітлераўскай нечысці савецкіх рэспублік да нас прыбываюць захопленыя на гэтых тэрыторыях розныя ваенныя ці здраднікі Радзімы, якія паддаліся ў свой час уплыву гітлераўскіх акупантаў ці ўцекачоў з франтоў. Да нас пачалі прыбываць эшалоны так званых “уласаўцаў”, “бандэраўцаў”, фашыстаў і з іншых розных плыняў, якія ўтварыліся на тэрыторыі Савецкага Саюза. Людзі гэтыя былі асуджаны там, дзе іх схапілі, судзілі палявыя суды і трыбуналы, а тэрміны ім давалі не менш за 15-25 гадоў. У нас іх называлі катаржнікамі. Для іх будаваліся спецыяльныя зоны, апраналіся яны ў спецыяльнае катаржнае адзенне белага колеру з цёмнай устаўкай на спіне і левай назе на штанах. У кожнага такога зняволенага на спіне штампавалася на адзенні бушлата і кашулі якая-небудзь алфавітная літара (рыска і нумар, прыкладна так: Г-19 і г.д.). Па гэтых нумарах у нас праходзіла пераклічка: звароты па прозвішчах, імёнах і імёнах па бацьку для іх у лагеры не існавала. Калоны, якія ішлі працаваць, знаходзіліся пад узмоцненай аховай, групы чацвёрак ці пяцёрак павінны былі праходзіць, узяўшыся моцна за рукі. Па краях яшчэ замацоўваўся доўгі тонкі ланцуг. Вось з такімі арыштаванымі мы сустракаліся ў апошнія гады вайны ў нашым лагеры. Уражанне было даволі жахлівае. Мы на гэтым фоне выглядалі зусім інакш, што многіх супакойвала за свой будучы лёс. Наогул, я ніколі не верыў. што я ў чым-небудзь вінаваты, і ведаў, што знаходжуся тут толькі па волі лёсу і па нейкім непаразуменні. Маё зняволенне падыходзіла да канца тэрміну, хацелася толькі захаваць жыццё ў такія маладыя гады. І я пачаў шукаць сваіх родных людзей на Бацькаўшчыне. Я гутарыў з тымі, хто прыбываў з Беларусі, пісаў у горад Бугуруслан, куды, як я потым даведаўся, былі перавезены ўсе дакументы і адрасныя бюро, але ўсё было дарэмна. Адказы, калі і прыходзілі, то з такім зместам: “Па вашаму адрасу памянутыя вамі асобы ў спісах не лічацца” і г.д. Так я рабіў пошукі прыкладна каля двух гадоў. Аднойчы ад’язджаў з нашага лагера адзін, прыехаўшы з Мінска, інвалід Вялікай Айчыннай вайны, беларус, нехта Мікалай Сцяпанавіч. У яго была прастрэлена нага, тут ён адпачываў пасля ваенных дзеянняў і працаваў пры лагеры. У размове з ім дзесьці напачатку 1945 года я яму расказаў усю гісторыю свайго жыцця і, паколькі ён ехаў на Радзіму, прасіў дапамагчы адшукаць мне хоць каго-небудзь з маіх родных. Даў некаторыя адрасы, якія памятаў. Ён паабяцаў дапамагчы. Тым часам, амаль у адзін і той жа месяц, мая сястра Леаніла Максімаўна (Ліля) адшуквала мяне па ўсіх інстанцыях, якія толькі ёй былі вядомыя. Так, напрыклад, яна напісала начальніку першага спецаддзела НКУС СССР у 1944 годзе. Яе заява была накіравана начальніку УІТЛІК УНКУС Новасібірскай вобласці 3/1-1945 г. № 229075 Масквы з суправаджальнай запіскай, у якой паведамлялася: “Начальніку УІТЛІК Новасібірскай вобласці. Горад Новасібірск. Накіроўваем заяву Бурсевіч Леанілы Максімаўны для праверкі месцазнаходжання Бурсевіча Ігара Максімавіча і непасрэднага адказу заяўляльніку. Адначасова паведамляем, што звестак пра месцазнаходжанне Бурсевіча Ігара Максімавіча мы не маем”. Новасібірск адсылае гэта пісьмо ў Тамлаг, і там вядзецца праверка спісаў. І ўсе паперы даходзяць да мяне, за чытанне іх я і распісаўся. Тады толькі я зразумеў, што мама, брат і сястра жывыя – і знаходзяцца на вызваленай тэрыторыі БССР. А зямляк, з якім я размаўляў перад ад’ездам у Мінск, па прыбыцці ў Беларусь напісаў некалькі паштовак па вышуку маіх родных і на адну з іх атрымаў адказ, што мае маці, сястра і брат жывыя і знаходзяцца ў шасці кіламетрах ад Магілёва. Ён ім напісаў пісьмо і адказ сястры прыслаў мне ў лагер. Пісьмо гэтае, як рэліквія, захоўваецца да гэтага часу. Вось яго поўны тэкст: “Шматпаважаны Мікалай Сцяпанавіч! Ваша дарагое пісьмо мы толькі ўчора атрымалі. Мы вельмі задаволены, што хоць адзін чалавек ёсць, які хоць што-небудзь можа сказаць пра нашага сына і брата Ігара. Гэта Вам піша Ліля – сястра Ігара. Мая маці ўжо вочы праплакала за час гэтай вайны. Толькі ж вайна зрабіла так, што мы перасталі ведаць пра жыццё і здароўе майго брата. Маці яго лічыць даўно мёртвым, ці дзе загінулым без вестак. Мая і, вядома ж, маміна да Вас просьба: напішыце падрабязна пра сябе. Вы, па ўсёй верагоднасці, сябра Ігара. Напішыце пра брата ўсё, што Вы ведаеце, дрэннае ці добрае. За ўвесь час ваенных дзеянняў ён нам нічога не напісаў. Мы жылі доўга ў Магілёве, але маёмасць страцілі, пакінулі сваю старую кватэру і ўсе апошнія гады знаходзіліся ў партызанах. Нам давялося шмат перажыць, удзельнічаць у партызанскіх аперацыях супраць гітлераўцаў, але мы, на шчасце, усе жывыя і здаровыя. Жывем цяпер не ў горадзе, а ў шасці кіламетрах ад горада. На раёне ж лягчэй цяпер пражыць. Нам калгас даў прадуктаў, сама я настаўніца. Калі будзеце пісаць нам, паважаны Мікалай Сцяпанавіч, то пішыце на наступны адрас: г. Магілёў. Цішоўскі с/с. Буйнічы НСШ, атрымаць настаўніцы Бурсевіч Леаніле Максімаўне. Калі Вы ведаеце адрас Ігара, апошняе яго месцазнаходжанне, то прашу, напішыце ў пісьме. Да пабачэння. Усёй сям’ёй з нецярпеннем чакаем ад Вас адказу. Ліля. Сакавік, 1945 года”. І вось гэта пісьмо паклала пачатак маёй перапіскі з маімі дарагімі, роднымі людзьмі. Я напісаў ім і хутка атрымаў маленькія грашовыя пераводы, а таксама пасылку з прадуктамі і тлушчам. Ад радасці, пасля такіх цяжкіх гадоў разлукі, яны, мае родныя, адарваўшы ад сябе кавалак хлеба, прыслалі мне. Хіба забываецца такое ў жыцці?.. Вайна заканчвалася. Немцы паўсюдна былі выгнаны з нашай тэрыторыі, вайна ўжо грымела ў самой Германіі. Але нас на свабоду не выпускалі. Мы працавалі ў тыле для заканчэння вайны, не шкадуючы жыцця і здароўя, рабілі ўсё магчымае для нашай Радзімы. Час заканчэння вайны быў нам вядомы. Усе мы радаваліся за перамогу нашых войск, нашага народа, хоць самі ў гэты перыяд працавалі за калючым дротам. Пасля заканчэння вайны, шэрагі зняволеных пачалі змяншацца, многія ады­ходзілі ў сувязі з заканчэннем тэрмінаў. Я дажыў у лагеры да 21 жніўня 1947 года. У 1944-1945 гадах, а затым і да вызвалення, я адпрацаваў галоўным энергетыкам, начальнікам электрастанцыі, галоўным механікам пры лесазаводзе, будаваў, рэканструяваў, удасканальваў, прыстасоўваў тэхніку для вытворчасці і, вядома ж, вучыўся сам. Здароўе маё стала значна папраўляцца, хоць да поўнай дасканаласці было вельмі далёка. Я ўвесь быў сівы яшчэ з 1937 года, пасівела барада і вусы, нагадвалі пра сябе радыкуліт, болі ў жываце, нервовае хваляванне. Такім я быў да заканчэння тэрміну, прышытага мне нізашто. За дзесяць гадоў знаходжання ў лагеры ніякіх адказаў на вынікі свайго ха­дайніцтва я не атрымаў. Ніякага перагляду справы не ажыццяўлялася, таму я ў лагеры адпрацаваў і адбыў, як кажуць у народзе, ад званка да званка.   Вызваленне За некалькі месяцаў да майго вызвалення ў 1947 годзе сярод лагернікаў пра­водзілася апрацоўка лепшых спецыялістаў даць падпіску пасля заканчэння тэрміну на пераход у распараджэнне ГУЛАГа. Прапаноўваліся розныя месцы і пасады, умовы, кватэра і г.д. Некаторыя, безумоўна, на гэта ішлі, пагаджаліся. Кіраўніцтва лагераў усё казала нам, што пасля выхаду на свабоду і выезду з Сібіры на Захад нас зноў ізалююць ад грамадства і вышлюць у якія-небудзь іншыя аддаленыя раёны Расіі. Але многія зняволеныя з гэтым не пагаджаліся і настойліва дабіваліся звальнення пасля заканчэння тэрміну і выезду з халоднай Сібіры. Так адбылося і са мной. Я ўжо за два гады, пасля пошукаў родных, ліставаўся з імі, даведаўся пра іх жыццё, здароўе, быт. І маё сумленне не дазволіла мне заставацца тут без родных маіх людзей. Я хацеў дадому. Мне трэба было падтрымліваць іх, як маральна, так і матэрыяльна. Неабходна было таксама адшукаць бацьку. Дзе ён зараз, наш дарагі і любы тата, думаў я тады. З гэтымі думкамі я дажыў да заканчэння свайго тэрміну. 21 жніўня 1947 года, а 19 жніўня мне споўнілася 36 гадоў, мяне выклікалі ў кантору з нагоды афармлення дакументаў на звальненне. Я здаў сваю справаздачу, таму што меў на ўліку некаторыя матэрыяльныя каштоўнасці. Здаў лагернае адзенне, абутак, пасцель, якая лічылася за мной, падшукалі мне чалавека з асяроддзя, якіх тут называлі “катаржнікамі”, нейкага інжынера-электрыка Г-19 па прозвішчы Белавус, які прыняў у мяне вытворчасць, электрастанцыю, гаручае і змазачнае паліва. Недастачы ў мяне ніколі не было. І я атрымаў даведку наступнага зместу. Форма А. Відам на жыхарства не служыць, пры страце не аднаўляецца. Міністэрства ўнутраных спраў СССР. Калонія “Д”. 21 жніўня 1947 г. І-ВС. Даведка № 4835 Выдадзена гр. Бурсевічу Ігару Максімавічу, ураджэнцу Польшчы, грамадзяніну СССР, нацыянальнасць – беларус, асуджанаму па справе УНКУС Іванаўскай вобласці 10/ХII-37 па арт. КРД УК РСФСР і пазбаўлення волі на 10 гадоў, не судзімы, у тым, што ён адбываў пакаранне ў месцах зняволення МУС па 21 жніўня 1947 года і па адбыванні меры пакарання з прымяненнем арт. 39 “Палажэнне аб пашпартах” і вызвалены 21.08.47 г., накіроўваецца да выбранага месца жыхарства ў БССР, Магілёўскую вобласць, г. Магілёў, да станцыі Магілёў Беларускай чыгункі. Начальнік лагера “Д” Сідарэнка. Начальнік ОУРЗ (УРЦ) Калініна. Пячатка. На адваротным баку даведкі напісана: Выдадзена прадуктаў на 13 сутак па 3 верасня 1947 года. Выдадзены білет на праезд да станцыі Магілёў Беларускай чыгункі коштам 198 рублёў. Вернута асабістых грошай – 1494 рублі і 40 кап. Вось з такой адзінай даведкай у руках я выйшаў за зону лагера ў асобе грамадзяніна СССР. У зоне лагера звычайна зборы бывалі нядоўгія, да таго ж усё было падрыхтавана загадзя. Усе лішнія асабістыя рэчы звычайна застаюцца ў спадчыну таварышам, якія знаходзяцца ў зняволенні. Усё тое, што ў мяне было з абутку, адзення, посуду, я пакінуў у бараку. Развітаўся з сябрамі па лагеры і па рабоце. Да варот на развітанне са мной выйшла шмат вольных ці вызваленых па хваробе лагернікаў. Многія далі адрасы сваіх родных. Пасыпаліся рэкамендацыі, куды і як ехаць. Памятаю, са мной шчыра развітваліся адзін інжынер В.П. Колесаў, механік Г.І. Дробнаш, электраманцёр Б.І. Уткін, жанчыны Н.Н. Няфёдава, А.З. Дабра­вольская, А.А. Шурыгіна, Т.М. Кісялёва і іншыя. Усе мне жадалі шчаслівага шляху дамоў. І я ўсім жадаў добрага здароўя і хутчэйшага выхаду адсюль на волю. Са слязамі на вачах я развітаўся з усімі. У жыцці гэта вельмі шчымлівы момант, які немагчыма апісаць. У гэтым развітанні спляліся разам у адзін вянок горыч і радасць, мінулае, сучаснае і будучыня. За дзесяць гадоў у лагеры было столькі пройдзена дарог, вырублена лесу, пабудавана, упарадкавана, што нават уявіць цяжка. За зонай я пражыў у вольных грамадзян яшчэ каля двух сутак, пакуль аформіў сабе пашпарт. Выдалі яго толькі на тры месяцы. Са станцыі Ітатка цягніком я дабраўся да Томска. У Томску мяне таксама прынялі знаёмыя людзі, якія вызваліліся раней з месцаў зняволення. Я аформіў білет на цягнік, прабыў там паўтары сутак, крыху пазнаёміўся з горадам Томскам, яго старымі сібірскімі вуліцамі, пабачыў будынак Томскага ўніверсітэта і ўначы адбыў цягніком на Новасібірск. Пры мне з рэчаў быў невялікі драўляны самаробны чамаданчык з неабходнай правізіяй і бялізнай. Бывай, Томасінлаг, бывай, суровая стыхія! Я больш цябе не ўбачу і бачыць не жадаю. Я трымаю курс на захад, у родную Беларусь. Падрыхтоўка да друку Сяргея Чыгрына. Поўную версію публікацыі -- разам з прадмовай пра лёс сям'і Бурсевічам -- чытайце ў папяровым "Дзеяслове".  

Восень. Персанажы З кнігі [без іроніі] Прачнемся Як заўсёды, схапілі ноч за розныя канцы, і кожны пачаў цягнуць да сябе. Разарвалі. Табе дастаўся ранак, а мне – вечар, а з рэшты пашыем шторы і занавесім вакно. Ад усіх. Будзем спыняць гадзіннікі на паўслове, а потым гуляць у даміно. Хто прайграе, той мае права на здраду. Але ў нашым доме няма дзвярэй, а на якім паверсе мы жывем – ніхто не ведае. Проста намалюем лесвіцу і будзем па ёй сыходзіць з розуму. А калі захочаш, я буду пісаць твой партрэт, толькі ззаду, з патыліцы. Няхай кожны сам паварочвае цябе да сябе тварам. Цябе такім, якім кожнаму захочацца. І калі хтосьці пазнае цябе, у мяне пачнец­ца прыступ рэўнасці. І, напэўна, мяне не ўратуюць. А калі нам захочацца выйсці, возьмемся за рукі. І абавязкова выявіцца, што паверх самы высокі. Па дарозе мы абмяняемся позіркамі, страхамі і, мажліва, душамі. А прачнемся: ты ў маёй душы. Я ж у снезе па калені ці на каленях.   [Без іроніі] Гэта не так проста. Гэта зусім не проста. Для мяне. Напісаць без іроніі, без самаіроніі. Бо гэта азначае трымацца без цвікоў, якімі я прыбітая да свету, да навакольных, да чагосьці яшчэ. А ты кажаш: “Напішы без…” Вымаю ўсе цвікі, складваю іх куды падалей і спрабую трымацца без іх. Прабач, калі не ўтрымаюся. Прабач, калі ўпаду. Прабач, калі не ўстану. А можа, яно таго варта? Бо, можа, я палячу? А калі не, значыць, не. Мы будзем гуляць у гульню. Ты будзеш святаром. А я буду спавядацца. Некалі даўно я забіла куранятка. Наступіла на яго. Гэта было ненаўмыснае забойства ці забойства па неасцярожнасці. Аднак было. Згадалася яно, бо, здаецца, я тады ўпершыню адчула агонь, які пячэ грэшнікаў. Не магла знайсці сабе апраўдання. Не магла спаць. І калі мая цётка скардзілася на сваю хваробу, на язву, казала, як яна пячэ, мне здавалася, што лепей за мяне яе (цётку ці язву) не разумее ніхто. А найбольшы грэх мой – пэўна, адчай. Я ўпадаю ў яго, як рэчка ў мора. Гэта штосьці такое, што нельга спыніць, штосьці непазбаўляльнае, стыхійнае, і я не магу знайсці таму прычыны, затое ён знаходзіць мяне. І накрывае – як павязкаю вочы. І я пачынаю бачыць свет тысячамі тых вачэй – ужо закрытых. Багі мае хрысціянскія і паганскія. Орды стодаў стукаюцца ў мае адчыненыя дзверы. Я клічу Госпада занадта часта, амаль заўсёды. Блытаю дні. Не ведаю, як шанаваць бацьку. Забіваю сябе ў сабе, мух на вакне, толькі павукоў адпускаю – памілаваннем. Пералюбляю, калі нікога не кахаю. Не сведчу праўдзіва пра бліжніх і дальніх, не сведчу ніяк, а ў часы вялікага маўчання – і пагатоў. Заўсёды прагну таго, чаго не маю, і што маюць іншыя. І дзе мне ўзяць Бога, каб прабачыў мне ўсё гэта? І хіба ты зможаш адпусціць мне грахі мае? Ды дзе там. Ты прыручыш іх і будзеш выпасваць, як атару авечак, каб састрыгаць іх руно і плесці для мяне пакрывала. Ты прабач, прабач… Бо паслязаўтра я буду тваім Вялікаднем, а сёння пятніца – таму адною рукою даставай мною ж схаваныя цвікі, а другою – закалыхвай каравай на агні. Нам не будзе балюча. Я заўсёды маню, калі казаць праўду не ў змозе. Загінем усе. Ненадоўга. А ў нядзелю ранкам з надбітага яйка-крашанкі нас выседзіць зязюля – родам з таго гадзінніка, у якім стрэлкі крыжом сышліся.   Не-паэт Паставілі дыягназ: не-паэт. Не будзе кропельніцаў з упырскваннем дакладных рыфмаў. Нарэшце адпачнуць ягадзіцы ад балючых ажно да выцця ін’екцыяў Музы. Не трэба больш лекарна-верлібравых прасцірадлаў з пахам свежае фарбы для друкарскіх машынаў. Можаце выключаць апараты падтрымання ўва мне паэта. Калі раптам пабачыце чалавека з шыльдачкай “не-паэт”, ведайце – гэта я. Нерацыянальна пісаць рацыянальныя вершы. Гэта ж нішто, бо нікому не трэба бачыць, як я выварочваю сваю сутнасць, каб усе пабачылі. І не абавязкова падглядаць, як я перад сном танчу стрыптыз перад люстэркам, а калі прыйдзе дэпрэсія, заклею яму вочы пластылінам, а сабе шакаладам. Ну добра, зараз я з дыягназам у кішэні. І як часова асуджанай мне да­зваляецца: хадзіць па небе без парашута без рэцэпту набываць суіцыдальныя сродкі чытаць свае вершы сам-насам з сабою да першых ванітаў А ўжо потым буду кансерваваць кветкі, бо мой дзень народзінаў узімку. Напэўна, неўзабаве атрымаю прэмію як не-паэт. Ужо ведаю, што ўзнагародаю будзе ледзянец на палачцы, каб я, нарэшце, спазнала, наколькі салодкае жыццё. Хоць не вяселле – пасцяліце мне пад ногі вышыты ручнік – на шчасце, на долю. Я старанна пералічу на ім крыжыкі, раптам чырвоных атрымаецца больш, хоць бы на адзін. Жыву ў чаканні зімы. Яна ўжо на носе, але ніяк не пачне наступаць на пяткі. А восень выкрэслівае мяне – занадта паэтычная часіна году. Вось і жыву спінаю да ўсяго свету. Пэўна, варта заўчасна справіць дзень народзінаў. Прыходзьце, будзе гарачы лёд і кансерваваныя кветкі. Падаруйце мне ўціхамірвальную кашулю на ноч, каб не снілася, што ўмею пісаць.   Пульс Я ўмела дыхаць ягоным пульсам, тыцнуўшыся носам у ягоную шыю, якраз туды, дзе пульсуе жылка. Я дыхала ягоным рытмам жыцця. Гэта былі постінтымныя стасункі. Я так радавалася, што магу дужа глыбока, разам з паветрам, уцягнуць у сябе ягонае цёх-цёх-цёх. Здаецца, салаўі таксама цёхкаюць. У скронях цёхкае. Жылка цёхкае. І салавей. Насамрэч мне ўсё роўна. Я дыхала ягоным пульсам, а ён адгароджваўся ад цэлага свету, чым мог. Я таксама была тым светам. За вакном. Толькі магла праз кватэрку тыцнуцца носам у ягоную шыю. Давайце будзем смяяцца з мяне Я ж была ягонаю забаваю, дык чаму вам не можа быць смешна. Я ж заўсёды сядзела на столі, калі ён спаў. Я не магла спаць. Я мусіла падгледзець ці дагледзець кожны ягоны сон. Схільнасць да паранармальных дзеяў, а можа, проста дзяўчынка з дэвіянтнымі паводзінамі? Мне трэба было хоць калі-нікалі сядзець на столі, бо мы былі дыяметральна рознымі. Ён не ведаў шкадавання. Намагаўся зразумець. Ён намагаўся зразумець усё. Гэта была для яго Антарктыда: чуў, бачыў на малюнках і па тэліку. Я падкідала яму свае насмешкі. Ён іх ламаў і кідаў у камін ды грэў рукі. Ад ягонай празмернай прысутнасці я ратавалася адсутнасцю думак пра яго і наогул. За тры хвіліны да таго, калі ён павінен быў забыць мяне назаўсёды, я яшчэ драпалася да ягонага распаленага ці заржавелага, але абавязкова чырвонага мозгу. Дарэмна. Ён жа пастаянна занавешвае шторы. Тады я выскачыла з гаўбца. У вырай. Там сонца прадаюць ураздроб і салаўёў расфарбоўваюць. Не хачу больш быць дэгустатарам чужых пульсаў.   Табе – чужому Ты ж не хочаш, каб я была заўчаснай кропкай у тваім сказе? І той конь з шахматнай дошкі стаў пытальнікам у гульні, дзе хтосьці павінен быў паддацца першым. Звальняюся з пасады каралевы ў тваім жыцці, дзе ажно зашмат пешак і пешых, якія ідуць у паломніцтва здаваць грахі, як шклотару, а потым б’юцца захмялелыя ад віна прычасця. Ды й самадайкай не хочацца быць, каб гандляваць сваёю адзінотай, перабягаючы дарогу тваім жаданням. Я не з той гліны, з мяне кепска лепіцца жонка. Венік да рук не прырастае, і чыгуны дзівяцца амаль спачувальна. Ведаю, што ты прывык да мяне, як да тэлевізара па вечарах і свежых газетаў раз на тыдзень. Аднак жа нячэсна адбіраць чужую ролю і напісаны сцэнар падразаць да свайго росту. Ты жыві, як трэба, а мне час на захад. Штовечаровае сонца ў стайню заганяць, сартаваць зоркі, сплятаць сцяжыны ў адзін шлях, гаспадарыць у «доме на гары», які яшчэ ніхто не бачыў. Я буду час ад часу прабірацца праз комін у твае сны на ўспамін, якога ў цябе няма.   Не знойдуць гэты лістапад у старадаўнім цыліндры… Ён не хварэе на жарсць, як ягоны брат-блізнюк год таму. Ён альбо спакойны, альбо абыякавы і, мажліва, трохі расчараваны. І мы ў яго вызіраем з-пад крыса, а пад крысом бавімся ў каханні. Бо пад крысом у кагосьці – гэта надзейна і на зайздрасць іншым. Мы будзем разглядаць восень аднымі на дваіх вачыма, а ноччу будзем хадзіць па ходніках і ўяўляць, што асядлалі зебру. А гадзіннікі будуць пераязджаць нам дарогу. Гэтая ноч будзе гарэць між намі. І хтосьці занадта сумленны ўратуе нас. І выкіне ў ранак ўніз галовамі. А нам жа не туды, а нам жа ў супрацьлеглы бок, які адляжаў хтосьці да нас. І нам, уратаваным, адразу зробіцца холадна. Ды яшчэ й падкіне хтосьці прастуду з пахам лімона. Пасля ўскладнення мы развучымся губляць галовы. А лістапад затрымаюць недзе на мяжы з зімою, старанна абшукаюць і не знойдуць нас.   Восень. Персанажы Гэты дзіўны персанаж ледзь не з маёй фантазіі. Ён зламаны, як гадзіннік без стрэлак альбо цыферблата. Ён – як слова без голасу і нават без гукаў. Адкінуты, растаптаны, змучаны, засмучаны… і няхай бы так, і няхай бы нават так, як бы ён ні глядзеў на мяне з люстэрка. Гэты персанаж. Кладуся пад нож, пад цягнік, пад гільяціну: адсячыце руку, галаву альбо што заўгодна, не адсякайце толькі душу, бо чым я яшчэ зрастуся з восенню: нам добра разам, у адным на дваіх вар’яцтве, мы разам галасуем і галасуем на дарогах, бюлетэнямі, крычым у рупары, у мегафоны… у аднолькавага памеру і колеру ўціхамірвальных кашулях. Мы нават погляд разломваем, як адзін на дваіх акраец чорнага хлеба, адным на дваіх ключом адпраўляем птушак у вырай і тым жа ключом замыкаем сябе ад выраю, цяпла, і табе – няхай будзе холадна. Мы адмарозім сябе. Каб не балела, не ныла і не зводзіла сутаргай. Альбо давай хоць бы прамочым ногі, запросім прастуду ў госці. Думаеце, будзем піць гарбату? – а дудкі – гарэлку з перцам! Каб не балела, не ныла і не зводзіла сутаргай. А ты ж так баішся ўсіх вар’ятаў, а значыць, і мяне. І восень апранаеш хіба што навыварат, а я тут прырасла і, мажліва, тут самотнасць трымае ў аблозе ўвесь свет... я ўсё роўна тут застаюся. З адным-адзіным для мяне позіркам: ён мяккі і проста ў душу. Я грыміруюся ў ім за ўсіх, каму, мажліва, холадна. Я вызубру яго на памяць і прышпілю да сваіх вачэй. А потым заўчасна народзіцца снег, а потым я буду вырошчваць на снезе макі, на дне кожнага з якіх будзе выспяваць твая наркатычная залежнасць ад мяне. У апошні дзень восені нас павянчае першы снегавік і адразу растане. Мы застаемся, мы магчымыя толькі тут, залежныя ды звар’яцелыя, восеньскія наскрозь. Перакрэслім тэорыю авальнасці Зямлі, каб часам не выпасці з таго кута, у якім нам добра. Дарэчы, ён чуе на абодва вухі.   Закапаемся ў апалае лісце. Нас не шукайце. Мы ў восені, якая для вас прайшла.   Восень Яна надышла раптоўна, неспадзявана, ды нават не надышла – упала – і не як снег – як лісцё альбо яблык – на галовы ўсім нам. І лета захопленае знянацку – ці калі яно напівалася, ці плакала, схаваўшыся пад коўдру – бо што яму рабіць – з павышанаю тэмператураю, такому непатрэбнаму ўжо – хіба задраць галаву і ўзмаліцца: “гусі-гусі-гусяняты, вазьміце мяне на крыляты…” Дык ці ж возьмуць? А я прачнулася раптам, калі яна стукнула ў маю шыбку. І цяпер жыву з Герасімюковым у галаве ды на душы: “Гэта восень, Вольга, восень…” Так хутка, праз колькі неасцярожных позіркаў, дрэвам стане сіне – ад неба на іхніх галінах – бо лістота, спакушаная ветрам, ляжа на алтар восені. І адбудзецца: ляжа на душу цемрыва, і выключальнік не варта шукаць, і сонца зашторанае, і ў ліхтарыку сілкаванне села. І д’ябал з ім. І грэцкія арэхі ўжо безнадзейна падаюць там, дзе яны нікому не патрэбныя, нават варонам, якія палошчуць крылы ў маіх вачах – і чарнеюць паціху разам – нібыта пункты А і Б, паміж якімі анёлы восені нацягнуць яшчэ бабіна лета, і прыгадаецца: – Баба, баба, а чаму вашае лета з павуцінкамі? – Бо маю пару такіх павуцінак, як ты, што трымаюць мяне на гэтым свеце і ў гэтым жыцці, а ў душы ўжо не цёпла, а цеплавата… А яшчэ цёпла? Бо я штосьці перастала адчуваць, забыла, як гэта. Адчуваю сябе адраўнелаю пасярод усяго свету… Калі прыйду ў сябе, адразу вазьмуся пакаваць валізы пералётным птушкам. І з чаго мы ўзялі, што бацькаўшчына журавоў менавіта ў нас? У мяне адказ адзін – дзедавымі словамі – “прылятаюць да нас вяселікамі1, а адлятаюць жоравамі…” Яшчэ дажджы паспыняць трэба, бо ў кожнага свой дождж, а патрапіш пад чужы – і холадна, і прастудна. А потым захутаемся ўсе ў шалікі і бу­дзем сумаваць, трохі хварэць, трохі пісаць вершы і, можа, нават папяровыя лісты, якія не будзем адсылаць, і яны будуць жаўцець і ападаць. І ты так і не дазнаешся, які нахіл у маіх літараў, калі я думаю пра цябе, як я выводжу тваё імя і ў адной літары раблю закавычку, не будзеш ведаць, як пахне ліст, напісаны мною табе… не будзеш ведаць, бо між намі восень. Я абавязкова сяду ў цягнік, каб прыехаць не да цябе, бо гэта абвастрэнне, разумееш, маіх пачуццяў, яно лекуецца тваёй адсутнасцю. Яшчэ, можа, астрамі і сочывам, якога восені не можна, бо яно на зіму. І калі я спрабую табе патэлефанаваць, голас у слухаўцы завучана кажа: “Між вамі восень”. Я буду вар’яцець, мала спаць, дзівіцца ў вакно, у якім не буду бачыць цябе, можа, нават, разаб’ю яго…   Але тым вечарам, калі восень будзе выяўляць сваю непрысутнасць, калі ўжо выключанае святло, але начныя пачвары яшчэ не выйдуць з шафаў, давай хвілінку падумаем адно пра аднаго.   Казка для дарослых Калабок, знайшоўшы найвысачэнную лесвіцу, ускараскаўся на неба. Спачатку панатыкаў на сябе саломы, а потым прыклеіўся да неба і ў рупар аб’явіў сябе сонцам. Усе адразу пачалі хавацца на печы, бо прагнозы адмянілі цяпло. Нейкая дзяўчына бегала па горадзе і махала транспарантам: прасіла ўратаваць ейную котку ад СНІДу, а маленькі хлопчык выпрошваў міластыню – хоць ён быў найбагацейшым багацеем, але яму карцела ўратаваць хоць адну душу, дарэчы, абсалютна бясплатна. І калі хтосьці кінуў яму манетку, за якую гадоў дваццаць нічога не купіш, ён адразу пабег рабіцца Будам. А яшчэ адзін у ботах вышэй за калені адкаркаваў велічэзную пляшку шампанскага, каб напіцца данельга і голасна ікаць. Пляшка бабахнула на ўвесь горад, усе падумалі, што гэта салют, і хорам выгукнулі: ура. Нарадзіўся чарговы Гітлер. Раней за тэрмін. Казалі, што такія дзеці не жывуць. Так, яны паміраюць ад суіцыду альбо проста смерці, але перад тым фіксуюць сябе ў падручніках па гісторыі. Таму яму яшчэ трэба навучыцца чытаць і пісаць. Дарэчы, Ніцшэ ўжо склаў сваю казку. Асцярожна: хадзіць варта толькі пад парасонамі, бо на галаву можа ўпасці вайна.   Пераклад з украінская Андрэя Налівы.     1 Вяселікамі ва Украіне называюць журавоў, якія прылятаюць вясной з выраю. Бо, паводле павер’я, калі назавеш іх жоравамі – будзеш журыцца ўвесь год.

