Міхал Дубянецкі (№48)

Міхал Дубянецкі

_____________________
«Трэба рызыкаваць».Дзённікавыя запісы 1985-1988 гадоў. Заканчэнне
Заканчэнне.
Пачатак
у №6 (37)
за 2008 год,
№1-6 (38-43)
за 2009 год
і №1-4 (44-47).

Падрыхтоўка
да друку
Станіслава
ДУБЯНЕЦКАГА.

Публікацыя
Марыі
Міхайлаўны
Дубянецкай.

10 ліпеня 1988 года. Галя дала пачытаць мне дзесяць сваіх твораў. Першыя экземпляры іх паклала ў белую прыстойную папку. Мабыць, рыхтуе зборнік, і гэта ўжо канчатковая яе рэдакцыя. Ніякіх паправак няма – чыставік. “Настальгія” – 16 радкоў, “Галінка” – 20, “Палёт” – 22, “З прадоння” – 9, “Яснасць” – 24, “Памылка Стваральніка” – 22, “Прамень” – 30, “Чытаю Шлях” – 12, “Снежная Мроя” – 22, “Светлае” – 32. Усяго – 229.
Сярод іх ёсць і добра знаёмыя мне. Але ж ёсць і новыя. Такіх болей.
Пачынаючы з колішняе “Даратэі”, паэтычны герой ці гераіня маладой аўтаркі ўсё імкнуцца ў далёкія галактыкі. Вось і верш “Настальгія” з гэтага “цыклу”, дзе

Нас грымота й вятры ўзнялі б
Да нябёсных сваіх сяліб,
Дзе Тытанаў багі да глыб
Вяжуць…