Хмара Два апавяданні Сон пасля катастрофы Канец красавіка, сядзім з сябрам у ягонай кватэры на буль­вары, п’ём гарбату і глядзім у вакно. За вакном цёткі, захутаныя ў капюшоны і шалікі, выгульваюць сваіх сабачак. – Трыццаць гадоў пасля катастрофы… – кажа сябра і сумна так пасміхаецца. – Мне акурат сон прысніўся. Сёння… Але перад тым я табе адну гісторыю распавяду. Чарнобыльскую. Калі рэактар грымнуў, я асістэнтам кінааператара на кінастудыі працаваў. І так склалася, што патрапіў у першую экспедыцыю туды, у пацярпелыя раёны. Дзён праз дзесяць пасля выбуху дамовіліся мы з сябрам, кінааператарам Сяргеем, што я дапамагу яму бабіны з плёнкай спарадкаваць. Хаджу па калідорах студыйных, чакаю яго са схода партыйнага, раптам вылятае з залы, дзе сход той адбываўся, узбуджаны такі, чырвоны, ажно пот на твары. Пытаю, што здарылася, а ён толькі губу закусіў, ходзіць узад-уперад, маўчыць. Пасля выпальвае: – Ды ў Чарнобыль паслалі ў экспедыцыю… пад Хойнікі. Аказалася, што на сходзе тым вырашалі, каго паслаць. Аднаго камуніста паднялі, кажуць – паедзеш. Той: «Не, не паеду. У мяне дзяцей няма яшчэ». Следам паднялі мэтра аднаго, кажуць, заданне адказнае, трэба, каб усё прафесійна было знята. Мэтр, трэба аддаць належнае, па-элеганцку выкруціўся. «Добра, – кажа, – паеду, але буду здымаць праўду». Падвісла няёмкая паўза, і для мэтра зараз знайшлася іншая тэрміновая праца. А тады ўжо да Сярогі пад’ехалі. Вы, кажуць, Сяргей, кандыдат у члены КПСС, вось вам партыйнае даручэнне. Што рабіць, адмовішся – капец кар’еры. Карацей, пагадзіўся Сярога. Глядзіць мне ў вочы і пытаецца: – Паедзеш са мной у групе асістэнтам? – Паеду, – адказваю. Як сябру адмовіць. Да таго ж гэта ўчынак быў такі мужчынскі. Мы ж на Хэмінгуэі гадаваліся… Ну, і маладыя – хоць і напалоханыя чуткамі, але не ўсведамлялі той катастрофы. Была такая цікавасць юначая: а як там?.. Так што заскочыў дадому, джынсы новыя нацягнуў і – на кінастудыю. У Хойнікі прыехалі апоўдні, а там палівачка ездзіць і палівае бясконца пляц перад райкамам. Ездзіць па коле, як завадная, пырскае і пырскае вадой. І больш нікога. Прыехалі на поле калгаснае, здымаем, як цёткі капусту садзяць. Сядзяць на баразне, што за трактарам, у павязках марлевых, і торкаюць у барозны расаду. Пыл шалёны, яны зверху нейкую плёнку нацягнулі, а пад ёй ён – як хмара чорная. Пытаемся, навошта плёнку нацягнулі? Адказваюць, што ад радыяцыі хаваюцца… А па ўскрайку поля «партызаны» ў хімабароне ходзяць з «гейгерамі», і пішчаць тыя «гейгеры» бязлітасна. Пасялілі нас у будынку інтэрната ПТВ. Навучэнцаў эвакуявалі, а нас туды. Аглядаемся. Зайшлі ў «ленінскі пакой». Пустая шэрая зала, тры крэслы і тэлевізар уключаны. Сюр такі. У тэлевізары Гарбачоў. Кажа, што эвакуацыя адбылася паспяхова. А нам толькі заўтра тую эвакуацыю здымаць… Дык вось, жылі ў тым інтэрнаце яшчэ дзяўчынкі з медычнай вучэльні. Яны ваеннаабавязаныя, маладзенькія зусім. Перад тым нас папярэдзілі, каб мы не чапалі іх. Мы спачатку падумалі, што яны «фаняць». Можа, і «фанілі», хто там разбіраўся. Такія гадоў васямнаццаць, амаль школьніцы. Мы зайшлі, ведаеш, а яны ў вайсковай бялізне ходзяць. Кальсоны там на завязках, кашулі белыя. У мяне першая асацыяцыя – з фільмам «А досвіткі тут ціхія»… Такая фізічная прысутнасць вайны… Аж дрыжыкі па скуры. Не ведаю, дзе яны былі, што рабілі… Мы на вячэру расклаліся, толькі пляшку адкаркавалі, а там – віск, енк. Выглянулі, дзяўчына бегае, як ашалелая, крычыць, а тры таваркі ейныя яе злавіць спрабуюць, супакоіць. Такія справы… Павячэралі, выйшаў я пакурыць перад сном, гляджу, сядзіць адна, прыгожая такая, валасы доўгія да плеч, слёзы цякуць і цякуць. Моўчкі. Я да яе падыходжу, стаў – куру побач. Яна маўчыць, а пасля пытаецца ў мяне: – Дзядзечка, а мы памром?… А мне самому дваццаць чатыры гады. Што адказаць? Як заклінавала, а пасля нешта пачаў казаць такое звычайнае, абы не маўчаць… І захад сонца ў неймаверным колеры. Фарбы насычаныя, малінавыя. Я нават у Таджыкістане ў пустэльні, калі там здымалі, такога не бачыў. Пытаюся: – Як тваё імя? – Лена, – адказвае. – А мяне Алегам клічуць. Пагаварылі трошкі. Аказваецца, яны салдацікаў і пажарных з зоны правяралі і апрацоўвалі. Нагледзеліся ўсякага. Вайну, словам, сапраўдную пабачылі. Ні псіхолага разам з імі, нікога. Толькі дзядзька заўгас. Наступным ранкам нам з’язджаць ужо, і яны сваю хімабарону складаюць. Падышоў да яе і кажу: – Лена, усё будзе добра. Чуеш. Яна так, вачэй не падымаючы, хітнула галавой і пайшла… Тоненькая, валасы развяваюцца. Неяк так мне прыкра зрабілася, проста немагчыма. Нібыта мог дапамагчы нечым і не дапамог. Але што ж, паехалі эвакуацыю здымаць. Слюнькоў прыехаў, партбос тагачасны. Вакол шапікі стаяць з каўбасой і гарэлкай. Танныя, за капейкі. Народ хто плача, хто маўчыць. Аўтобусаў калоны. Толькі камеру паставілі, падыходзіць гэбіст і кажа: – Не трэба здымаць. Гэта не для прэсы. А следам Слюнькоў да народа: – Да не бойцеся вы, мне зуб вырывалі, рэнтген рабілі, дык там большая радыяцыя. Адпачнеце месяц і дадому вернецеся… Так і не далі зняць. Паехалі далей. Статак кароў з-пад Чарнобыля прыгналі ў эвакуацыю. Здымаем панараму, кропкай заключнай цялё гадавалае выбралі. Прымерыліся, вядзём панараму, а кропкі няма. Думалі, праскочылі, адарваліся ад аб’ектыва, глядзім – цялё ляжыць. Падыходзім бліжэй, а яно проста сканала, не дачакаўшы нашае кропкі. Ляжыць нежывое. Настрой – горш няма. Трэба ж такое на заключны кадр. А ў галаве Лена, дзяўчына тая. Думаю, вось, на развітанне не тое сказаў. Не так. Не паверыла. Паводле Станіслаўскага ўсё. Дарога, лес міма ляціць. Нарэшце пост дазіметрычны. Выйшаў маёр такі ў акулярах, з жывоцікам. Памераў. Кажа: – Так, хапанулі вы, хлопцы. Машыну, ясна, спішуць, а вам дома вопратку, абутак зняць і закапаць на звалцы дзе. – Што, і джынсы? – пытаюся. – Яны ж новыя. – І джынсы, – кажа. Аказалася, што доктар-радыёлаг. Адышліся пакурыць, я ў яго пытаюся – маўляў, што парадзіш, каб радыяцыя выходзіла? А ён мне: – Адзінае магу парадзіць у такім выпадку – кроў здаваць. Рэгулярна. Кожны месяц. Такім чынам арганізм абнаўляецца. – І цэлую лекцыю прачытаў, як там і што, пакуль курылі. Селі ў машыну далей ехаць, і тут мяне як торкнула. Вось што трэба было ёй сказаць. Практычную параду, проста каб паверыла. Мы не надта далёка ад’ехалі, сказаў хлопцам, што пашпарт забыў. Вадзілу паабяцаў пару пляшак гарэлкі і – назад у той інтэрнат. Прылятаем, а там няма ўжо нікога. Толькі заўгас іхні шоркаецца. Я да яго, пытаюся: – Можаш перадаць нататку дзяўчынцы адной вашай? Ленай клічуць. Такая з даўгімі каштанавымі валасамі. Ён мне ў адказ: – А як? Яны на ратацыю выправіліся. Давай, калі неяк сустрэну, не забуду і не згублю, то перадам. Я напісаў па памяці ўсю тую лекцыю маёрскую. Аддаю яму і кажу: – Сам пачытай таксама, калі хочаш. Толькі перадай, богам прашу. Ён так зірнуў на мяне ўважліва, узяў паперу, склаў акуратна і ў кішэню. Рушылі да Мінска – аж, здаецца, камень з душы… Зрабіў усё, што мог. Дзякуй таму маёру-радыёлагу. Сярога ўпарціўся трохі, але я яго пераканаў. Так мы тры гады кроў здавалі кожны месяц. І на кроў, і на плазму, пакуль я на Боткіна не захварэў. Можа, ад таго і жывыя абодва дагэтуль. Адно я зрабіў не па доктарскай парадзе – джынсаў не выкінуў. Але хто ж у тыя часы мог джынсы новыя выкінуць. Нават радыеактыўныя. А цяпер пра сон, нарэшце. Прыснілася сёння мне тая дзяўчынка Лена. Ідзе, валасы развяваюцца, усміхаецца і кажа мне: – Трэба ж, столькі гадоў прайшло, але па сёння цябе памятаю… 28 красавіка 2016 г.   Хмара Сонца жарыла як у апошні дзень. Стаяла такая задуха, што без вады было не абысціся. Мы сабраліся і душэўнай кампаніяй паехалі на Цну. Я, Віця, Кася, Сева і Гена. Па шляху здарыўся піўбар «Фрэгат», пасля зайшлі ў краму і павольна пасунуліся, шукаючы зручнага месца для прыпынку на беразе вадасховішча. Халера, але нехта ж прыдумаў піць гарэлку ў спёку. Пілі і мы. Адзін, два, тры разы – і накаціла шалёная эйфарыя. Так бывае. Як той казаў, паперла. Перла люта і неміласэрна. Калі шчыра – дурны стан. Разумееш, што варта было б тармазнуць, але не выходзіць, віхор ужо закруціў цябе. – Ты цішэй у ваду скачы, – заўважыў Віця, самы асцярожны сярод нас. – Вада халодная, сэрца гарачае, можа здарыцца канфлікт тэмператур. – Я канфліктаў не баюся, я вазьму і ўтаплюся, – па-дурному рагатаў я і зноў кідаўся ў ваду. Сонца паднялося і паліла яшчэ зласней. – Кася, паглядзі, ты плечы спаліла, – паказаў Гена на пачырванелую скуру Касі. Далей высветлілася, што няма чым намазаць спаленыя Касіны плечы, што Гена згубіў акуляры, а Віця знік. Калі акуляры знайшліся, а Віця прыйшоў з лекамі ад апёкаў, пачалі будзіць заснулага Севу. Пабудзілі, і ўсё працягнулася наноў. Аж пакуль раптам не заўважылі гэтую хмару. Адкуль яе прынесла, ніхто толкам не мог растлумачыць. Хмара была вялізнай і чорнай, яна марудна і непазбежна сунулася, як нам здавалася, на нас. Напаўзала, як жахлівы і злавесны монстр. Неадступна і бязлітасна. Мы стаялі і нейкі час зачаравана глядзелі на яе, настолькі вялікім і жахлівым быў яе магнетызм. Яна ўсё прыбывала і прыбывала, рабілася чарнейшай, закрыўшы сабой і пякучае сонца, і ўжо палову неба. Мне стала страшна, страшна па-сапраўднаму. Не як ад нейкай звыклай пабытовай сітуацыі, але страшна глыбока, калі страх замяшаны на невыноснай тузе, калі ты ведаеш, што ты драбінка і нічога змяніць ужо не ў стане. – Апакаліпсіс, – прашаптаў я, гледзячы, як клубяцца сотні чорных ценяў унутры хмары. Пэўна, нешта падобнае адчувалі і мае сябры. – Усё, збіраем манаткі! – скамандавала Кася. Мы хуценька згарнуліся і пасунуліся да прыпынку. Хмель выветрываўся па меры набліжэння хмары. Яна даганяла нас, даганяла бясшумна, як хіжы звер. Ніводнае маланкі, ніводнага грому, ніводнае кроплі. Але ад гэтага рабілася толькі больш жудасна. Вакол подбегам снавалі людзі, раз-пораз азіраючыся на неба. Калі мы пачалі падымацца ўгару, на прыпынак да «Фрэгата», насыпала першых буйных кропляў. Перад самым носам сышоў цалкам набіты тралейбус, але нам пашчасціла, бо да пляцоўкі заруліў выпадковы таксёр. Рушылі з месца і нейкі час ехалі моўчкі. «Уцяклі», – падумалася мне. Я яшчэ раз азірнуўся на хмару. Зрабілася цемнавата, і таксёр уключыў фары. Усё ж трывога не адпускала, нейкая стрэмка сядзела ў галаве і не давала супакоіцца канчаткова. Але хмара адстала, і хмель пачаў вяртацца. Віця, Кася і Гена выгружаліся ўжо з жартамі, быццам бы ўсё супакоілася, але па дарозе дадому на бульвар ламанула такая залева, што таксі спынілася. – Галоўнае, паспець прамінуць Бангалор – самае нізкае месца. Там заўжды патоп, – заўважыў таксёр. Мы паспелі. – Ты далей ці да мяне? – спытаў я ў Севы. – Дамоў, – ледзь прамармытаў Сева, але, паглядзеўшы мутнымі вачыма на залеву і шэрасць, што панавала вакол, перадумаў. За акном, не сціхаючы, лупіў дождж, і трывога ўсярэдзіне зноў пачала падымацца пад горла. Я затэлефанаваў маці і спытаў, ці дома брат, што меўся выправіцца ў кінатэатр «Масква». Брат быў дома. Неўзабаве залева скончылася, і мяне адпусціла канчаткова. Сева хроп на кушэтцы. Я ўключыў расійскую «Свабоду», чакаючы «Экслібрыс» Пятра Вайля і, не дачакаўшы, таксама заснуў. Было гадзіны тры ночы, калі, змучаны смагай, я прахапіўся і пайшоў па ваду. З радыё загучалі пазыўныя свабодаўскіх навін, а праз імгненне я так і застыў з кубкам у руцэ. Да свядомасці даляталі асобныя словы, якія складаліся ў жахлівую навіну: Мінск, метро «Няміга», канцэрт, залева, шматлікія ахвяры… – Сева, чуеш?! На Нямізе людзі патанулі! – падышоўшы да кушэткі, трос я прыяцеля. Чамусьці адразу мне здалося, што менавіта патанулі. Сева не прачынаўся. Я павярнуўся да начнога вакна, і перад вачыма зноў паўстала тая хмара. Як яна паўзла над Цной, як мяняла свае формы й колеры, ад ліловага да чорнага, ад чорнага да ліловага… – Колькасьць ахвяраў дасягнула 53-х, – чарговы раз ужо ранкам паведаміла «Свабода»… – Ты чуў пра Нямігу? – спытаў у мяне Сева. – З трох гадзін ночы па «Свабодзе» першай навіной, – адказаў я. – Не па нас тая хмара ішла, – павольна прагаварыў ён праз паўзу, задуменна дапальваючы цыгарэту. «На Нямізе галовы сцелюць снапамі, Харалужнымі малоцяць цапамі, жыццё кладуць на таку злюцела, веюць душу ад цела. Нямігі крывавыя берагі…», – пра сябе згадаў я калісьці завучанае, уголас дадаўшы: – Мы на Цне апынуліся, але не на Нямізе… Каля ўваходу на станцыю метро «Няміга» стаяў міліцэйскі патруль. Людзі неслі кветкі. Побач туліліся купкі моладзі, шмат у каго з юнакоў цяклі слёзы. Нехта нешта распавядаў. Але найбольш мяне ўразілі далоні на столі пераходу, то бок сляды ад іх. Я паспрабаваў уявіць тую жудасную карціну, калі гэтыя чалавечыя далоні спрабавалі ўхапіцца за столь, каб выжыць… І міжволі засланіў далонямі свае вочы. Гэтыя «далоні на столі» я бачу кожнага разу, калі спускаюся ў метро «Няміга», яны нікуды не зніклі, няхай сляды ад іх шматкроць зачысцілі і зафарбавалі. І тады я згадваю тую страшную чорную хмару, якая з’явілася з ніадкуль над Цною, але сабрала сваё жніво на Нямізе. Ніхто не ведае, калі яна прыйдзе зноў і па каго. 9 чэрвеня 2016 г.    

...ПРОСТА НАБЫЦЦА ТУТ   *  *  * Паглядзі, колькі жыццяў вандруе ўва мне! Паглядзі, як сусветы гараць унутры асалодай нясцерпнай! Гэта я – выкшталцоны алень, я – раз’юшаны дзік, гэта я сплю на ладажскім беразе ўсцешанай нерпай.   Паглядзі, паглядзі, я – у кедры сібірскім арэх. Я – касматы какос – грэю брушка ў спякотлівай Гане… Гэта я па-над гаем удмурцкім шапчу “Інмарэ…” і да поўначы любай нясу недасяжнае ззянне.   А туды, дзе накручвае жнівень палям бігудзі, дзе буслы над радзімай маёй плач хаваюць старанна, дзе застыла маўчанне і вусціш… Туды не глядзі. Там – адкрытая рана.     *  *  * гэта даўно ўжо не сэрца, не сэрца ў шчэлепах рэбраў, загнанае, б’ецца – гэта зязюля знутры мне кувае: дыхаеш? чуеш? жывая? жывая?   гэта даўно ўжо не рукі людскія – выцекла цела ракою на Кіеў, ля берагоў пакалечаных вые: родныя, дзе вы? жывыя? жывыя?   гэта даўно ўжо чужынка, чужынка аслупянела між цыркам і рынкам – ідал пусты, не ўдыхаю, не чую. боль зашывае мне рот нажывую.     *  *  * драпае цемра скарынкай чэрствай, сочыцца ў горла кармін. за чалавечае слова “зверства” сорамна перад звярмі.   не пракаўтнуць гэты хлеб драпучы. верыш, таварыш маёр? там, у падвалах пякельнай Бучы, сэрца сканала маё.   больш не кране яго шэпт надзеяў, “градаў” выццё, патрулі… мабыць, нарэшце распавядзе мне той, хто мяне акрыліў,   што мне рабіць з расстраляным пер’ем, з вывернутасцю ключыц? лепей бы ўшчэнт скасаваць мой тэрмін тут. і сусвет адключыць.   лепей бы я паважаным зайцам бегла ў вясну з усіх лап, чым гэты боль чалавекам звацца. лепей я зверам была б.     *  *  * у змроку непрытомных калідораў як ззяеш ты, ахвярнае ягня! тут не ўдыхнуць: туга здушыла горад і цішыня. даруй, што цішыня. даруй, што я, паціснуўшы плячамі, іду далей у даўкай цішыні. як многа вас – тых, што не прамаўчалі, – гарыць у гэтым вусцішным агні! а вулей паслухмяны ўсё шчыруе і дзень, і ноч – аж зелена ўваччу… даруй ім страх. і подласць іх даруй ім. і што маўчу. даруй, што я маўчу.     *  *  * Як мне змясціць іх, як увабраць іх, як прыняць іх? У гэтым крохкім целе, парослым травой зялёнай… Я бы натоўпам шалёных сланоў растаптаная маці – лячу і слухаю ліпкі енк пахаваных ва ўлонні.   Вось кожны чацвёрты, вось кожны трэці, вось кожны кожны – прашыты куляй, згарэлы зажыва ў сорак трэцім…. Ну, колькі можна ўжо, скажыце мне, колькі можна?! Мне кожная сцежка баліць як шнар на забітых дзецях!   Вось пух таполяў ляціць паэтам, вось Палах-сполах… Героі сеюцца, вы ж не прыйдзеце па ўраджай іх… Я мерцвякамі цяжарны шарык, мне вырак – кола. Я вас хаваю, люляю й гэткіх жа зноў раджаю.     *  *  * не сумуй, што скончыліся словы, тут заўсёды ёсць чым захапляцца: вось жа поле, пошчак жаўруковы, бусляня з матуляю ў буслянцы.   тут заўсёды ёсць у што паверыць: вось туман прадзе свой мяккі кужаль, на градзе аранжавее перац, верабейка плюхаецца ў лужы…   не сумуй, што вершы анямелі, – мала хто з нас варты быць пачутым. моўчкі луг бруіцца карамеллю, дождж бярэ ў двукоссі ўсе пакуты…     *  *  * я ведаю, мне ад цябе засталося цяпло. іначай, адкуль гэты жар так настойліва сніцца? а ўсё, што ў зямным вымярэнні між намі было, багоўка-сястра зберажэ на аранжавай спінцы.   я ведаю, мне засталася даверлівасць рук, бяззбройнага дотыку шчырасць, якой не схаваеш. і нават калі я аднойчы напраўду памру – у памяці пальцаў тваіх я гарэцьму жывая.   хай век сабе ўрэшце зацягне на шыі ласо, хай спрахне айчына ў сабою ж атручаным дыме... ды ў памяці нашых сцяжынак і нашых лясоў мы жыцьмем заўсёды – шчаслівымі і маладымі.     *  *  * не енчу, не шкадую ні аб чым, гадую моўчкі лес мой, крочу, дыхаю… няцяжка мне, па болю ідучы, самоту ўтойваць пад ахоўнай пыхаю. а хоць бы й праразалася крыло – не ўчуе сэрца за сямю напарсткамі. ды толькі зрэдчас вырвецца цяпло, усходзіцца спамін вачмі татарскімі… і быццам лёс не зрынуўся, як сель, і быццам нас жыццё не перайначыла, і быццам вось ты – па лясной расе ідзеш насустрач, не чужы, не страчаны.     *  *  * я не шукаю замежжа, заможжа, замужжа… і без таго мне належаць найлепшыя з лужаў, поўныя зорных адбіткаў і срэбных аблокаў, сонечны дзень, нападпітку бярозавым сокам… і без таго я па зніжках, нікому не бачных, маю і жолуд, і шышку, і розум дзіцячы, рэкі, дзе лётаюць шпарка шчаслівыя карпы, – і без таго я ўладарка нялічаных скарбаў! мабыць, у важных людзей я нічога не важу – я да сасны кагадзе ўладкавалася пажам. мо адслужу колькі год – стану птушкай у гаі. болей ніякіх выгод я ў жыцці не шукаю.     *  *  * пабягу да сасны залацістае, абдыму за шурпатую талію… ззяе верас наўсцяж аметыстамі, цішыню выдыхае крыштальную…   наталілася золатам сонечным чыстацела маё святаяннае, і таму, нават збітая горыччу, не ўпаду, не здранцвею, не звяну я.   нават цемраю роспачы воглае я прайду, я здалею, я выстаю. тут чакаюць мяне з перамогаю верас мой і сасна залацістая.     РАГАЧОЎ           Андрэю Чарняўскаму Як ні кралі б у нас, ні карналі б, а галоўнага не адбяруць – будзе несці Дняпро свае хвалі, грэць пад пахай гарэзную Друць.   Тлум адкінеш, да берага прыйдзеш, вось ён – мые свой стромы кадык… І пачуеш, як вербы на ідыш нешта шэпчуць люстэрку вады.   І пад шэпт іх угледзіш раптоўна быццам сон ці прымроены свет: Караткевіч у дзедаўскім чоўне зноў жывы ўслед за сонцам плыве…   Хвошча лета, палошчацца шчэбет ды лятуць пакрысе карасі… Што ж так плачацца? Ах, рэбе, рэбе! Дзе той край, што ты ў сэрцы насіў?   Гэты горад – нязводная рана! Пластыр часу крыху адляпі – і праступяць малюнкі Каплана з-пад асфальту завулкавых спін.   Боль не змыеш, як горыч ні ўтойвай, ды лятуць карасі пакрысе, спее луг, плешча вечнасцю пойма і Дняпро нашу памяць нясе…     *  *  * Я прашу тваёй літасці, Госпад мой Дрозд, мне муляе жыццё, бы няўпраўлены звіх: мне і смоўж неўдасяж, і агрэст навырост, я нікчэмны муляж, я драбнейшы за ўсіх. Ні пачвара, ні блазан, ні звер, ні блюзнер – я пушынка бязглуздая ў воку тваім. А зраблю толькі крок – асляпляльны аер кружыць голаў, як танец кружыў Наваі. Неймаверны мой верас пячэ хараством так, што дыхаць няможна – ірвуся па швах! Забяры гэты дар, мне занадты твой дом! Я не ўмею тут жыць, я няздольны дзівак. Я прашу тваёй літасці, Госпад мой Бэз, мне баліць гэты свет, яго веліч і бляск... Дай мне голае поле – найлепшую з нэндз, каб ляцець над зямлёй і маліцца за вас.     *  *  * “Што ты б’ешся як рыба аб лёд, мой даверлівы Ёве? Я ж усё тут здрабніў, абязглуздзіў, абезгаловіў. Я адняў у іх розум, я душы ім страхам знявечыў, а ты пішаш і пішаш, дзівак, пра святло чалавечае… Я паслаў табе роспач і немач, я дом твой спустошыў, а ты цягнеш упарта за ўсіх недарэчную ношу… Я зрабіў тут усё, каб табе было прыкра і гадка! Што ж ты борацца лезеш, бадлівае аленянянтка? Вось бяспраўе табе, вось знявага, вось допыт, вось арышт, а ты ззяеш і ззяеш, дурненькі мой, марыш і марыш… У дрыгве непрабуднай наўрад ці прыдатныя Ноі, так што хопіць на ўсіх будаваць, не смяшы, кінь дурное!”   “Не палохай і не выпрабоўвай, хітрушчы мой Божа! Гэта ж Ты мне заўсёды казаў, што жыццё пераможа. Гэта Ты – мая купіна ў багне, мой ягель, мой Ягве! І таму я працягваю верыць, я – працягваю”.     *  *  * Проста набыцца, нагаварыцца з полем юлёвым, пакуль конік зялёны грае на скрыпцы сола замовы ад куль…   Тут, дзе нянавісць бліскае джалам, дзе раскашуе імгла, памятай, я да скону крычала ім пра любоў, як магла!   …Проста набыцца тут, нашаптацца з верасам, мохам, сасной, кінуцца ў ногі блазанцы-пташцы нотай апошняй – скразной…   Тут, дзе ўчарнелі ў гразкім раздраі сонечных промняў ліні, Госпадзе, толькі розуму дай ім! І цеплыні, цеплыні…

* Дыялог на задніх сядзеннях. Данік: “Тата, што было першым – курка ці яйка?” Тата (глыбакадумна): “Ну, гэта вельмі складанае пытанне. Чалавецтва б’ецца над яго разгадкай шмат стагоддзяў…” Яна: “Тата, гэта ж вельмі проста. Бог стварыў яйка, і з яго вылупілася куранятка”. Данік: “А хто ж яго выседжваў?!” Настуня: “Бог, хто ж...” 10/04/17   * У машыне, на прыборнай панэлі, ляжыць малюнак-аплікацыя маёй малодшай школьніцы. Кветка з буйнымі пялёсткамі, і ўнутры пялёсткаў – дробна парванымі шматкамі паперы выкладзены рознакаляровы ўзор-выцінанка. Такая сабе мандала. Бяру ў рукі, каб разгледзець бліжэй. Зроблена старанна, ніводны шматочак не выходзіць за контур малюнка. Увечары мушу сустракаць чалавека з лётнішча. У салоне і так гармідар... Колькі ж такіх шэдэўраў створана. І колькі – выкінута... Пераварочваю аркушык, а там, у слупок, ружовым алоўкам: прыгожая мілая добрая выдатная пяшчотная любая ветлівая ласкавай З 8 сакавіка, мамачка! Складваю аркушык напалам і кладу ў бардачок. 7/07/17   * Праходжу міма вінна-гарэлачнага. Стаяць счарнелыя мужычкі. Збіраюцца святкаваць. Можа, чакаюць ганца? Пакуль тое, гуляюць у “гарады”. Адзін, самы малады, кіруе працэсам. – Варонеж. Табе на “шэ”. – Швейцарыя. Табе на “а”. – Алмата... Далей, да жалю, ужо не чуў. 8/07/17   * Вось – таямніца. Чаму аўтары маст. тэкстаў не карыстаюцца слоў­нікамі? Ну, добра, няма пад рукой папяровага. Але ж ёсць skarnik.by i slounik.org. Гэтага цалкам дастаткова. Чаму не зазірнуць? Спраўдзіць канчатак назоўніка ў родным склоне. Напісанне складаных словаў. Ідыёму падгледзець. Русізм замяніць. Сінонім знайсці... Што гэта: неахайнасць, лянота, злачынная нядбайнасць, святая вера ва ўласную прыроджаную пісьменнасць?.. Таямніца. 19/04/17   * З тыдзень таму зрабілі котцы аперацыю. (Тую самую, якую робяць хатнім котачкам гаспадары-звяры). Першы час котка пакутвала ад гунькі (але зняць не спрабавала), пакульгвала, асабліва не лазіла па ўлюбёных верхатурах, нават калі цалкам адышла ад наркозу. Наагул – трымалася гераічна і малайцом. Яе, вядома ж, усе шкадавалі ды песцілі. І вось сёння заспяваю яе на каронным месцы – у кухні каля мыйні (90 см вышыні). Кажу пра гэта жонцы. На што жонка: “Відаць, змірылася, падумала, што гэтая кашуля цяпер на ўсё жыццё. А мо так і трэба?” Як сапраўдная бела-шатландская котка. 7/06/21   * Забіраю жонку з працы. Кажа, як шмат паспела – і тых прыняла-палячыла, і гэтых пракансультавала, і справаздачу напісала. “Ну, а твае як поспехі?” – пытаецца. Перабраўшы ў галаве ўсе свае поспехі (прыборка, кармёжка, вёрстка-чыталка), адказваю: “Паўтары старонкі напісаў”. Ну, з улікам таго, што папярэднія чатыры паўгода пісаліся, – дык і нічога так...   * Праязджаючы міма царквы, па звычцы падняў руку, каб перажагнацца, ды пальцы так і застылі ля лба.   * Вільня. Горад, дзе ты заўсёды вяртаешся да таго сябе, якім трапіў сюды ўпершыню. То бок – да маладога й напоўненага прадчуваннем цуду. Сам горад кожнага разу новы. Але ў гэтай новасці – затоеная нязрушнасць. Нязрушнасць чакання таго-самага... І яно, вядома ж, заўсёды здараецца) 15/05/17   * – У вас все? – Не, яшчэ смятаннік, калі ласка. – Наличные? – Наяўныя. Пакуль касірка адлічвала рэшту, да яго звярнулася дзяўчына, што стаяла поруч з падносам (чызкейк плюс капучына): – Извините, а вы всегда… размаўляеце на беларускай мове? – Ну, як сказаць… – Классно! А можно, я с вами посижу? За одним столиком... У яе былі цёмныя дрэды й зялёныя вочы. І – усмешка, што абяззбройвае. А сёння ён дакладна быў небаяздольны… Яна запытала, дзе ён працуе. Ён сказаў, што тут, побач, на радыё. – Ведущий? – Так, вядоўца. Канал “Культура”. – Вядо-оўца. Зразумела. А я айтишник, – сказала яна, не здагадваючыся, якую колькасць грамар-нацы з суполкі Фемінітыў.бай скаланула ў гэты момант. Калі яны выйшлі на вуліцу, яна сказала з усмешкаю (яна ўсё казала з усмешкаю): – Не, ну, вот же каазёл! Яе маленькі чырвоны “Ярыс” быў ушчыльную падперты з боку дзвярэй кіроўцы. Чаму казёл? Пэўна, таму, што аўто, якое ўшчамілася побач, было чорнага колеру. Яна праціснулася да стырна праз пасажырскія дзверы й запытала ў фортку: – Может, подвезти? Ён пагадзіўся. Хоць тая чорная машына была ягонай.   * Размаўлялі з Алесем Юркойцем. Ён падзяліўся файным лайфхакам. Кажа, знайшоў у Багдановіча моўную формулу-зычэнне, што добра павышае настрой. Як дзе з кім вітаецца ці развітваецца – нават і з незнаёмымі – зычыць: “Залацістага яснага дня”. Калі хто кажа, прыкладам: добры дзень, то ён адказвае: а вам – залацістага яснага дня!.. І мала хто не пасміхаецца ў адказ. Варта браць на ўзбраенне.   * Сям’я – як сказ. Бываюць простыя. Бываюць складаназалежныя. Бываюць складаназлучаныя. Ну, і змяшаныя адносіны таксама трапляюцца.   * У мяне пад акном суседнічаюць (праз сцяну) крама рытуальных паслугаў “Рытуал” і фітнэс-клуб “Сегодня”. І шыльды побач вісяць. Хто б падказаў “Рытуалу” перайменавацца ў “Заўтра”?   * Калі мы разам, у нас маразм... (Р. Барадулін). ...калі мы разам ляцім да зор. (М. Багдановіч). І няма ў мяне сёння іншага клопату, іншага абавязку, як проста быць – разам з травой. (А. Разанаў).   * Смерці няма. Гэтаксама няма ад яе пазбаўлення. (Здаецца, Пялевін). Он умер за две неделі до смерті. (БГ). Ніхто не павінен дажыць да смерці. (А. Разанаў).   * – Ну, і пра што “Бандароўна”, як ты разумееш? – Пра тое, што любімую не аддаюць...   * Апошні тыдзень паралельна пачытваў француза Раэля і кітайца Лі Хунчжы. Абодва тэксты (адзін у пдф, другі на паперы) трапіліся цалкам “выпадкова”. Француз кажа, што “навука” мусіць быць рэлігіяй для чалавека, паколькі чалавецтва стварылі іншапланетнікі навуковым шляхам. Кітаец кажа, што “навука” – галоўнае зло, паколькі створаная іншапланетнікамі, каб трымаць чалавецтва пад кантролем... * На заліку па беларускай мове (праф. лексіка). Выкл.: Назавіце перакладчыкаў Бібліі на старабеларускую мову. Студ.: М-м-м-м... Выкл.: Сымо-он... Студ.: Блудны! Выкл.: І Васі-іль... Студ.: А! Дык ёлкі. Быкаў?!   * – Як называлася першая друкаваная кніга на старабеларускай мове? Студ., косячыся ў шпору: – Пластыр!..   * Краіна пад белымі крыламі – гэта калі зверху на яе глядзець. А калі знізу – то пад чорнымі...   * Крывадушнасць і крыважэрнасць толькі фармалёва не аднакарэнныя.   * Народ забіты. Але не ад слова “забітасць”, а ад слова “забойства”.   * Вынік ператварэння мухі ў слана – сланлівая муха.   * – Добры дзень, ці можна заўтра пад’ехаць: фільтр паветраны, калодкі і масла памяняць? – Масла?.. – у слухаўцы чуецца неўразуменне. (Ну вось, думаю, зараз у краму прадуктовую прапануюць звярнуцца ці на хлеб намазаць). – Ну, аліву. Маторную... – А, добра. А масла ваша ці наша? – Ваша (хух, адлягло). Кажуць, “эльф” цяпер бадзяжаць бязлітасна. – Ага, бадзяжаць. У нас нармальнае. А фільтр толькі ваздушны? – Ну так, паліўны мяняў узімку. – І што, думаеце з зімы мяняць не трэба? – Думаю, пакуль не. – Ага, добра. Ну, прыязджайце.   * Феміда ля камедыя. 23/09/21 * Тое, што Айзек Азімаў з беларускіх габрэяў – рэч вядомая. А тое, што яшчэ адзін знакаміты фантаст – Кір Булычоў (насамрэч – Ігар Мажэйка, прозвішча для псеўданіма ўзяў у маці, а імя ў жонкі) паходзіў з беларускага шляхецкага роду Мажэйка герба “Трубы”, ці ведалі?   * З шаноўнай сяброўкай (вельмі крутым археолагам) абмяркоўвалі, што ратуе ў гэтыя цёмныя часы. Сышліся на тым, што – механічная праца. Вось і цяпер матэрыяльчык экстранны вярстаю: больш за сто зносак на 12 стар. Ну, і плюс фарматаванне ды малюнкі. Але ж – насамрэч ратуе.   * Збегчы ад бегатні.   * Кожны баіцца сваёй жонкі. Не кожны мае смеласць у гэтым прызнацца.   * Пры кепскай падвесцы дапамагае… добрая аўдыясістэма.   * Рыбалоўнае. Быццам бы і не мацюкаюся па жыцці. Але ж у часе рыбалкі… Адкуль толькі ўсё гэта вылазіць?   * Беларукая літаратура.   * Гістэрычны час.   * Прынцып стварэння часопіснага нумару падобны да палімпсеста. Кожны вярстальнік ведае.   * Паэзія – езда в незнаемое. (У. Маякоўскі). Паэзія – уводзіны ў невымоўнае. (А. Разанаў).   * У чорным-чорным горадзе, на вуліцы Кузьмы Чорнага, у цёмныя часы...     З чырвонага нататніка Маленькая згадка пра першы дзень працы ў СБП. (У Саюз пісьменнікаў размеркаваўся быў пасля філфаку. Алесь Пашкевіч, навуковы кіраўнік майго дыплома, толькі стаў старшынёй СБП і паклікаў да сябе ў дапамогу.) І вось – мой першы дзень працы. Пэўна, травень 2003-га. У “танкаўскі” (201-ы) кабінет адчыняюцца дзверы – і заходзіць Ніл Гілевіч. Вітаецца, абводзіць прысутных позіркам і пытаецца: “Ну, і дзе тут спадар Івашчанка?” На жаль, не памятаю нагоды яго прыходу (пэўна, Ніл Сымонавіч прынёс рукапіс у “Дзеяслоў”, і Барыс Пятровіч сказаў, каму яго аддаць). Але памятаю, што зразумеў: свой першы дзень працы ў СБП не забуду ніколі.   * Неяк у Прыёмную СБП завітаў чалавек г. зв. каўказскае знешнасці, які адрэкамендаваўся грузінскім літаратарам і папрасіў, каб яму неадкладна выдалі даведку, што гэта сапраўды так. У доказ таго, што ён грузінскі літаратар, наведнік дастаў са сваёй патрапанай валізы кнігі на грузінскай мове, дзе мелася быць яго прозвішча. Натуральна, адпаведную даведку неадкладна пачаў яму выпісваць, падчас чаго выяўляецца, што насамрэч ён асецін, які пасля сумнавядомага канфлікту перабраўся ў Тбілісі, але ўжо шмат гадоў жыве ў Беларусі (здаецца, у Гомлі) з беларускай жонкаю і дзецьмі, а даведка патрэбная, каб працягнуць від на жыхарства. Калі адбывалася гэтае знаёмства, у пакой зайшоў Мікола Якаўлевіч Аўрамчык, які прынёс у часопіс матэрыял (цалкам мажліва, той самы, дзе пралівалася святло на аўтарства паэмы “Сказ пра Лысую Гару”). Ён сеў у фатэль (дыхтоўны чырвоны скураны фатэль, што стаяў у прыёмнай ці не з сямідзясятых гадоў мінулага стагоддзя), чакаючы, калі я вызвалюся. Грузінскі літаратар папрасіў дазволу патэлефанаваць у аэрапорт, дзе запытаўся пра найбліжэйшы рэйс да Тбілісі. Як толькі ён сышоў, Мікола Якаўлевіч падышоў да майго стала і, пабачыўшы там кнігу Барыса Акуніна, якую я чытаў, акругліў вочы: “Скажы, Толя, дык гэта што, і быў той самы Акунін?!” Хто толькі не заходзіў у прыёмную СБП у тыя часу – ад фельд’егера з пісталетам на баку і ўрадавымі лістамі ці характэрных хлапцоў у скуранках да звычайнага ціхага вар’ята ў матроскім касцюмчыку, што завітваў з мэтаю прасушыць абутак... Таму, мабыць, ніхто надта не здзівіўся б, калі б аднойчы адчыніліся дзверы й да нас напраўду зайшоў бы славуты літаратар Рыгор Чхарцішвілі.   * Зранку быў у дзядзькі Рыгора. Яго заўчора выпісалі з кардыялогіі. Аддаў немалую падборку на першы нумар. Ён ужо ў курсе пра пераход на “школьны”. “Вы ж ведаеце (так-так, на “вы” і толькі на “вы”), я пішу тарашкевіцай. Папрасіў жонку, каб набрала наркамаўкай...” Шляхетнасць і тактоўнасць у кожным руху. Пасля візітаў да Барадуліна ў храм можна месяц не хадзіць. 19/01/10   * Днямі наведваў Барадуліна. Адзін вушацкі пісьменнік традыцыйна папрасіў перадаць сваю чарговую кнігу дзядзьку Рыгору. Заадно захапіў свежыя часопіс і газету, некалькі новых кнігаў і новы даведнік СБП... Таксама, “скарыстаўшы магчымасць”, папрасіў Барадуліна падпісаць пляменніку кнігу “Выпаў грук у грома з рук” (пляменніку днём раней споўнілася 10 год, і ён жыве ў адным доме з Народным паэтам). Барадулін з цяжкасцю размаўляе, але – заўсёдныя гарэзлівыя агеньчыкі ў вачох, сыпле вушацкімі досціпамі (на развітанне пажадаў: “Будзь багаты і лахматы” – беларускае зычэнне часоў каменнага веку). сказаў, што напісаў за лета шмат вершаў і хутка прапануе ў часопіс. Маўляў, толькі набраць трэба. Я сказаў, што і ў рукапісным выглядзе за гонар будзе. Але Барадулін, адрозна ад некаторых геніяльных аўтараў, неахайнасці ў здачы матэрыялу не трывае... А сёння, корпаючыся ў тэчцы “мае дакументы”, знайшоў вось гэтую старую спробу. Яна добра легла пад цяперашні спліновы настрой... Калі мы разам – у нас маразм. Калі мы ўдвох, – боб і гарох. Калі нас трое, – няма настрою. Як нас чацвёра, – наогул гора. Калі пяцёра, – я не ў гуморы. Як мы ўшасцёх, – то ўсё нам пох. Як нас сямёра, – па горла мора. А як васьмёра, – раблюся хворы. Як дзевяць нас, – саўсім атас...   І гэтак далей… Хто налівае? 26/09/11   * ...Прыходзіў Піліп Ліпень. Пытаўся, ці чытаў галоўны рэдактар яго новы твор. Сказаў яму, што не ведаю, ці чытаў (галоўрэд знаходзіцца ў камандзіроўцы). П. Ліпень тут жа зрабіў выснову: “Значыцца, не чытаў”. Бо калі б чытаў, то абавязкова адразу ж адпісаў бы аўтару, каб выказаць сваё захапленне. Бо “мой твор распавядае пра...” – на гэтым месцы я ўключаю сваю ўнутраную грамафонаглушылку і займаюся вычыткай дысеру. Хвілінаў праз 15, давёўшы свой расповед праз завязку ды кульмінацыю да развязкі, Піліп Л. сышоў, задаволены ды супакоены. 2006   (Ім)прэза У лістападзе 2005-га нарадзілася ў мяне дачка. А ў сакавіку 2006-га выйшла кніга. Паміж гэтымі падзеямі, у снежні 05-га, я ўпершыню патрапіў на фестываль Бязмежжа, дзе ў мяне напісаўся верш “Яна”. (…) Потым – у траўні – прайшла сумесная прэза дэбютнай кнігі Марыі Барадзіной “Вышэй за паўночны вецер” (серыя “Галерэя “Б”) і майго “Вершnick’а” (першы блінчык серыі “Бібліятэчка “Дзеяслова”). Перад тым увосень і ўзімку мы збіраліся ў Доме літаратара ў межах “Галерэі “Б” і разам з Ігарам Бабковым і ўсімі, хто прыходзіў, чыталі вершы – свае і чужыя. Ігар і прапанаваў запаралеліць нашыя з Марыяй кнігі ў адной прэзентацыі. Марыя як істота нябесная і не надта тусовачная на сустрэчы ў Дом літаратара не прыходзіла. І рыхтавалі прэзу мы, фактычна, без яе – разам з паэтамі і паэткамі, якія былі частымі гасцямі “ГБ”. Паводле задумы чытанні павінны былі рваць усе шаблоны ды схемы – таму вырашылі, што аніякіх прамоваў не будзе, only вершы ў рэжыме jam-сэйшн. То бок прэзентант чытае нейкі свой тэкст, а госці падхопліваюць-адштурхоўваюцца ад яго чымсьці сваім… Схемаў у той вечар было зламана нямала. Распачынаў (ім)прэзу беларуска-індзейскі гурт “ДжамБіБум”, які ўвёў прысутных у лёгкі транс (Туман ярам/ярам далінооою/ туман ярам/ ярам далінооою). Потым я прачытаў “Суфійскі танец” (з задымленага кута пазірае настаўнік / чакаючы, калі зьнікне танцорка / і застанецца танец), і Марыя, з якой мы напярэдадні крыху перамовіліся пра канцэпцыю, замест чытання… пачала танчыць. (Потым Марыя чытала, але танец я запомніў як штосьці абсалютна цудоўнае.) Вядома ж, час сцёр з памяці дакладную храналогію ды паслядоўнасць  – таму вось веельмі прыблізны змест тых джэм-чытанняў: Андрэй Адамовіч дэкламаваў “чаканне букалічнай элегіі” (прысвечанае Тані Нядбай) і, здаецца, “Вітаю, Кох!”; Таня Нядбай хадзіла басанож і дэкламавала сваю “Шэрую мыш” (“Я – шэрая мыш. Кыш-ша! / Я Вас атручу сама. / За сьценкаю – ціша, ціша… / За сьценкаю – ноч, зіма. // А я патрабую сыр. / I Ваш патрабую дом – / Мае трапяткія вус… / ы / Каб не прымарозіць ільдом…”); Сева Сцебурака, які не ведаў пра канцэпцыю імпрэзы (хоць і быў адным з галоўных заўсёднікаў пасядзелак у ДЛ) сказаў душэўную прамову і чытаў “Як выйдзем з Галерэі Б., нас ўсіх пасадзяць на галеры” і, вядома ж, “ўласна кажучы, на ўласнай мове / хочацца толькі зацята маўчаць. / Ў несказаным слове, / нібыта ў замове, / яднаюцца “дзякуй” і “ё.. твою мать”; Віка Трэнас чытала звонкім голасам і перыядычна свісцела ў свісток; Уладзь Лянкевіч спяваў пад гітару пра стронцый і цэзій; прывід Цемрыка Велета перыядычна з’яўляўся з нейкім старым сакваяжам у руках, з якога даставаліся аркушы з вершамі і раздаваліся гледачам… Яшчэ – па-за джэмам – Жана Капуста чытала вершы. Ігар Бабкоў чытаў эсэі пра нашыя з Марыяй кнігі і, здаецца, “Пакуль ты карміў гановерскіх птушак, тут памірала паэзія…” Выступаў рэдактар кнігі Барыс Пятровіч. Быў файны муз. падарунак ад маіх школьна-ўніверскіх сябровак Тані Чы, Наташы Ш. і Ганны Стыксіі з удзелам знакамітага сёння доктара-інфекцыяніста Міколы. На стале стаяла традыцыйнае чырвонае пажарнае вядро з ружай (абавязковы наведнік усіх нашых сустрэч). У якасці разынкі і дэсерту выступала Кася Камоцкая. Разам з Касяй прыйшоў Міхал Анемпадыстаў, які застаўся на афтэпаці, што праходзіла на Залатой горцы і пра якое трэба пісаць асобны пост. Яшчэ меўся быць Валянцін Акудовіч. Але я не памятаю, ці быў ён там насамрэч.   Вандроўны крыжык У маім жыцці былі тры немкі і дзве францужанкі. Распавяду пра першых дзвюх. Мая першая, немка, была ўжо немаладая, дасведчаная й нават, дазволю сабе такі выраз, – патрапаная жыццём. З ёю звязаныя мае першыя незабыўныя адчуванні – волі ды палёту. Яна шмат чаму навучыла мяне. Яна не патрабавала вялікай увагі да сябе. Я ж, зялёны ды недасведчаны, не адразу заўважаў ды разумеў яе капрызаў ды патрэб, хаця з часам зведаў усе яе расколінкі. Дарэчы, аднойчы мы з ёю ледзь не забіліся… Пасля нашага разрыву я не спаў два дні, адчуваючы віну, што сплавіў яе ў Буда-Кашалёўскі раён да новага немаладога кавалера... З другою, францужанкай, мы пазнаёміліся ў Вільні. Быў спякотны летні дзень. Я прыляцеў з Таліна і адразу ж з лётнішча накіраваўся да рынка Гарунай. Там мяне чакала пані, якая запыталася, дзе магла мяне бачыць раней? Можа, на тэлевізіі? Пэўна, гэта быў такі ход спрактыкаванай сутэнёркі. Калі мы ўжо ехалі афармляць нашыя стасункі, я засунуў руку ў скураную схованку-кішэнь ля “тарпеды” й дастаў адтуль драўляны крыж. “Што гэта?” – запытаў я ў пані. “А чорт яго ведае”, – адказала яна. У адказ з адзінай хмаркі над Гарунаем лупанула моцная залева, што ў момант ператварыла выбоіны ў поўныя лужыны, у адну з якіх я й заскочыў на поўнай хуткасці. Мая францужанка (вы ўжо, вядома ж, здагадаліся, пра каго тут вядзецца) стала колам. Летувіска патэлефанавала мужу, той прыехаў разам з сынам. Яны гучна і злоcна размаўлялі па-летувіску, перамяжаючы гамонку расейскімі мацюкамі. “Відаць, датчык заліўся, заўтра ўсё зробім”, – запэўніваў мяне муж. Я вырашыў правесці ноч на Латаку, але ўрэшце, сустрэўшы сяброў, якіх не бачыў сто гадоў (у Вільні так заўсёды чамусьці бывае), праспяваў з імі да раніцы на Замкавай гары… Удзень на Латаку мяне чакаў гаспадар-летувіс, які хацеў зняць з мяне яшчэ сто ойра за замену масла ў каробцы. У той жа дзень, пад Ашмянамі, у нас скончылася паліва, і хлопец-перагон ганяў са мной двойчы на запраўку (зноў жа, у страшэнную залеву), каб завесці нас. Ох, і напакутваўся потым я са сваёй першай францужанкай! Хаця наўрад ці яе рыхтавалі да крымскіх дарог... Той крыж, (пера)асвечаны ў менскім храме, так і вандруе ад аднаго да другога люстэрка задняга агляду.   Ту бі кантыньед. Ор нот ту бі.

КРАЙ ЗАБЫЦЦЯ Раман Прадмова аўтара да выдання ў Беларусі Гісторыя гэтай кнігі пачалася даўным-даўно, у маім савецкім дзяцінстве. Сваіх родных дзядоў я не застаў жывымі. Пра дзеда па бацьку я зусім нічога не ведаў, апроч ягонага імя па бацьку. Пра яго не размаўлялі і не згадвалі, як і пра шмат­лікіх іншых родных, якія нібыта натуральным чынам зніклі, пераўтварыліся ў аб’екты адсутнасці. Толькі нашмат пазней я даведаўся, што бабуля разышлася з ім падчас вайны: ён здраджваў ёй і, да таго ж, быў двойчы акружэнцам – то бок палітычна нядобранадзейным. Дзед па маці памёр ад ваенных ранаў. Ён быў пяхотным афіцэрам, быў тройчы паранены, змагаўся ў Сталінградзе, фарсіраваў Дняпро. У бабулі, маці мамы, захоўвалася дома скрынка з-пад шакаладу, поўная ўзнагародаў: ордэны Леніна, Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, і медалёў, як цукерак, без ліку. У дзіцячых сваіх няхітрых фантазіях я ўяўляў сябе нашчадкам дзеда-ветэрана; марыў, што аднойчы таксама здзейсню што-небудзь гераічнае і мяне ўзнагародзяць перад шыхтам; а пакуль – калі нікога не было дома, прымерваў да сваёй каўбойкі чырвоныя з золатам ордэны, захапляючыся іх цяжкасцю, іх ззяючым звышчалавечым значэннем. Змагацца і паміраць; пераняць чужую ўяўляльную біяграфію як сваю – дзіцё з апошняга пакалення Савецкага Саюза, я быў адкрыты да ягонай героікі, ягоных міфаў і жыццяў камуністычных святых, за якімі не падазраваў магчымасці падману.   Прайшло шмат гадоў. Восем палявых сезонаў я адпрацаваў у геалагічных экспедыцыях на Поўначы. Там я ўпершыню ўбачыў лагеры ГУЛАГа, дакладней, тое, што ад іх засталося: зарослыя маладым лесам дарогі, знесеныя паводкамі масты, баракі з праваленымі дахамі, іржавы калючы дрот паміж упалых вышак. Прырода, у якую некалі ўварваліся лагерныя лесарубы і гарнякі, вельмі хутка брала сваё, і было зразумела, што праз дзесяцігоддзі тут не застанецца амаль ніякіх бачных слядоў. Я вельмі добра памятаю свой першы погляд на гэтыя краі. У горадзе Пячора мы пагрузіліся на верталёт, каб ляцець у горы Прыпалярнага Урала. Стары “Міль” цяжка адарваўся ад паласы, пайшоў, набіраючы вышыню, мільганулі арыштанцкай, паласатай расфарбоўкі трубы ТЭЦ, нізкія рваныя воблакі, стужка Пячоры з россыпам бярвёнаў лесасплаву на водмелях – і раптам, нібыта перабой сэрца, адкрылася ўся тайга – на дзясяткі кіламетраў вакол. Нейкія дзіўныя пралысіны бачыліся сярод тайгі, напаўзарослыя дарогі, цацачныя – з вышыні – будыначкі з праваленымі дахамі, шэрыя і чорныя, з лёгкімі мазкамі бэзавага – цвіў скрыпень, расліна пажарышчаў і пустэчаў; і ўсё гэта, – зноў жа, з вышыні, – ядналася ў нейкую схему, чарцёж, быццам нябачная рука раскідала іх па тайзе, аб’яднала дарогамі, згнілымі мастамі на рэках. Яшчэ не верачы, адмаўляючыся верыць, я паглядзеў на другога пілота праз расчыненыя дзверы кабіны; і ён, зразумеўшы маё пытанне, пракрычаў уголас, перакрываючы грукат турбінаў: – Гэта лагеры! Былыя лагеры!   Я ўжо чытаў Шаламава і Салжаніцына. Але, нарадзіўшыся ў Маскве, жывучы ў Маскве, – ніколі не думаў, што лагеры існуюць у адным са мною часе; у маім часе. Яны нібыта належалі глыбокаму мінуламу, часу маладосці бацькоў; і было немагчыма ўявіць іх у 1996-м годзе. Я сядзеў на лаўцы каля ілюмінатараў, глядзеў уніз, і я ж, быццам закаваны ў капсулу цішыні, быў сам-насам з самім сабой; я адчуваў, што я – сведка; што жыццё змянілася незваротна проста таму, што я ўбачыў тое, што ўбачыў.   Потым былі восем гадоў экспедыцыяў. Кінутыя шахты і штольні, іржавыя рэйкі і ваганеткі, згнілыя дошкі былых баракаў, старыя караванныя дарогі, прабітыя ў падатлівай тундравай зямлі капытамі наўючаных коней. Мы ішлі прасторамі былога ГУЛАГа, збіралі ўзоры мінералаў для музеяў там, дзе калісьці працавалі зняволеныя. Людзей не хапала, і, каб накрыць сеткай пошукаў вялікую плошчу, мы хадзілі ў адзіночныя маршруты, строга забароненыя тэхнікай бяспекі. Чаму я гэта згадваю? Напэўна, таму, што далей гэта адбілася ў лёсе – гэтае пачуццё, калі ранкам ты зашнуроўваеш чаравікі ля вогнішча, і вакол яшчэ галасы таварышаў; але вось ты дашнуруеш, зробіш крок – і ты ўжо адзін, толькі абыякавая прырода вакол, і дойдзеш ты ці не дойдзеш – залежыць толькі ад цябе самога. Ты адзін, і дапамогі не будзе.   Напэўна, гэтае пачуццё дапамагло мне потым. Потым, калі Поўнач адпусціла мяне, калі я адчуў, што яна мне дала, паказала мне ўсё, што трэба было, і далейшыя экспедыцыі будуць толькі паўтарэннем.   Памерла бабуля. Я прыехаў у яе кватэру – трэба было разабрацца з паперамі. У бабулі было два мужы. Адзін мой родны дзед, той самы, што камандаваў ротай у Сталінградзе, і другі, які памёр, калі мне было шэсць месяцаў. Пра яго я нічога не ведаў, апроч імя – Аляксандр Іванавіч, – і спадчыны ягонай: дзвюх вудачак, капелюша і раскладнога зэдліка, што захоўваліся на гарышчы лецішча. Сярод яе папераў я знайшоў дзве афіцэрскія кніжкі. Успомніў, як у дзяцінстве ўяўляў сябе нашчадкам дзеда-героя. І, прываблены цікаўнасцю, разгарнуў кніжку роднага дзеда. Але там не значылася нічога, апроч медаля “За Перамогу над Германіяй” – медаля, які давалі ўсім, хто ўдзельнічаў у вайне. Ужо замёршы, я разгарнуў другі білет. Аляксандр Іванавіч… Падпалкоўнік ВЧК – ОГПУ – НКВД – МГБ. У вайне не ўдзельнічаў. Узнагароджаны… Усе гэтыя ордэны, якія я прымяраў, належалі яму, другому дзеду, другому мужу бабулі, супрацоўніку дзяржбяспекі, двойчы ўзнагароджанаму за 1937-ы год, за год Вялікага Тэрору. І я стаяў з дзвюма гэтымі кардоннымі кніжачкамі ў руках, праклінаючы сябе, праклінаючы бацькоў, – так, яны ведалі, каму на самой справе належалі ордэны, і маўчалі. Стаяў, разумеючы, навошта я вандраваў па Поўначы і Усходу, навошта бачыў руіны былых лагераў, навошта стаяў над безыменнымі магіламі – для таго, каб напісаць кнігу. Кнігу для гэтакіх самых, як я, хто аднойчы разгорне сямейны архіў – і знойдзе там зусім не тое, што чакаў знайсці. Сяргей Лебедзеў   І   Не жилец этих мест, не мертвец, а какой-то посредник... Іосіф Бродскі Я стаю на краі Еўропы. Тут кожная строма над акіянам агаляе жоўтую костку каменя і вохравую, барвовую, падобную да плоці глебу; костка крышыцца пад ударамі хваляў, цела глебы паглынае прыліў. Акіян жа настолькі вялікі, што вочы не могуць ахапіць яго; здаецца, ён навальваецца на таго, хто глядзіць і вось-вось выцісне зрэнкі, як ілюмінатары, хлыне ўнутр, цалкам затопіць розум. І толькі рэдкія думкі, нібы вострыя вулканічныя пікі Мадэйры і Канарскіх выспаў, яшчэ будуць узвышацца над водамі; гэта думкі пра вялікую цягу адсутнасці, пра пустэчу далягляду, думкі, якія клічуць пераадолець іх, уяўленнем падняць з водаў, нібы Атлантыду, новы мацярык, дзе ўсё невядома, дзе прастора не ведае компаса і цыркуля картографа. Тут заканчваецца Еўропа; бераг змяншаецца, нібыта кантынент скурчваецца, і ты ўпершыню адчуваеш, што Сусветны востраў – не выдумка па-ангельску рамантычных геапалітыкаў пачатку мінулага стагоддзя; ты адчуваеш ягоную мяжу, якая супадае з лініяй берага. Ты прыехаў сюды з тайгі і тундры, каб убачыць Геркулесавы слупы, зведаць свет, які спарадзіў атлантаў, што трымаюць змрочны небасхіл тваёй радзімы, удыхнуць з вуснаў Гібралтара жыватворнае паветра лёгкіх Міжземнамор’я, – але сустрэў не міжсценне гэтага свету, а ягоны край: для народжанага ў Расіі тут па-ранейшаму край айкумены, як і меркавалі старажытныя грэкі. Гэты край заключае ў сабе выклік: толькі за падобнымі да смерці безаблічнымі водамі акіяна ляжыць новае, іншае жыццё; суша, зямля – паступовасць, а акіян азначае перапынак паступовасці, патрабуе духоўнага намагання, вялікай мэты, дзеля якой можна адмовіцца ад звыклай цвёрдасці зямлі і ступіць на хісткую палубу. Я стаю на рысе, з якой, здавалася б, можна ступіць наперад, але дзеля гэтага трэба было выйсці на яе з лёгкім сэрцам і вольнай душой. А мае душа і сэрца поўныя памяццю прастораў, якія імкнуцца да Палярнага круга, поўныя іх нематы, што прагне слова, поўныя белі снягоў, якая выядае вочы – белі некранутага ліста – і чарнаты, падобнай да глянцавітай, чакаючай пераўтварыцца ў жар полымя, чарнаты вугалю, – чарнаты ночы, чарнаты шахты, дзе паветра збедненае дыханнем і не ведае світанку. Таму для мяне, калі я выйшаў на край свету, мэта ляжыць не наперадзе, а ззаду: мне давядзецца вярнуцца. Маё падарожжа скончылася, і павінен пачацца зваротны шлях – у слове. Я адчуваю – гэтае пачуццё раптоўнае, хоць выспела яно даўно – што я ў большай ступені еўрапеец, чым жыхары гэтай краіны, якая глядзіць у Атлантыку, як балкон – на вуліцу. Я быў на іншым краі Еўропы, які абрываецца скальнымі ўступамі ў балоты Заходняй Сібіры; бачыў цёмныя задворкі еўрапейскага кантынента, яго фіна-вугорскія каморкі, ягоны тыл, ягоны падмурак; я стаяў у запалярных гарах Уральскага хрыбта, дзе сыходзяцца Еўропа і Азія: на еўрапейскім схіле там расце толькі нізкая, кручаная вятрамі палярная бярозка, а на азіяцкім – высокія, магутныя кедры, якія разломваюць каранямі камень, і ў небе над гарамі счэпліваюцца навальнічныя франты з двух вялікіх раўнінаў. Менавіта там, дзе жыццёвая сіла Еўропы слабее, дзе яе хапае толькі на ягель ды лішайнік, а з-за хрыбта пагражае пераліцца азіяцкае густалессе, густатраўе – я ўпершыню адчуў сябе еўрапейцам. У павольных, цякучых схватках аблокаў я ўнутрана быў з тымі, што прыйшлі з захаду, з боку Інты і Пячоры; шво светаў – Уральскі хрыбет – навучыў мяне пазнаваць сваё і чужое, бо на шве, на стыку абвастраюцца пачуцці, здараюцца не толькі духоўныя, але нават і фізіялагічныя азарэнні: ты гартанню, страўнікам, усёй працягласцю кішак даведаешся, што п’еш цяпер няроднасную табе ваду азіяцкай ракі, і гэтая чужая вада не змешваецца з той, якая ўжо ёсць у тваім целе. Там, на сярэдзіне хрыбта, разважаючы або размаўляючы, спрабуючы нешта запісаць, раптам разумееш: ты выйшаў на край мовы. На азіяцкім баку ўжо даводзіцца прыкладаць нейкія намаганні, каб называць прадметы; яны нібыта ўхіляюцца ад найменавання. Ці інакш – паміж імем і рэччу ўзнікае тонкая і тугая плёнка, падобная да той «кашулі», якой акружанае немаўля ў лоне маці; тутэйшыя рэчы як бы яшчэ не нарадзіліся для той мовы, на якой ты размаўляеш. Мова можа кіраваць імі, можа даваць ім назвы, і яны падпарадкуюцца, але той, хто адчувае, жывая ці мёртвая мова, убачыць, што гэта лінгвістычная каланізацыя. Піхта і хвоя будуць для цябе піхтай і хвояй, але гэтыя назвы застануцца чужымі іх сутнасці, што патрабуе нейкіх іншых сугуччаў і гарманічна адгукаецца толькі на іх. Край мовы, ускраіна еўрапейскага свету; далей – толькі плоскасць балотаў Сібіры. Тут даведаешся, што такое сапраўдная немата: ты можаш казаць, але свет не адгукаецца мове. І ты разумееш, што твая Радзіма – твая мова; яе якасці, яе непаўнавартаснасць – твае неад’емныя якасці і твая непаўнавартаснасць; па-за мовай цябе не існуе. Я ўспамінаю, як ранняй, марознай вясной быў у адной вёсцы: хаты, прыдушаныя зляжалым, шэрым снегам, зацвярдзелыя сляды валёнак і палазоў на дарозе; неахвотнае абуджэнне пасля зімы – у хатнім паветры яшчэ раствораныя калматыя зімовыя сны з пахам вапны і лямца. У вёсцы нядаўна закрылі школу, там было вельмі мала вучняў. Будынак, стары асабняк, забілі дошкамі. Школа стаяла на прыкметным узгорку, і вёска некалькі месяцаў жыла з відам на пакінутую, нібы пры адступленні, былую панскую сядзібу. У школьным кветніку тырчэў помнік касманаўту, быццам той прызямліўся тут і за непатрэбнасцю ў гаспадарцы быў пастаўлены на п’едэстал, пафарбаваны серабрыстай, у тон скафандру, фарбай. У школе, нягледзячы на сцюжу, якая вымарожвала ўсе пахі, пахла сырымі шпалерамі і мышамі. Ля грубкі ў калідоры сядзеў на зэдліку вартаўнік – чалавек з валёнак, ватных штаноў, кухвайкі ды вушанкі; маснічыны рыпелі, і здавалася, што гэта крэйда рыпіць па зацертай дошцы; у замочную шчыліну можна было разгледзець парты і крэслы – нязграбныя, цяжкія, адпаведныя вучнёўскім ранцам; на адной з партаў ляжала чарцёжная лінейка, нібыта настаўніца забыла яе і яшчэ прыйдзе. Вартаўнік сядзеў ля грубкі; каля сцяны ляжалі стосы патрапаных, размаляваных падручнікаў, якія змянілі шмат рук – «Родная речь», чацвёрты клас. Вартаўнік браў па кнізе, раздзіраў пераплёт, змінаў старонкі, каб лепш ўзялося полымя, і кідаў у грубку. «Школу зачынілі, – сказаў ён. – Дроў не даюць. Вось так і палім, размарозіць жа нельга. Бібліятэка вялікая, да красавіка хопіць». Грубку ў зачыненай школе палілі рускай мовай. Як ненавідзеў ты ў дзяцінстве гэтыя кнігі, гэтыя «пытанні да тэксту», адкрэсленыя параграфы «правер сябе», гэты павялічаны, нястрогі, закруглены, – як рагі школьных партаў, каб дзеці не параніліся, – шрыфт! І ты гатовы быў крычаць нема, бо цяпер усё гэта не мела ніякага значэння, як крыўда не мае значэння перад сапраўдным горам. Там, у прыволжскай вёсцы, сярод пакрытых бярозавым падлескам палёў, я даведаўся, што значыць для чалавека яго родная – ужо без двукоссяў, без школьнай павучальнасці – родная мова. Бярозы, снег, дровы, неба, дарога, агонь, дым, мароз – я паўтараў сам сабе словы, якія памятаў крыху меншы час, чым памятаў сябе. Бярозы, снег, дровы, неба, дарога, агонь, дым, мароз – словы разрасталіся, словы былі матэрыяльныя, як матэрыяльная энергія; словы гучалі сімфанічна, адно скрозь другое, але не змешваліся, і мароз быў марозны, агонь – вогненны, дым – дымны; словы рабіліся прасвечанымі, ледзь струменіліся, як чыстае полымя, іх фанетычныя абалонкі гублялі зацвярдзелую выразнасць, і перад поглядам паўставала чыстае рэчыва значэнняў – як кропелька паветра ў каштоўным камені, што па-іншаму пераламляе святло. Кропелька паветра, якая на імгненне, але старэй за сам камень – паветра ўжо было, калі мінерал яшчэ не ўзнік. Вось гэты малы ўдых старэйшага паветра, неад’емная душа слова – ён і рабіў слова сапраўдным, звязаным з жыццём і смерцю, – так я ўбачыў і адчуў тады, у заснежанай вёсцы, дзе белы дах школы пакрыўся плямамі кніжнага попелу – падручнікі гарэлі дымна і брудна, і попел быў металічна-сальным ад густой друкарскай фарбы. Я даведаўся, што руская мова – мая радзіма, мая айчына; тыя, хто насяляе рускую мову – мае суграмадзяне, мае таварышы. І тое, што я цяпер пішу, я пішу не па праву памяці, а па праву мовы; мова жыве тым, што павінна быць на ёй сказана. Я бачу і ўспамінаю; гэтыя радкі неабходныя мне, як піяністу трэба крануцца клавішаў, правяраючы падатлівасць цішыні, перш чым іграць; за імі я чую гук літараў, якія ідуць з цемры. Тут, на краі Еўропы, я бачу на пляжы людзей, цудоўных, як нерэіды або дрыяды грэцкай міфалогіі, якія зрошчваюць чалавека з жывёлай або раслінай, каб атрымаць несмяротную істоту. У выключнай чалавечай прыгажосці ёсць уразлівасць, прадчуванне памірання, якія і вызначаюць яе індывідуальнасць. А ў прыгажосці расліны альбо жывёлы няма трагічнай ноты, радавое замяняе ў ёй індывідуальнае. І тыя, што купаюцца на пляжы бліжэй да дэльфінаў ці архідэяў: рух, цвіценне, спакой, лагода, спачын. Аднак ледзь толькі хаваецца сонца, яны сыходзяць і ніколі не даведаюцца, што ў прыцемках пляж падобны да пампейскага праху – прыліў разгладжвае пясок, які астывае, змываючы адбіткі сцёгнаў, локцяў, ступакоў. Я бачу гульцоў у гольф, якія бясконца паўтараюць урок Дэкартавай геаметрыі, урок артыкуляцыі прасторы, улоўлівання яе ў сетку каардынатаў. Я ўяўляю іх пасярод тундры з мячыкам і клюшкамі – і мне здаецца, яны застынуць, здзіўленыя: бывае столькі прасторы, што ёй нельга авалодаць нават ва ўяўленні; яны пакінуць сваю гульню, пойдуць у розныя бакі, каб пераканацца, што бачнае імі – не дэкарацыя, і ніколі больш не сыдуцца разам, бо там, дзе на квадратны кіламетр, па дадзеных статыстыкі, прыходзіцца менш за адну сотую чалавека, яны расшчэпяцца на гэтыя сотыя, тысячныя, стануць памылкай, недакладнасцю, згубяцца, як трэція або чацвёртыя лічбы пасля коскі, якімі можна пагрэбаваць у разліках. Я бачу кавярню ля акіяна, дзе кожны вечар мацнеючы брыз зблытвае абрыўкі размоваў на дзесяці мовах, гуляецца імі, нібы сінхраніст-перакладчык на канферэнцыі, які ўключае на гучную сувязь то французскую, то нямецкую, то польскую мову, – і ўспамінаю могілкі ссыльных, дзе гэтаксама змешваліся мовы і маўленні імёнаў, што прагаворваў чалавек, які па ўласнай волі стаў там вартаўніком. Не было ні крыжоў, ні агароджаў, ні магілаў, толькі ледзь прыкметныя канаўкі, што заплылі вільготнай вясновай зямлёй, над якімі ён на памяць прамаўляў імёны. Чужыя гэтым месцам сугуччы падалі ў зямлю як насенне, і здавалася, быццам гэтая малітва, складзеная адзіным, хто выжыў, але амаль страціў памяць і розум, каб умясціць усіх тых, каму не было іншага прытулку ў свеце. Я бачу роўны асфальт шашы – і ўспамінаю паўночны тракт, які вёў на залатыя прыіскі. Па ім рухаліся вахтавыя «Уралы» і «Камазы», усюдыходы, бульдозеры, узбочыны яго прапахлі салярнымі выхлапамі, абветрыліся да алеістай скарыначкі, хрумсткай пад ботамі. Магутныя машыны ішлі па адной і караванамі, з высокай кабіны было відаць, як разбягаюцца ад шуму матораў тундравыя зайцы, узлятаюць курапаткі, сыходзіць, свідруючы ваду, рыба ўверх па ручаях; здавалася, што гэтая нізінная мясцовасць, якая нараджае толькі сухотачныя дрэвы, замірала пры выглядзе рабрыстых колаў, ільсняных бульдозерных нажоў, гатовых растаптаць імхі ды ягаднікі, распароць тонкую глебу. Але раптам за стромкім спускам адкрывалася Цар-Лужына: так яе называлі ўсе кіроўцы. Адны казалі, што гэтае месца праклятае шаманамі, якія помсцілі за тое, што ў свяшчэннай гары прабілі штольні на золата, іншыя – што тут быў мор аленяў, трэція – што ў завею тут замёрз цэлы этап, некалькі сотняў арыштантаў, якіх гналі на прыіскі ў саракавыя гады. Наогул жа кіроўцы былі народам спрактыкаваным, непрымхлівым, які не верыў ні ў Бога, ні ў чорта, але чалавечы розум і на самой справе не мог справіцца з відовішчам Цар-Лужыны: здавалася, што гэтае месца адзначанае асаблівай пячаткай, у яго ёсць свой страшны і помсны характар, які спіць зімой і ў летнюю засуху, але прачынаецца, калі растае снег альбо ідуць зацяжныя дажджы. Аб’ехаць Цар-Лужыну было немагчыма: доўгая паласа забалочанай зямлі, насычанай водамі расталай вечнай мерзлаты, цягнулася між двума градамі пагоркаў на сотню кіламетраў. І калі машыны тармазілі, не даязджаючы да краю Цар-Лужыны, перад вачамі паўставала драма месца: зямля навокал быццам хадзіла ходырам, усё было заліта гнілой, іржавай вадой, з якой тырчалі перацертыя гусеніцамі, разадраныя ў дранку бярвёны і дошкі, падрапаныя жалезам камяні, раздушаныя бочкі сапёрных пантонаў, якімі хтосьці спрабаваў замасціць Лужыну, знікаючыя астраўкі жвіру і пяску – сляды спробаў зрабіць насып праз земляную прорву. У баку выступаў з балота, губляючы апошнюю фарбу, чэрап трактарнай кабіны, высілася сагнутая страла пад’ёмнага крана. А па берагах Лужыны рос дзіўны лес: дзясяткі ўбітых у зямлю жалезных трубаў і бетонных паляў, частка з якіх была выварачана, – на іх накідвалі петлі лябёдак з машынаў, якія загрузлі. Тут жа валяліся раскасмачаныя лопнутыя тросы, якія не вытрымалі мёртвай хваткі Лужыны: кожны з дзясяткам вузлоў. Калі падысці бліжэй, ступаючы асцярожна, каб чобат не праваліўся ў падсохлую клейкую жыжку, можна было ўбачыць рэшткі малых драмаў, адчайных спробаў пераправіцца, калі на прыісках спынялася праца; патрэбныя былі паліва, выбухоўка, ежа, а ў аэрапорце непагадзь прыціскала да бетонкі верталёты, і начальства збірала ў дарогу дзве-тры