У вершы “Памылка Стваральніка”, праўда, гэты матыў, можа, нават раней, чым у “Даратэі” загучаў. Здаецца, некалі ён называўся “Гліна”.
Створанаму з гліны чалавеку Бог
…З дрыготка-жывога чагосьці
Напаследак прыладзіў крылы.
І грэшная гліна надумала скарыстаць свой бязважкі дадатак, але “гліна – глінаю – плясь – у гліну!”
І валочыцца недарэчы
За плячыма дарунак боскі…
Дарэчы, і Розум, што “таксама з гліны”, раіць чалавеку “астудзіць парыў нецвярозы”.
Адчуваецца, з якім болем Аўтар раіць чалавеку, што зрабіць з тым дарункам і як жыць далей:
Мо, адрэж ты яго, чалавеча,
Ды спакойна, урэшце, поўзай.
У вершы “З прадоння” таксама адчуваецца імкненне ўгару, кліч “Уладара Гары”.
Аднойчы, праўда, пашчасціла Галінай паэтычнай гераіні, гэтаму “уціснутаму ў цеснае цела пругкаму шматку бязмежжа”:
Хмары, што снег мой ад неба
Хавалі ў сівой абалонцы,
Аднойчы апалі снегам…
І атулілі сонца, —
чытаем мы ў вершы “Яснасць”.
І вось сэрца шалёна ірванулася яму насустрач. О, як хораша тут, як свабодна. Але ж чамусьці “плача, шкадуе сэрца колішняга палону”. Яно ўбачыла зусім нечаканае:
Свет мой пустэльна-шырокі,
Свет мой сляпуча-голы…
Аднойчы расталі аблокі,
Дзе сноўдалі цені анёлаў.
Сапраўды, горкае расчараванне спасцігла гераіню тады, калі яна, здавалася б, дасягнула сваёй мары.
Некалі на нашым вакне стаяў у вазоне, рос і цвіў ад сакавіка да канца года (1987) ружовы гваздзік. Недзе глыбокай восенню ён быў увесь усеяны пышнымі кветкамі. Асабліва незвычайны выгляд меў гэты небудзённы цуд на фоне вялікага цёмнага вакна – калі глядзіш на яго з асветленага пакоя. Так і здавалася, што гэты “вечны” гваздзік цягнецца “у ноч – у бязмежжа – у зоры – у людзі…”. Туды, дзе “Купалінцы бронзавай – вечнай гарэзе-падлетку – упляліся жывыя ў вянок галубы”. Гэта таксама (верш “Светлае”) той самы цыкл!
Два творы навеяныя паэзіяй Алеся Разанава. Адзін з іх – “Чытаю Шлях” – несумненна маецца на ўвазе зборнік паэта “Шлях-360”.
Другі верш з “Разанаўскага цыклу” называецца характэрным для Аўтаркі словам “Палёт”. У ім кожная з пяці строф канчаецца назваю аднаго з пяці зборнікаў паэта-куміра Алеся Разанава: “Шлях”, “Каардынаты”, “Назаўжды”, “Адраджэнне”. Назва апошняга, пятага, зборніка “Вастрыё стралы” крыху зашыфравана. Варта прывесці ўсю гэтую страфу:
Як бор смалой, табой струменю,
Вар’яцтва і святло маё.
Ляціць – пагібель ці збавенне –
Стралы
насустрач
Вастрыё.
Сёмым творам у гэтым “чырвонцы” стаіць верш “Прамень”. Думаю, я не надта памылюся, мысленна паставіўшы да яго прысвячэнне “А. Р.”, ці “Алесю Разанаву”. У апошняй страфе нават такое імя адчайна выкрыквае Галіна паэтычная гераіня. Ці не да яго гэта звяртаецца яна з пытаннямі:
Хто ты? Зорка?.. Маланка?.. Бог?..
Што прыйшоў – апаліў – і змог?
Што ліянай душа абвіла
Бы стваліну, струмень святла?..
Вяртаючы папку паэтцы, я пачуў ад яе пытанне, ці ўсё зразумеў я там у яе. Адказваю смела: Усё! Нават паклаў там табе “расшыфровачку”. Я сапраўды зрабіў нешта накшталт гэтага.
18 ліпеня 1988 года. Скончыў працу над апратэставаннем штрафаў, накладзеных на Сяргея Вітушку і Віктара Івашкевіча за мітынг у Курапатах. Атрымалася цэлых пяць старонак машынапісу. Аднак не спадзяюся, што пракурор горада заявіць пратэст супраць гарвыканкама і двух райвыканкамаў.
Не давяраючы пошце, я панёс сам дакумент у пракуратуру, тым больш што яна побач з маёй хатай, на Інтэрнацыянальнай, 24. Звярнуў увагу, што да гэтай установы прыбудавалі яшчэ шматпавярховы чырвоны гмах з вялізным гербам СССР (!) на фасадзе. Падняўшы над сабой парасон, паглядзеў, ці ёсць гэтая “цацка” на асноўным будынку. Ёсць. І таксама СССР, толькі разоў у чатыры меншая, чым на прыбудове.
У вестыбюлі сядзіць прынцыповая жанчына з павязкаю, а не міліцыянер у форме. Яна, дазнаўшыся, па якой я справе завітаў, накіравала мяне ў кабінет нумар 10. Гэта аказалася прыёмная. Адсюль паслалі мяне ў 8-ы кабінет – у канцылярыю. Адгэтуль накіраваліся ў 13 пакой. Тут таксама было цікава. Чатыры сталы. Тры пракуроры. Перад адным сядзіць эмацыянальная кліентка. Другі, маладзейшы за астатніх, беспаспяхова круціць тэлефон. Трэці – вольны. Ён мяне “прыняў”.
Я падаў яму свой дакумент і праз паўхвіліны ўбачыў, што ён не ўмее чытаць! Цуд, дый толькі! Пракурор не умее чытаць!.. Скажы дзе-небудзь па-за Беларуссю пра такое – не павераць. А ў нас – гэта норма! Ён на першыя ж словы грыфа глядзеў так доўга і так трагічна, што мне аж няёмка было асіставаць яму. Чытаў і злева направа, і справа налева. Углядаўся то ў адно слова, то ў другое, а то паволі, няўмела слізгаў вачыма то па нейкім радку, то па цэлым абзацы, і ўжо не гарызантальна, а вертыкальна – зверху ўніз, альбо наадварот, знізу ўверх.
Мне падумалася, што каб перад ім быў не такі салідны з выгляду дакумент, дык ён, мабыць, і не мучыўся б, а зрабіў нешта іншае. А яму ж хацелася, відаць, разабрацца і пагутарыць са мной “прадметна”. Некалькі слоў ён зразумеў і хацеў з іх дапамогаю дайсці да сэнсу. Пачаў мяне пытаць, быццам бы ўдакладняць “прачытанае”. Я сказаў, што там гэта добра апісана. Тады ён здаўся:
– Гэта ж па-беларуску?
– Па-беларуску, – кажу я.
– А я слабавата чытаю па-беларуску, – сказаў ён, значна перацэньваючы свой дар паліглоцтва. Ён жа зусім не ўмее чытаць на гэтай мове.
– А гэта наша рабочая мова, – адказваю яму.
– А ў нас рабочая мова руская, так нам усе пішуць, – прызнаўся ён.
Вось у гэтым і ўся, бадай, трагедыя наша. А каб яму ўсе пісалі па-беларуску?! Напэўна, і гэты пракурор ведаў бы беларускую. Напэўна, і на іх будынках былі б гербы БССР, а не СССР…
19 ліпеня 1988 года. Першая сустрэча з Міхасём Шаховічам. Спаткаліся мы ў музеі Янкі Купалы, пасля, паводле яго просьбы, паехалі ў адведзены яму нумар у гасцініцу “Мінск”.
Пра справы беластоцкія, вядома ж – літаратурныя. Нічога пра польскія – ні літаратурныя, ні грамадска-культурна-гаспадарча-палітычныя.
Для мяне гэта страчаны шанц прытоку свежай патрэбнай інфармацыі. Міхась, натуральна, не адчуў гэтага і, канечне, нічога не страціў сам.
Затое, пад канец дня ён удосталь наслухаецца вядомай яму дэмагогіі пра Польшчу на вечары “савецка-польскай дружбы”, на які я яго даставіў пасля 18-й гадзіны. А я свой дзень канчаю ўражаны і зачараваны паэзіяй Czeslawa Milosza, выдатны зборнік якога прывёз мне мой мілы госць паводле падказкі Яна Чыквіна. Гэтаму я некалі казаў пра мае balwochalcze stosunki да славутага творцы.

20 ліпеня 1988 года. Каля 20-ай гадзіны вечара тэлефонны званок з Мінскага гаркама партыі (!). Той нехта адрэкамендаваўся як работнік аддзела культуры Пятровіч (?). Мабыць, дзяжурыў і нікуды не спяшаўся. Бо задаваў свае пытанні і “разважаў” на іх тэму больш гадзіны.
З усяго гэтага я зразумеў, што да яго трапілі прапановы нашай камісіі, датычныя 70-годдзя БССР і КПБ. Прапановы так сабе. Іх недзе адною нагою рыхтаваў В. Скалабан з У. Содалем. Памятаю, апошні важна прачытаў рукапісную староначку прапановак, якія не выклікалі ніякіх эмоцый у членаў камісіі. Але ж гэтыя “прапановы”, значыць, былі сур’ёзна ўспрыняты там, на гары – самі ж лянуюцца паварушыць мазгамі.
І вось там вырашылі “дамовіцца” з намі, каб мы не настойвалі надта на вельмі мастацкіх мемарыяльных дошках на аб’ектах, звязаных з рэвалюцыйнымі падзеямі на Беларусі і ў Мінску. Нам прасцей, кажа мой субяседнік, адліваць тэкставыя дошкі. “Можа, пакінем пакуль такія?”, – папрасіў ён.
Цуд дый толькі! Пра мяне дык не рабіце ніякіх. Вам жа яны патрэбныя, раз папрасілі ў нас прапановы. Калі нам залежыць на годным ушанаванні Ф. Скарыны і К. Каліноўскага, дык мы цэлай камісіяй шліфавалі свае прапановы на трох ці чатырох пасяджэннях. І не дазваляем што-небудзь скарачаць ці мяняць з іх у бок зніжэння агульнага іх эфекту. А там, у тых прапановах – самі зніжаем. Напрыклад, павыкідалі мемарыялізацыю Мяснікова і да яго падобных “сяброў” Беларусі.