машыны, абяцаючы кіроўцам усё, што тыя папросяць, каб толькі груз быў дастаўлены па прызначэнні. Так паўстала сярод кіроўцаў каста знаўцаў Лужыны, паўночных аўгураў, якія варажылі па ўзроўні вады, па звярыных слядах на паверхні Лужыны – лічылася, што лось альбо казуля выберуць самы сухі шлях; адны з’язджалі ў бок, каб рызыкнуць у новым месцы, іхнія машыны доўга потым выцягвалі трактарамі на край Лужыны; большасць жа спрабавалі пераправіцца па старой каляіне. Сляды гэтых пераправаў і былі бачныя на беразе Лужыны: рассыпаныя кансервы, уціснутыя коламі ватоўкі, дошкі з бартоў машынаў, бляха, якой аббіваліся вахтавыя будкі, лаўкі, печкі – усё кідалася ў каляіну, каб машына рухалася, і ўсё нястомна паглынала Лужына. Часам Лужыну ўспушвала, на яе паверхні з’яўляліся спарахнелыя, перавараныя сокамі зямлі рэчы-мерцвякі; быццам падавіўшыся, лужына вывяргала з сябе брызент, шыфер, буравыя трубы, прыкіпелыя адна да адной, як спечаныя ў гіганцкае падабенства выкарчаваных пнёў, выплёўвала смецце, выкінутае ў яе, бутэлькі, пакеты, выціскала з камяком зямлі шкілет лісы, што паквапілася на аб’едкі, і зноў за дзень ці за два заглынала адрыгнутае. Калі караван падыходзіў да Лужыны, кіроўцы доўга палілі, а пасажыры разыходзіліся па баках: Лужына дзіўна прыцягвала да сябе, прымушала глядзець і глядзець на сябе, як глядзяць на вывяржэнне вулкана ці вада­спад. Вільготная, хліпкая, успрымальная існасць зямлі адкрывалася ў ёй; глотка без рота, расчыненае ўлонне, Лужына не глядзела на людзей, а наадварот, убірала позіркі, як убірала ў сябе чалавечыя намаганні і працу машынаў. Здавалася, у Лужыны няма дна, інакш на яе месцы даўно б ужо ўзнікла гара бярвення, пяску і жвіру. І там, у глыбіні, марудна рухаліся ў плынях вадкай зямлі патанулыя трактарныя гусеніцы, колы машынаў, бочкі, тросы, дамкраты, дошкі, рыдлёўкі, ломікі, шлангі помпаў, пра­алееныя ватоўкі і рукавіцы – цэлы пахаваны Космас прадметаў, у чыёй строгай форме чалавечы розум увасобіў усё, што мог супрацьпаставіць адмаўляючай форму стыхіі Лужыны, увасобіў, кінуў у бой – і адступіў у бяссіллі, а чэрава Лужыны толькі разбухла ад праглынутага. Я бачу аўчарку, якую мужчына вядзе на павадку па набярэжнай; сабаку горача, ён нязграбна ступае па гарачых каменных плітах, ашалела дыхае, высоўваючы ружовы, з бэзавымі пражылкамі язык; ён варты жалю, гэты сабака, перакормлены і стары, звыклы да ашыйніка, абыякавы да азызлых галубоў, якія шукаюць крошкі ў стыках плітаў, але мне яго не шкада: я памятаю іншых аўчарак, памятаю цягучую, густую сліну, якая звісае з верхніх іклаў, ружавеючае, рабрыстае, як рассечаная туша на прылаўку, паднябенне ў пашчы, памятаю брэх, у якім ужо няма нічога сабачага. Звычайна гук брэху, якім бы азвярэлым ён ні быў, нагадвае пра гарадскі сквер ці вясковую вуліцу – па далёкіх водгуках сабачага брэху, чутных у лясной, балотнай ночы, разумееш, што дзесьці блізка жыллё, людзі, начлег. Але брэх канвойных аўчарак – не брэх сваркі, бойкі, бегу, палявання. За арыштантам не трэба гнацца, ён аддадзены ў поўную ўладу сабаку, аднак у вачах, што закаціліся ад натугі, у камяках гукаў, якія рвуцца з глоткі, камяках, падобных да здушаных зародкаў словаў, ёсць такая ступень нянавісці, у якой жывёла ўзыходзіць ужо да чалавечага адчування; чалавечая – па прыродзе пачуцця – нянавісць, прышчэпленая сабаку, аказваецца большай і мацнейшай за яго самога, і ён павінен сарваць яе на арыштантах: калі ён не паспее гэтага зрабіць, нянавісць разбурыць слабы розум, разарве галасавыя звязкі, звядзе сківіцы. І таму брэх канвойных сабак, нават калі ён нягучна разносіцца ў далёкім куце чыгуначнай станцыі, дзе па калідоры пашыхтаваных у дзве шарэнгі салдат з сабакамі пераганяюць з машыны ў вагон зэкаў, – брэх гэты адразу нагадвае пра жаўтлявыя, быццам пракураныя, іклы, пра нянавісць, якая падзяляе чалавека і жывёліну глыбей, чым чалавека і чалавека, бо жывёліна ідзе ў ёй да канца, да самастраты, да хрусту сухажылляў і пазванкоў; пра нянавісць, выплюхнутую з брэхам у паветра тысячаў месцаў, якая нікуды не падзелася, якая жыве ў сабачых і чалавечых нашчадках, якая была ўвабраная з разбаўленым малаком, з мозгам разгрызеных костак. Я бачу рыбакоў, кончыкі іх вялікіх спінінгаў свецяцца ў прыцемках, нібыта яны ловяць на гэтае зеленаватае свячэнне лятучых рыб; пасля лоўлі рыбакі ідуць у рэстаранчык на беразе, выпіваюць піва ці віна, пакуль рыбу растрыбушваюць і чысцяць на варыўні; асабліва добра ідзе да яе мясцовае белае віно ў бутэльках з блакітнаватага шкла, чыстае і лёгкае, з ледзь адчувальнай гарчынкай; гэтае віно не ап’яняе, не ўзбуджае, не абцяжарвае, а быццам бы абмывае пачуцці. Ты робіш глыток гэтага віна, і жанчына, якую ты сустрэў і пакахаў тут, мяккія путы пасцельнай бялізны, двойчы салёны – ад марской вады – пот, рыжы пылок бессаромных пальмавых суквеццяў на яе скуры – усё гэта аддаляецца, і само жаданне раптам робіцца амаль бясполай пяшчотай, адчуваннем, што яна – толькі сасуд свайго жыцця, недаступнага для цябе. Ты глядзіш ужо не на яе, а на тое, як жыве ў ёй яе жыццё, незнаёмае, можа быць, і ёй самой; як адлівае і прылівае кроў, загараецца румянак, курчавяцца валасы. Гэтая паўсядзённасць яе цела становіцца для цябе каштоўнай і неабходнай; хочацца ўзяць яе за руку, каб адчуць пульс: біццё сэрца, якое ўзнікла ў целе ейнае маці, з нічога, з некалькіх клетак. Ты ведаеш, што бліжэй, чым яна, у цябе нікога не было; але і яна – не блізкая. Прыносяць рыбу, ёй – дараду, табе – рыбу-меч, бо мяса рыбы-меч не падобнае да рыбінага; у яго буйныя валокны, яно выглядае як выбеленая ялавічына, і толькі таму ты можаш яго есці. І ты мог бы расказаць ёй, чаму ты адводзіш погляд ад яе талеркі, п’еш віно і глядзіш у акіян, і яна – што ўсё адчувае, усё разумее – адчула б цябе і зразумела б, але ўсё роўна гэта быў бы толькі расповед; ёсць тая канчатковая пэўнасць вопыту, якую немагчыма падзяляць. Таму ты сочыш за рыбакамі на беразе, глядзіш, як дрыжаць і гнуцца спінінгі, калі яны цягнуць рыбіну на бераг, і ў гэтых выгнутых тонкіх трысцінах угадваеш гэткія ж гнуткія галінкі дзікіх парэчак на беразе паўночнай ракі, абцяжараныя бледнымі, ружаватымі на прасвет, вадзяністымі ягадамі; у кожнай ягадзіне, працятай бялявымі жылкамі, спеюць слабыя зярняткі, а ліст парэчкі ўжо вяне, хоць яшчэ зялёны. Рачная вада купае лісце і гронкі ў сваёй плыні, далей празрыстасць пераходзіць у цемру і ў аб’ём колеру: там вір, вада кружыць павольна, густа, і на яе паверхні трымаюцца, быццам сляды ад кропляў, упалых у зацвярдзелы расплаў шкла, лёгкія кругі – гэта харыусы хапаюць насякомых. Лета цячэ пад ухіл, мацнее ранняе цемрыва, халаднеюць раніцы, і вецер кідае лёгкакрылых стракозак на ваду, нібы вымятае смецце – лускавінкі, крылы – з праёму між ваконных рамаў; харыус – рыба смерці, рачны паляўнічы – глытае мух, камароў, стракоз, каб неўзабаве сысці ўніз па плыні, забіцца ў прыдонныя ямы, замерці ў нежывым сне да вясны; вясёлкавыя крылы ўсплёскваюць, і бліскаюць у вадзе вясёлкавыя целы рыбінаў. Прывал. На шосціку сыходзіць парай кацялок, гатуецца юшка; харыус далікатны, яго нельга варыць доўга. І як далікатэс – свежае мяса рыбы, перацертае з соллю і перцам, прытушанае пад гнётам, якое сыходзіць сокам. Але потым вы ідзяце маршрутам уздоўж ракі, сцежка пераскоквае з берага на бераг, і на адной з пераправаў хтосьці наступае нагой на чалавечы чэрап, які захрас сярод камянёў, парос асклізлай зялёнай цінай. Чэрап. Чэрап у вадзе. А вышэй па плыні – падмытая строма, чорная тарфяная туша. У торфе – яшчэ чарапы, косці, паўсатлелая, друзлая, як журавіны, што праляжалі зіму пад снегам, плоць; лагерныя могілкі, якія пачало размываць, калі рака змяніла рэчышча і сышла ў новую пратоку. І ты ванітуеш з’едзенай рыбай, у мясе харыуса – гэтая плоць, і ты ўжо – людаед, і ўсе вы – людаеды, бо елі гэтую рыбу, пілі гэтую ваду, у якой раствораныя нябожчыкі. Цябе ванітуе, але забруджанасць не праходзіць, яна ў тваім целе, у тваёй крыві назаўжды. І ты праклінаеш спінінг, лёску і насадку: у тваёй губе цяпер тырчыць кручок з «бародкай», ты праглынуў блешню, што раздзірае кішкі. Рыбіныя шкілецікі, выкінутыя ў раку, і чалавечыя косці – ты раптам ўсведамляеш, што заўсёды быў звяном у ланцугу паглынанняў, памяць твая служыла прыладай забойства: у ёй было занадта шмат цябе самога, і сваім жыццём, паўнакроўным, моцным, ты як бы настойваў, што няма смутку, няма стратаў быццю – жыццё ўсё пераможа, усё згладзіць. І тады ты разумееш, што смяротнае прычасце прынятае табой цяпер не выпадкова. Праз яго, як праз зноў здабыты дар бачання, ты бачыш сваё цела, сваю памяць, свой лёс як перадпадрыхтоўку: спадчыну крыві, спадчыну ўспамінаў, спадчыну чужых жыццяў – усё прагне слова, шукае мовы, шукае да-выканацца, адбыцца да канца, быць спазнаным і аплаканым. Ты бачыш і ўзгадваеш; і гэты тэкст – як помнік, як сцяна плачу, калі мёртвым і тым, хто аплаквае, няма дзе сустрэцца, апроч як ля сцяны словаў – сцяны, што яднае мёртвых і жывых.   ІІ Летнія дні, доўгія, прасторныя, як анфілада светлых пакояў; дні, калі ў прыродзе ні ў чым няма стратаў, сон кароткі, а абуджэнне надыходзіць на досвітку – летнія дні, лета жыцця! Восеньская памяць паглынае згасанне прыроды, пераход ад аб’ёму лістоты да пустаты абляцелых лясоў, і гэтае пераўтварэнне працягваецца ў ёй, нібы яе сілы падточаныя хваробай. Цемра зімовых дзён памнажае лакуны памяці, пакідаючы ёй кола святла настольнай лямпы; ад аднаго ўспаміну да іншага трэба ісці, нібы па снезе ад вёскі да вёскі, угрузаючы, збіваючыся з дарогі, толькі слыхам улоўліваючы шляхапаказальную нітку – гуд правадоў. Памяць вясны нясмелая, няўпэўненая ў сабе самой, падобная да сноў таго, хто ачуньвае: ломкія, як лёд ранішніх прымаразкаў, не падмацаваныя яшчэ сіламі цела. І толькі памяць лета кажа: запамінай, усё гэта было з табой і ўжо не паўторыцца, але ва ўспаміне ўсяму знойдзецца месца; запамінай – вось сіняя гронка дэльфініума, якая хіліцца ад гушчыні колеру, вось смуглавата-шызыя ягады ядлоўца, з водарам смалы – чыстым драўнінным потам, вось мятлік-аўсянка, які ляціць бязвольна, нібы вецер нясе кавалачак белай тканіны; запамінай – і гэта будзеш ты: дэльфініум, ядловец і мятлік, яны стануць асновай тваіх пачуццяў і думак, дапамогуць табе, калі пачуццё будзе шукаць словы, а думка – вобраз. Запамінай – у паўнаце прысутнасці ў жыцці, і гэтая паўната захаваецца ў табе, большае адродзіцца праз меншае – мятліка, ядловец, дэльфініум. Жнівень – месяц твайго з’яўлення на свет; ты быў народжаны летам, і свет паўстаў табе летнім. Была спякота, градуснік цягнуўся да адзнакі трыццаць шэсць і шэсць; цяпло цела супала з тэмпературай паветра, і ты, напэўна, адчуў, што свет прымае цябе. Тое немаўля, што выглядае на фотаздымках з карычневага і жоўтага, у клетку, вазка, глядзіць, яшчэ не належачы цалкам жыццю, – такі выраз твару бывае ў гледачоў у кіно, якія паддаліся ўражанню, але не могуць удзельнічаць у тым, што адбываецца на экране, – тое немаўля, думаю, памятае першыя імгненні быцця з удзячнасцю. Яны сталі пачуццёвай асновай любога іншага ўспаміну, прыўносячы ў яго, якім бы ён ні быў, упэўненасць, што жыццё ўсё ж павернута да чалавека светлым бокам, што ён яму неабыякавы. І нават калі ён пакінуты ім – гэта як марскі адліў, калі прыцягненне нябесных целаў ужо ўзрошчвае за даляглядам хвалю прыліву. Жнівень – у жніўні ты ўпаў, узлезшы на край вазка, паваліўся разам з ім на камень; кроў пырснула з разбітых вуснаў, рот пераўтварыўся ў рану, малочныя зубы выкрышыліся; ты адчуў боль, які на гады наперад абярнуўся коснаязыкасцю, металічнымі дужкамі брэкетаў, з заўсёдным жалезным прысмакам крыві; боль, што знявечыў, паралізаваў мову так, быццам любое слова працісквалася праз прэнты яе кратаў. Аднак калецтва не ператварыла цябе ў ізгоя, як гэта часта бывае сярод дзяцей; наадварот, дзякуючы яму ты стаў старэйшым за сваіх аднагодкаў. Але прычынай таго былі не боль, не перанесеныя пакуты, якія часам робяць больш дарослым. Не прамоўленыя, не прагучалыя тады, калі іх хацелася вымавіць, словы назапашваліся ў табе; іншыя дзеці збіралі машынкі ці, хто старэйшы, паштовыя маркі, а ты пачаў калекцыянаваць словы. І як простакутнік маркі азначаў для кагосьці абяцанне іншага жыцця, у якім ёсць іншыя краіны, слава і здзяйсненні, настолькі вялікія, трыумфальныя, што твар героя, выпраменьваючы ў прастору ягоны партрэт, адбіўся і на марках, на самых малых часцінках мазаікі свету, – так ты ў любым слове адчуваў водсвет таго большага жыцця, з якога яно прыйшло. Менавіта гэты, сапраўдны і глыбокі, узрост, схаваны пад вонкавым узростам дзяцінства, узрост маўчання і жыцця сярод словаў, размоваў – са словамі, зрабіў магчымымі ўсе тыя разуменні, якімі рухаўся ў дзіцячыя гады мой лёс. На маім нараджэнні настояў чалавек, якога я буду называць Другі дзед – так я пра сябе зваў яго ў дзяцінстве; зразумела, у яго былі імя, імя па бацьку і прозвішча, але яны неістотныя; дзіцячае ўспрыманне дакладна ўлавіла прыхаваную ветлівасцю надзвычайную адчужанасць гэтага чалавека. Ён не тое каб трымаўся адчужана, быў замкнёны, справа была не ў паводзінах і характары; ён быў адчужаны ад жыцця амаль што ў юрыдычным значэнні слова і толькі з прычыны гэтага адчужаны і ад людзей. Усё, што адбывалася ў цяперашнім часе, адбывалася не з ім, а па датычнай да яго – але не ад адсутнасці ўспрымальнасці, а таму, што ён як бы ўжо пражыў жыццё, існаванне сталася даўжэй за лёс, і ні адна падзея не магла цяпер яго закрануць; на ўсіх падзейных чарцяжах яго фігура была як бы выпушчаная, нібы ён быў пакараны – пакінуты – адчужаны. Другі дзед быў сляпы. Сляпога цяжка апісаць знешне; невідушчыя вочы не проста пазбаўляюць чалавека адной са звыклых дэталяў аблічча – яны ствараюць адчуванне, што загана гэтая больш, чым загана ў знешнасці і ў органах пачуццяў, што сляпы нядзеяздольны і ў нейкіх іншых, чым арыентацыя ў прасторы, зносінах. Вочы – нешта неверагоднае для гладкага, шчыльнага, непранікальнага, як сцяна, чалавечага цела; яны падаюцца згусткамі энергіяў іншага роду, чым тыя энергіі, што знаходзяцца ў крыві і цягліцах. Там – крывяныя цельцы, формулы расшчапленняў і ператварэнняў; у вачах – нешта на парадак больш таемнае пры ўсёй іх відавочнай адкрытасці. Час ёсць святло, як кажуць фізікі, святло ўваходзіць у чалавека праз вочы; можа быць, яны ёсць орган часу. Той жа, хто сляпы, як бы страчаны ў часе, не зусім дакладна прысутнічае ў кожным імгненні; і гэтая страчанасць робіць крыху змазанымі знешнія яго рысы, быццам чалавек торгнуўся, калі яго фатаграфавалі. Таму Другі дзед не затрымліваўся ў сятчатцы таго, хто глядзіць, прасочваўся скрозь яе, заставаўся смутным сілуэтам; ты хутчэй запамінаў яго профіль, чым фас, ён заўсёды нібы апынаўся павернуты бокам, нечым заслонены, знаходзіўся быццам бы ў натоўпе, сярод кагосьці, нават калі быў адзін; запаміналася адзенне, можа быць, разварот плячэй, нешта з хады, але ўсё гэта не стварала суцэльнага партрэта. Цяпер, спрабуючы ўявіць ягоны твар, я бачу нейкія моманты ўспамінаў, у якіх ён абавязкова павінен быць, бачу фатаграфічна дакладна, але твару там няма; ён нібы засвечаны. Я магу пералічыць знешнія прыкметы – сярэдняга росту, хударлявы, сівавалосы, але ключ да апісання ляжыць не ў іх; хутчэй – у тым пласце ўспрымання, дзе ўражанне ўжо не звязанае наўпрост з тым, што мы бачым. Другі дзед – толькі так; калі ты прамаўляў яго сапраўднае імя, табе здавалася, што ты кідаеш цыдулку праз узараную следавую паласу, што апярэзвае мяжу, але цыдулка заўсёды не далятае, падае на паўдарозе; ты клічаш чалавека па імені, але гук гэтага імя не спараджае паміж вамі ніякай узаемнасці, ніякай блізкасці; ананімны лічэбнік – Другі дзед – адказваў сапраўднаму твайму адчуванню. Другі дзед не быў мне сваяком; сусед па дачным участку, сляпы дзед-садоўнік. Усё мінулае жыццё быццам бы сцягнуты жорсткім контурам армейскага ці нейкага іншага кіцеля, ён насіў цяпер толькі мяккія, адпавядаючыя вольнасці цела ільняныя тканіны; ён аслеп даўно, за дзесяцігоддзі да майго нараджэння; ён як бы прайшоў скрозь сваю невідушчасць, скрозь звычкі, занявольваючыя сляпога ў яго слепаце, і быў вольны ў няздольнасці бачыць; ён звёў сваё жыццё да некалькіх маршрутаў, галоўны з якіх быў з хаты на лецішча і назад, у побыце даверыўся хатняй работніцы – і з гадамі на слых і дотык стварыў у галаве вобраз тае ўсечанае прасторы, якую адвёў сабе для жыцця. Па сутнасці, ён жыў на некалькіх выспах, дзе была цвёрдая глеба знаёмых гукаў, пахаў, дакранальных адчуванняў; ён жыў, можна сказаць, сярод гэтай глебы, успрымаючы яе ўсім целам, абапіраючыся на яе, і ў гэтым сэнсе яго становішча было нават больш устойлівым, чым становішча відушчага. Адзінае, што для яго было небяспечна – навізна. Новы масток праз канаву, новыя дзверы ў пад’ездзе, зменены прыпынак аўтобуса разбуралі той муляж, які Другі дзед выляпіў з гукаў і цялесных уражанняў; для відушчага гэткае разбурэнне непрыкметнае менавіта як разбурэнне, ён бачыць толькі змену, а сляпы бліжэй да сапраўднага разумення рэчаў: навізна – гэта смерць, абнаўленне – забойства; і таму, хоць і не толькі таму, Другі дзед ставіўся да мінулага больш сур’ёзна, чым іншыя людзі. Кім быў Другі дзед раней, ніхто не ведаў; на дачных участках ужо амаль не засталося старажылаў, якіх можна было б распытаць. Дачнае жыццё схіляе да знаёмстваў, да калекцыянавання біяграфіяў і мясцовых знакамітасцяў – а гэта лецішча такога-та! – але Другі дзед заўсёды існаваў па-за гэтымі расследаваннямі. Ён здаваўся прывабна нецікавым: на яго тле кожны здаваўся кімсьці крыху больш значным, чым быў на самой справе; Другі дзед ўяўляў сабой ідэальную выгарадку, размыты заднік сцэны, апафеоз непрыкметнасці – не сціпласці, не ўмення застацца ў ценю, а менавіта непрыкметнасці; сціпласць і ўменне не вытыркаць сябе – адметныя рысы, а ён якраз не меў адрозненняў. Не мімікрыя, не маскіроўка, а ўсёеднасць існавання, поўная да ўсяго прымальнасць, незаўважнасць як вытворная ад няздольнасці ці нежадання хоць неяк пазначыць сябе, праз слова або ўчынак праявіцца ў пэўнасці ўласных рысаў. Другі дзед быццам бы жыў так, каб ніколі не звярнуць на сябе ўвагу жыцця, і дасягнуў у гэтым амаль манаскае дасканаласці. Старшы бухгалтар якога-небудзь трэста; рэшткі звычкі кіраваць выяўляліся ў ім, але ўжо зусім слаба, калі ён па-асабліваму важна сядаў за стол, узважваў у пальцах асадку, каб распісацца на квітанцыі; здавалася, што вочы яго за дымчатымі акулярамі з’елі лічбы. І толькі сёй-той з вясковых старых – лецішчы стаялі там, дзе калісьці быў грыбны ўскраек ляска за вёскай – казаў, што Другі дзед зусім не бухгалтар. Вёска дае іншы позірк на людзей, іншую чуласць да лёсаў, чым горад, там па-іншаму адчуваюць дачыненне чалавека да дзяржавы, калі б ён быў у мінулым толькі паштальёнам ці ляснічым – і старыя лічылі, што Другі дзед «з душком»; «казённым ботам пахне». Зрэшты, вясковыя далёка ў сваіх здагадках не ішлі – міліцэйскі рахункавод або гаспадарнік; казённы бот, на іх думку, пах слабавата. Але дачнікі мералі меркамі не горада нават, а дачнага жыцця. Валоданне лецішчам у тыя часы і сярод тых людзей успрымалася як свайго роду амністыя, адпушчэнне мінулага, якім бы яно ні было; не ўяўных або сапраўдных грахоў, а мінулага як такога. Мінулае жыццё рабілася пачастункам, які можна падаць як нешта неабцяжарвальна смачнае да гарбаты, да вячэрняй гутаркі; на лецішчах сяліліся жыць, каб перагледзець памяць, у рэтраспектыўным поглядзе перабудаваць яе, старанна і разборліва запэўніцца ў дабраякаснасці пражытага. Дачнікі адчувалі няпэўнае падабенства лёсаў, роднаснасць стаўлення да жыцця; апынуўшыся ў суседстве адзін з адным, яны раптам выявілі сябе як супольнасць: ім усім было што забываць, што падчысціць у мінулым; і дачнае існаванне ў гэтым сэнсе ўспрымалася як іншае – наступнае за ўжо пражытым і асобнае ад яго – жыццё. Наўрад ці сярод таго, пра што яны хацелі б не памятаць, былі маральна непапраўныя ўчынкі. Не, хутчэй само становішча сярэдняй рукі начальства, якое прадугледжвала крыху большую маральную канформнасць, чым тая, якую чалавек можа праяўляць, не ўступаючы ў тлумачэнні з самім сабой, – вымушала іх цяпер прыняць паважны выгляд, ператварыцца ў маладжавых старых, якія невядома як сталі старымі, – старых пустых, ад якіх павявала празмернай увагай да цялеснага, як бывае ў атлетаў. Яны былі тымі абстрактнымі «пажылымі людзьмі», якім трэба саступаць месца ў электрычцы і аўтобусе, малюначкам да адпаведнага радка ў правілах праезду. І вядома, пытанне, кім калісьці быў Другі дзед, проста не магло прагучаць у гэтым коле – гук не сустрэў бы паветра; там усе былі прыстойнымі людзьмі, і гэтае словазлучэнне – прыстойны чалавек, не годны, не добры, а менавіта прыстойны – было вышэйшай дачнай пахвалой. Па сутнасці, гэта і аб’ядноўвала ўсіх дачнікаў: яны здолелі выйсці з няпростага часу прыстойнымі людзьмі – гэта значыць людзьмі, пра якіх паводле розных прычынаў ніхто не скажа нічога кепскага. На першы погляд лецішчы былі аазісам, астраўком прымірэння, спакою, дружалюбнасці. Але дзеці – дзеці адчувалі, што ўсё гэта паказное, няшчырае: нас занадта жорстка і дбайна выхоўвалі, не ведаючы ні даравання, ні літасці ў маральных пытаннях. У галовах у дарослых была выразна акрэсленая вобласць зацьмення, і калі гэтае зацьменне надыходзіла – скраў, схлусіў, не выканаў абяцанні, то пакаранне было гэткім жа неадпаведным – не па жорсткасці, а па гатоўнасці адмовіцца ад сына ці дачкі, імгненна стаць ім чужымі людзьмі, – што здавалася, быццам гэта не дзіця, а вораг, падманам пракраўся ў сям’ю, падменены ў радзільні. Родныя разыгрывалі цэлую сцэну: ці наш гэта сын? ці нашая гэта дачка? І я памятаю, як адзін мой сябар, васьмі гадоў ад роду, не вытрымаўшы гэтых пытанняў – разбіралася справа аб крадзяжы сліваў, – раптам падступіў да сваіх бацькоў і стаў гучна, уголас, паўтараць: я ваш сын! я ваш сын! я ваш сын! – і яны адступілі, яны не ведалі, што рабіць з хлопчыкам, які дрыжэў, бо згубіў сандалік, што расшпіліўся, які крычаў без злосці, без упартасці, з раптоўнай цвёрдасцю слабога: я ваш сын! я ваш сын! я ваш сын! – яны, дарослыя, баяліся ў гэты момант васьмігадовага дзіцяці, стаялі, маці, бацька і гаспадар саду, пакуль хлопчык не змоўк, не залез у канаву і не заплакаў. Дзяцей нібыта рыхтавалі да жыцця, у якім кожны ўчынак дрэнны не сам па сабе, а таму, што ён кідае цень на родных, прымушае прыгледзецца да іх – хто выгадаваў дзіця такім? – а родныя вельмі не хацелі б, каб да іх прыглядаліся; у выніку ўзнікала вымарачная маральнасць, і ўсё насычалася ўзаемнай карэктнай двудушнасцю: заклік не хлусіць, суправедзены страхам, толькі памнажае хлусню і прымушае хітрыць у ёй. Дзяцінства на тых лецішчах – іх даўно ўжо няма, яны сталі прыгарадам, памяняліся дамы, абнавіліся, сталі глухімі платы, – дзяцінства было школай двудушнасці; я не магу ў поўнай меры аднесці гэта да сваёй сям’і, да сем’яў некаторых з маіх таварышаў – але агульнае поле адносінаў было такім. Кожны з нас, дачных дзяцей, у той ці іншай ступені вёў падвойнае жыццё; і гаворка не пра таемныя свавольствы, парушэнні забаронаў, умаўчанні і вымушаную ўтоенасць. Мы – кожны па-свойму – былі адданыя родным, якія занадта ясна бачылі нейкіх іншых дзяцей, якімі мы не былі, аднак павінны былі стаць. Зрэшты, я якраз удзячны дзяцінству; калі б не ўзмоцненая амаль да шызафрэніі навука раздвойвання асобы на таго, хто быў сынам, унукам, пляменнікам, сынам сяброў, хлапчуком-з-участка-насупраць, і на сябе самога, я б не стаў тым, кім стаў; і ўжо напэўна я не змог бы разгледзець, улавіць сапраўдную натуру Другога дзеда. Аднойчы – я забягаю наперад – я зразумеў, наіўна, па-дзіцячы, што погляд – гэта люстэрка; мы бачым не людзей, а тое, як людзі адлюстроўваюцца ў нас; мне здавалася, што я адкрыў таямніцу, і заставалася толькі зразумець, як жа зайсці за ўласны погляд, як убачыць тое, чаго па ідэі ты бачыць не можаш. І вось, абдумваючы гэта, я пачаў гуляць са сваім ценем: стараўся стаць так, каб па ім нельга было даведацца, што яго адкідаю менавіта я; падыхо­дзіў да яблыневага пня, бочкі, пудзіла, уцягваў галаву ў плечы, хаваў рукі, імкнучыся, каб мой цень паўтараў іх цені; гуляў некалькі дзён, выбіраючы час увечары, калі цені выразней, гушчэй і даўжэй, гуляў бяздумна, не заўважаючы часу. І раптам, ужо стаміўшыся і толькі дурэючы, павярнуўся – і замёр: у мяне быў не мой цень. Я ўпусціў момант падмены і цяпер стаяў, баючыся зварухнуцца: а што, калі і рух не дапаможа, калі гэты чужы цень паўторыць яго, застаючыся чужым? Аднак я замёр вельмі нязручна, пераступіў нагамі, ледзь паспеўшы замружыцца, а калі расплюшчыў вочы, убачыў, што цень – мой. Гульня набыла цяпер небяспечны сэнс: я свядома шукаў той стан узбуджанага забыцця, у якім настолькі загуляўся, аддаўся рухам, апошняму сонечнаму святлу, што на імгненне страціў прытомнасць і стаў чужым самому сабе; здабыў не свой цень. Праўда, больш я гэтага стану не зведаў; тады я стаў вывучаць цені дарослых – гэта было ўжо не забавай, не гульнёй, а нейкім ходам спазнання. Мне здавалася, што цені іх розныя не толькі па абрысах: цень бацькі быў шмат большым за яго, і калі ён тушыў святло ў пакоі, пажадаўшы добрай ночы, мне падавалася, што цень застаўся тут, раствораны ў цемры, разрослы і грозны, ён сочыць, ці сапраўды я сплю. Цень маці быў цякучы, музычны ў абрысах, здавалася, дакраніся да яго – ён адгукнецца напеўна, як віяланчэль; бабулін – мільготкі, як ваўняная пража, як вязальныя спіцы, – добры цень. Але цень Другога дзеда я так і не змог адчуць; ён не адгукнуўся ўяўленню, колькі я ні стараўся нешта ўлавіць у ім; нельга сказаць, каб ён быў звычайным, пасрэдным, без зачэпкі для фантазіі; мне здавалася, што Другі дзед ведае, які ягоны цень, кіруе ім, сочыць, каб ён не сказаў пра яго лішняга, пастаянна падцягвае яго, як доўгае крысо плашча. Зрэшты, гэта сюжэт на апярэджанне; мне трэба было толькі патлумачыць абставіны дзяцінства і ўсю завязку далейшай гісторыі – гісторыі паступовага ўваходжання Другога дзеда ў нашую сям’ю, майго нараджэння і маіх з ім асобных і асаблівых адносінаў. Дачны ўчастак маёй сям’і суседнічаў з участкам Другога дзеда; агароджы паміж імі не было, заменай ёй служыла труба вадаправода, і неяк адразу атрымалася, што людзі, якія прадалі нам лецішча, перадалі з ёй і добраахвотны абавязак клапаціцца пра Другога дзеда. Уся раздзеленасць дачных участкаў, адлучанасць ад суседзяў трымаецца на бачных прыметах – на платах, на трубах, як тое было ў нас; што ж возьмеш з невідушчага? Так і выйшла, што перашкода не спрацавала, і адносіны з Другім дзедам пераступілі мяжу суседства. Наколькі я магу меркаваць, відавочнага інтарэсу ў збліжэнні для Другога дзеда не было; слухачоў ён не шукаў, у таварыстве не меў патрэбы; усё адбылося быццам бы само сабой, Другі дзед нават тонка рабіў выгляд, што вымушана саступае суседскай таварыскасці. Цяпер я думаю, што для Другога дзеда збліжэнне было спробай: ён дзесяцігоддзі жыў замкнёна, аджываючы мінулае, і ўпершыню рызыкнуў блізка сысціся з незнаёмымі людзьмі, каб іх вачыма, іх пачуццямі праверыць, наколькі добра схавана ўсё, што павінна было быць схавана. Зрэшты, гэта занадта простае тлумачэнне; прычынаў было больш. Здароўе Другога дзеда было цудоўным; прырода, адабраўшы зрок, нібы на доўгі час вычарпала гэтым належную ёй цялесную шкоду, і ўзроставыя хваробы абмінулі яго; толькі косткі ламала да непагадзі – калісьці ён, відаць, абмарозіўся, і цяпер арганізм загадзя папярэджваў пра халады; аднак Другі дзед шукаў – і знайшоў у маёй сям’і – людзей, сярод якіх ён мог бы памерці; і шукаў ён у першую чаргу не надзейнасці, не дапамогі «у выпадку чаго», а далікатнасці да чужых сакрэтаў. Ён выбудоўваў адносіны – але не для жыцця, а для адкладзенай пакуль смерці; гэты ракурс, гэты паварот справы было складана заўважыць знутры адносінаў, і я магу меркаваць пра яго толькі ў памяці. Другі дзед не тое каб увайшоў у сям’ю, не тое каб навязаўся ва ўтрыманцы – наадварот, ён стараўся не быць у цяжар, не напрошвацца на блізкасць, і ўсё гэта без падкрэсленасці, без штучнасці, без націску на шкадаванне. Але была ў гэтым нейкая штучная дакладнасць тэатральнай ролі, калі акцёр не дапускае аніякіх адступленняў ад абранае методы. Вядома, так можа паводзіць сябе і чалавек, бездакорна высакародны ў думках; аднак ён быў бы натуральны ў сваёй высакароднасці, а ўчынкі Другога дзеда заўсёды здаваліся нібыта адарванымі, адлучанымі ад яго самога: імі кіраваў толькі намер, а не ўнутраная немагчымасць зрабіць інакш. Зрэшты, гэтая рэмарка з наступнага часу – а тады так ніхто не думаў; наадварот, наколькі я магу меркаваць, у сям’і казалі пра Другога дзеда як пра чалавека шчырага, хай і замкнёнага. Другі дзед умеў быць карысным – узважанай парадай, патрэбнымі звесткамі; з ім з’яўлялася тое адчуванне дыхтоўнасці жыцця, якое ўзнікае, калі побач чалавек, які многае перажыў, прылаўчыўся існаваць сярод цяжкасцяў. Абодва мае родныя дзяды загінулі ў вайну, і Другі дзед паступова заняў месца старэйшага мужчыны ў сям’і, хоць сам сябе да сям’і адкрыта не прылічаў; ён не прэтэндаваў на гэтае месца, не стараўся выцесніць памяць пра родных дзядоў, наадварот, ставіўся да яе паважліва. Павольна, гадамі ён прыціраўся: даваў саджанцы для ўчастка, вучыў прывіваць дрэвы, выбіраць самы жыццястойкі чаранок, зрошчваць яго са ствалом, абмазваць варам, даглядаць У першыя гады – і сам паступова зрошчваўся, далучаўся, быццам ведаў пра доўгую сілу часу, якая не трывае паспешлівасці, а дапускае толькі малое штодзённае намаганне, – так пішуцца тэксты, так вырашаюцца немагчымасці і супярэчнасці ў адносінах, – малыя высілкі, якія ствараюць і нарошчваюць поле; поле, якое спачатку прырастае колькасна, а з нейкага моманту пачынае валодаць уласнымі якасцямі, якія ўтвараюць новыя сувязі, новыя, раней немагчымыя падзеі, выпадкі, думкі і ўчынкі. У канцы лета на дачы варылася сочыва – Другі дзед дапамагаў, мыў медныя тазы; нарыхтоўваліся саленні – ён падносіў апараныя кіпнем слоікі. Агрэст, парэчкі, яблыкі – летняя пладовая вільгаць, летні сок уварваўся, гусцеў, летні пладаносны час закаркоўвалі да зімы, да холаду і цемры; летнія духмяныя травы клаліся ў слоікі з агуркамі, памідорамі і патысонамі, імі перасцілалі ў вёдрах салёныя грыбы, якія пускалі пульхірковы, дзіцячы слінявы сок. Сям’ю складае агульнасць адносінаў з часам у розных людзей, і Другі дзед быў паступова прыняты ў гэтае кола, прыняты спачатку як не чужы, а потым і як свой. Яму чыталі ўслых раманы, часопісы і газеты – ягоная хатняя работніца чытала драўляна, без інтанацыяў, кніга не пускала яе ў сябе, – а ён распавядаў нешта з мінулага, вельмі ўрыўкава, нібыта ўвесь час натыкаючыся на межы нейкай вобласці, пра якую ён загадаў сабе маўчаць, і ў маіх родных складвалася ўражанне, што там, у яго мінулым, – драма, несправядлівасць, можа быць, арышт, ссылка, тэрмін. Другі дзед любіў настольныя гульні, лато, карты, толькі нехта павінен быў сядзець побач з ім, дотыкамі рукі падказваючы, як хадзіць, і дачныя вечары пад кужэльным абажурам дзякуючы яму рабіліся вельмі правільнымі – такімі, якімі павінны быць вечары на лецішчы, дзе сабраліся людзі розных узростаў, дзе няма прабелу ў пакаленнях, дзе ўсе добрасардэчна звязаныя адзін з адным, бо ёсць той, чыя хвароба, немач ахайная і не прычыняе нязручнасцяў, каму лёгка і проста дапамагаць; каціліся па стале пузатыя бочачкі лато, клаліся на абрус карты, вечарэла, і было, напэўна, нават празмерна добра адчуваць, што вечар да кагосьці бліжэй, ад кагосьці далей; вечар жыцця. Так – выключна сілай паступовасці – Другі дзед увайшоў у нашую сям’ю. Зрэшты, у справы чыста сямейныя ён ніколі не ўмешваўся; калі пры ім абмяркоўвалася нешта важнае, ён уладкоўваўся на крэсле так, каб было зразумела: ён мяркуе, што мае права прысутнічаць, а вось права голасу не мае; з кожным годам у такіх выпадках ён сядаў на крэсла ўсё больш упэўнена, міліметр за міліметрам набліжаючыся да той позы, у якой сядзяць не сябры дома, а дамашнія; ён стаў кімсьці накшталт натарыуса, і яго ўжо спецыяльна клікалі, калі мелася быць сур’ёзная размова. Але вось аднойчы, калі мая маці была цяжарная мной, і лекары сказалі, што роды для яе будуць надзвычай рызыкоўнымі, і наўпрост параілі спарон; натуральна, гэта не абмяркоўвалася за сталом, але ўся сям’я ведала і перажывала. Ненароджаны, я як бы ўжо быў сярод людзей, ужо бабуля шукала па куфрах старыя пялюшкі і воўну – вязаць чэпчык і шкарпэткі; але ўсё вагалася, усё дваілася, і хатнія – са спазненнем – пастараліся быць стрыманымі ў словах, укарацілі, падабралі погляды; вырашалася жыццё, і ніхто не хацеў незнарок апусціць данізу не тую шалю вагаў. Усе чакалі, што рашэнне саспее і разродзіцца само сабой; усё існаванне дома дэфармавалася, набракла, як жывот цяжарнай, налілося каламутнымі водамі чаканняў. Маці цвёрда думала нараджаць, але ў хаце ўжо сабралася занадта шмат нявыказаных перасцярогаў, няскончаных запытальных фразаў. І чым бліжэй падыходзіў дзень, пасля якога спарон ужо рабіць было немагчыма, тым з большым спалоханым і гідлівым здзіўленнем, – як перад склянкамі кунсткамеры, – частка родных, якія лічылі, што нара­джаць не трэба, назіралі, як новае жыццё, пакуль яшчэ цалкам прыналежнае фізіялогіі і ў гэтым падобнае да хваробы, да пухліны, рыхтуецца з’явіцца на свет коштам магчымай смерці тае, што носіць яго. Усе старыя разлады паміж дзвюма галінамі сям’і, мацярынскай і бацькавай, праявіліся ў той момант; сустрэліся дзве крыві, дзве спадчыннасці, і тое, што я – яшчэ ніхто, яшчэ толькі плод у лоне – рыхтаваўся нарадзіцца менавіта так, праз смяротную небяспеку, праявіла даўнія супярэчнасці; кроў ішла на кроў, род на род. У бацьку – знікаючая, слабеючая кроў даўняй дваранскай дынастыі; трое маіх стрыечных дзядоў па бацьку зніклі без вестак падчас вайны – род, які пусціў карані ў васямнаццатае і дзевятнаццатае стагоддзі, гінуў, патрапіўшы ў чужародны для сябе час, як гіне арганізм у чужых умовах, і лёсы прыналежных да яго былі згубныя роўна ў той ступені, у якой чалавек нёс у сабе той род. У маці – кроў паўднёвай сям’і, дзе дзяцей у кожным пакаленні нараджалася не менш за дзясятак, дзе яны заўсёды былі ў множным ліку і кожнае дзіця было ў большай ступені чыімсьці братам ці чыёйсьці сястрой, чым ён сам; дзе – калі збіралася ўся сям’я – сталы накрывалі ў садзе; дзе былі моцныя целам, гінулі, але не знікалі без вестак, як быццам злучанасць роднаснымі сувязямі, – па прамым сваяцтве, стрыечным, траюрадным, – нікога не пакідала без прыгляду, нікому не давала знікнуць без следу; нібыта кроў гэтага роду ў вядомым сэнсе грэбавала асобным чалавекам, і новыя адросткі ўзыходзілі, як трава пасля пакосу – утрая гусцей. Дзве крыві, два родавыя лёсы перакрыжаваліся ўва мне; два мінулыя часы шукалі ўва мне дзеяслоў будучыні. І дзве роднасныя мне, але не роднасныя адна адной сілы, род маці і род бацькі, непрымірэнча сышліся між сабой: якім мне быць, у каго пайсці, і кожная гатовая была коштам смерці не дапусціць, каб верх узяла іншая. А людзі сталі толькі прыладамі гэтых сілаў, даннікамі крыві. І я ведаю, што гэтая непрымірымасць, такая ж аб’ектыўная, як несумяшчальнасць бялкоў, непрымірымасць двух не супрацьлеглых, а неяк па-інакшаму розных і таму не ў стане сысціся ў адзінстве пачаткаў, і сёння складае супярэчнасць майго жыцця. Дзве любові, дзве нянавісці, два страхі – па маці і па бацьку. І пачуццё раз’яднанае ў сабе самім, і жаданне раздвоенае – два розныя жаданні аднаго і таго ж, што спрачаюцца і спаборнічаюць; і страх памнажаецца на два. Удвая больш сілаў, каб суцішыць, здаволіць, насыціць; удвая менш упэўненасці, грунтоўнасці, цвёрдасці; дзве крыві – жыццеўстойлівасць і безабароннасць, прагнасць да жыцця і адкрытасць гібелі, – дзве крыві, дзве ўзаемавыключальныя спадчыны. І яшчэ тады, калі маці была цяжарнаю мною, яны схапіліся між сабою, завязаўшы вузел адкладзенай падзеі – родаў, што пагражаюць смерцю. У той час да нас дамоў прыехаў Другі дзед. Пазбаўлены магчымасці бачыць тое напружанне схаванага канфлікту, якое праяўляецца ў позірках, жэстах, позах, дынамічна выбудоўвае агульнае поле рухаў, ён, аднак, заўсёды неяк іначай даведваўся пра сварку ці разлад. У тэмбрах галасоў, у гуках дома, якія змяніліся, – што ведаем мы пра тое, колькі можа сказаць сляпому рэзкі і дробны стук відэльца аб парцаляну, натужнае рыпанне дзвярных завесаў, вада, якая занадта доўга і гучна, супраць звычаю, льецца з крана на варыўні, – Другі дзед ўлоўліваў (як жывёлы загадзя чуюць землятрус, чуюць шум будучыні, бо ўсялякая катастрофа яшчэ і катастрофа часу, якая парушае плаўнасць яго плыні), – улоўліваў у гуках, што змяніліся, нейкую партытуру разладу. Маўчанне і цішыня для сляпога рэчавыя з’явы, для яго маўчаць, суціхаюць прадметы, і край крэсла або стала ёсць востры кут цішыні; Другі дзед адчуваў перамены ў маўчанні мэблі, штораў, люстры, дзвярэй, паркету; адчуваў – і быццам інжынер, кампазітар сталі і бетону, які чуе, што канструкцыя дзесьці гучыць не так, браўся шукаць гэтую вобласць пераменлівага гуку, вобласць каверны, сколу, надлому. Шукаў Другі дзед у роспытах – ён, верагодна, чуў не толькі словы, але і тое, як яны сутыкаюцца, у лоб ці па датычнай, размінаюцца, паглынаюцца атмасферай ці, наадварот, прымушаюць яе рэзанаваць; словы былі для яго тымі нябачнымі часцінкамі, чыё існаванне фізікі могуць вызначыць толькі па суме вырабленых імі эфектаў, і вось гэтыя эфекты, інтанацыйныя, сэнсавыя, Другі дзед літаральна ўбіраў у сябе; ён распростваўся, быццам бы слухаў целам, ператвараючы яго ў рэзанатар або радар, целам, яго паверхняю ўлоўліваў стоеныя токі падзеяў. Даволі хутка – сям’я гадзіну як сядзела за сталом – Другі дзед, верагодна, зразумеў усю сітуацыю; адной абмоўкі пра тое, што маці не варта есці вострае, і тону, якім гэта было вымаўлена, яму было даволі, каб зразумець, што цяжарнасць для яе небяспечная. І тут – усе ведалі пра Другога дзеда, што ён бяздзетны, – ён нечакана, пасля доўгай задуменнасці, прамовіў словы, выказваючы ў іх усё тое, што складалася спакваля, уводзячы сябе гэтай прамовай у сям’ю на поўных і канчатковых правах сваяцтва. Другі дзед казаў блытана, пераскокваючы з аднаго на другое, што само па сабе было дзіўна. У ягоных меркаваннях, пры ўсёй іх разумнасці і досведзе, заўсёды прысутнічала нешта завучанае, вучнёўскае; ён ніколі не думаў, не меркаваў пра магчымасці і верагоднасці, нібыта слепата прывучыла яго спадзявацца толькі на цвёрдыя – ва ўсіх сэнсах – факты. Гэтую цвёрдасць як ўласцівасць ён цаніў, можа быць, больш зместу самога факта, з-за чаго рабіў уражанне чытальніка энцыклапедыяў, аматара датаў, метрычных звестак і юрыдычных дэфініцыяў; але тут ён ступіў на незнаёмую раней глебу размовы пра жыццё як такое, і гэта надавала яго прамове дадатковае адчуванне шчырасці. Ён казаў так, як загаворваюць зубны боль, – знарок паўтараючыся, адводзячы ад цяперашняга часу, у якім усё так ці інакш пра боль нагадвае; закалыхваў, супакойваў ненароджанае немаўля, нібы рабіў цяжарнай расслабляльны масаж. Ён пачаў чамусьці з трыццатых гадоў у вёсцы, дзе яму давялося жыць; там у пана раней быў велізарны яблыневы сад. У старыя часы пан пускаў у яго вяскоўцаў, аддаючы ім траціну ўраджаю, і хоць ён заўсёды прапаноўваў саджанцы, іх ніхто не браў – больш звыкла і прасцей было па восені збіраць яблыкі ў чужым садзе. А пасля рэвалюцыі сад стаў грамадскім, і кожная вясковая сям’я вырашыла мець у сваім двары яблыню; старыя садовыя дрэвы з каранямі выкапалі і на вазах павезлі ў вёску. Была восень, ураджайная на яблыкі, і жоўталістыя кроны яблыняў плылі праз палі, нібы сад вырашыў сысці з гэтых месцаў; ні адно дрэва не прыжылося – быў не той узрост, хоць у вёсцы выкапалі вялікія ямы, выклалі іх саломай і гноем; яблыні вымерзлі ў першую ж зіму. Другі дзед гаварыў з крыўдай на яблыні, з крыўдай на законы прыроды, паводле якіх старому дрэву немагчыма ўкараніцца на новым месцы; потым стаў казаць пра Поўнач, пра нераст рыбы, якая ідзе з акіяна, пра тое, што ўвесь свет для яе становіцца сеткай рыбака, і яна імкнецца прарвацца праз сетку, праз тоні, венцеры, прабіцца праз парогі, пераадолець сілу сустрэчнае плыні, і такі магутны яе рух, што яна прарываецца – але прарываецца ў смерць, гіне, пакінуўшы прыплод, быццам бы існуюць тыя перашкоды, якія нельга перамагчы, не прымірыўшыся загадзя з будучай смерцю. Але заўважым – па гэтых словах Другога дзеда нельга было зразумець, ці спачувае ён яблыням, рыбе, якая гіне ў сетках; то былі водгукі нейкіх ягоных думак пра сябе. Ён нешта задумаў і цяпер спрабаваў схіліць маіх родных да сваёй задумы, не называючы самой задумы. Ён амаль не паспяваў за ўласнай прамовай, ён занадта доўга, можа быць, дзесяцігоддзі вырашаў нешта, і цяпер энергія гэтых прыхаваных разважанняў, вызваліўшыся, лілася з яго, а ён толькі паспяваў ставіць на яе шляху плаціну за плацінай, мяняць рэчышча, падзяляць на пратокі, прыхоўваць маскамі ды іншасказаннямі, каб нешта, даўно сказанае самому сабе вельмі проста і ясна, не прагучала ў гэтай шчырасці. Зрэшты, усё гэта слухалася і чулася інакш; тыя, хто сабраўся за сямейным сталом, адчувалі, што Другі дзед шукае нейкія падыходы да таго, каб зняць усеагульнае шматдзённае напружанне, трактавалі яго гаворку так, быццам ён казаў не пра сябе, а выключна пра сітуацыю, да якой зрабіўся датычным. Яблыні, якія перасталі пладаносіць, вымерзлі, рыба, якая гіне, аднераставаўшы – нешта цьмяна мігцела ў гэтым, і было незразумела, на якую шалю вагаў кладуцца словы Другога дзеда. Але раптам ён, апамятаўшыся, крута развярнуў размову: да ўсеагульнага здзіўлення, ён загаварыў, як бы раптам выказаўшы ўсе нявыказаныя перасцярогі – і адразу іх адкінуўшы. Ён сказаў, што абавязкова трэба нараджаць, медыцына цяпер добрая, а лекары дарэмна перастрахоўваюцца – і стаў пералічваць выпадкі родаў, калі немаўляты з’яўляліся на свет у трамвайным вагоне, лямпавым пакоі шахты, на кукурузным полі, у сярэднеазіяцкім стэпе ля касмадрома, у краме, у крэсле стаматолага, у бамбасховішчы. Больш уважлівы слухач зразумеў бы, што Другі дзед выхоплівае гэтыя выпадкі з паветра, бярэ месца дзеяння альбо са знаёмага яму жыцця, альбо з газетаў, але ён настолькі перапоўніў, перанасяліў пакой гэтымі нечакана народжанымі немаўлятамі, бясконцымі спазмамі родавых схватак, што ўвага слухачоў расфакусавалася. А Другі дзед ужо абяцаў уладкаваць маці ў самую лепшую бальніцу, у закрытую ведамасную клініку, абяцаў, што ўсё пройдзе ў найлепшым выглядзе, быццам сам быў акушэрам; ён казаў пра сябе, пра ўласную бяздзетнасць – я сам на сабе заканчваюся, і няма мне працягу – і гэтак ўпарта прасіў, маліў нараджаць, абавязкова нараджаць, нічога не баяцца, што нікому і ў галаву не прыйшло: ён просіць – для сябе. З гэтай размовы ў сям’і ўсталявалася, што нараджаць – трэба; так сярод людзей, якія стаяць ля вытокаў майго жыцця, з’явілася фігура Другога дзеда. Родавыя схваткі былі вельмі доўгімі, маці спакутавалася мной; з кожнай гадзінай родаў ёй рабілася ўсё горш, нас трэба было хутчэй адлучыць адно ад аднаго, вызваліць яе ад мяне – але нельга было; пачаўся крывацёк, кроў не спынялася, і як казалі потым лекары, яны ў нейкі момант не ведалі, каго ратаваць – маці альбо дзіця. Я нарадзіўся часткова па чужым слове, нарадзіўся на валаску ад смерці, сваёй і маці; гэта была ўдача, выпадак, але заднім чыслом усё гэта ўмацавала веру ў добрыя прадчуванні Другога дзеда. Так Другі дзед увайшоў у нашую сям’ю; так – негалосна – было ўстаноўлена, што я ягоны ўнук; праз мяне адбылася гэтая сувязь, праз мяне стварылася гэтае сваяцтва і мной потым трымалася. Сваім словам, сваёй жыццёвай сілай, што ўвасобілася ва ўпэўненасць, Другі дзед як бы адкупіў мяне ў не-існавання, зрабіў мяне – існым, адчыніў мне дзверы; сувязь выратавальніка і выратаванага, стваральніка – і створанага. І я быў у пэўным сэнсе аддадзены Другому дзеду; вельмі многія разлады між выхавацелямі адбываюцца з-за таго, каму належыць канчатковае права ўласнасці на дзіця, і вось гэта права ментальнай уласнасці, якое спараджае рабства больш тонкае, чым адносіны да чалавека як да рэчы, і належала Другому дзеду. Зрэшты, у першыя гады майго жыцця ён не спяшаўся ім карыстацца; наколькі я разумею, ён самаўхіліўся, нібы ўзяў перадышку, калі асноўнае было зроблена. У дадатак ён неяк не вельмі любіў немаўлятаў, пазбягаў нават знаходзіцца з імі ў адным пакоі, нібыта яны яму былі агіднымі – агукаюць, смокчуць, плачуць, крычаць, не ўмеюць гаварыць; і ўвогуле на слых – няўцямныя істоты. Ён, напэўна, чакаў, каб немаўля хутчэй вырасла, набыло розум і навучылася гаварыць – тады з ім можна размаўляць, ставіцца да яго як да маленькага дарослага – гэта значыць паводзіць сябе так, як Другі дзед паводзіў сябе з усімі людзьмі. Маленства ж патрабуе нейкага іншага стаўлення: зусім не абавязкова замілоўвацца, падлашчвацца, сюсюкаць, можна быць абыякавым, але ўнутры сябе адчуваць значнасць і маштабнасць таго, што здарылася; чалавека не было – і вось ён, пакліканы жыць. Уласна, праз немаўля і правяраецца здольнасць да сур’ёзных і бескарыслівых пачуццяў паміж людзьмі: яно яшчэ ніхто – і ўжо нехта зусім аўтаномны, адно сканцэнтраванае “я», якое гады будуць толькі разбаўляць. І калі дарослы сапраўды можа прасякнуцца падзеяй адкрыцця новага, прыналежнага толькі самому сабе жыцця, калі ў яго ёсць на гэта ўнутраныя слых і зрок – ён наўрад ці замахнецца ў адносінах на іншага чалавека; іншы для яго – мэта, а не сродак. А вось калі даросламу трэба абавязкова нешта рабіць з маленькім дзіцём, і ён не ведае, што, – тады можна ўбачыць у гэтым чалавеку шукальніка карысці і выгоды ў адносінах; з немаўлём не праходзіць ні адзін з яго звыклых спосабаў незаўважна кіраваць іншымі, і ён губляецца, трапляе ў дыскамфортную для сябе сітуацыю, якая пагражае выкрыццём. І тое, што Другі дзед пасля майго нараджэння, якога ён так чакаў, самаўхіліўся, магло б даць пажыву разважанням; магло б – але не дало. Я ўжо казаў, што Другі дзед жыў як чалавек без мінулага; адзін, знешні, недахоп – слепата – хаваў іншы: гэтую самую адсутнасць мінулага. Адбылося замяшчэнне – сляпога быццам бы няёмка, недарэчна пытацца, што ён бачыў, як жыў, кім быў. Бо такія пытанні нагадваюць яму пра хваробу, пра страчанае здароўе, і Другі дзед схаваўся за сваю слепату гэтак натуральна, што ніхто не заўважыў манёўра. Ён не прыкідваўся нямоглым, не выпінаў сваю невідушчасць, патрабуючы асаблівага стаўлення – ён усяго толькі не бачыў, не бачыў з усёй сціпласцю ўсвядомленай і прынятай няздольнасці; не наракаў, не скардзіўся, і толькі я, пэўна, разумеў, што Другі дзед спецыяльна зрабіў сябе даважкам да ўласных невідушчых вачэй; ён наўрад ці мог вярнуць дар бачання, дыягназ перагляду не падлягаў, але пакора яго была няшчырай. У ім была тая ганарыстасць, незнаёмая звычайным людзям, якія не ўяўляюць, што чалавек можа быць скульптурным злепкам сваёй пыхлівасці; пыхлівасці настолькі вялікай, што яе носьбіт палічыў бы за прыніжэнне выявіць яе; пыху – і пагарду. Пасля я змог усё гэта ўбачыць толькі таму, што звычкі Другога дзеда, яго скрупулёзны самакантроль, утрая, у чатыры разы ўзмоцнены неабходнасцю ўлічваць выпадковы погляд, якога ён не заўважыць, усё ж былі разлічаныя на тое, як жывуць дарослыя; а яны не гуляюць у хованкі, не сядзяць ціхенька, дыхаючы праз нос, пад сталом, калі хтосьці ўваходзіць у пакой. Другі дзед нібы забыўся, што ў доме з’явілася яшчэ адна пара вачэй. Ён ніколі, з самага нараджэння, мяне не бачыў, і, верагодна, я быў для яго спачатку чымсьці кшталту скразняку, які можа гаварыць. Ён мог толькі розумам адсочваць, як я расту, і няведанне майго аблічча, няздольнасць уразумець сабе маю сапраўдную асобу зрабілі мяне – у яго ўспрыманні – разумнай раслінай ці хатняй жывёлай. Другі дзед быў занадта засяроджаны на тым, каб заўсёды дакладна выглядаць перад дарослымі, утрымліваць у галаве разумовую карціну, пабудаваную па гуках – хто куды пайшоў, хто дзе знаходзіцца, хто адкуль можа глядзець, – і я «выпаў» з гэтай карціны, дакладней, да часу так і не з’явіўся ў ёй. Другі дзед не чакаў ад мяне праніклівасці, не паставіў на мне пазнаку магчымай небяспекі; ён мог меркаваць пра мяне толькі па размовах, якія вялі са мной дарослыя, і з гэтых размоваў – такая агульная ўласцівасць гутарак з дзецьмі, калі слухаць іх адцягнена, – мог паўстаць толькі вобраз маруды і незачэпы. Калі б Другі дзед быў унутрана бліжэйшым да свайго ўласнага дзяцінства, калі б ягоная памяць не была настолькі перапоўненая падзеямі, якія засланяюць адна другую, ён бы, магчыма, зразумеў, што дзіцяці варта асцерагацца перш за ўсё; што няўважлівасць, якой мяне папракалі, на самой справе ёсць прыкмета іншага роду ўвагі: не звужанай, а пашыранай, бо ахоплівае і ўбірае ў сябе нейкую аблямоўку таго, што адбываецца, тое, што не месціцца ў сфакусаваны крышталік. Але Другі дзед – я здагадаўся пра гэта потым – пражыў такое жыццё, якое разводзіць чалавека з ім самім; і наўрад ці ён штосьці памятаў пра ўласнае ўспрыманне – у дзяцінстве. Калі мне было сем гадоў, Другі дзед нарэшце прад’явіў свае правы на мяне. У апошнія дачныя дні – родныя ўжо выбіралі, якія гладыёлусы зрэзаць для школьнага букета – у мяне знайшлі вошы. Да школы заставалася ўсяго некалькі дзён, вывесці вошы за такі час было немагчыма; дарослыя сабраліся на раду, а я сядзеў у суседнім пакоі; я думаў, што мяне вырашаць коратка астрыгчы, і загадзя перажываў гэтую стрыжку: мала таго, што валасы былі, можа быць, маёй адзінай свабодай, але і самую справу стрыжкі я не лічыў нечым бытавым і бяспечным. Маё ўнутранае хваляванне заўсёды было непамерна вялікім, калі трэба было стрыгчы валасы. Цыраваная прасціна, якой ухутвала мяне маці, здавалася старым саванам, яе бель пераставала быць звыклай беллю пасцельнай бялізны і набывала, – напэўна, таму, што прасціна была старая, засціраная, – тое адценне нябачнага змроку, які ўлоўлівае на белых смяротных покрывах: самі яны не кранутыя тленнем, але цень тлену ляжыць і на іх, быццам сонечнае святло ўбірае з паветра і пакідае на тканіне часцінкі той жа бэзавай сінечы, што праступае на абвостраных скулах нябожчыка. Адзінота – пры позірку ў люстэрка – чалавечай галавы, аддзеленай прасціной, блізкасць лёзаў нажніцаў, валасы, якія толькі што былі часткай цябе, а цяпер падалі на падлогу – і вось ужо змяталіся венікам; стрыжка здавалася мне маленькай смерцю. Я нават прыдумаў своеасаблівую іерархію, стрыжка ў ёй стаяла ўпоравень са смерцю коткі ці сабакі; жывёла гінула, а чалавека такая смерць не забівала, занадта яна была малая як доза – але я і сам быў невялікі і таму заміраў на крэсле. І дагэтуль я некалькі разоў праходжу, трывожачыся, паўз цырульню, перш чым зайсці ўнутр. Пахі мыла, пудры, пены, разагнаныя гарачымі хвалямі фена, салодкасць і ліпкасць – усё гэта адсылае мяне да чагосьці іншага, і два біблейскія сюжэты сплятаюцца ў адзін: Даліла абразае валасы Самсону, Саламея нясе на талерцы галаву Яна Прадцечы; адстрыжаныя валасы і аддзеленасць галавы ад цела – у гэтых вобразах угадана нешта пра жыццё і смерць, што дадзена ў перажываннях і дзіцяці; я толькі потым даведаўся, як падобныя адчуванні іншасказальна ўвасобленыя ў Кнізе. І вось тады, калі трэба было нешта рабіць з маёй галавой, Другі дзед прапанаваў: пагаліць і нашмараваць газай. Пагаліць. Нагала. Мяне менш палохала тое, што задражняць лысым, будучыя насмешкі былі аддзеленыя ад мяне самім галеннем; яно было раўназначна і раўнасільна смерці, ужо не маленькай, як пры стрыжцы, а поўнапамернай, цалкам сапраўднай. Мяне збіраліся «абнуліць», зноў зрабіць немаўлём, гэта значыць пазбавіць таго нешматлікага, што было пражыта і бачна засведчана ў пастаяннай даўжыні валасоў. І я спалохаўся яшчэ мацней, калі зразумеў, што дарослыя не запярэ­чаць Другому дзеду: яны нават рады, што ён прапанаваў тое, пра што яны думалі, але з жалю не адважваліся прапанаваць. Другі дзед як найлепш падыходзіў для такой прапановы: вошы, газа, пагаліць – ад гэтага пахла даўнім часам, беспрытульніцтвам, суровасцю ў сродках; калі б сказаў гэта хто іншы – дарослыя, можа, і заспрачаліся б, але тут была прывабнасць строгасці: хопіць ныць, пастрыжэм, уяві, што ты ў войску, там не пытаюцца, трэба ўмець пераадольваць непрыемнасці, вучыся трываць, для мужчыны справа патрэбная. Усё гэта казалася як бы па праве ўзросту і досведу, з той інтанацыяй павярхнёвых і таму жыццярадасных людзей, якія любяць фразу “не трэба рабіць з гэтага трагедыі”. Такія ідуць у ваенрукі, у трэнеры, у настаўнікі фізкультуры, не любяць разявакаў і неахайных; ім здаецца, што і пачуцці павінны быць маладцаватыя, кароткія – тры хвіліны на развітанне; нішто іх не кранае, нішто не трапляе ў іх, усё гоіцца да вяселля. Другі дзед казаў менавіта так, дарослым, відаць, здавалася, што ён гуляе, што гэта слушны тон, які мяне падбадзёрыць, а ўва мне расло адчуванне, што справа не толькі ў стрыжцы; што Другі дзед вырашыў – а ніхто гэтага не разумее! – узяць мяне пад сваю ўладу. Адчуванне гэтае мела перадгісторыю; я даўно заўважыў, што Другі дзед ставіўся да доўгіх валасоў раўніва і нават жорстка. Ён, сляпы, адразу ж угадваў, што ў незнаёмай яму жанчыны, якая ўвайшла ў пакой, валасы вольныя, а не сцягнутыя ў вузел. Жанчына, да прыкладу новая суседка, прыходзіла да нас упершыню, аднак Другі дзед нібы ўлоўліваў нябачнае абурэнне, якое зыходзіць ад распушчаных, кучаравых, доўгіх валасоў – і праводзіў рукой па сваіх сівых, астрыжаных «пад вожыка»; гэта азначала, што Другі дзед злуецца. У свабодзе валасоў, у лёгкасці раскіданых па плячах пасмаў ён, пэўна, улоўліваў смутную небяспеку: і сімвал, і крыніцу нейкай пачуццёвай свабоды – і таму надзвычай любіў, быццам забываючыся сваю мужчынскую прыроду, шпількі, заколкі, усю тую жалезную амуніцыю, якая закліканая ўтаймаваць, пазбавіць воль­насці жаночыя валасы. Хатняя работніца пры ім усё жыццё прахадзіла ў хустках, ён купляў ёй іх ці не з кожнай пенсіі; імі накрывалі тэлевізар, іх слалі на этажэркі, як маленькія абрусы, хатняя работніца ўпотай раздорвала іх, балазе Другі дзед не мог іх пералічыць; толькі шмат пазней я даведаўся, што аднойчы нібыта выпадкова Другі дзед прыпаліў яе валасы распаленымі шчыпцамі для завіўкі, якія ён занадта блізка паднёс да пасмаў. Калі Другі дзед абдымаў мяне і гладзіў па галаве, яго рука зачэплівала валасы пад корань і рабіла такі рух, нібы сярэдні і ўказальны пальцы – лёзы нажніцаў. У нашым дачным доміку нажніцы віселі на цвіку за шафай, і Другі дзед часам падыходзіў праверыць – ці на месцы яны. Тое, што нажніцы віселі на цвіку, а не прыбіраліся ў скрыню камоды, стварала асаблівае адчуванне; яны былі старыя, зробленыя скабяной арцеллю ў дваццатыя гады, – кляймо яшчэ можна было разабраць, – счарнелыя, нібы ў метал за дзесяцігоддзі ўвабраліся свячны нагар, пячны дым, вугаль­ны пыл; нажніцы віселі, быццам знак і напамін, знак улады. Роўным ім па сіле прадметам быў толькі аловак – раз у год, напярэдадні дня нараджэння, Другі дзед ставіў мяне да дзвярнога вушака, клаў на галаву кнігу, потым я адыходзіў, і па лініі кнігі Другі дзед праводзіў алоўкам рысу – наколькі я вырас, а затым рабіў па рысе засечку. О, як я баяўся гэтага алоўка, гранёнага, навостранага: мне здавалася, што аднойчы я не супаду з той меркай, якую Другі дзед загадзя азначыў мне, і мая віна – я не змог вырасці, дарэмна еў хлеб нашага дома – будзе такой вялікай, што мне нават ніхто нічога не скажа: проста адвярнуцца, і ўсё. Нажніцы і аловак: калі б патрабавалася скласці герб, які ўвасабляе ўладу Другога дзеда нада мною, я ўзяў бы гэтыя два прадметы. Нажніцы і аловак, а яшчэ, можа быць, цыркуль: калі я ўпершыню ўбачыў у пакоі Другога дзеда гатавальню, убачыў аскетычную дакладнасць інструментаў, якія ляжалі ў ёй, сухапарую выцягнутасць іх ножак, я спачатку нават не ўцяміў, што гэтыя рэчы прызначаныя для чарчэння на паперы; я адразу падумаў, што прызначэнне іх – так бы мовіць, чарчэнне па чалавеку, антропаметрыя, і выказаў здагадку, што Другі дзед выклікаў мяне, каб зверыцца з дапамогай гэтых прыбораў з нейкім чарцяжом: прыдатны я быць чалавекам, ці няма ўва мне нейкае неадпаведнасці? Такім чынам, я адчуў, што стрыжка будзе мець другі, дадатковы сэнс; што, выводзячы вошай, Другі дзед на самой справе хоча завалодаць мной, і стрыжаная мая галава ўяўлялася мне безвалосай галавой немаўляці. Можа быць, я не адчуваў бы так востра і балюча, калі б не яшчэ адно ўражанне – успамін. Акрамя валасоў, другой загадкавай, асаблівай часткай арганізму былі пазногці; іх стрыглі маленькімі крывымі нажнічкамі, і для мяне гэта быў рытуал растання, рытуал росту і страты; на пазногцях часам з’яўляліся белыя плямкі, падобныя да зорачак ці аблачынак, і я гадаў па іх, думаючы, што ў іх абрысах можна прачытаць знакі будучыні. Я ўжо ведаў, што пазногці растуць і пасля смерці, і таму лічыў, што яны – і на гэтым і на тым свеце адначасова, што мы, таго не ведаючы, увесь час як бы стаім перад смяротнай заслонай і трапляем кончыкамі пальцаў за яе покрыва. І тыя белыя плямкі ды зорачкі – яны прыходзяць адтуль, са смерці, з адзінства часоў. Я падносіў руку блізка-блізка да вачэй і глядзеў на пазногаць як на экран, небасхіл планетарыя, на які праецыруюцца – з таго, смяротнага боку – пасланні, цені надыходзячых падзеяў; таму нельга было проста стрыгчы пазногці, трэба было злавіць настрой і момант, зрабіць усё так, каб не спужнуць цені; пазногці здаваліся мне самай адчувальнай, – калі казаць пра прадчуванні і пра іншыя адчуванні, у якіх зведзены разам пачуццё і час, – і амаль забароненай, не прыналежнай мне часткай цела. І вось вясновым днём, калі жабы адкладвалі ікру і ў лужынах свяціліся яе газавыя туманнасці, поўныя чорных кропак, з якіх узнікнуць апалонікі, я забег у дом да Другога дзеда; дом быў увесь прасвечаны, белыя плеценыя фіранкі ў дзвярных праёмах разгойдваў скразняк, і таму Другі дзед не пачуў мяне. Ён сядзеў сярод пакоя на дубовым зэдліку і стрыг пазногці на нагах; жоўтыя, як леташняе сала, урослыя ў пальцы, па-птушынаму крывыя пазногці. Другі дзед распарваў ногі ў місцы з цёплай вадой, пстрыкаў шчыпчыкамі; з той жа абыякавасцю да сябе можна калоць цукар або рэзаць каўбасу. І я ўразіўся: ён не толькі не бачыць знакаў, якія бачыў я, але і выказаць здагадку не можа, што такія знакі здараюцца; ён адшчапляе часцінкі сябе – спакойна, бессэнсоўна; ён сам для сябе – рэч. Седзячы ў чаканні стрыжкі, – дарослыя раіліся, дзе дастаць газы, у лямпе засталося занадта мала, можа не хапіць, – я ўспомніў гэтыя імгненні; я ўпэўніўся, што Другі дзед