21 ліпеня 1988 года. З раніцы паклапаціўся наконт нармальнага побыту ў Мінску Міхася Шаховіча. Вярнуўшыся ад яго з гасцініцы, прыняў па тэлефоне просьбу С. Андраюка выступіць у 16 гадзін у “Светачы” на адкрыцці Выстаўкі польскай кнігі і плаката. Выступіў, кіруючыся апошнім дэвізам – рубрыкай “Polityki”: “Mówimy bez kartek”. Прысутным палякам, відаць, спадабаліся мае эмоцыі. Пасля гэтага меў магчымасць чуць ад іх цёплыя словы ўхвалы і нават атрымаў некалькі аўтографаў накшталт такога: “…z podziękowaniem za ukochanie literatury polskiej. Zygmunt Flis”.
Канец дня – у Доме літаратара. Удзельнічаў у прыёме групы польскіх пісьменнікаў, з якою, дарэчы, знаходзіцца цяпер тут і М. Шаховіч. Апошняга запрасіў на заўтрашні вечар да сябе на кватэру.

3 жніўня 1988 года. Маціяс Руст на волі! Гэты заходненямецкі юнак 28 мая 1987 г. віртуозна прызямліў свой спартыўны стары самалёцік “Цэсна” на Краснай плошчы ў Маскве. Ён бліскуча ажыццявіў гэты сімпатычны пералёт стагоддзя. Авантурны! Нелегальны! Праз “зачыненую на моцныя замкі” савецкую граніцу! І не толькі пералёт праз граніцу, але і пяцігадзінны, больш чым сямісоткіламетровы пралёт цераз такое самае зачыненае савецкае неба ад аэрапорта Мальмі ў Хельсінкі да Маскоўскага Крамля! Праўда, “неба” было зусім нізкае – каб не ўбачылі і не збілі!
Прыляцеў, каб дапамагчы М. Гарбачову ўбачыць дзіркі ў яго абаронным шчыце. Гэты ўбачыў, паздымаў з пасад міністраў і генералаў. І… пасадзіў на 4 гады ў турму і самога няпрошанага “памочніка”. А цяпер, праз 14 месяцаў, памілаваў – вызваліў на 2 гады і 10 месяцаў раней тэрміну. Шкада толькі, што не запрасіў у Крэмль.
А хлопец заслугоўвае гэтага не менш, чым які касманаўт!..

6 жніўня 1988 года. Яшчэ тыдзень таму назад абвешчана ў штотыднёвай праграме Беларускага тэлебачання: 6 жніўня, субота, 14.00-15.00. Спадчына. Беларускі фонд культуры: праблема захавання духоўнага багацця народа. Прамая лінія.
“Загадана” было і мне дзеля гэтага з’явіцца туды, у Тэлецэнтр. Ды не як-небудзь, а на 2 адзіны раней афіцыйнага пачатку. Я прыехаў за паўтары гадзіны, вырашыў, што хопіць з іх і такой маёй ахвяры. А, як высветлілася, можна было смела прыехаць і за чвэрць гадзіны да перадачы. Чаму ж тады так томяць людзей, адрываюць іх ад нечага свайго?
У цэлым перадача прайшла больш-менш удала. Хоць я і пятай часткі не сказаў таго, што збіраўся сказаць. З гадзіннай перадачы на нас, удзельнікаў, прыпала не больш паловы адведзенага часу. Астатняе забралі нейкія “сюжэты”. І. Чыгрынаў выказаў меркаванне, што гэта рэжысёр перадачы зарабляе на знятых ім самім сюжэтах. А я думаю, што арганізатары баяцца “прамой лініі” і такім чынам скарачаюць час на непрадбачаныя прамовы.
За якіх-небудзь 5-6 хвілін я паспеў:
– сказаць пару агульных фраз пра сваю гісторыка-мемарыяльную камісію;
– ахарактарызаваць збольшага праект гэтак званай “доўгатэрміновай праграмы дзейнасці БФК “Спадчына”;
– абнародаваць некалькі пазіцый з падрыхтаванага камісіяй плана ўшанавання Францішка Скарыны ў сувязі з хуткім яго 500-гадовым юбілеем;
– запатрабаваць недвухсэнсоўна, “адкрытым тэкстам” неадкладнага факсімільнага перавыдання ўсёй літаратурнай спадчыны геніяльнага Асветніка, усіх 22 кніг яго славутай Бібліі і “Падарожнай Кнігі”.
Ледзь не з паловы маёй прамовы вядучы пачаў мне паказваць знакі, каб “закругляўся”. Добра, што не паслухаўся і паспеў “выдаць” галоўнае з таго, што сказаў – пра Ф. Скарыну.
Не сказаў пра перамемарыялізацыю Суворава на Беларусі, асабліва на Кобрыншчыне, за кошт недаўшанавання Тадэвуша Касцюшкі (на сустрэчы з Я.Я. Сакаловым у ЦК КПБ я гэта сказаў).
Не паразважаў у сувязі з гэтым пра безпадстаўную мемарыялізацыю на Беларусі шмат якіх не патрэбных ёй імёнаў і падзей, ці пра злоўжыванне “патрэбнымі”.
Не сказаў пра ігнараванне кіраўніцтвам Фонду Зянона Пазняка, які стварыў адну з самых плённых камісій пры БФК, выдатна кіруе ёю, але ж яна дагэтуль не зацвярджаецца; больш таго ўсяляк намагаюцца нават ліквідаваць гэтую камісію пад выглядам “аб’яднання” з іншай.
Не сказаў пра негатыўныя адносіны фондаўцаў да нашых намаганняў стварыць Грамадскі камітэт памяці ахвяр сталінскіх рэпрэсій.
Пра ўсё гэта я збіраўся сказаць. Не дарма ж так баялася А. Багданава майго ўдзелу ў гэтай перадачы.
Апрача мяне ў гэтай скорагаворцы ўдзельнічалі І. Чыгрынаў, Я. Сахута (вёў), П. Садоўскі, І. Крук.

7 жніўня 1988 года. З прычыны перавыбараў Вільфрыда Мартэнса прэм’ер-міністрам Бельгіі ў 1987 годзе разгарэўся глыбокі амаль паўгадовы ўрадавы крызіс. Яго распаліла даведзенае да кульмінацыі абвастрэнне адносін паміж абшчынамі валонаў і фламандцаў. Краіна і дагэтуль знаходзіцца ў стадыі лінгвістычных канфліктаў. Рыхтуецца канстытуцыйная рэформа з мэтаю канчатковага ператварэння Бельгіі ў федэральную дзяржаву.
Я ўпэўнены, што манархічная Бельгія хутчэй і лепш справіцца са сваімі лінгвакалізіямі, чым гэта здолее зрабіць Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік.
Лінгвістычныя адносіны ў савецкіх рэспубліках носяць антаганістычны характар. І тым не менш гэты антаганізм можна было б лёгка пераадолець. Варта толькі надаць дзяржаўнасць мовам асноўных народаў у кожнай рэспубліцы, у кожным нацыянальна аўтаномным рэгіёне. Менавіта гэта і баяцца рабіць камуністы, заклапочаныя перш за ўсё глабальнай русіфікацыяй усяго насельніцтва агромністай імперыі.

10 жніўня 1988 года. Шмат якія падзеі апошняга часу пацвярджаюць правамоцнасць людскіх спадзяванняў на трывалы мір у свеце. Зыходнымі пунктамі тут усё-такі трэба лічыць вывад савецкіх акупацыйна-карных войск з Афганістану і савецка-амерыканскую дамоўленасць пра ліквідацыю ўсіх 2400 ядзерных іх ракет “малой і сярэдняй далёкасці”. У гэтым месяцы пачалася ўжо практычная іх ліквідацыя пад пільным наглядам спецыялістаў другога боку.
1 жніўня 1988 г., апоўдні, падпалкоўнік Ігар Чайкоўскі на палігоне Сарыозек, што ў сотні кіламетраў ад Талды-Кургана, уключэннем узрыўнога прыстасавання знішчыў “звязку” такіх ракет з 4-х адзінак класа ОТР-22. Гэта пачатак новага часу – часу ядзернага раззбраення.
Сімвалічнае значэнне мае першы афіцыйны візіт міністра абароны ЗША ў Савецкі Саюз, які распачаўся таксама ў той дзень.
На працягу амаль чатырох дзён Фрэнка Карлучы знаёмілі з такімі сакрэтамі, да якіх дапускаюцца нават не ўсе савецкія афіцэры. Яго пазнаёмілі з Вайсковай акадэміяй Генеральнага штаба, мотастралковай Таманскай дывізіяй, авіягарнізонам у нейкай Кубінцы, ракетным крэйсерам “Слава” ў закрытым (!) горадзе Севастопалі. Усюды паказвалася баявая тэхніка, нават праводзіліся спецыяльныя манеўры.
Нейкае прасвятленне заблішчэла і на Кіпры, дзякуючы клопатам Генеральнага сакратара ААН Перэса дэ Куэльяра. 20 жніўня пад яго ж уздзеяннем спыняецца часова агонь паміж Іранам і Іракам, пачнуцца праз 5 дзён, і таксама пад яго эгідай, прамыя перагаворы бакоў аб спыненні і самой вайны, што за няпоўных 8 гадоў забрала больш мільёна чалавечых жыццяў.
Учора, 9 жніўня, у Луандзе, Гаване, Прэторыі і Вышынгтоне была абнародавана сумесная іх заява аб урэгуляванні становішча на поўдні Афрыкі. Гаворка ідзе аб спыненні ваенных дзеянняў, прадстаўленні незалежнасці Намібіі, вывадзе кубінскіх войск з Анголы.
Перагаворы прайшлі па ініцыятыве і пад эгідай Злучаных Штатаў Амерыкі. Мне часта прыходзіць у падобных сітуацыях думка, што свет яшчэ не можа назваць выпадку, каб дзе-небудзь і які-небудзь канфлікт быў уладжаны пры садзеянні Савецкага Саюза. Затое колькі можна назваць канфліктаў, у якіх СССР выступаў ці нават выступае падбухторшчыкам.
Вось толькі з прыходам М. Гарбачова здаецца, будзе, нарэшце, здадзена ў архіў сталінска-молатаўска-грамыкаўская “бескампрамісная” вузкалобая знешняя палітыка. Думаю, што датэрміновае вызваленне з ліфортаўскай турмы юнага М.Руста, таксама добра кладзецца і ў актыў М. Гарбачова і ў гэты аптымістычны рэестр, што я тут раблю.
З Богам!..

13 жніўня 1988 года. “Звязды” я сёлета не выпісаў, а часам яна патрэбна. Тады даводзіцца хадзіць па кіёсках і злавацца, бо, раз спатрэбілася мне, значыць, нехта таксама звярнуў на яе ўвагу. І ствараецца тыповая савецкая сітуацыя, трапна названая сёння ў гэтай жа газеце “сацыяльным праклёнам”. Гэта так кар. “Звязды” М. Кучко ахрысціў пачварныя савецкія чэргі, што спадарожнічаюць няшчасным грамадзянам “краіны Саветаў” усюды і на працягу ўсяго жыцця. “І жыццё нашае не што іншае, як чарга на той свет, дзе ўжо ніякіх чэргаў не будзе”, – на такой “аптымістычнай” нотцы завяршае сваё невясёлае даследаванне журналіст.
Як зусім блізенька прайшоў ён каля ісціны, што сацыяльным праклёнам з’яўляюцца не чэргі, а нешта іншае! Як часта праходзяць паўз гэтае “іншае” многія разумныя даследчыкі, але ж назваць яго па імені баяцца. Хочуць дастаяць сваё ў абрыдлых чэргах.
Што датычыцца “Звязды”, дык яе ў наш кіёск даюць лічаныя адзінкі. І калі ў ёй “нічога няма”, дык і гэтыя застаюцца нераспрададзенымі. Цяпер жа друкуецца кніга Роя Мязведзева “Хрушчоў”, вось таму і хаджу ў кіёск.