хоча зрабіць мяне гэткім жа, як ён сам; рэч, рэч, рэч – круцілася ў галаве; я раптам убачыў пакой як змову рэчаў; маімі крокамі была натаптаная вузкая светлая сцяжынка – сярод цёмнага іх жыцця, і я зразумеў, што злоўлены; Другі дзед ведаў, з кім мяне пакінуць, каму мяне даручыць. Ён адзіны з усіх дарослых сапраўды валодаў рэчамі; паміж ім і рэччу ўсталёўваліся адносіны менавіта ўлады, а не валодання альбо ўласніцтва. Розніца ў тым, што валоданне і ўласнасніцтва забіваюць прадмет, ўкараняюць яго ў коснасці матэрыі; чалавек, па сутнасці, паўторна занявольвае рэчы, і так аддадзеныя яму ў слугаванне, – з-за страху, што ён страціць іх, што яны адмовяцца яму служыць, што імі завалодае нехта іншы; занявольвае, на самой справе не маючы над імі сапраўднай улады. А ўлада – у дадзеным выпадку над рэччу – нясе ў сабе, як гэта ні дзіўна, крыху адухоўлення. Чалавек, у якога ёсць гэтая ўлада, не мае патрэбы ў праве ўласнасці: валодаючы ўладай, ён валодае любой рэччу, яна сама прызнае яго руку рукой гаспадара. Адухоўленне ж заключаецца ў тым, што такі чалавек як бы наўпрост звяртаецца да задумы, да сэнсу, увасобленнага ў рэчы, вызваляе яго. Я бачыў, як Другі дзед браў калун – іржавы, з васкова ільсняным, рассохлым тапарышчам, і раптам рабілася ясна, што гэта яго калун; катэгорыя прыналежнасці была тут ні пры чым – проста Другі дзед і калун рабіліся адным арганізмам з плоці, дрэва і металу, чалавек падладжваўся да балансавання і цэнтроўкі інструмента, інструмент адразу ж схопліваў забытае прызначэнне ўласнай формы; я разумеў, што Другі дзед можа калоць цяпер, пакуль не трэсне дзяржальна калуна, але і тады калун – калі б рэчы маглі гаварыць – будзе дабраслаўляць рукі Другога дзеда, якія падарылі яму на час сэнс існавання. Так было не толькі з інструментам: Другі дзед мог узяць чужую асадку, лыжку ў чужым доме – і ў мяне было адчуванне, што ён пакідаў гэтыя рэчы ашчасліўленымі, пакідаў як завербаваных праз ідэю, праз перакананні агентаў, і цукарніца, адкуль ён дастаў кавалак рафінаду, была ўжо гатовая цягнуць свой шкляны жывот на кароткіх нікеляваных ножках да тэлефона, каб паведаміць Другому дзеду, што пра яго казалі за сталом, калі ён сышоў. Здавалася, што рэчы самі шукаюць заступніцтва Другога дзеда: яны падалі яму пад ногі, каціліся да яго па падлозе; ён, сляпы, пастаянна нешта знаходзіў і ніколі нічога не губляў; за любой з нешматлікіх стратаў урэшце рэшт выяўляўся чыйсьці промах ці недагляд. Я быў адзін у пакоі; я быў не адзін; рэчы – выведнікі, слугі Другога дзеда атачалі мяне. Я быў злоўлены; я баяўся нават падумаць пра тое, каб уцячы. Здавалася, абіўка канапаў, старыя шторы – усё прыпадобнілася драпежнай расліне расянцы, наэлектрызавалася, выпусціла найтонкія ніцяныя вусікі і слухае мае ўнутраныя ваганні; пастка – я быў у пастцы, – я ведаў, што паставіў яе Другі дзед, я нават падумаў, ці не падпусціў ён мне вошай, ён сам распавядаў, як беспрытульныя падыходзілі на вуліцах са скрыначкай вошай і прапаноўвалі: альбо абсыплем, альбо давай грошы; я стаў шукаць дзірку, праз якую мог бы ўцячы – і яшчэ глыбей уграз у адчуванні злоўленасці, злучыўшы сябе і мышэй, чыімі хадамі быў прасвідраваны дом, мышэй, чыёй непрыкметнасці я пазайздросціў. Другі дзед вынішчаў мышэй; некаторыя дарослыя лічылі гэтае паляванне праявай яго схільнасці да парадку: мышы ў гэтым выпадку выступалі як нешта іррэгулярнае, дробнае і шкадлівае; іншыя – яны думалі, што бачаць глыбей і дакладней, – меркавалі, што мышы занадта памятныя Другому дзеду па часах, пра якія ён нічога не распавядае; што ў вобразе мышэй, якія падкрадаюцца да цукру і крупаў, Другому дзеду мроіцца нэндза ягонага мінулага. Але я бачыў, што ён знаходзіў асаблівае, іранічна-жудаснае задавальненне ў тым, што мышы гінулі ў пастках, пастаўленых ім, сляпым; што не трэба бачыць норак, праробленых грызунамі, шукаць правільнае месца, дзе размясціць пастку, падбіраць асаблівую прынаду – дастаткова проста паставіць пастку, і мыш знойдзецца сама, быццам яе прыцягвае не прынада, а менавіта пастка, прыцягвае самім фактам свайго існавання. Другі дзед не мышэй знішчаў, яны, мусіць, былі яму абыякавыя – ён зноў і зноў шукаў пацверджання інтуітыўна адкрытага ім закона: важная пастка, а не дзічына, важна ўзвесці спружыну, прыпадняць зубчастую дужку, і ахвяра з’явіцца – з прычыны адной толькі наяўнасці пасткі. Цяпер у пакоі – за дзвярыма ўжо маўчалі, згаварыліся наконт газы, вось-вось паклічуць мяне – я адчуваў, што меў рацыю; у Другога дзеда была свая пастка на кожнага чалавека. І я зразумеў, што калі дам астрыгчы сябе, сяду на крэсла, ахінуся прасціной, над вухам металічна зачмякаюць у пасмах нажніцы, валасы смеццем пасыплюцца ўніз, а потым скуру на галаве кране сіняватае, звонкае, калі пстрыкнуць пазногцем, адпаліраванае аб замшавы спод рамяня лязо небяспечнай брытвы, – я пазбаўлюся будучыні. Будучы час – у перададчуванні – адняўся, закамянеў, страціў бачную перспектыву; ён адняўся і ў мове, дзеясловы нібы сталі на траціну лягчэй па важкасці слова. Я адчуў, што калі лёзы нажніцаў рассякуць час на «да» і «пасля», «пасля» будзе чужым мне, але я не буду ўжо ведаць, што яно – чужое, ужо не ўспомню, як баяўся, хацеў збегчы, думаў пра пастку. Зрабіць па-свойму, не дацца было нават не праявай уласнай волі; не воля – жыццё супраць не-жыцця, у якой мяне можна ўзяць, як рэч, астрыгчы – прысвоіць. Раптам ува мне з’явілася перш невядомае адчуванне прысутнасці духу, быццам у гэты момант вырашалася ўся будучыня адразу, і чалавек, часткай якога я быў і буду ў кожны момант жыцця, уступіў у сціснутае імгненне сапраўднага, у пакой-пастку – і пастка трэснула, рассыпалася. Не трэба было ні смеласці, ні мужнасці – адно толькі прысутнасць духу; я ўбачыў, што я больш працяглы, чым любы момант сапраўднага; і гэтая працягласць «я» ў трох часах выгнала страх, разамкнула змову рэчаў. Валасы – рост – час; лязо і рэмень; яшчэ хвіліну таму я думаў лязом разануць па горле, на рамяні засіліцца; але цяпер я проста выйшаў з пакоя. Дарослыя сказалі мне, каб я сеў за стол, але я паабяцаў вярнуцца праз пяць хвілінаў; яны засталіся ў доме, а я адкінуў кручок на брамцы і сышоў у лес. Гэта былі не ўцёкі; я шмат разоў уцякаў, затойваўся, хаваўся, але ў той раз мне проста трэба было дайсці праз лес да поля. Адбылося нешта, чаму патрэбна была прастора, каб яно здарылася да канца, загаілася, задыхала ўва мне, і я ішоў да поля; на ім расло год за годам жыта, быў сыход лета, поле яшчэ не прыбралі, і я хутка пераступіў праз вывернутыя, парэпаныя земляныя губы вогнеахоўнае паласы. У сухіх травяных люльках спалі зерняткі; дарога звівам уразалася ў поле, як доўгі язык, і знікала за краем; за лесам кранулася, стала набіраць ход, заспявала электрычка; і я адчуў, што я адзін; мабыць, упершыню адчуў гэта без спалоху, без інстынктыўнай унутранай аглядкі – дзе ж дарослыя. Мяне шукалі; мне казалі потым, што Другі дзед дакараў сябе, паўтараў, што ўсё з-за яго; што ён спалохаўся так моцна, быццам бы аднойчы ўжо прапанаваў нагала пастрыгчы нейкага хлопчыка і абмазаць яму галаву газай, а з хлопчыкам пасля гэтага адбыўся няшчасны выпадак, ніяк не звязаны са стрыжкай, але дзве падзеі стаялі гэтак блізка, што воляй-няволяй аказваліся ў сувязі; Другі дзед падняў усіх, пагнаў на пошукі, але пры гэтым не перажываў пра крыўду, нанесеную мне; здавалася, крыўда яго не хвалявала – яму трэба было толькі пераканацца, што я жывы. Пасля ўцёкаў Другі дзед на некаторы час перастаў мяне заўважаць; здаецца, ён зразумеў, што я ўсвядоміў патаемны сэнс яго намеру, і цяпер мы былі з’яднаныя гэтым веданнем; родныя гаманілі пра маю ўражлівасць, пра недазваляльную дзіцячасць, а Другі дзед маўчаў; ён, верагодна, разумеў, што я буду пра яго думаць, буду на свой страх і рызыку дашуквацца тлумачэнняў таго, што адбылося; ён быў упэўнены, што я не загавару пра гэта з іншымі дарослымі, – адна справа спалохацца стрыжкі, іншая – нават проста намякнуць, што ў чымсьці падазраеш Другога дзеда. Ён пачаў паводзіць сябе так, каб мы часцей аказваліся адны. Я памятаю пакой на лецішчы, дзе на падлозе былі абрэзкі дывановых дарожак, набытыя, напэўна, у нейкай гасцініцы, калі іх спісалі, – бардовыя, з цёмна-зялёнай аблямоўкай; імі былі высланы ўсе пакоі нашага дома, да іх прывыклі і не заўважалі, што з імі ў дом пракраліся нячутныя крокі, доўгія калідоры, на якіх няма дзе прысесці. Дарожкі – іх дастаў па сваіх знаёмствах Другі дзед – прымушалі згадваць, вядома, не гасцініцу, а райкам, міністэрства, а то і ведамства, якое лічылі за лепшае не называць; Другі дзед, можна сказаць, уступіў у дом па гэтых дарожках – такі падарунак, такая паслуга! – але мне здавалася, што ён паслаў іх сабе як нешта больш звыклае падэшвам, чым фарбаваныя дошкі. Я памятаю гэты пакой, дзе я застаўся адзін – мне трэба было зубрыць ангельскую, якой мяне вучылі летам, а Другі дзед увайшоў, спыніўся каля вакна. Ён не рабіў выгляд, што проста ішоў міма, не маскіраваўся якой-небудзь патрэбай – проста стаяў, дазваляючы мне разглядаць сябе; я павінен быў убачыць у ім нешта, уцягнуцца ў нейтральнае нібыта разгляданне, паступова скараціць дыстанцыю між намі, падыходзіць – у поглядзе – усё бліжэй і бліжэй; так вялікая рыба, шырока разявіўшы рот, замірае ў вадзе, каб дробная рыбінка сама заплыла ўнутр. Так і пайшло далей: Другі дзед больш не спрабаваў уздзейнічаць на мяне наўпрост; толькі ўзнікаў на перыферыі зроку то ў хаце, то ў садзе, нібы спрабаваў замыліць вочы – ці, насуперак уласнай незаўважнасці, па частачках запасці ў сятчатку. Неўзабаве я выявіў, што ў шмат якіх імгненнях пражытага дня, калі браць іх паасобку, як кадры, з’яўляецца ён. Пры гэтым Другі дзед не стараўся абавязкова пазначыць сваю прысутнасць – нібы разлічваў менавіта на перыферыйны зрок, ведаў, што ён – шчыліна, праз якую можна ўпотай пракрасціся ў свядомасць, проста зрокава паўтараючыся. Убачанае мімаходзь, няўважна, па-за сферай накіраванае ўвагі ўсё-ткі трапляе ў агульную плынь успрымання, але пераносіцца ў ім неспазнаным, назапашваецца і можа аднойчы ўчыніць пераварот у свядомасці. Другі дзед правільна ўсё разлічыў, але недаацаніў мой спалох ад намеру пагаліць мяне; вядома, боязь з часам аціхла, але асцярога засталася, і, спрабуючы цяпер паводзіць сябе інакш, але зноў з нейкім падвойным дном, ён толькі насцярожыў мяне і, па сутнасці, сам даў пачатак майму перакананню ў адчуванні і думцы. Калі мы кажам пра дзіцячую жвавасць успрыняцця, нам здаецца, што жвавасць – гэта амаль сінонім гарэзлівасці; што яна нешта жывое – у сэнсе пераменлівае, захапляльнае, непастаяннае. Але, можа быць, дзіцячае ўспрыманне менавіта жывое, гэта значыць надзеленае не дарам тонкіх адрозненняў, а дарам – гульня ў “горача” і “холадна” ў гэтым сэнсе не выпадковая – адчуваць, што жывое, а што не ў быційным сэнсе; праходзіць за падмененае аблічча, адчуваць не нюансы, а самую прыроду чалавечых адносінаў. Вось гэтае ўхопліванне прыроды адносінаў, уласцівае дзіцяці, пазнаванне жывога і не-жывога і звязала мяне з Другім дзедам невырашальнай у той час сувяззю. Я адчуваў, што ён унутрана мёртвы, разлучаны са светам жывых; не прывід, не дух, а грунтоўны, цялесны нябожчык, які доўга жыве (а што яму зробіцца); але пры гэтым у яго стаўленні да мяне быў дзіўны клопат, і, на свой манер, прыязнасць. Ён – можа, неўсвядомлена – спрабаваў выхаваць мяне, каб развязаць нейкі вузел у мінулым, вырашыць нейкую драму, якая зрабіла яго тым, кім ён быў. У гэтым жа часе тлумачэнняў яго ўчынкаў, ад спрыяння майму нараджэнню да стрыжкі і вывядзення вошай газай, па вялікім рахунку, не існавала. Родныя прывыклі ўспрымаць цяперашнія падзеі як дадзенасць і не асабліва дашуквацца іх прычынаў, але варта было паглядзець пад іншым вуглом – і ўся гісторыя паміж Другім дзедам і мной аказвалася лішняй, дадатковай, як валляк або апендыкс; ён цалкам мог бы пражыць, наогул ніяк са мной не яднаючыся, і ніякія абставіны не змушалі яго да збліжэння. Я адчуваў, што жыцця, жывога ў адносінах Другога дзеда да мяне няма; але было нешта іншае – безназоўнае; што – я змог зразумець толькі праз два дзясяткі гадоў. Мяне любіла жанчына; яна прызналася мне ў сваім пачуцці і, не сустрэўшы ўзаемнасці, некаторы час надзвычай настойліва дамагалася яе: тэлефанавала ноччу, пісала лісты ад імя маёй сяброўкі, а потым кінула, і я падумаў, што жарсць яе вычарпалася ці яна знайшла кагосьці іншага. Праз некалькі гадоў яна загінула ў катастрофе, яе не адразу апазналі, мы, яе таварышы па працы, сталі шукаць яе; разам з участковым адчынілі кватэру – раптам нешта здарылася ў доме. Убачыўшы тое, што было за дзвярыма, я папрасіў, каб мае спадарожнікі выйшлі, выйшаў і міліцыянт. На вешалцы ў пярэднім пакоі вісеў мой шалік; ён знік з агульнай распранальні нашай установы, ношаны ўжо, недарагі, і я не мог зразумець, каму ён спатрэбіўся. На стале, на падваконнях ляжалі лісты з пазнакамі, зробленымі маёй рукой, чарнавікі навуковых працаў. Усё, што можна як бы няўзнак папрасіць, незаўважна ўзяць, яна сабрала ў кватэры: мае аўтаручкі, запальнічку, пачак цыгарэтаў; дыскі з музыкай, бірулька, кніжка правілаў дарожнага руху, каляндарык, пяцьсот рублёў з надарваным куточкам, якія яна пазычыла, сказаўшы, што на таксі. З гэтых дробязяў яна стварыла фантом маёй прысутнасці. Тут яна пражывала сваё сапраўднае жыццё – са мной, а ў звычайным жыцці была толькі ценем, які ўсё адсочвае. І я зразумеў раптам, наколькі вялікім было пастаяннае напружанне, якім яна – з нязначных рэчаў! – стварала гэтае быццё двайніка. І тут жа я адчуў, што вакол мяне збіраецца мутны пазвоньваючы віхор; усё, што не адбылося з ёй, але сілкавалася моцай яе змрочных пачуццяў, пераўтвараецца ў падабенства існавання, у якім выяўляецца ўся шчыльнасць яе надзеяў, болю, пакутаў; затым разувасабляецца – і ў апошнім імкненні быць, ужо кранутае тленнем, знявечанае, усё ж кідаецца да мяне, спрабуючы выклікаць у адказ пачуцці і тым выратавацца, перарадзіцца. У гэтым віхры перада мной адкрылася яе ўнутранае існаванне: згорнутыя ў тугое спляценне жаданне, жарсць, рэўнасць. Там, унутры, было іншае жыццё, у якім я быў рабом гэтай жанчыны, тым больш паслухмяным, чым менш мы былі блізкія на самой справе. Там караніліся тыя сілы, што вызваліліся пасля яе смерці; яны былі надзеленыя зрокам, які не бачыў іншых людзей ці ўвогуле сляпымі, аслепленымі пры нараджэнні яе безразважлівым выбарам, які адмаўляў іншых мужчынаў. Бязвокія ганчакі, яны знаходзілі след адным нюхам, спяшалі выканаць сваё прызначэнне, перадаць мне жарсць, што спарадзіла іх – і адначасова прыляпіцца да чаго-небудзь у гэтым свеце, свеце жывых. Яна забіла сябе пры жыцці, знішчыла цалкам, каб жыць толькі адным мной, і таму каханне яе было каханнем нябожчыка; нейкім амаль тагасветным эквівалентам пачуццяў, здольным, аднак, удзельнічаць у спляценнях лёсу. Стаўленне Другога дзеда да мяне мела менавіта такую прыроду. Тады, у дзяцінстве, я адчуваў толькі гэтую безыменную, невядомую сілу; я і ўявіць не мог, што ў галаве Другога дзеда разгортваецца нейкае іншае жыццё, у якім мне адведзена галоўнае месца, і ён, як – праз гады – тая, што кахала мяне, жанчына, ужо не суадносіць яе з рэчаіснасцю. Там, у ягонай галаве, – слепата ў гэтым выпадку грала яму на руку, – я ўжо быў тым, кім ён прызначыў мне быць; і тое, як ён паводзіў сябе ў рэаль­ным жыцці, – я прымаў гэтыя паводзіны за адзіна існае, – было толькі ўрэзаным, частковым адлюстраваннем ягонае выдумкі. Другі дзед асцярожна набліжаў мяне да сябе; ён папрасіў, каб у шпацырах і справах, калі ёсць магчымасць, я суправаджаў яго, і атрымаў згоду бацькоў. Я не проста стаў яго павадыром – я вымушана праходзіў яго дарогамі, рухаўся яго арбітамі. Іншым здалося б, што я вяду яго, сляпога, але на самой справе ён вёў мяне; мы маглі пайсці ў грыбы, я шукаў белыя або чырвонагаловікі, Другі дзед нёс кошык, і сустрэтыя грыбнікі замілоўваліся, хвалілі мяне за ўдзел і клопат; але я ж ведаў, што сляпы – я, а Другі дзед бачыць, што робіць, бачыць невядомыя мне ўласныя намеры. У лесе ў гарачы дзень ліпла на твар павуцінне, і мне здавалася, што гэтае павуцінне – арэчаўленыя задумы Другога дзеда, і я змахваў яго, мыўся чорнай гнілой вадой з ямаў, абы толькі не адчуваць гэтыя ніткі; у раннія прыцемкі – мы маглі гуляць доўга – лес ператвараўся ў напластаванні ценяў, паміж стваламі ўзнікалі чарнільныя крынічкі цемры, і я нават супакойваўся – цяпер не трэба было чакаць падвоху, сыходзіла пакутлівае адчуванне, што сонечны дзень – толькі падманка, што мы ўдвох ідзем нейкай іншай прасторай, якая толькі бачыцца светлай. Я брыў за бялеючай у прыцемках фігурай і ведаў, што менавіта так – цемра, бясформнасць, нябачныя дотыкі траваў і галінаў – і выглядае насамрэч усё вакол. Мой узрост аддаваў мяне Другому дзеду; што б ні здарылася, паверылі б яму, а не мне. І Другі дзед, не спыняючыся на тым, што зрабіў мяне павадыром, стаў паступова весці са мной асаблівую гульню. Пачалася яна аднойчы ля калодзежа; мы пайшлі па ваду, Другі дзед круціў калаварот, а я наліваў вёдры. «Хочаш, ты сядзеш у вядро, а я апушчу цябе ўніз, – сказаў Другі дзед . – З калодзежа нават днём відаць зоркі». Я паглядзеў у калодзеж. Было горача, хмаркай навісалі слепні – паўз нас нядаўна прагналі кароў; усё зіхцела, награвалася, спякалася; свет свярбеў, як расчасаны ўкус, успухаў пухіром, кусаўся крапівой, пыліў, горача мігцеў, а пад дашкам калодзежа, адкінуўшы дзверцы, ты адразу, без пераходу, апынаўся як бы ў падысподзе гэтага разгарачанага свету. Мяне заўсёды трохі страшыла калодзежная вада – здавалася, што яе нельга піць, пакуль яна не пастаяла на святле, не прывыкла да паветра, да прасторы. Вядро накрывалі вечкам, а я ўпотай здымаў яго, каб вада не затаіла ў сабе тое, чым насыцілася пад зямлёй; бацькі аднойчы распавялі мне, што такое грунтовыя воды, як яны накапліваюцца, цякуць па схілах вадатрывалых пластоў, утвараюць падземныя рэкі і азёры; іншы ландшафт адкрыўся мне, іншы свет, у якім – таямніцы кругазвароту рэчываў, усё, што змыта, знесена, растворана, усё, што бачыла вада празрыстымі тугімі зрэнкамі кропляў; там – спарахнелае апалае лісце, расталы вясной снег, пазаўчарашні дождж; там пад сапраўдным – мінулае, якое цячэ сваімі шляхамі, і калодзежная вада ў вядры здавалася іншай, чым вадаправодная – больш шчыльнай, падобнай да трапяткога злітка, нібыта ў ёй большая сіла прыцягнення малекулаў. І вось Другі дзед прапанаваў мне апусціцца туды, у круглы створ калодзежа, у холад учарашняй вады. Я баяўся апынуцца там, ля вады, якая яшчэ не перажыла пад’ём наверх, яшчэ падземнай, цёмнай. Другі дзед сказаў: калі не хочаш спускацца, проста выпі вадзіцы – горача. Мне забаранялі піць ваду з калодзежа, каб не прастудзіўся, і прапанова Другога дзеда выглядала гэткім зразумелым жэстам: пі, пі, усё роўна ж п’еш, калі ніхто не бачыць, чаго ўжо хавацца; але я ж ведаў пра сябе, што ніколі не піў такой вады. Ля калодзежа быў прымайстраваны на ланцужку бляшаны кубак, Другі дзед зачэрпнуў яго напоўніцу і працягнуў мне. Колькі іх было потым, кубкаў на ланцужку, – ля калодзежаў, ля тытанаў у “пяцьсотвясёлых» цягніках, ля цыстэрнаў на казахстанскіх рудніках; вада ў іх – то аддавала гніллю, то дзясятак разоў пракіпячоная, то з прысмакам іржы; арыштанцкі, кайданны кубак, памяты, падрапаны, абматаны брудным пластырам, з няроўным дном і бліскучым ад дотыкаў вуснаў краем; але то быў першы, самы запомнены кубак. Я не адважыўся адмовіцца і спачатку трохі адпіў; ледзяная вада апякла вусны, як метал зімой, а Другі дзед пачаў распавядаць, што далёка на поўначы вада і летам бывае настолькі халоднай, што ў чалавека спыняецца сэрца; гэта не вада ўжо, а сам холад. Я піў з кубка, а Другі дзед чакаў; потым ён зачэрпнуў яшчэ і выпіў сам. З таго часу, з той фразы пра ледзяную ваду поўначы між намі канчаткова ўсталяваліся дзіўныя, поўныя недагаворак, паўзаў, доўгіх напружанняў адносіны. Другі дзед нібы абраў мяне ў малодшыя таварышы, у любімчыкі, загадзя ведаючы, што я амаль нічога не зразумею ў тым, што прытоенымі намёкамі, змоўчаннямі, загадкамі будзе шчыра распаведзена мне; менавіта мая няздольнасць зразумець, здаецца, і спакушала, вабіла яго распачаць са мной расцягнутую ў часе размову. Часам ён даваў мне «адпіць з кубка» – быццам бы прычашчаў мяне, дазваляючы глыток мінулага, якое я не мог ні дакладна ўявіць, ні ўбудаваць у больш аб’ёмную карціну. Другі дзед распавядаў пра палярную ноч, калі людзі вар’яцеюць і выратавацца можна толькі выняўшы схаваны загадзя, выразаны з часопіса чый-небудзь партрэт – новы твар; пра горы, якія заўсёды схаваныя густымі аблокамі – падчас вайны там разбіваліся нямецкія самалёты; пра мошак і гнюс, што прабіраюцца пад любую маскітную сетку, поўзаюць па твары і шыі, шукаюць мёртвае мяса. Усё гэта было як бы падабрана, падагнана пад мой узрост – далёкія краі, незвычайныя выпадкі, – але чым больш распавядаў Другі дзед, тым мацней я адчуваў, што ўсё расказанае – не больш чым краёчак канверта; Другі дзед паслядоўна і няўхільна расстаўляў загонныя сцяжкі, разгортваў маё ўспрыманне ў патрэбны бок; накідваў контуры невядомага мацерыка, Атлантыды, якая ўсплыве па ягоным загадзе, і паступова рыхтаваў мяне да магчымасці ступіць на яе зямлю. Часам ён нічога не казаў, а як бы перапыняў утрымліваць той вобраз, які выстаўляў напаказ, і гэта былі імгненні збянтэжанасці. Рысы Другога дзеда не мяняліся, але прыпынялася выпраменьванне прывычнасці, і перад маімі вачамі паўставаў незнаёмы чалавек. Так бывае, калі ў крайнім бяссіллі глядзіш на таго, каго даўно ведаў, але ты зусім зняможаны – і спыняецца стваральная праца позірку, якая падаўжала цэльнасць знаёмага аблічча; перад табой з’яўляецца нехта новы, незнаёмы. Аднак тут мой зрок не губляў яснасці і сілы, не «прасядаў» – гэта Другога дзеда адпускала жорсткае, выварочваючае, як сутарга, унутранае напружанне, і можна было ўбачыць іншага старога, які сядзіць унутры Другога дзеда. Гэта здаралася дзе заўгодна – у тамбуры электрычкі, у чарзе да лекара, у лесе, на сажалцы. Другі дзед, ведаючы, што я яго бачу, раптам пачынаў абмацваць твар, церабіць пальцамі штрыфель пінжака, нахіляўся паправіць шнуркі, праводзіў далонню па вертыкалі шэрага гузікаў, нібы правяраў, ці ўсё зашпілена, ці ўсё прыкрыта. Іншыя, калі б заўважылі гэта, палічылі б за неабходную прывычку сляпога, але я ведаў – яшчэ хвіліна, і Другі дзед павернецца, стане так, каб я не бачыў яго цалкам, апынецца ў праёме паміж целаў, дрэваў альбо мэблі, як у выпадковым кадры, мімаходзь, на імгненне, – і я не пазнаю яго, не дапамогуць ні адзенне, ні месца. Ён будзе незнаёмцам з іншай эпохі, ён будзе аддалены на гады – і потым, прыкрыўшыся выпадковым мінаком, вернецца ў поле майго зроку ранейшым, быццам там, за шырмай чужога цела, змяніў аблічча, перакінуўся ў часе. З боку нашая сувязь выглядала прыяцельствам старога і дзіцяці; так думалі ўсе, тлумачачы прыязнасць Другога дзеда да мяне яго стрыманымі жальбамі на бяздзетнасць. Гэтае тлумачэнне яшчэ больш абавязвала мяне: мелася на ўвазе, што Другі дзед – хутка, не хутка – але блізкі да магілы, і таму я не павінен быў яго “засмучаць”, “злаваць”, “расстройваць”, “прымушаць хвалявацца”. Я ж ведаў, што Другі дзед цалкам здаровы, ведалі гэта і родныя, але ўсё роўна выстаўлялі яго нямоглым старым, якога заб’е любое моцнае перажыванне – так было зручней, гэта быў цудоўны сродак прывесці маё жыццё ў падпарадкаваны стан. У выніку Другі дзед умацаваў сваю ўладу нада мной; любы ўчынак, любое слова ацэньваліся – а як яны адаб’юцца на Другім дзедзе? Характэрна, што ніхто пры гэтым занадта ўжо моцна не любіў яго; я і сам у нейкія моманты, калі ён здаваўся цалкам бяскрыўдным чалавекам, разважаў: чаму я не магу палюбіць яго – гэта ўратавала б мяне ад пастаяннага адчування, што мной спрабуюць авалодаць, і я, можа быць, прыняў бы яго ўладу з радасцю. Я нават – цалкам па-дзіцячы – стараўся зрабіць так, каб палюбіць яго; спрабаваў уразумець карту свайго ўнутранага ўладкавання, знайсці на ёй мясціну, у якой нараджаецца тое, што складае фізіялагічны фон любові – цеплыня, адчуванне адкрытасці, нібыта ў грудзях разыхо­дзяцца нейкія створкі; спрабаваў, але пацярпеў няўдачу – Другога дзеда немагчыма было любіць. Да Другога дзеда, здаецца, у прынцыпе не адчувалі пачуццяў, адносіны больш ішлі ад розуму, чым ад сэрца; кожны, напэўна, саромеўся гэтага, думаючы, што справа ў ім, а не ў Другім дзедзе, і стараўся быць лепшым у фальшывых праявах пачуцця – не крыўдзіць жа старога, які гэтага нічым не заслужыў. Можа быць, калі б родныя аднойчы адкрыта пагаварылі адзін з адным і выявілася б, што Другога дзеда не любіць ніхто, хоць падставаў да гэтага няма, яны пра нешта задумаліся б; але такой размовы не адбылося, і кожны паасобку дадаваў сваю лепту ў ілюзію ўсеагульнай прыхільнасці да старога, не здагадваючыся, што астатнія, як і ён, толькі робяць выгляд. Я шмат разважаў потым, чаму Другога дзеда нельга было палюбіць; і зразумеў, што любоў не магла ўзнікнуць побач з ім. Калі разумець баязлівасць як вышэйшую ступень эгаізму, Другі дзед быў баязлівец; ён мог праявіць вельмі розныя якасці, і самаадданасць, і клопат, але ўсе яны служылі ў рэшце рэшт ягонай баязлівасці: захавацца такім, які ёсць. І любоў да гэтага чалавека не з’яўлялася: ён сам любіў сябе так, любіў не ў сэнсе эмоцый, а ў сэнсе самазахавання, што да гэтай любові, здавалася, няма чаго дадаць, яна і без таго залішняя; і амаль усе ягоныя ўчынкі праслойваліся тонкім пластом страху за сябе, асцярогай, што падзеі могуць пашкодзіць яго планам, парушыць яго задумы. Я зразумеў гэта яшчэ ў дзяцінстве; я часта пытаўся ў Другога дзеда, ці ваяваў ён, і ён адказваў, што не, у армію яго не ўзялі. Але ад ягонай хатняй работніцы я ведаў, што дома, у каробцы з-пад цукерак, захоўваюцца ордэны; я вырашыў, што Другі дзед рабіў на вайне тое маўкліва-жудаснае, што стаяла за фільмамі, карцінамі, аповедамі; я думаў, што іх героі забівалі ворага першай смерцю – той, якая здараецца на паперы, палатне або кінаплёнцы; але павінен быў быць хтосьці, хто застаецца за палямі кніжных старонак, за рамкамі кадра, хто забівае немцаў сапраўднай, смяротнай смерцю, і мне здавалася, што такім чалавекам, адным з нямногіх, мог быць Другі дзед. Але вось аднойчы мы з іншымі дзецьмі гулялі з дзядзькам Ванем-Жалезная шыя, які прыйшоў з вёскі; у яго ў шыі, ля самай соннай артэрыі, сядзеў асколак снарада, які не рызыкнулі дастаць, і нашай любімай гуль­нёй было прывешваць на шыю магніцікі, якія трымаліся на жывым целе. Дзядзька Ваня быў стары, ён гарэў у танку; яго стараліся не пускаць да дзяцей, бо твар ягоны і галаву пашкодзіла хвароба: кроплепадобныя наросты, падобныя да мяса пеўневага грэбня, які складаецца з крывяносных сасудаў, непрыкрытых скурай; здавалася, твар яго аплавіўся, і плоць застыла ў гэтых кроплях, дрыготкіх, вісячых на мясістых ножках, агідных менавіта тым, што яны агалялі – на твары! – нутро цела, жывёльнае, як гэты самы грэбень пеўня. Але дзеці не баяліся, не адчувалі агіды; дзядзька Ваня-Жалезная шыя здаваўся нам адзіным чалавекам з усіх, каго мы ведалі, з якім здарылася нешта вельмі істотнае; мы ведалі, што ён ваяваў, і бачылі – ён ваяваў. Вядома, дзеці асцерагаюцца калекаў, хворых, неўсвядомлена аберагаючы ў сабе давер да жыцця і да будучыні; але дзядзька Ваня быў настолькі пачварным, што гэта рабілася ўжо карыкатурай на пачварнасць; разбурэнне асобы зайшло гэтак далёка, што ўжо не рэзала вачэй. І потым – ён не меў патрэбы ні ў жалю, ні ў спагадзе; Дзядзька Ваня насіў у сваім целе даўнюю, адтэрмінаваную смерць сорак чацвёртага года, якая загубіла чацвярых яго таварышаў; ёй заставалася ўсяго некалькі міліметраў, на якія не прапусціла асколак цела, але асколак рухаўся ў ім, павольна, як дрэйфуюць кантыненты, набліжаючыся да артэрыі, і, па сутнасці, для дзядзькі Вані ўсё яшчэ доўжыўся той выбух, які накрыў танк – ён нёс у сабе траекторыю палёта асколка і заўсёды жыў на гэтай траекторыі. Напэўна, іншы чалавек, які выратаваўся ад гібелі і потым быў так знявечаны хваробай, вывеў бы з гэтага нейкую апорную філасофію, дзе хвароба трактавалася б як адплата за тое шчаслівае выратаванне; але дзядзька Ваня, камандзір танка, які спальваў нямецкія бліндажы, доты і акопы разам з салдатамі, які ішоў праз поле бою ў полымі, і полымем караў немцаў, а да вайны быў начальнікам пажарнай часткі, – дзядзька Ваня нават не зняў люстэрка ў сваім вясковым доме. Пэўна, для яго ў тым полымі зніклі ўсе ўяўленні аб прапорцыях, аб прыгожым і пачварным; засталося толькі адно – што чалавек не мяса, хоць ён часцей бачыў згарэлых, чым жывых; і дух жыцця павяваў у ім лёгка і свабодна. Мы гулялі з дзядзькам Ванем; ён навучыў нас рабіць хадулі, набіўшы планкі для ног на доўгія жэрдкі; мы хадзілі вакол яго на драўляных нагах, пасавалі мяч, а ён усё нахіляў шыю, каб магніцік, які прыляпіўся да асколка пад скурай, звісаў, але не падаў. Тады да нас падышоў Другі дзед; ён шукаў мяне, дзядзька Ваня з ім павітаўся. І па тым, як Другі дзед адказаў на прывітанне, як спытаў мяне, ці хутка я вярнуся, я раптам зразумеў, што Другі дзед баіцца; баіцца, што я занадта прывяжуся да дзя­дзькі Вані, што не вярнуся, выслізну, карыстаючыся яго невідушчасцю. І такім выразным быў гэты дзіцячы крыўдлівы страх дарослага чалавека