20 жніўня 1988 года. Дзень нараджэння старэйшай дачкі. Сама яна недзе цяпер на Браслаўскіх азёрах. Разам з малодшай сваёй сястрою. На лоне прыроды цэлы дзень сёння – “у брусніцах” – і іх маці. Толькі я сяджу дома са “сваёй” прэсай.
Неяк трэба сапраўды ратавацца ад яе – забірае ўвесь вольны і нявольны час. Добра было да “перабудовы” – не было чаго ў ёй чытаць, дык часу заставалася і на нешта іншае. А гэтае “нешта” якраз і павінна складаць аснову маіх заняткаў.
Вось не далей як сёння, Б. Сачанка “настойліва цікавіўся” маімі перакладамі В. Жукроўскага. Запланаваў жа выданне іх на 1990 год. Здаць рукапіс неабходна хаця б у першым квартале наступнага года, праз 6-7 месяцаў.
Дарэчы, Барыс. Ён цяпер, як рэдка хто, настойліва і метадычна ліквідуе “белыя плямы” ў гісторыі нашай літаратуры. Дзякуючы сваёй унікальнай бібліятэцы, ён мае магчымасць рыхтаваць і ажыццяўляць цяпер публікацыю некалі забароненых твораў. Але ж тут аднае бібліятэкі было б мала – патрэбна яшчэ добра арыентавацца як у гэтай бібліятэцы, так і ў тых “белых плямах”. А ён арыентуецца ў гэтым не горш дыпламаванага гісторыка літаратуры.
Улічваючы блізкасць Барысаву да ЦК КПБ і інш., можа, яму ўдасца прыстойна паказаць беларускаму чытачу творчасць Наталлі Арсенневай? Яна ж вядомая толькі жменьцы нашай інтэлігенцыі.
Гэтае пытанне я паставіў і перад руплівым публікатарам. Ён сказаў, што твораў трыццаць Арсеннеўскіх уключае ў зборнік заходнебеларускай паэзіі.
Няхай пакуль хоць будзе і так, хоць тая заходнебеларуская Арсеннева – толькі пачатковец у паэзіі. Трэба імкнуцца паказаць сапраўднага гэтага мастака. Вядома, з аб’ектыўнай характарыстыкай жыццёвага і творчага шляху. Інакш не дазволяць і пры “перабудове”. Дый наогул інакш нельга.

22 жніўня 1988 года. Трашчыць, бунтуе камуністычны свет. Уся Чэхаславакія адзначыла 20-ю гадавіну задушэння савецкімі войскамі Пражскай вясны. Найбольшая дэманстрацыя адбылася ўчора ля помніка святому Вацлаву ў Празе. Больш 10-ці тысяч удзельнікаў скандавалі “Дубчык! Дубчык!”, “Рускія – дахаты!”
Па ўсёй Польшчы больш за тыдзень коцяцца забастоўкі гарнякоў. Цяпер да іх далучаюцца іншыя катэгорыі працоўных, у тым ліку рабочыя Гданьскай суднаверфі. Іх патрабаванні – “павысіць зарплату”, “узаконіць “Салідарнасць”. Такога размаху працоўныя баі з камунізмам у гэтай гераічнай краіне не мелі з тых грозных часоў. Цікава, што ўсе афіцыйныя сродкі масавай інфармацыі ў краінах савецкага блоку называюць гэтыя падзеі не інакш, як “незаконнымі забастоўкамі”. Я яшчэ не памятаю, каб хоць адну забастоўку хоць у адной капіталістычнай краіне яны назвалі незаконнай. Там ўсё ідзе пад рубрыкай “Баі з капіталізмам”.
Бурліць, віруе Венгрыя.
Уцякаюць грамадзяне ГДР у Заходнюю Нямеччыну. Уцякаюць усякімі спосабамі – і пешшу, і па вадзе, і іншымі шляхамі. Учора пабег быў здзейснены групаю смельчакоў якраз водным шляхам.
Эстонская рэспубліканская газета апублікавала славуты закрыты пратакол да дагавору “Молатаў – Рыбентроп” ад 23 жніўня 1939 г.! Цяпер уся Прыбалтыка бурна абмяркоўвае гэты пісьмовы дазвол Гітлера на акупацыю Сталіным Літвы, Латвіі і Эстоніі.
Масква абараняецца: правяла прэс-канферэнцыю ў Міністэрстве замежных спраў, штосьці ляпеча наконт гэтага ў друку, па тэлебачанні і радыё. Не разумею, навошта Гарбачову абараняць гэты сталінскі адкрыты разбой? Прызнаў бы чорнае чорным. Дык не! Баіцца пакрыўдзіць сваіх зацятых шавіністаў. Але ж яна, гэтая Масква, умее і наступаць. Асабліва на “свой” народ. Учора, напрыклад, паводле загаду з МГК КПСС, які ўзначальвае член Палітбюро Зайкоў, міліцыя прымяніла сілу супраць дэманстрантаў на Пушкінскай плошчы. Там сабраліся члены нядаўна створанага нелегальна Дэмакратычнага Саюза і яго прыхільнікі, каб выказаць свае адносіны да Чэхаславацкай рэвалюцыі 1968 года. Дэманстрантаў пабілі, многіх пахапалі ў “чорныя вораны” і пакідалі ў турму.
З другога боку, пад акампанемент гэтых падзей поўным ходам ідзе “будаўніцтва сацыялізму”. Поспехі неверагодныя! У Албаніі на нашых вачах адбываецца цуд – “павялічваюцца” сельскагаспадарчыя ўгоддзі. Павялічваюцца, вядома, па шчупачынаму загаду! Праўда, не ціха-мірна, як у казцы, а з плачам, крыкам і слязьмі сялян, якіх выганяюць з іх дамоў, з іх вёсак у жалезабетонныя “аграрныя цэнтры”. Такім чынам тэарэтыкі сучаснага камунізму і вырашылі падарыць Албаніі новыя ўрадлівыя землі, што “марнелі” пад 9-ю тысячамі вёсак (!). А гэта ж сусветнае гора! Парушаюцца сувязі чалавека з прыродай! Чалавека з чалавекам! Дэфармуецца этнас! А там жа не толькі албанцы. Там столькі нацыянальных меншасцей! Усе яны пад смяротнай пагрозаю.

29-30 жніўня 1988 года. З тыдзень таму назад Г. А. Гаршкоў з Літфонду прапанаваў мне дзве пуцёўкі ў Кактэбель. Я неяк, не раздумваючы доўга, адразу даў згоду. Праўда, сказаў, што мушу яшчэ параіцца з урачом, тым больш, што ўсё роўна трэба браць ў яго медыцынскую даведку.
Даведку з вялікай цяжкасцю атрымаў. Без указання месца адпачынку(!). Урач баіцца адпускаць, лічыць, што я яшчэ не гатовы ні да такой раптоўнай перамены клімату, ні да двухгадзіннага палёту ў самалёце. Выходзіць, бяру адказнасць на сябе. Ну што ж, зусім нармальна. Кожны павінен адказваць за сябе, за свае ўчынкі, за свае паводзіны і за сваё здароўе.
Запасся дастатковай колькасцю лекаў. Адно іх гучанне можа зваліць здаровага чалавека з ног: сустаніт, сіднафарм, кардафен! А ёсць яшчэ і “другарадныя” – трырэзід, анапрылін, цэланід, аспірын!
І гэта не ўсё. Не забудзем пра “хуткую дапамогу” – адэльфан, валідол, феназепам, кодэін, бромгексін, бісептол, дымедрол, фталазол, йод, нашатыр…
Асноўнае ва ўсіх гэтых трох групах – замежнае, значыць, дэфіцытнае, значыць, каштуе не столькі грошай, як нерваў і прыніжэння. Але ж хочаш жыць – “даставай”.
І падаставалі! Нават авіябілеты, заказ на якія афармляюць недзе за сорак пяць дзён да вылету! Своечасова, без мітусні, заехалі на замоўленым учора таксі на аўтавакзал (білеты на аўтобус куплены таксама загадзя). Адсюль за нейкую гадзіну дабраліся ў аэрапорт. Зарэгістравалі білеты.
Пакуль “ехалі” на сваёй уласнай арганізацыі і прадбачлівасці, усё было нармальна. Але ж, на жаль, без дзяржаўнага “сэрвісу” абысціся нельга. А дзе ён пачынаецца, там трэба развітвацца са сваёй аптымістычнай ураўнаважанасцю. Прытым мы маем дачыненне з савецкім сэрвісам, а гэта, як мая мама казала, горш за вайну, горш за халеру і чуму.
На білетах нашых былі пазначаны месцы – 9Б і 9В. значыць, нас будзе раздзяляць праход. Кепска, але ж пастараліся не ўзводзіць у ступень гэты “дробязны”, як на дзяржаўна-савецкі погляд, факт. Перад самалётам бортправаднік гучна абвяшчае: “У самалёце садзіцца на вольныя месцы!”. Пачаўся шум: “Што за ідыятызм?”, “У нас запісаны свае месцы!”. Праваднік “парыруе”: “А што ж вы хацелі, на самалёт падсаджваем пасажыраў з другога рэйса!”
Вядома, усе кінуліся ўжо не займаць свае, а захопліваць “свабодныя” месцы. А паколькі мы “не кінуліся”, дык і знайшлі іх не адразу. Спярша прыгледзелі непадалёк адно ад другога. Але ж тое “адно” было завалена клункамі нейкай цёткі, што галасіла над імі: “Як жа я іх давязу?!” (Цікава, як яе наогул пусцілі з такімі рэчамі ў самалёт?!). Саджуся на “другое”. Маша пайшла шукаць сабе. Праз некаторы час шляхам нейкага складанага абмену яна “завалодала” двума крэсламі ў 15-м радзе. На крыле. Нічога не ўбачыш ў нізе. Але затое разам.
У Сімферопалі, як звычайна, давялося доўга чакаць. У пякельна душную залу мы не пайшлі: я ўжо некалі самлеў раз у ёй. Прыселі на лавачцы сярод лужын і гразі ў суседнім скверы. Ён спрадвеку выконвае тут ролю “летняй пачакальні”, нават зімою. Але ж нікому дагэтуль не прыйшло ў галаву добраўпарадкаваць яго адпаведна гэтай яго функцыі!
У “Кактэбелі” нас адносна хутка аформілі – “прынялі”, паказалі корпус (4) і назвалі “нумар” (17). М. балюча расчаравалася, убачыўшы сваё будучае жыллё. Гэта фактычна камуналка. На пляцоўцы тры пакоі – на тры сям’і. Іх аб’ядноўвае санвузел – умывальная ракавіна з адной толькі халоднай вадою і ўнітаз за перагародкаю.
Жылы пакойчык невялічкі. Здаецца, што ён да краёў напоўнены разнашэрснай, рознакалібернай мэбляю, хоць яе тут самы мінімум. Уздоўж сцен стаяць два ложкі. Ёсць яшчэ пісьмовы мініяцюрны столік (а мы ж абодва збіраліся працаваць за сталом!), шафа, два крэслы і “трумо”. Усё гэта рыпіць, трашчыць, страляе. Ні да чаго нельга дакрануцца, каб не патурбаваць усіх насельнікаў “камуналкі”. Страляюць выключальнікі, страляюць дзверы. А “нашыя” дзверы адышлі ад вушака так, што вечарам гэта шчыліна асвятляе светлую агульную пляцоўку. Халера яго ведае, можа, усе гэтыя дэфекты рацыянальныя? Каб не спалі, а то загрызуць камары, якіх тут процьма…