па суседстве з бескарыслівай прыязнасцю дзядзькі Вані, што я – па адным толькі пачуцці – усвядоміў, што Другі дзед сапраўды не ваяваў, што ён з іншай чалавечай пароды, чым дзядзька Ваня. І мяне ўразіла, што дзядзька Ваня хворы, што жыццё яго перакручанае пачварнасцю, а Другі дзед адзначаны акуратнай, непрыкметнай слепатой; я ўбачыў раптам – зноў жа папросту адчуў, – што твар дзядзькі Вані, твар у мясістых кроплях, павінен быў належаць Другому дзеду, а чысты, некрануты твар Другога дзеда – дзядзьку Ваню. Я цвёрда вырашыў тады даведацца пра мінулае Другога дзеда. І мне падалося, што кожны з дарослых нашага дома ў глыбіні душы рады таму, што Другі дзед скрытны і нейкае магчымае веданне пра мінулае застаецца непраяўленым. Час, пра які мог бы загаварыць Другі дзед, дарослыя стараліся калі не забыць, дык, прынамсі, зрабіць прыдатным для прыватнай памяці. Яны дзялілі яго на дробныя ўражанні, на асабістыя сюжэты – якая лядовая горка была каля яру, цяпер засыпанага; якія арэхі, усе з гнілымі, зморшчанымі ядрамі, аднойчы купілі на рынку для варэння; які бледны, разведзены вадой атрамант разлівалі ў школе па чарніліцах, а потым настаўніца лаялася, што ў сшытках нічога не разабраць. Такое мінулае было як ключы, кашалёк і дакументы, якія можна рассоўваць па кішэнях, сыходзячы з хаты; было маленькім, абжытым – кожны старанна ўмацоўваў – апрацоўваў пятачок асабістай памяці – і ніхто не памятаў за ўсіх. У думках агледзеўшыся, я зразумеў, што не магу злучыць апавяданні пра мінулае ў нешта агульнае; памяталі родных, памяталі сваё юнацтва, але ўсё гэта было вузка, цесна, як тыя пакоі новых мікрараёнаў, пабудаваных у шасцідзясятыя і сямідзясятыя на ўскраінных пустках, дзе ніяк не хацелі выводзіцца пыльная зямля, пустазелле і дзядоўнік; паўсталі новыя дамы, у іх ўзнікла новае жыццё, падзеленае тонкімі перагародкамі сценаў, і ўсе навучыліся жыць ціха – а як інакш, калі нават кашаль чутны ў суседзяў, – ціха і паасобку; жыць, як жывуць тыя, хто выжыў, агаломшаныя тым, што ацалелі, і назаўсёды захавалі гэтую падзеленасць ацалелых. Напрыканцы таго дня, калі Другі дзед сустрэўся з дзядзькам Ванем, я падышоў да брамкі ў лес. Ад брамкі ў прытуманеныя шаты дрэваў ішла сцежка, салодка цвіла шыпшына ля плота; тлен, млявасць – і дрыжыкі былі ў гэтым паху. І я ўбачыў, што сцежка раптам страціла ў змроку рысы канкрэтнага, пазнавальнага месца, стала чымсьці, што спалучае рэальнасць і вобраз; нейкай сцежкай, якая невядома куды вядзе, цёмнай і прахалоднай, у чаканні крокаў. Я адкрыў брамку, ціха пракруціў яе іржавыя завесы, шыпшыннік абсыпаў мяне вялымі пялёсткамі. Я зрабіў некалькі крокаў, і блізкі дом, які свяціўся ў цемры, галіны яблыняў, лініі правадоў – усё адразу знікла, засталося далёка ззаду; толькі сцежка, змрок, бесцялесныя душы лісця, якія луналі ў сырым паветры, і адчуванне, што ты ступіў на нейкі шлях, дзе не можа быць затрымкі, аглядкі, – наперад, бясстрашна, як дзядзька Ваня, і тады вільготная, гнілая ноч не спародзіць страхаў, расступіцца, прапусціць. Я ішоў знаёмым лесам, але ён быў чужым; дрэвы павялічыліся, рассунуліся ўшыркі; трава – начная трава, перагаворваючыся на мове туману і расы, – смактала з зямлі сваё пітво, ад якога мацнелі яе каленчатыя сцябліны. Брынялі на лісці асіны тугія, як жаўлак на скуле, бародаўкі, лес выганяў з сябе дзённае, развейваў чалавечыя пахі, зарошчваў сляды, падымаліся надламаныя травінкі і прымяты мох, сокі імкнуліся ўверх па ствалах. І я раптам адчуў пераможную, абыякавую сілу, бездань жыцця, якая зацягне любую рану, паглыне любую падзею. Лес пашырэннем каранёў разгладжваў пакінутыя з вайны стралковыя ячэйкі, у глыбіні ствалоў іржа­велі рэдкія асколкі, ад якіх не засталося і следу на кары, у змацаваных птушынай слінай гнёздах спалі птушаняты, і я быў адзін, пакараны здольнасцю памятаць, – супраць аграмадзіны шапатлівага, скрыпячага жыцця, якое раскінула галіны – у неба і карані – у зямлю. Я не даваў клятваў; нешта сумясцілася ўнутры, і я на імгненне адчуў сябе пазванком сярод пазванкоў; да знямогі сэрца ірвануўся ціск – штуршок крыві ўдарыў у звод чэрапа, урэзаўся іголкамі пад пазногці, перахапіў дыханне. Кроў мая – я ставіўся да яе проста як да вадкасці, нядбайна заляпляў рану размятым лістом трыпутніка, машынальна аблізваў трэснутыя вусны, – я адчуў яе шаленства, раз’юшанасць, гнеў, быццам бы кроў паўставала ў той момант супраць глухой аграмады лесу, кроў мая, якая была старэйшая за мяне. І каб суняць гэтую раз’юшанасць, я зрэзаў ножыкам тонкі і прамы дубец ляшчыны і з гэтым дубцом выйшаў да высокіх, гарачых зараснікаў крапівы; я сек яе пад корань, крапіва была ворагам, цэнтрам пустой травяной моцы; чым гусцей рабілася ноч, тым шчыльней крапіва абступала мяне, і я біўся, ссякаючы зубчастыя лісты, едкія суквецці; і толькі калі сціхла шаленства, я заўважыў, што стаю ля самага плота, ля брамкі – я ўжо выйшаў з лесу, а мне здавалася, што ён вакол, з усіх бакоў, і шляху не відаць. Назаўтра ранкам, заўважыўшы пасечаную крапіву, мне загадалі прапалоць некалькі градак; калі мне так падабаецца вайна з травой – маё жаданне можна звярнуць на агульную карысць. Але калі я падышоў да градак, я зразумеў, што насуперак учарашняму імпэту не стану палоць траву; то было – адно, а тут – іншае; мне стала шкада пустазелля, нават аксаміціста-калючы, з доўгім коранем асот; я ведаў, што маіх тлумачэнняў не зразумеюць, і стаяў, думаючы, як бы ўцячы, калі падышоў Другі дзед. «Пустазелле трускалачкі душыць, душыць – сказаў ён. – Прапалі, трускалачкі табе дзякуй скажуць, ягадкай потым пачастуюць». Я насцярожыўся: нешта было ў гэтай інтанацыі, ласкавай, пераконваючай, у гэтай гатоўнасці выполваць, вырываць, ачышчаць, рабіць сялянскую агародную працу такое, што было ўжо не сялянскім; дзень патух, знікла градка, чырвоныя бакі ягадаў – застаўся толькі голас, ціхі, але ўсёабдымны, які гучаў адусюль, які прыабдымаў, здушваў, шаптаў на вуха: «Пустазелле трускалачкі душыць, душыць» – і сам душыў, затыкаў рот, сілком закідваў галаву, абмацваў – як абшукваў – цела. Памяццю, якой у мяне не магло быць, – памяццю крыві, – я пазнаў гэтыя словы; пазнаў шэпт – ласкавасць угавораў, нібыта бацькоўскі дотык рукі, патрабавальнасць голасу; пазнаў, быццам яны былі знаёмыя многім з бліжэйшых маіх продкаў. І мне яшчэ доўга потым чуўся голас Другога дзеда, які паўтарае «пустазелле душыць», – і мне здавалася, што часам ён сам думае пра мяне як пра пустазелле, вырашаючы, ці не вырваць; я запомніў гэтае жаданне выдзіраць з коранем, гэтую старэчую пажадлівую радасць – каб выспелі трускалачкі! – гэтыя брыдкія, затоена здзеклівыя памяншальныя суфіксы; з таго часу я стаяў на бок пустазелля супраць трускалак і ні разу не з’еў падобную на мясістае сэрца ягаду. Я хацеў даведацца пра мінулае Другога дзеда, але ўсё, што мог, я ўжо ведаў; я і так быў ягоным правадніком, хадзіў ягонымі дарогамі, апускаў у паштовую скрыню рэдкія ягоныя лісты; была толькі адна вобласць, куды ён не ўпускаў мяне – ягоная прыхільнасць да рыбалкі. На сажалку ён ішоў адзін і вяртаўся адзін; гэта быў цалкам ягоны час. Аднойчы я крадком увязаўся за ім, але на паўдарозе ён пачуў мяне і загадаў паварочваць дадому. Я тады толькі спадзяваўся даведацца, як жа ён, сляпы, ловіць рыбу, але Другі дзед відавочна адчуў у маім намеры жаданне падгледзець нешта іншае, пра што ведаў ён і не ведаў я. І тады я прыдумаў вакольны шлях, каб не ісці за ім па пятах; рыбалка была апошняй магчымасцю ўбачыць Другога дзеда сам-насам з самім сабой – на беразе сажалкі раслі вольхі і асака, у кожнага рыбака было сваё месца, закуток, схаваны ад поглядаў, куды трэба было праціскацца, рассоўваючы галіны. Сляпы рыбак, Другі дзед не проста не выглядаў смешным – нават пры жаданні ў ім нельга было знайсці рысу, дэталь, з дапамогай якіх можна было б уразіць яго, зрабіць аб’ектам насмешкі. Пры ўсёй патэнцыйнай камічнасці аблічча – парусінавыя штаны, залатаны пінжак, саламяны капялюш – ён не быў камічны; нават бамбукавыя вуды, якія заўсёды надаюць даросламу мужчыну нешта несур’ёзнае, хлапечае, глядзеліся неяк асобна ад яго, не дапаўнялі штрыхом яго аблічча, хоць ён і нёс іх у руцэ. Ён не быў залічаным у рыбацкае братэрства, на сажалцы ў яго было асаблівае месца, якое ніхто не займаў, і іншыя рыбакі не падыходзілі да яго ні па прынаду, ні па папяросіну, ні проста пагаварыць; так ён паставіў сябе з самага першага дня. Такім чынам, я стаў употай прабірацца на сажалку і сядаць на некаторай адлегласці ад яго. Варта было падысці трохі бліжэй – як бы ты ні стараўся красціся нячутна, Другі дзед паварочваўся і звяртаў да цябе невідушчыя вочы; У гэты момант ты адчуваў сябе вадзяным пацуком, што выпаўз з нары проста на паляўнічага сабаку. Мяне дзівіла гэтая чуласць у стрыманым, абыякавым чалавеку, чые рухі былі настолькі мерныя, нібы ён манатонна круціў унутры сябе завадную ручку накшталт ручкі патэфона, якая давала ход розным сучляненням ягонага пастарэлага, але па-ранейшаму добра складзенага цела. Мне нават здавалася, што ён кагосьці чакае; кагосьці, хто павінен прыйсці і пра штосьці яго спытаць; чакае, каб яго не заспелі знянацку. Чым больш я сядзеў на сажалцы, назіраючы, як Другі дзед ловіць рыбу, тым ясней – павольна, дзень за днём – я разумеў, што ў асобе Другога дзеда няма таямнічасці; ёсць толькі цвёрдая забарона, моцна замкнёныя дзверы, жалезны брусок засаўкі, тоўстая дужка навяснога замка. А там, за дзвярыма, хавалася нешта, чаму ў цяперашнім часе не было месца быць; Другі дзед насіў пры сабе ўсё сваё мінулае, як бежанец не распакоўвае на кароткім прывале ля дарогі скарб з гарадскога жыцця. Аднойчы я мімаходзь бачыў, як Другі дзед піша ліст; напэўна, ён напісаў столькі папераў, што слепата яму не замінала, памяць пальцаў дакладна злучала літары. У канцы адной прапановы ён паставіў асаблівы, тонка, з нейкім дадатковым значэннем выведзены, знак пытання. Другі дзед пісаў пёравай асадкай, і ад таго, што фіялетавага колеру атрамант адразу выпараўся, увесь ліст выходзіў як бы загадзя састарэлым, а вострае, па-змяінаму раздвоенае надрэзам пяро надавала напісанню літараў рэзкасць напорыстай інтанацыі. Знак жа пытання, столькі разоў выведзены мной самім у школьных пропісях, які здаваўся мне то абрысам паветранага шара з кошыкам кропкі, то вухам з кропляй завушніцы, – гэты знак раптам паўстаў мне ў нейкім новым значэнні, якога я не мог тады растлумачыць сабе. І толькі пазней, на рыбалцы, гледзячы на тое, як Другі дзед прывязвае да лёскі кручок, я зразумеў той пастаўлены ім у лісце знак пытання – пазнаў яго ў кручку з “бародкай”, якая не дае рыбе сарвацца, застравае ў яе чэраве. Другі дзед вельмі дзіўна лавіў рыбу; я, відушчы, яшчэ не распазнаваў у рухах паплаўка паклёўку, дотык рыбіных губ да прынады, мне здавалася, што паплавок лёгка калыша рабізна ад ветру, а Другі дзед ужо асцярожна перахопліваў вуду, каб было зручней зрабіць падсечку. Здавалася, ён асаблівым чуццём даведваецца, што карась крануў прынаду: яму перадаецца праз лёску жывое біццё рыбы, якая ўзялася, ён адчувае гэтае біццё відушчымі пальцамі сляпога, яно вільготна і салодка аддаецца ў нейкім таемным, хітра ўладкаваным закутку яго душы. Юрлівец смерці, Другі дзед, здаецца, адчуваў – наогул мог адчуваць – толькі пры пасродку ізуверскага прыстасавання вуды, у якім боль і страх жывой істоты перадаюцца ў нацяжэнне лёскі, у выгін бамбукавай вуды; ён адчуваў гэтыя рыўкі, гэты цяжар рыбы – як улоўленае жыццё; без вуды, судакранаючыся з жывым целам, ён, здавалася, не адчувае нічога. Я памятаю ягоныя пальцы – я падкраўся блізка і бачыў, як ён насаджваў на кручок чарвяка. Бывае такі сялянскі спрыт, з якім рэжуць курэй, перахопліваюць горла гусі, колюць свіней; такое грубаватае, але без дамешку пакуты, хатняе, свойскае абыходжанне са смерцю падуладнае скаціны і птушкі. Тут жа было зусім іншае – пальцы Другога дзеда рухаліся так, нібы ён прасоўваў нітку ў іголку, але нават не для справы, а выключна дзеля цікавасці – ці пройдзе нітка ў вушка, ці трэба ўзяць іголку на два нумары большую. У чарвяка чырвоная кроў, і чарвяк запэцкаў ёю ягоныя пальцы. На рыбалцы рукі пастаянна то ў зямлі, то ў рыбінай слізі, і абцерці іх аб траву або аб вопратку – машынальны жэст, які паўтараецца дзясяткі разоў. Але тут Другі дзед дастаў насоўку і пачаў старанна выціраць пальцы. Гідлівасці альбо залішняй ахайнасці ў гэтым не было ні на ёту, адна недарэчная, падкрэсленая – ён гэтага не заўважаў – акуранасць; дбайнасць, якая была толькі гранню, нечаканым выступам – так рэзкі рог скульптуры тапырыць накінутую тканіну – ягонай сапраўднай натуры. За гэтай акуратнасцю стаяла веданне пра самога сабе, настолькі для яго звыклае, хоць і хаванае, што ён, сляпы і не бачачы сябе збоку, не ўсачыў, як яно накіравала ягоны жэст: выцерці пальцы. Ці адчуваў ён, што на пальцах кроў, проста адчуваў нешта вадкае, ці ўсведамляў, што гэта кроў, розумам? Я не ведаю; можа быць, адчуванне вільгаці на руках сумяшчалася ў яго галаве з нейкай карцінай са склепа ягонай зрокавай памяці. Пазбаўленыя святла, большасць бачанняў ягонага мінулага ўжо, верагодна, распаліся, рассыпаліся ў прах; ён быў здаровы для цяперашняга часу, але ў вымярэнні часу мінулага ён быў хворы, зрокавая памяць яго, калі так можна сказаць, з’язджала з глуздоў: жывы абрубак, кукса, пакінутая сам-насам з самой сабой. У ягонай свядомасці доўжыўся – і павялічваўся! – разрыў часоў: ягонае мінулае, заключанае ў абалонцы цемры, не магло сустрэцца з цяперашнім. А калі спрабавала – невідушчая памяць злучала, рыфмавала з тым, што даносілі да яе нюх, дотык, слых, нейкія ацалелыя карціны, на якіх яна звар’яцела; аднак сустрэча часоў праз гэта адбыцца не магла: толькі сляпое мінулае з дапамогай затоенага страху кіравала сляпым сапраўдным. Цяпер я думаю, што кроў чарвяка, насаджанага на кручок, здавалася яму чалавечай крывёю; знешне ён заставаўся ранейшым, спакойным, выклікаў нават не пашану, а перасцярогу, нібы ён вось-вось расплюшчыць вочы і скажа – я ўсё бачыў! – і ў гэтым «усё» будзе рэнтгенаўскае, пранікальнае веданне пра тое, што ты хаваеш з глыбокага ўнутранага сораму, што ніколі не варта выдаваць, бо яно, пакутліва табой перажыванае, і служыць, можа быць, зарукай існавання ў табе сумлення, і растаямнічыць такое азначае ўчыніць маральнае забойства; знешне Другі дзед заставаўся ранейшым, але, я думаю, унутры сябе, асуджаны да цемры, ён быў аддадзены на разарванне параджэнням уласнай памяці. Цяпер я разумею, чаму некаторыя яго ўспаміны атрымаліся больш устойлівымі ў часе, чым усе астатнія. То былі ўспаміны, якія выводзяць за мяжу жыцця; забойства, знішчэнне супярэчаць прызначэнню памяці – захоўваць у цэласнасці, таму памяць пра смерць, да якой ты датычны, ёсць трагічны аксюмарон; калі ачысціць такі ўспамін ад знешніх падзейных складнікаў, у яго аснове будзе не барэльеф прысутнасці, наяўнасці чагосьці, а жолаб адсутнасці, некампенсавальныя, але бесперапынныя, як вада ў пасудзіне Данаід, страты. Гэты ўспамін ўжо не зусім успамін; яго падсілкоўвае няздзейснае жаданне, якім караюць грэшнікаў; і праз яго не ўмацоўваецца, а змяншаецца ў чалавеку быццё. Калі яднальны кантэкст памяці распаўся, гэтыя ўспаміны займелі асобнасць існавання, тыранічную свабоду; і чым мацней Другі дзед хацеў выгнаць іх з сябе, тым больш яны пладзіліся ўнутры яго; так узнікае прыжыццёвае пекла, з якога выйсця няма. Але Другі дзед – так мне здаецца – ні пра што не шкадаваў; з маральнага боку да яго было не падступіцца. Аднак катэгорыі быцця і небыцця першасней за маральныя, і помста нагнала яго праз страх смерці; кроў чарвяка не нагадвала яму ні пра кроў ахвяраў, ні пра іх пакуты – чым менш ён быў здольны адчуць жах зробленага, тым выразней паўставала перад ім, выкліканая гэтай крывёю, смерць як голы, халодны факт; тое, што раней служыла яму абаронай, – так успрымаць яе – паўстала супраць яго, аказалася адзінай зброяй, здольнай знішчыць яго. Менавіта гэтым тлумачыцца ўсё, што здарылася далей: гібель Другога дзеда і нашая з ім – пасмяротная – крэўная сувязь. Усё адбылося на лецішчы, у пачатку жніўня, напярэдадні дня майго нараджэння. Была спякота, такая, што ў буфеце плавіліся, зліпаліся з абгорткай шакаладныя цукеркі; у пограбе забрадзіў, выбіваючы коркі, хлебны квас, скрозь шчыліны падлогі ў дом прасачыўся кіслявы хмель, на ліпучках дзясяткамі дохлі мухі, іх было столькі, што папера варушылася, быццам ад скразняку; але паветра стаяла нерухомае, мутнае, нясвежае, як вада ў шклянцы, дзе трымаюць устаўныя сківіцы; па дачных участках клалася, подломваючыся ў каленцах, трава, змялела сажалка – у цёмна-зялёнай, успучанай бурбалкамі, прысохлай ціне гніла рыба; да сажалкі зляцеліся вароны, абселі невысокія дрэвы на беразе, корпаліся ў ціне, размотваючы дзюбамі рыбіныя вантробы; наеўшыся, вароны пераляталі на правады высакавольткі, і здавалася, што драты правіслі не ад спёкі, а ад вагі чорнай птушынай масы; вароны сядзелі моўчкі, толькі часам сыта зрыгваючы; Другі дзед хадзіў па прасмердлым беразе сажалкі, адчуваючы над сабой прысутнасць птушак, і пагражаў ім сваёй акаванай меддзю, вузлаватай, ружаватай ад увабранай дрэвам смалы палкай, падобнай на абцягнутую сухажыллямі костку муміі. На лецішчах, дзе ў белым памараку карункавых фіранак цяжка дыхалі старыя, чырвоная нітачка тэрмометра дрыжэла, паўзла ўверх; кожны тэрмометр стаў падобны да шкляной трубкі, у якую бяруць кроў, і кожны тэрмометр адмяраў жыццё або смерць. Кроў распірала завапнаваныя сасуды, прылівала да твару, туга ўлівалася ў слабое, абмяклае сэрца; кроў нібы распылілася ў паветры, і сабакі, пахаваўшысяся ў кусты язміну, у трубы, у канавы, вывальвалі распухлыя языкі, скраблі кіпцюрамі сухую зямлю. Лопалася ад спёкі ломкая скурка ўжо некалькі тыдняў як не сабраных вішняў – і густая сукравіца крапала з ягадаў, заплямліваючы кінутую пад карані яечную шкарлупіну; назапашвалася ў небе духата, і вялыя, у карычневых крапінах старэчыя рукі краталі цела, якое раптам стала чужым, далёкім – далей, чым бляшаны цюбік з таблеткамі, далей, чым уласны голас, які ўжо нікога не пакліча на дапамогу. У навакольных палях пачалі з’яўляцца пылавыя смерчы, сутаргі прасторы; нешта спела, нешта збіралася сярод аўсу; каля дачнай вартоўні не знікала чарга ля адзінага тэлефона, людзі круцілі дыск, які патрэскваў пры зваротным кручэнні, сярод вялай зеляніны прымільгаліся белы з чырвоным – колеру «хуткай дапамогі», – і толькі Другі дзед быў бадзёры, дзейны, нібы на роўных са смерцю, як доктар, і спякота толькі высушала да лёгкасці яго цела, дазваляючы хутчэй крочыць. У той дзень я выйшаў на «лінію» садовых участкаў; нашыя дзіцячыя зборышчы даўно перапыніліся, быццам з паветра знік той элемент, што збірае дзяцей разам, знікла тая гульня ветрыкаў, шолахаў, шэптаў, бегласць трымтлівых галінаў, якая складае матыў і асяроддзе дзіцячых гульняў; паветра было да млосці густое, ліпкае, як пенка сочыва, і аддавала меднай акалінай. Навошта я выйшаў – ужо не ўспомніць; бываюць учынкі, якія робяцца ад невыразнага табе самому душэўнага руху і ў гэтым сэнсе без намеру, але і не па інерцыі або звычцы. Напэўна, мне было неабходна выйсці за агароджу, вызваліцца ад адчування, што з чатырох бакоў ты акружаны штыкетнікам; плот дачнага ўчастка вельмі ясна акрэслівае для дзіцяці месца, у якім ён і абаронены, і абмежаваны адначасова, а адразу за плотам пачынаецца вуліца, дзе магчыма тое, што немагчыма ўнутры ўчастка. Плот – мяжа, якая аддзяляе жыццё, пабудаванае на паўтарэнні, як школьны ўрок, – паснедаць, прапалоць градку, прачытаць некалькі старонак кнігі – ад жыцця, дзе ты пакінуты сам сабе; брамка, якую могуць замкнуць, калі табе за правіннасць забаронена гуляць, замок і клямка – вартаўнікі, якія пільнуюць цябе ад выдуманых і сапраўдных бедаў: летась адзін хлопчык скочыў з берага і разбіў галаву, у пачатку лета іншы хлопчык пайшоў у лес і заблудзіўся, трэці хлопчык стаў пералазіць чыгунку, пад цягніком, які стаяў, а цягнік крануўся і зачапіў яго за кашулю, чацвёрты хлопчык стаў гуляць у пясчаным кар’еры і там праваліўся ў яму... Гэтыя ўяўныя нябожчыкі былі “прапісаныя” ў дачнай тапаграфіі, як паганскія духі азёраў і лясоў, у іх лік уваходзіў нават лётчык, збіты зімой сорак першага і пахаваны ля сажалкі пад пірамідкай з чырвонай бляшанай зорачкай; яны пазбаўлялі акругу бяспекі, але паведамлялі ёй сапраўд­насць: лес быў не лес, а лес-у-якім, сажалка – сажалка-у-якой; дзякуючы ім мясцовасць як бы набывала дадатковае вымярэнне, пераставала быць дачным прыгарадам і рабілася хутчэй вясковай акругай, якая змяшчае і жыццё, і смерць у такой блізкай, узаемапранікальнай счэпцы, як блізкія вёска і могілкі за яе ваколіцай. Пад цёмным лясным вываратнем, апоўдні ў непрагляднай, дурманлівай гушчыні малінніку, ля берага сажалкі ў хвашчах і асацы, якія зліваюцца ў густую зялёную смугу над чорнай вадой, у вільготным моху балота, у таемным вытоку ляснога ручая, пахаваным пад каранямі дрэва, – паў­сюль прысутнічала нешта, што як бы клікала цябе, дакраналася шукальна і запрашальна, нібы правярала, наколькі ты ў свядомасці, ці нельга цябе захапіць, адвесці, выкрасці. І яшчэ хлопчыкі з апавяданняў дарослых, з якімі здарылася «нядобрае», – ты разумеў, што гэта падман, але падман па няведанні, падман наўздагад, які з-за гэтага нечакана высвечваў вобласць праўды. Таму плот дачнага ўчастка быў не проста ахоўнай перашкодай: усе драпінкі, усе сінякі, усе раны, усё, што прымушае ліцца кроў і пакідае шнары, адбывалася ў асноўным за ім. Парэзаўся дома – неасцярожнасць, якую тут жа палечаць зялёнкай і бінтам. А там, за плотам, паняццяў асцярожнасці і неасцярожнасці не існавала: светлыя паляны і цёмныя лясныя гушчары так непадзельна суседнічалі адно з адным, так лёгка і амаль весела цякла кроў з парэзу, што ты яшчэ не бачыў у гэтым парэзе, у любой ране замаху смерці на жыццё; не бачыў і ў гэтым сэнсе быў абаронены. Выйшаўшы на «лінію», я раптам адчуў, наколькі яна працяглая і пустая, нібы падоўжылася ад нагрэву, як даўжэюць ад спёкі рэйкі, ледзь рассунулася ў шырыню, і гэтае непрыкметнае зрушэнне звыклых маштабаў змяніла адчуванне, ёю спараджальнае. Раней яна была вулачкай, прасёлкам, сціснутым платамі, а раптам стала дарогай; у любой дарозе ёсць нешта ад сцэны – прынцып скразнога руху, ад левай кулісы да правай ці наадварот; з’яўленне і знікненне, прыход і сыход, наяўнасць і пустата, сустрэча і растанне: дарога дваіцца, перамяжоўвае гэтыя станы, і калі ты ступаеш на яе, то адкрываешся плыні падзеяў, якая пачынаецца па-за межамі твайго жыцця. Я ступіў на пясок «лініі» – і ўбачыў кавалак бетону з кулак велічынёй; з яго тырчала гладкая дробная галька колеру замарожанага мяса і вострыя асколкі крэменю. Кавалак бетону, верагодна, зваліўся з машыны, якая вывозіла будаўнічае смецце з якога-небудзь участка; упаў нядаўна і таму ляжаў неўмятым у пясок, прыцягваючы позірк. Перш чым я нешта зразумеў і ўспомніў, мой рот напоўніўся смакам крыві – без самой крыві; ніжнюю сківіцу ператоргнула, як хірургічнай ніткай у незацягнутай ране, болем. Свет вакол стаў расплывісты, непразрысты, як рыфленае бальнічнае шкло, як сценкі ямкі з вадой; я глядзеў на кавалак бетону, ён, здавалася, ляжаў у глыбіні ямкі і быў чымсьці адзіна выразным у расплывістым свеце, але надзвычай далёкім, знойдзеным на дне памяці. Мяне кружыла, і вось кручэння праходзіла праз гэты камень; я павольна тануў сам у сабе. У мышцы ўступала немата, і я зразумеў раптам, што рукі ў літаральным сэнсе дранцвеюць, што ўнутры цела заўсёды ідзе хуткая, тэлеграфная размова паміж рознымі яго часткамі, а цяпер склад цела разладжваўся, змаўкала яго гаворка, яно рабілася пустым – як “лінія”, на якой я стаяў, – пустым, нібыта кніга без літараў. Спынілася дыханне, і толькі ямка з камнем на дне, здавалася, уцягвае ў сябе мае вочы, каб выпіць іх, праглынуць, як вільготныя ягады. Я выратаваўся – так вадалаз знаходзіць пад вадой «звон», дзе захавалася паветра, і робіць удых. Мая памяць выявіла ўнутры сябе тое імгненне, у якім знаходзіўся такі ж камень, і ўва мне з кропкі, з адтуліны, якая злучае часы, як нервовы канал, разгарнуўся мігатлівы і адрывісты ўспамін. Менавіта такой, ашчэранай крэменем і галькай, была глыба бетону, на якую я калісьці ўпаў тварам, занадта высока ўзлезшы на край вазка і пераважыўшы яго. Мне было каля года; памяць пра той час была падабенствам каляплодных водаў, яна лепш перадавала гук, чым малюнак, і я адчуў толькі ўласны даўні крык. Я не разумеў тады, што магу памерці, а крык быў старэйшы, чым мой тагачасны ўзрост, нібы гэта крычала не гадавалае немаўля, а нехта, хто ўсведамляе жах смерці і супрацівіцца гібелі – крыкам. Гук быў такі пранізлівы, што ён згушчаў, запавольваў час, і імгненне падзення і болю доўжылася ў ім – доўжылася ў памяці. Ледзь толькі я пазнаў камень – варонка знікла, свет спыніўся, як юла; аднак адчуванне нетутэйшасці, якое зыходзіла ад каменя, не прапала. Я ведаў, што глыбу, на якую я ўпаў, бацька адвёз на тачцы, разбіў кувалдай і кінуў дзесьці ў далёкім лесе; распавядаючы мне пра гэта, ён так і сказаў – «кінуў у далёкім лесе», і мяне спалохала, што дзесьці да гэтага часу ляжыць гэты кавалак бетону з плямамі маёй крыві, які ледзь было не пазбавіў мяне жыцця, расколаты, але не знішчаны. Я хацеў знайсці яго, каб закапаць, а лепш – вывезці на лодцы ў цэнтр сажалкі і ўтапіць, каб яго зацягнула ў глей. Бацька толькі пасмяяўся і сказаў, што забыўся, дзе выкінуў глыбу; маўляў, усё гэта дурнота, і калі б не Другі дзед, ён выкарыстаў бы бетон, як і наперыўся – на падмурак для хлява; што вінаватыя яны з маці, бо недагледзелі за мной, а бетон – проста бетон, і ўсё. Бацька прызнаўся, што гэта Другі дзед настояў, каб ён адвёз глыбу ў лес; «дурная справа на такую падмурак ставіць», – сказаў Другі дзед, і бацька падпарадкаваўся. Цяпер перада мной ляжаў такі ж кавалак бетону. Ці гэта была частка глыбы, на якую я ўпаў? Бываюць моманты, калі ты адчуваеш, што трэба жыць асцярожна: з цябе нібы знялі пругкія ахоўныя пласты, звыклыя, як адзенне, ты аголены, адкрыты, уразлівы, і выпадак, які каравуліў цябе, які ішоў па пятах па-за тваім полем зроку, ужо блізкі, але ты не ведаеш, з якога боку яго чакаць. Перажыванне смерці вычарпала мае сілы – не фізічныя, а жыццёвыя, я не адчуваў слабасці, але адчуваў, што безабаронны, і безабаронны інакш, чым нават жывёла ў прыцэле ў паляўнічага; пад нагамі казулі ці ваўка ёсць зямля, яны ўпэўненыя хоць бы ў ёй, упэўненыя ў імклівасці бегу, а я стаяў, спрабуючы сабраць у сабе самую малую частку той сілы, якая робіць пэўнымі, устойлівымі бліжэйшы дзясятак хвілінаў, нібыта бяспечна падаўжае цябе ў будучыню; пра яе існаванне даведаешся толькі тады, калі яна знікае, і сучаснасць робіцца крохкім краем абрыву. Пясок. Пад нагамі быў пясок. Кропля поту з твару ўпала ўніз, усмакталася, пакінуўшы набраклую, выпуклую кропку. Я бачыў, як у пяску пабліскваюць зярняты кварца, пласцінкі слюды, падобныя на часцінкі крылаў страказы, светла-бурыя, як размолатыя крупы, кавалачкі палявога шпата; маё цела раптам падалося мне занадта мяккім, падатлівым, сумна асуджаным; так пры ад’ездзе глядзяць на мясціны, якія робяцца аслабленымі, пакорлівымі таму, што ў думках яны пакінутыя ўжо. Я адчуваў сябе так, як быццам выявіў у сабе расколіну, і асцярога, што разлом павялічыцца, спрачалася з жаданнем зазірнуць унутр, прайсці шляхам гэтага разлому, нібы ён адкрываў дарогу ў раней недаступныя – а можа быць і не існавалыя раней – глыбіні. У самым канцы пустой “лініі”, ля далёкай брамы, што выходзіла на месца, якое звалася Бетонкай – там была чыгунка на аэрадром, закінутая, з крывымі рэйкамі, там аднойчы звалілі з грузавых платформаў бетонныя блокі, падобныя да стэлаў, да разбітых танкаў, да каўпакоў дотаў, там пасвістваў над бітым шклом, над лёжкамі бадзягаў з кардонных скрыняў шалапутны ветрык ускраінаў, – ля далёкай брамы з’явілася чорная кропка, якая расла, быццам нарыў, чарвяточына ў жэлепадобнай, сальнай плоці дня. Гэта быў сабака, чорны сабака, які мог прыбегчы толькі з боку Бетонкі: ён нёсся да мяне, хістаючыся ў бегу, гойсаючы ад канавы да канавы, разя­віўшы пашчу, губляючы ў пыл дарогі ватную, падаючую шматкамі сліну. Нікога не было вакол: толькі я – і сабака, мы былі злучаныя «лініяй», геаметрыяй лёсу; сабака імчаў, раскручаны, збіраючы сам сябе ў бегу, – спыніся, і распадзецца, – а я стаяў, прыбіты тым, як ён набягаў на мяне, і ўжо адчуваў мясам нагі раздзіраючы дотык ягоных іклаў. Чорны сабака – у наваколлі не было чорных сабак, – чорны, гнаны спякотай; ён падскочыў блізка, сабраўся быў для скачка, але цягліцы не змаглі падняць сабачае цела ў паветра, і тады ён наляцеў на мяне, збіў, перакуліў, угрызся ў левую нагу, нібы мая кроў магла вылечыць яго. Потым сабака наваліўся зверху, прыціснуў мяне лапамі, закруціўся, пацягнуўся да горла – і раптам віскнуў, застагнаў тонка і бездапаможна, выгнуўся, нібы смерць здымала з яго мерку, у якую ён, яшчэ жывы, не змяшчаўся. Над намі стаяў Другі дзед са сваёй палкай: ён перабіў хрыбетнік сабаку, ударыў меддзю па выступах пазванкоў; сабака здыхаў, Другі дзед павадзіў варанымі, бялковымі вачыма, не бачачы, але нібы адчуваючы, як ападае шэрсць, распростваюцца лапы, сыходзіць жыццё сабакі; з разарванай нагі булькаючы лілася