31 жніўня 1988 года. Наведалі музей Макса Валошына. Дагэтуль я збольшага быў абазнаны ў яго творчасці. Чытаў ягоныя вершы, пераклады. Бачыў крыху кніжных рэпрадукцый з яго карцін. А тут пазнаёміўся і з арыгіналамі, і з яго жыццём.
Асаблівага ўражання на мяне гэты чалавек не зрабіў – ні раней, ні цяпер, пасля цудоўнай лекцыі Барыса Антонавіча, глыбокага знаўцы Валошына.
Адну з экскурсантак вельмі здзівіла тактоўнасць немцаў, якія зусім не пашкодзілі і не абрабавалі дом Валошына ў час акупацыі. Б. А. вельмі няшчыра адказаў:
– Гэта не немцы былі тактоўныя, а Марыя Сцяпанаўна, удава Валошына, была надзвычай смелая і непрымірымая. Яна ніколі нічога не дазваляла ім кранаць з месца, калі што, дык крычала на ўсю ваколіцу.
Паспрабавала б яна бараніць нешта, каб яе нябожчык Макс не быў прызнаны немцамі выдатным folkstime. Яго ж маці была чыстакроўная немка. У доме яны, напэўна, засталі мноства сведчанняў нямецкага ўплыву і на яго самога. Уплыву, што перадаецца не толькі па крыві і з малаком маці, але ж і выхаваннем і адпаведным саманастройваннем сябе на патрэбную хвалю.
Макс Валошын якраз з тых людзей, што ўмеюць ладзіць з усімі рэжымамі. Ён быў сваім і цару, і Керэнскаму, і нейкім пераходным уладам, і Леніну, і Сталіну, і Гітлеру. Можа, гэта і правільна. Галоўнае, не быць калабарантам. А дарэмна лезці пад чужыя кулі ці нагайкі – гэта не мужнасць. Толькі Сталін патрабаваў ад сваіх рабоў – т. зв. савецкіх людзей – вузкалобай “непрымірымасці” да ворага. Марыя Сцяпанаўна была, відаць, разумная жанчына, што, каб захаваць усё-такі каштоўную спадчыну Валошына, падаткнула немцам яго folkstim-насць. А яны і клюнулі на гэтую прынаду.
Упэўнены, што нямецкі друк таго часу быў поўны апавяданняў, рэпартажаў, фотаматэрыялаў пра Валошына…
А можа нават і проста…
Цікава, што сказаў бы на такое пытанне грунтоўны Барыс Антонавіч?

2 верасня 1988 года. Я не надта шукаю на курортах старых ці новых знаёмых. Але ж такая асаблівасць усякіх курортаў, што без знаёмых і знаёмстваў тут не пражывеш. Ды яшчэ, калі яны навокал цябе.
З першых жа дзён майго побыту тут мы сустрэлі Шчасных-Красікавых Нэлу Іванаўну і Сяргея Паўлавіча, Веру Сямёнаўну Адамовіч з дзецьмі, Віктара Каваленку, Аляксея Аляксеевіча Слесарэнку, Уладзіміра Скарынкіна з Валянцінай і дзецьмі.
Ніхто з іх мне не непрыемны. Усіх адносна добра ведаю і паважаю даўно. З боку іх таксама сустракаю заўсёды шчырыя адносіны. Трое (С.Н., У.С., А.С) ужо ў першы дзень цёпла прыгадвалі мне нейкую маю дапамогу ім, хоць я рабіў толькі тое, што мусіў рабіць на сваёй пасадзе.
Мілая Вера Сямёнаўна! Якой шырокай душы чалавек. Яна заўсёды павінна пра некага клапаціцца, некаму дапамагаць. Некалі яна дастала мне гаючага мёду, калі мне было цяжка. Цяпер прынесла ўжо шклянку казінага малака. “Яно вельмі карыснае – кажа яна. – Мяне прывучыла да яго Ліда Вакулоўская. І мяне, і Юру Чарнічэнку з жонкаю…”. Я з удзячнасцю выпіў з гэтых добрых рук экзатычны для мяне напой. Сапраўды я ў маленстве сваім бачыў коз хіба што дзе-небудзь у гарадскім падворку – цераз пінскія і пнеўскія штыкетнікі. Пасля, будучы ў Расіі падчас службы ў войску, чуў, што там хто-ніхто, адзін-два на вёску, трымае казу, дзе яе называлі “сталінскай каровай”.