кроў, і Другі дзед уважліва слухаў гэты гук. Як ён апынуўся каля мяне? Я дакладна памятаў, што Другога дзеда не было паблізу, калі я выходзіў на “лінію”. Мабыць, ён хаваўся за шыпшынай, што расла ля брамкі, – ён любіў забаўляцца з ёй, падносячы пальцы да калючых галінаў, паўтараючы рухам далоні іх выгіны, падносячы руку зусім блізка, так, што калючкі, здавалася, кранаюцца лініяў папілярных узораў, як іголка на грампласцінцы; ён нібы вывяраў, калібраваў, юстыраваў нейкае сваё пачуццё, якое замяніла яму зрок, і вельмі не любіў, калі яго заставалі за гэтым заняткам; тады ён знарок – толькі я здагадваўся, што знарок, – калоўся, рабіў выгляд, што хацеў сарваць кветку ці ягаду. Здаецца, менавіта гэтым пачуццём Другі дзед даведваўся, што са мной адбываецца нешта важнае ці тое, што ўяўляе пагрозу; бацькі былі спакойныя, яны думалі, што я катаюся з сябрамі на ровары, а мы збіраліся лезці на вышку ЛЭП, каб зняць чужога паветранага змея, які заблытаўся ў правадах; змей трапятаў, я прымяраў ужо сцягнутыя з хлява гумовыя галёшы і пальчаткі, таварышы падбухторвалі мяне – і тут на дарозе з’яўляўся Другі дзед. Ішоў ён, хутчэй за ўсё, па сваіх справах, але поўнае прадчуваннем подзвігу імгненне адразу ж здзімалася; ён нібы абсякаў мяне, з’явіўшыся: куды? не смець! Так што наўрад ці справа была ў супадзенні: Другі дзед стаяў за шыпшынай, пачуў мой крык... Ён вартаваў мяне, Другі дзед, песціў; не мяне нават – маю будучыню. Аднойчы дома бацькі адкрылі пакет з рэнтгенаўскімі здымкамі, якія трэба было назаўтра ўзяць з сабой у бальніцу, і Другі дзед, пачуўшы размову пра хрыбетнік, папрасіў патрымаць здымак. Бацькі здзівіліся, але далі, а я не паспеў, дый не здалеў бы – запярэчыць. Другі дзед узяў цёмны пластыкавы простакутнік, па якім слаўся светлы дымок, плавалі касмічныя туманнасці і прывідныя дыскі пазванкоў былі падобныя да вежы, усярэдзіне якой ад паверха да паверха паўтараліся тонкія белыя жгуцікі, звітыя петлямі, быццам бы весяляцца, танцуюць духі, злоўленыя ў розных “па”, – узяў і стаў абмацваць яго пальцамі, якія ў гэты момант сталі падобнымі да пальцаў флейтыста, што пяшчотна і ўпэўнена закрываюць патрэбныя адтуліны; я спалохаўся – мне падалося: па недасведчанасці бацькі дапусцілі Другога дзеда да таго, да чаго і яны не мелі права па-гаспадарску дакранацца; што цяпер ён націскае на танцуючыя жгуцікі, нібы ўпраўляе альбо, наадварот, скрыўляе мой лёс. …Потым ляцела праз палі “хуткая”, выла сірэна, убіваючы глыбей, да пятак, свядомасць, пахла тытунём і бензінам, і гайдалася, гайдалася над бальнічным дваром званніца, якую я шмат разоў бачыў здалёк, калі рыбаліў на возеры, пераўтвораным у сажалку; званніца была нібы стрэлка на прыборы, што адхіляецца то налева, то направа, яна нагіналася да мяне, як пытальнік, выстрэльвала ўгару, засціла неба, змяншалася, маячыла ў далёкім закутку зроку і зноў загароджвала агляд. У палаце адслойвалася са сценаў вапна, у куце столі сядзеў сярод павуціння чорны павук; я бачыў яго дзіўна змяніўшымся зрокам, які выпускаў з-пад увагі прадметы паблізу; павук рухаўся перад самым тварам, а разарваная нага – напэўна, такое было дзеянне наркозу – здавалася, яшчэ была ў двары, маё цела цягнулі па калідоры, а ў палату занеслі толькі галаву. Павук рыхтаваўся абплесці павуціннем мой твар, залезці ў рот, развесіць унутры свае ліпкія ніткі і чакаць, калі да мяне зляцяцца мухі, якія гулі ў палаце; я хацеў замахаць рукамі, крыкнуць, каб павука прыбралі. Але варта было паспрабаваць загаварыць, як мне з’яўляўся сабака, яго вочы, гнойныя, вылупленыя, нібыта дотык сухіх веек прычыняў ім боль, і я разумеў, што гэта не сабака глядзіць на мяне. Я дзесьці пераступіў нябачную рысу, адзначаную, можа быць, толькі завялымі казяльцамі ці рассыпаным жвірам; як падхопліваюць балотную ліхаманку – так я падхапіў смерць, убачыўшы раздзяўбанага крата, дохлага вожыка, аблепленага чорнымі рагатымі жукамі; забрыў на Бетонку ў вячэрні час, калі ў прыродзе ўзнікае трапятанне перад чыёйсьці прысутнасцю, якое адчуваеш і ты, і кожны куст глядзіць – здаецца, на цябе, але на самой справе на таго, хто быццам бы стаіць за тваёй спінай. У такую пару нельга гуляць у хованкі далёка ад дома, па-за яго прыцягненнем, там, куды не даносяцца галасы і пахі – можна знікнуць, залезці ў нейкае цёмнае сховішча, якое апынецца шчылінай паміж днём і ноччу; гэта пара прамежку, нявызначанага часу, пара, якую птушкі імкнуцца перачакаць у паветры. Я дзесьці ўпусціў у сябе гэты морак, прынёс яго дадому, не заўважыўшы, як спачатку не заўважаюць хваробу, думаючы, што лёгкі жар – ад беганіны, а ў горле перасохла ад смагі; упусціў, і ён разросся ўва мне, пасяліўся, як пасяляецца чарвяк у страўніку, і таму чорны сабака выбег менавіта на мяне – я быў неасцярожны і занадта рана даведаўся тое, ад чаго дзіця прыкрытае неразрыўнасцю цела і свядомасці, непадзельнасцю яго асобы і ўсёй светабудовы. Усё вырашылася там, у бальніцы: страта крыві былі занадта вялікая, патрабавалася пераліванне, патрэбнай групы не было, і тады ўціснуты ў “хуткую” Другі дзед – бацькі былі ў горадзе, пакінуўшы мяне на ягоны нагляд – прапанаваў узяць яго кроў. Па ўзросце яму нельга было гэтага рабіць, але ён настояў – я гэтага не памятаю, але ўяўляю, як ён гаварыў з лекарамі голасам, які ламаў суразмоўцу гэтаксама, як ён палкай перабіў хрыбетнік сабаку, – і яго кроў узялі, узялі шмат, і я застаўся жыць, а ён памёр, нібы тая частка яго крыві, што пералілі мне, і ўтрымлівала ў сабе ягонае жыццё, а тая, што засталася ў ягоных жылах, была крывёю пустой, зжытай – крывёю нябожчыка. Цяпер я мяркую, што ён не думаў памерці, спадзяваўся на моц здароўя; калі б ён застаўся жыць – ён, той, хто выратаваў жыццё мне, – дык я належаў бы яму цалкам, па праву крыві ў жылах; ён рызыкнуў – і выйграў бы, але здарылася тое, чаго ён не мог прадбачыць, разлічваючы, што яго перавязуць у Маскву, дагледзяць, папоўняць страту крыві: надлом нашых жыццяў, небяспечнае станчэнне іх нітак супалі з тэктанічным зрухам гісторыі; час – час Другога дзеда, у якім ён мог існаваць як у асяроддзі, – скончыўся; і ён не перажыў першых імгненняў усеагульнай невядомасці, імгненняў, якія адмянілі старое, але яшчэ не прынеслі новага. Праз некалькі гадзінаў пасля аперацыі па бетоннай дарозе паўз бальніцу пайшлі танкі і бронетранспарцёры размешчанай паблізу дывізіі; я глядзеў на іх праз вокны трэцяга паверха, і ў памяці не засталося нічога, акрамя кручэння танкавых каткоў і колаў бронемашынаў – цэлую гадзіну, пакуль калона ішла, спынялася, скарачалася і падаўжалася, уцягвалася ў нябачную гарлавіну шашы, якая вядзе ў горад, перад маімі вачыма круціліся гэтыя каткі і колы. Раней я бачыў танкі на парадзе, але там былі ўрачыстасць формаў, зладжанасць руху, якія не пакідаюць месца дэталям, парад успрымаўся як нешта цэлае, як калі б тэкст замаршыраваў, трымаючы строй літараў. Тут жа, на бетоннай дарозе каля бальніцы, танкі ішлі адзін за адным, глохлі, тузаліся на месцы, гусеніцы то скрыгаталі, то абвісалі, – верагодна, не ўсе машыны былі гатовыя, калі абвясцілі трывогу, – і таму ва ўспрыманні, узрушаным болем і дзеяннем лекаў, існавалі два ўзаемавыключальныя вобразы. Здавалася, што танкавая калона, якая раз-пораз спынялася, рассыпалася на часткі па два-тры танкі, салдаты, якія азвярэла махаюць сцяжкамі, афіцэры, якія гавораць са сваімі шлемафонамі, сам метал танкаў раптам страціў тую сувязь, што прыводзіла яго ў рух, паліва ў танкавых баках выдыхалася і не здольнае было ўжо дэтанаваць з патрэбнай сілай, штурхаць наперад тоны сталі, – усё гэта было прамовай дня, прамовай паралітыка, чые вусны забыліся форму гуку. Нейкія словы намагаліся сказацца, быць вымаўленымі, але занадта позна: вусны ўжо крануў мёртвы, падобны да наркозу, халадок. І пазней я даведаўся, што Другі дзед пачаў паміраць, як толькі паўз бальніцу рушылі першыя танкі; сястра думала, што яго забіваюць ляск і грукат, шчыльна зачыніла і завесіла вокны, аднак Другі дзед усё роўна кідаўся на ложку так, нібы танкі ішлі па ягоных нагах, што выпадкова апынуліся ў каляіне. Быў і іншы вобраз, свядомасць то ўпускала яго, выцясняючы вобраз разбуральнай прамовы, то зноў ад яго сыходзіла; каткі, вядучыя «зорачкі», колы ператварыліся ў шасцярні гадзінніка, якому не хапае заводу, які ніяк не можа пайсці, закруціцца; гадзіннік гэты нібыта шмат гадоў стаяў, механізм раз’яднаўся, і цяпер усе шасцярні ад малой да вялікай круціліся самі па сабе, то змыкаючы, то размыкаючы зубцы, і стрэлкі на цыферблаце то рухаліся скачком, то спыняліся. Танкі прабуксоўвалі, злосна стралялі выхлапамі, раўлі рухавікамі, але напружанне людзей і матораў здавалася несувымерным павольнаму, рыўкамі, руху, нібы там, наперадзе на шашы, нешта ўпіралася, не пускала калону, нібы яна сама – і машыны, і людзі, – па сутнасці, не ведала, ці ёсць сэнс і неабходнасць у іх паходзе; быццам бы час мкнуўся пачацца – і не мог. Жнівеньскі дзень доўжыўся доўга; далёка ў полі за бальнічнымі вокнамі жалі жыта, і два розныя віды машынаў, што адрозніваюцца, як драпежнікі і траваедныя, танкі і камбайны, здавалася, глядзяць адзін на аднаго са здзіўленнем, адкрыўшы для сябе іншыя тыпы механічных істотаў. Маладыя салдаты, чакаючы, пакуль завядзецца танк наперадзе, забаўляліся, паварочваючы вежы ў поле, выцэльваючы камбайны і грузавікі, а тыя адсоўваліся ўсё далей, пакуль нарэшце праца ў полі не спынілася. Камбайны клінам адкаціліся да ўзлеску, спыніліся, задраўшы шыі жолабаў; на збочынах дарогі стаялі легкавыя машыны, на адной зверху была прыладжана канапа, і думалася, што яна, разадзьмутая, плюшавая, проста залезла наверх, ратуючыся ад танкавых гусеніцаў. У небе бессэнсоўна, як прывязаны на нітачцы чмель, кружыў самалёт сельскагаспадарчай авіяцыі. Ад грукату танкаў, ад іх колькасці – у калоне было машынаў сто – дзень спачатку перапоўніўся, а потым, калі калона прайшла, апусцеў, як пусцеюць дамы, з якіх перад зносам выехалі жыхары, – канчаткова і ўжо непапраўна. Так бывае на мяжы сну, у паўдрымоце – паўза паміж ударамі сэрца здаецца нясцерпна доўгай, ты ўвесь правальваешся ў яе, перастаеш існаваць, пакуль аднекуль з даляў цела не прыхлыне штуршок крыві; ты здаешся сабе берагам: сэрца размешчана вонкі, кроў абмывае, накочваецца хваляй, а свядомасць утрымліваецца на лініі ўмоўнага прыбою, у пустаце прамежку. Той дзень пасля праходу танкаў і стаў такім прамежкам: ранейшае скончылася, новае не пачалося. Нават гукі, здавалася, не ведаюць, як ім гучаць, нібы шкло бальнічных прабірак забылася навуку звякаць, маснічыны развучыліся рыпець. Бальніца была старая, драўляная, шчыліністая; і вось са шчылінаў пачалі вылазіць мышы. Дрэва сценаў і падлогі было такім трухлявым, што забіваць іх пралазы тоўчаным шклом было марна, і мышы бегалі бачком ўздоўж сценаў, а зрэдку – наўскасяк праз палату. Але тут, нібы адчуваючы тое, чаго не адчувалі людзі, мышы асмялелі, выбраліся вонкі. Яны вынюхвалі, перабягалі, іх гналі швабрамі і анучамі, прынеслі ката, але мышы не сыходзілі, а кот залез пад шафу і сядзеў там, не спалоханы, але быццам таксама нешта ведаючы. Мышы лезлі ўверх па фіранках, па ножках ложкаў, іх былі сотні, і раптам стала ясна, што мышэй нашмат больш, чым людзей, што гэта іх жытло, што бальніца прагніла да апошняй дошкі; я ўявіў міжволі, як ва ўсіх іншых дамах у акрузе таксама выла­зяць мышы, што бачылі толькі старыя газеты, якімі абклееныя сцены пад уздзьмутымі шпалерамі, а цяпер упершыню аглядаюць святло. Вядома, мышэй растрывожылі танкі, гул выгнаў іх са шчылінаў і нораў, але мышыны зыход дакладна адказваў адчуванню людзей: медсёстры ўрэшце рэшт перасталі змагацца з мышамі, стараліся знайсці сабе які-небудзь манатонны занятак, але ні адна справа не ладзілася: ануча спадала са швабры, вада расплюхвалася, посуд падаў з рук. У гэтым не было трывогі, залішняй турботы: проста ўсялякая справа ёсць звяно ў ланцугу, які цягнецца з учора ў заўтра, і ўсякай справе надае сэнс яшчэ і суседства іншых справаў, суседства паўтаральнае і замацаванае ў часе; вымыць падлогу, папрасаваць бялізну, паліць кветкі, памераць тэмпературу, зрабіць уколы – кожны з гэтых заняткаў у звычайны дзень існуе ў канве іншых, у канве часу, які ідзе сваёй чаргой, канве, якая непрыкметна для чалавека падтрымлівае яго, не дае адчуць, што час зусім не добразычлівы, што поўнач дыхае ў патыліцу поўдню і святло згасае ўнутры кожнага імгнення. У той дзень спыніўся час, агульны для ўсіх; кожны застаўся з тым, з чым быў у руках – са скальпелем ці са швабрай; ні адна справа не страціла сэнс, але стала незразумела, у якім большым часе гэтыя справы адбываюцца – мінулае і сучаснасць ужо не спараджалі ясны вобраз блізкай будучыні. Бальніца змяшчалася ў будынку былой панскай сядзібы; з яе вокнаў занадта шчодра адкрывалася прастора, перспектыва гэтая мела на мэце неіснуючы ўжо, высечаны парк, і цяпер здавалася недарэчным: з-за чаго невядомы архітэктар вырашыў гэтак шырока прад’явіць вачам пустку, якая папярэднічае хлебнаму полю, дзе цяпер цясніліся самазахопленыя агароды: іх платы былі збітыя з крывых жэрдак, перахопленыя металічнай стужкай, якой аббіваюць скрыні з садавінай, перавітыя абрыўкамі калючага дроту, умацаваныя няроўнымі лістамі іржавага жалеза, якія віселі і ляжалі так крыва, нібы іх прынёс павеў ветру і кінуў на плот; за агароджамі – абавязкова ў куце – стаялі гэтак жа неахайна збітыя халупы без вокнаў, дзе захоўвалі інструмент. Пафарбаваны ў колер яечнай мукі бальнічны будынак з двума крыламі-флігелямі, з чатырма калонамі ля ўвахода, з высокімі вокнамі – калі кожнае адкрыць, дом выплюхне пену фіранак, стане скразным, хісткім, ветразевым, – зменшыўся, панізіўся ад віду танкаў, якія ідуць за агародамі; мне падалося, што столь стала бліжэй да твару. Танкі сышлі, а агароды сталі напаўняцца людзьмі; хтосьці запаліў вогнішча, пацягнула дымам гнілля, і ў гэтым дыме – а дзень быў рабочы, агароды павінны былі пуставаць – мітусіліся мужчыны і жанчыны з рыдлёўкамі, добра не разумеючы, што рабіць: капаць бульбу было яшчэ ранавата, а агуркі былі ўжо сабраныя. Хтосьці нешта карчаваў, нехта капаў яму пад кампост, і ўзнікала дзіўнае адчуванне, што танкі абудзілі ў людзях ўспаміны, якіх у іх па ўзросце не магло быць; яшчэ трохі, і нехта першы зразумее, што ён капае акоп ці сховішча ад бамбёжкі; мяккая, распрацаваная за шмат гадоў зямля нібы клікала да сябе, прапаноўвала схавацца ў ёй, як ва ўлонні маці. Спачатку пад штыком рыдлёўкі пылілі сухія камякі, а потым адкрывалася вільготнае, некранутае засухай нутро, працятае бялявымі тонкімі каранямі траў, прабуранае хадамі чарвякоў і жукоў. Ёсць нейкая бессаромная шчырасць ва ўзрэзанай рыдлёўкай зямлі, у яе мяккасці, быццам яна чорны тварог, чорнае сквашанае малако чорнай каровы; у яе бясформнасці, гатоўнасці рассыпацца – і мокрай, халоднай хватцы яе камякоў, якія не адпускаюць бот. Калісьці я бачыў у лесе заплылыя танкавыя акопы, поўныя непрагляднай, алеістай, як чыфір, вады, якая ўвабрала ў сябе гнілое – год за годам, да поўнага вынішчэння – асінавае лісце; гэтая вада была глыбокім, як непрытомнасць, смяротным настоем, і сярод яснага лісцёвага лесу, поўнага прасекаў святла, кожны акоп здаваўся згубным кубкам, напоўненым сокамі зямлі. Вось да гэтай растваральнай чарнаты, да яе схованкі і імкнуліся людзі; пасёлак пусцеў, агароды запаўняліся, нібы жыхары, адчуваючы пах танкавай саляркі, пах вайны і бяды, загадзя сыходзілі з дамоў, сыходзілі ад усяго, што складала рэгулярны побыт – да часовых пабудоваў ля градак. Хадзячыя пацыенты бальніцы, зразумеўшы, што медыцынскія строгасці на час не дзейнічаюць, таксама пацягнуліся на агароды; кожны ішоў асцярожна, быццам слухаў сваю хваробу, спрабаваў улавіць яе таемныя знакі, раза­браць у стуку сэрца перабой, дадатковае каленца рытму, уплеценае хваробай; хвароба хавалася, і хворы стараўся яе адшукаць, зразумець, наколькі яна распаўсюдзілася ў целе, якія тэрыторыі, занятыя ёю; пацыенты выцягвалі шыі, выпростваліся і заміралі на адной назе, у няўстойлівым становішчы, каб грунтоўнасць апоры не перашкодзіла ўспрыняць тое, што распазнаец­ца толькі ў нераўнаважкасці, у прыпадабненні сябе найтонкай стрэлцы самапісца, які рэгіструе неадчувальныя чалавекам штуршкі зямной кары. Аднак чужому погляду не трэба было шукаць хваробу – так ясна былі выяўленыя ўсе хваробы ў тварах і постацях тых, хто ішоў. Тое, што я бачыў, знаходзілася ўжо за тылавой мяжой непрыгожага і адштурхоўваючага; вызваленае ад эстэтычных значэнняў, яно ўяўляла сабой скульптурную, пластычную карціну таго, што жыццё можа зрабіць з людзьмі, калі ў іх не адбываецца ўнутраных пераменаў, якія далі б сілу выстаяць, не паддацца. Выпнутыя жываты, запалыя шчокі, сухія адвіслыя грудзі, паралізаваныя рукі – калецтвы былі настолькі разнастайныя, што ў гэтым чыталася аднастайнасць. Бальніца, сумны дом, сабрала ў сябе ўсе магчымыя траўмы; але адсутныя, адсечаныя сякерай пальцы або адрэзаная цягніком нага былі толькі зусім прыкметнай крайнасцю сярод іх; хутчэй, агульная пластыка чалавечых фігураў была такая, нібы людзі жылі ў згушчэнні пастаянных рознанакіраваных ціскаў, якія надломваюць, згінаюць, вывіхваюць, скручваюць; чалавека мясіла, размінала, выцягвала, ён і сам страчваўся ў працы, спустошваўся ў намаганнях, і цяпер, калі ён ужо не змог бы і цвіка забіць, не схапіўшыся за сэрца ці не зайшоўшыся кашлем, аказвалася, што праца не ўмацавала яго ўнутрана. Чалавек нават прывык, што яму надаюць форму гэтыя ціскі; а калі яны зніклі і наступіла доўгая паўза, разрэджанасць часу – людзі ступалі так, быццам адвыклі хадзіць без чужой дапамогі. Хворыя і здаровыя – усе сабраліся на агародах, спехам былі засланыя газеткай тапчаны, з’явілася гарэлка; хтосьці прынёс радыёпрымач на батарэйках, хтосьці – партатыўны тэлевізар, і людзі збіліся ў гурт вакол іх, ніхто не спрабаваў сысці, паехаць услед за танкамі, у чымсьці ўдзель­нічаць – усе паглядалі то на тэлевізар, то на лес, за якім на ваенным аэрадроме прагравалі рухавікі самалёты, і было адчуванне, што тэлевізар і радыёпрымач – найноўшыя сакрэтныя прылады, якія вырашаюць лёс, выносяць свой, пралічаны лямпамі і мікрасхемамі, вердыкт: чаму быць, чаму не быць. Вось у гэтую паўзу, ва ўсеагульнае здранцвенне і спынілася жыццё Другога дзеда; не тое каб ніхто не рызыкнуў везці яго ў Маскву – на кароткі час распаліся ўсе чалавечыя зарукі, і нават трубку тэлефона стараліся не браць – хто ведае, што прынясе званок; “хуткая”, якая везла патрэбныя яму лекі, затрымалася дзесьці на збочыне, прапускаючы танкавыя калоны, і ён памёр – новы час, можа, і прыняў бы яго, згубнымі сталіся прамежак, раз’яднанасць. Так маё існаванне сумясцілася з ягоным існаваннем; я ўжо ніколі не быў да канца самім сабой – ува мне цякла кроў Другога дзеда, якая выратавала мяне; у целе хлопчыка цякла кроў хударлявага сляпога старога, і гэта назаўсёды аддзяліла мяне ад аднагодкаў; я рос пад знакам неацэннай ахвяры, якую Другі дзед прынёс дзеля мяне; рос як чаранок, прышчэплены на старое дрэва. Падчас ягонага пахавання я ляжаў у бальніцы, а потым з цяжкасцю мог прыходзіць на могілкі: мне здавалася, што Другі дзед не памёр да канца, што ён пасяліўся ўва мне, і калі я стаю ля магілы – гэта дзве раз’яднаныя часткі душы Другога дзеда сустракаюцца адна з адной, адна – несупакоеная, другая – тая, якую я нашу пад сэрцам, як цяжарныя плод; сустракаюцца – і адчуваюць юрлівае задавальненне, бо ім удалося падмануць смерць, зачапіцца за жыццё, а вакол ляжаць проста спарахнелыя целы, і ўся гэтая бутафорыя помнікаў, плітаў, датаў нічога не значыць. І я глядзеў на іншых людзей, імкнучыся даведацца – а ці няма сярод іх такога ж, як я, хто носіць у сабе нябожчыка; раптам кагосьці яшчэ нябожчык прыводзіць на могілкі, глядзіць знутры на прыбіральшчыка, які падмятае прысады, зграбае апалую лістоту і адчувае сябе як хітрае і злое дзіця, якое ў помсту залезла туды, дзе ніхто яго не знойдзе. Мне было амаль немагчыма знаходзіцца ў кватэры, дзе раней жыў Другі дзед: я думаў, што яго рэчы, пачціва захаваныя на сваіх месцах, ведаюць, хто я, і ўся кватэра, пераўтвораная ў маўзалей, у пахавальню, дзе чуйна супакоена памяць, ведае, хто я. Ягоны касцяны муштук на стале здаваўся часцінкай яго самога; хатняя работніца расклала па паліцах дзясяткі ягоных акуляраў са шклом рознай таўшчыні, якія назбіраліся, пакуль Другі дзед губляў апошнія рэшткі зроку; верагодна, яна спрабавала стварыць для сябе ў кожнай кропцы кватэры адчуванне, што ён не памёр, а толькі сышоў, паклаўшы акуляры на сервант, і вось-вось вернецца, але для мяне памутнелыя лінзы азначалі погляд Другога дзеда, ён быў ува мне – і адначасова бачыў мяне збоку, у любым месцы любога пакоя, дзе б я ні схаваўся, пад ложкам, за шторай, і толькі за высокім, у мой рост, люстэркам я мог схавацца, галоўнае было ў яго не глядзець – на супрацьлеглай сцяне вісеў фотаздымак Другога дзеда, і вісеў так, што калі я зазіраў у люстэрка, ён стаяў за правым маім плячом. Ягоны «Зіг-заўэр», нямецкая двухстволка, якая вісела на сцяне, таксама глядзела на мяне, праўда, скоса, цёмнымі зрэзамі руляў, двума нулямі, нібы ацэньвала, ці хопіць у ранейшага гаспадара сілаў узяць стрэльбу маімі рукамі, а ў глыбіні антрэсоляў ляжалі ў скрынках патроны, поўныя нестарэючай сілы пораху. Цяпер, успамінаючы Другога дзеда, я часам думаю, што ён сам выклікаў сабе смерць якраз такую, якую хацеў, хоць, аддаючы мне кроў, ён і разлічваў выжыць. Ён баяўся памерці, як звычайна паміраюць; ён прагнуў жыць – праз мяне, ува мне – і страшыўся смерці так адчайна, нібы ведаў, хто сустрэне яго там, у замагільным свеце; Другі дзед шукаў выратавання душы, выратавання, зразумелага на свой лад; і неўсвядомленая задума яго атрымалася нават дакладней, чым калі б ён застаўся жыць; яго смерць абавязала мяне цалкам і беспаваротна, абавязала ўдзячнасцю, якая не залежыць ад любога магчымага ведання пра яго; як бы там ні было, ён мяне выратаваў, ахвяруючы жыццём, – і тым тужэй зацягваўся вузел, што ахвяра была выпадковай, а дабро – рызыкоўна пралічаным наперад. Часта дзівіліся, чаму Другі дзед абраў сабе такую хатнюю работніцу – удаву з пяццю класамі адукацыі, дзетдомаўскую, якая не ведала сям’і, якая перажыла голад у Паволжы і назаўжды захавала ў сабе гэты голад – ён жыў у глыбіні яе буйнога, набралага жаночую сілу цела, і ўсё яе гатаванне, уся яе хатняя ежа былі занадта здобныя або занадта тлустыя; мне памятаюцца бурштынавыя, выпуклыя, цякучыя кроплі гэтага тлушчу ў капусце, ружаватая, пяшчотная раса тлушчу на праслоеным мясам сале. Не заўважаючы, яна карміла не сябе, а той даўні голад, які не сціхае ў ёй; голад, які смокча, вярэдзіць, як нейкае прадчуванне, якое на самой справе ёсць голасам успаміну, які назваўся прадчуваннем, бо ўспамінам мы бачыць яго не хочам. Цяпер я разумею, што Другі дзед падабраў яе, нібы рыхтаваў сабе апраўданне – ён дапамог жанчыне, чый лёс не дазваляў разлічваць на нечую дапамогу, і яна адплаціла яму вернасцю. Хатняя работніца выканала завяшчанне Другога дзеда: спаліла ў парку ўсе яго паперы, выкінула на памыйніцу вопратку, абутак; кажуць, у тыя дні – дні жніўня – яна была не адзіная, хто так рабіў; пакуль людскія натоўпы стаялі ля ўрадавых будынкаў, людзі ранейшай эпохі, самыя абачлівыя, хавалі дабро ці пазбаўляліся доказаў, часам – разам з самімі сабой; калі падлічыць, колькі ў першы і апошні раз стрэлілі тады ўзнагародныя пісталеты, атрымаецца найвышэйшае для многіх дзесяцігоддзяў значэнне. Бацькі займаліся тады мной, на пахаванне Другога дзеда ніхто не змог паехаць; хатняя работніца распавядала потым, што на выпадак сваёй смерці ён пакінуў ёй нумар тэлефона, і калі яна патэлефанавала, прыехалі людзі, мяркуючы па выглядзе – з ваенкамата; яны ўсё і зладзілі, хутка, па-ваеннаму дакладна, забралі пад вопіс ордэны, іх аказалася з дзясятак, якіх – хатняя работніца не запомніла; хавалі так, нібы чагосьці асцерагаліся ў няясныя яшчэ насталыя часы, быццам не ведалі, ці патрэбныя ўшанаванні ці, наадварот, варта зрабіць усё ціха, і таму спяшаліся; калі мы потым прыехалі на магілу, там быў толькі жалобны вянок без надпісу. Другі дзед сышоў ананімна, як і жыў; так, нібы існавала спецыяльная служба, якая займаецца татальным выняццем з жыцця; хтосьці з родных паспрабаваў патэлефанаваць па нумары, узятым у хатняй работніцы, але нават не здолеў высветліць, куды тэлефануе: даведаўшыся, што размаўля­юць не са сваякамі, там адмовіліся паведаміць што-небудзь пра Другога дзеда. Напэўна, калі б ён памёр у іншы час, нам удалося б нешта высветліць, адшукаць таварышаў, саслужбоўцаў, зразумець, з якой установы прыязджала пахавальная каманда; але распадалася краіна, спынілі працу ўсе ведамствы, ужо нічога не значылі ранейшыя пасады, званні, абяссэнсіліся пагоны, знакі адрознення, бланкі дакументаў, шыльды; і ў гэтым хаосе Другі дзед адышоў бясследна, нібы загадзя падрыхтаваў сабе такі сыход. Усе палічылі за лепшае не ведаць, не гаварыць, не паведамляць, забыцца, і доўгія росшукі, – хто ж быў Другі дзед, – ні да чаго не прывялі. Аднойчы ён намякнуў, што быў начальнікам буйнога будаўніцтва; цяпер гэты падман выявіўся, але замяніць яго не было чым; таму – напэўна, дзеля мяне – Другі дзед застаўся проста Другім дзедам, чалавекам, які выратаваў мне жыццё. У завяшчанні яго было ўказана, што кватэра пераходзіць хатняй работніцы, а пасля яе смерці – мне; на маё імя быў зроблены буйны ўклад – я мог атрымаць яго да паўналецця; лецішча Другі дзед таксама завяшчаў хатняй работніцы – а пасля мне. Так я стаў спадчыннікам; уклады хутка абясцэніліся, ранейшыя тысячы сталі нічым, і фактычна я атрымаў у спадчыну толькі таямніцу жыцця Другога дзеда; грошы, якія некалі мелі вагу, ператварыліся ў паперу, іх, як я даведаўся потым, вывозілі грузавікамі хаваць – грошы не паляць, у іх фарбе занадта шмат шкодных прымешкаў; а пазней у адной з паўночных абласцей я пабываў на шахце, куды ў пачатку дзевяностых звальвалі гэтыя купюры ў поліэтыленавых мяшках. Дзесьці там, сярод звезеных з аддзяленняў Ашчадбанка фіялетавых двадцаціпяцірублёвак з профілем Леніна, ляжалі і грошы, завешчаныя мне Другім дзедам. Я ўзяў на памяць адну купюру – не дзеля ўспамінаў пра сваё страчанае багацце, а як сведчанне таго, наколькі хутка і незваротна знікаюць матэрыяльна ўвасобленыя сілы і магчымасці эпохі; сведчанне імгненнага наступу гістарычнай немачы; і я ўбачыў, як разам з часам сышло і тое, што складала – у пасмяроцці – улада Другога дзеда нада мной; час, падумалася мне, разбурыў гэтыя повязі. Але там жа, у грашовым схове, я ўспомніў, як аднойчы, ужо юнаком, я прыехаў прыбраць магілу Другога дзеда; мне здавалася, што цяпер я ўжо магу бяспечна прыходзіць на могілкі, дзе некалі з агідай адчуваў пахаванага ўва мне старога. Напэўна, я спадзяваўся ў думках прымірыцца з Другім дзедам, адпусціць тыя даўнія ўспаміны, замясціўшы іх новымі, і спецыяльна абраў час напярэдадні дня свайго нараджэння: мне думалася, што я прыбяру магілу і ступлю ў новы год жыцця ўжо ў іншых адносінах з мінулым. На старых могілках было прасторна і прахалодна; на мазаіцы старадаўняга склепа лодачнік Харон вёз нябожчыка праз Стыкс, і ў такт рухам уключынаў паскрыпвала тачка могілкавага прыбіральшчыка; па дарожках звыкла лезла з-пад плітак зямля, быццам нябожчыкам не хапала там месца. Я падмёў на магіле і вакол, паліў півоні і папараць; пакурыў, гледзячы на суседні ўчастак – там былі пахаваныя муж і жонка Бяссмертныя, Іван Паўлавіч і Соф’я Васільеўна; чорная глыба лабрадора пералівалася сіняватымі, вясёлкавымі, як «вочкі» на крылах матылька, бліскаўкамі; высока ў галінах перакрыкваліся вароны. Было пуста і свежа, як на краі поля; мне падалося, што мінулае нарэшце сышло, Другі дзед пакінуў мяне ў спакоі; я нават думаў, што цяпер змагу бываць на могілках часцей – я перажыў яго ўладу над сабой, ёй выйшаў тэрмін даўнасці, вызначаны нейкімі няведамымі, але дзейснымі законамі, і ў новым часе я здолею яшчэ больш аддаліць тыя мінулыя перажыванні, перакрыць іх іншым стаўленнем да Другога дзеда: стаўленнем, якое ўжо, па сутнасці, не прадугледжвае адносіны, а толькі эластычную звычку памяці, пад уздзеяннем якой на самой справе толькі глыбей забываеш: памятаеш не тое, што было, а ўспамін пра ўспамін, і мінулае аддаляецца, драбнее, як прадмет, адлюстраваны ў двух складзеных адно да аднаго люстэрках. Я пайшоў па дарожцы, не азіраючыся, выносячы ў сабе гэты новы настрой; быў толькі лёгкі смутак ад таго, што ўсё так проста і звычайна здарылася. Могілкавыя агароджы, крыжы, дрэвы – усё вызвалілася ад цяжкага ўражання, накладзенага ўспамінамі, паўстала ў непатрабавальнай навізне; я ішоў павольна – мне хацелася даўжэй пабыць тут, нанова запомніць усё. Могілкі памяняліся нават у каляровай гаме, праступілі светла-зялёныя, саламяныя адценні, якіх я раней не заўважаў. Але раптам на старым, трухлявым пні я ўбачыў мучністы, складкаваты, падобны на заплылае тлушчам вуха драўняны грыб. Вуха – падземны свет слухаў, ён быў тут, я толькі не распазнаў яго ў наскрозь сонечных прыметах дня. І ўсё вярнулася: страх, агіда, дрыжыкі; грыб быў падобны на плоць трупа – і жывы існаваннем раслінаў; Другі дзед не адпусціў мяне.   Пераклад з рускай мовы Барыса ПЯТРОВІЧА. Цалкам раман Сяргея Лебедзева "Край забыцця" чытайце ў 119-120-м нумарах "Дзеяслова".