10 верасня 1988 года. Дзень духоўна напоўнены! Кінафільм “Ідзі і глядзі” з папярэднім глыбокім і вострым выступленнем Алеся Адамовіча. Цудоўны канцэрт аўтарскай песні “Верлібр”. Двое выканаўцаў ігралі на гітарах і спявалі свае песні на словы такіх аўтараў, як Іван Бунін, Мікалай Гумілёў, Георгій Іванаў, Міхаіл Кузмін, Уладзімір Маякоўскі, Восіп Мандэльштам, Мікеланджэла, Уладзімір Набокаў, Барыс Пастэрнак, Цыпрыян Орлік, Ігар Севяранін, Уладзіслаў Тарасевіч, Уладзіслаў Хадасевіч, Марына Цвятаева.
Кожны аўтар, як правіла, прадстаўляўся чатырма-пяццю творамі. Выключэнні былі ў большы бок: было і па дзесяць-дванаццаць песень аднаго аўтара.
Багата прагучала духоўных тэкстаў, малітваў. На нас найбольшае ўражанне зрабілі песні на словы польскага паэта, шляхціча-жабрака Цыпрыяна Орліка (“По тем просторам, где мать Христова, тоскую, Боже…”).
Добра быў прадстаўлены Ул. Тарасевіч (“…по паркету парижских луж”; “ни птичьим крылом, ни сердцем подневольным, не продовать плеву толстую, не вырваться в небо синее…”). Творы яго выконваліся адразу пасля твораў Ул. Набокава, з якіх пачаўся канцэрт, а пасля імі “перасыпаўся” ўвесь канцэрт.
І. Севяранін “Как сладко дышится…”, М. Гумілёў “Мы дрались там. Ах, да”, “Я был убит”, “Мечты”, “Разлука”. Ц. Орлік. Мікеланджэла – у перакладзе Андрэя Вазнясенскага. Ул. Маякоўскі “Тучка”. М.Цвятаева “Молитва в столовой” (аўтару 13 гадоў), “Жизнь (или погоня)”. Г. Іванаў. Хадасевіч. “Пробочка”, “Странник”, “Всю неделю”. І. Бунін “Казнь”. М. Кузмін “Август”. О. Мандэльштам “Милая родная печаль, (Проснулась и выплеснула хрусталь)”, “Нежнее нежного… белее белого”. Б. Пастэрнак “Метель”.
Паказаць бы такі канцэрт у Мінску…
У завяршэнне дня – літаратурны вечар “уласнымі сіламі”. Беларускае зямляцтва выставіла Уладзіміра Скарынкіна. І справіўся ён надзвычай добра. Быў момант, калі падчас яго выступлення блішчэлі ад слёз вочы не толькі ў аднаго яго.
Цудоўна быў прыняты паэт з Харкава Барыс Чычыбабін – ахвяра і сталінскага, і брэжнеўскага рэжымаў. Пры Сталіне ён доўгія гады бавіў у канцлагеры, пры Брэжневе быў выкінуты з Саюза пісьменнікаў за надта выразную падтрымку А. Твардоўскага.
І вершы ягоныя пра тыя сумныя справы. Аўтара папрасілі даць згоду на цэлы свой вечар.
Масквіча Уханава прагналі ад мікрафона. Але ж ён паспеў нямала нагаварыць усялякіх гнюснасцей. Па-першае, сябе назваў альбіносам сярод “стада чёрных варон” (ён празаік, а ўсе астатнія за сталом – паэты). Па-другое, тых, хто ў зале, назваў “толпою”, хто перад ім выступіў – “нацыянальнымі меншасцямі”. Зусім недарэчы аблаяў і перабудову – “бурлящее болото перестройки”. Пахваліўся супрацоўніцтвам з чорнасоценным часопісам “Наш современник”.
“Сем самураяў”. Адзін з найлепшых кінафільмаў, якія я змог дагэтуль паглядзець. Паглядзеў, як і ўсе “савецкія” гледачы толькі цяпер. А ён жа зроблены 30 гадоў таму назад. Геніяльна зроблены! І трымаць столькі часу на паліцах!? А цяпер пускаюць неперакладзеным, з рускім тэкстам за кадрам – бо ў свой час не купілі. А не купілі таму, што палічылі яго суславы антысавецкім, падрыўным. Хоць распавядае ён пра японскія падзеі, дый то недзе аж у XVII стагоддзі!
“Антысавецкасць” фільму прышылі з дзвюх прычын.
Па-першае, у тых бандытах убачылі пільныя цэнзары намёк на былыя савецкія продатрады. Дый атрад бандытаў складаўся з сарака чалавек. А лік сорак – гэта наогул нешта злавесна-сімвалічнае.
Па-другое, савецкай прапагандай японскія самураі зроблены страшылішчамі, сілай рэакцыйнай, чымсьці накшталт фашыстаў. У фільме ж – гэта якраз прагрэсіўныя людзі, гуманныя.
Кожны кадр, кожная мізансцэна гэтай кінааповесці напоўнены глыбокім сэнсам. А музыка! Якая музыка суправаджае ўвесь фільм! Быццам бы гэта вайсковыя маршы. Але ж здзіўляешся і іх меладычнасці і іх гуманістычнай напоўненасці. Можа, і з-за гэтага таксама фільм не закупілі і дзесяткі гадоў трымалі пад забаронаю?!

13 верасня 1988 года. Увечары “камерны” канцэрт Аксаны Бузук. Спявачка сама запрасіла на яго, каго хацела. І ў выніку ў невялічкай квадратнай зале “Рускі чай” слухалі яе каля трыццаці чалавек. Сярод іх – дзевяць беларусаў, разам з прымадоннай.
Аксана – дачка беларускага вучонага Пятра Бузука, які быў рэпрэсаваны Сталіным. Працавала некаторы час у гэтым самым Доме творчасці ўрачом. І вось некалі ёй параілі больш спяваць, каб супакоіць сваю астму. І яна пачала спяваць… свае песні, акампануючы сабе на гітары. Рэпертуар пакуль яшчэ невялікі, некалькі дзесяткаў песень на словы М. Валошына і М. Цвятаевай.
Ніхто з прысутных астмы спявачкі не адчуў. Спявала яна мілагучна, натхнёна, хоць і ціха. Але ж ва ўсіх кутках мы яе чулі і без мікрафонаў.
Гэты вечар таксама вёў Кабакоў, як і ўсе папярэднія, што былі ў клубе ДТП “Кактэбель”. Да кветак спявачцы дадумаліся толькі беларусы (па маёй прапанове). Уручыў Віктар Каваленка. Ён, дарэчы, і купіў іх, не ўзяўшы з нас грошы. О, ён шчодры, гэты Віктар Антонавіч! Паспрабуй заказаць яму, скажам, газеты сабе ці білет які, калі ён ідзе за імі – ён з задавальненнем выканае просьбу. Але пасля ніяк яму не вернеш грошы, не возьме. Неяк праявіў ініцыятыву і купіў восем білетаў на цудоўны японскі кінафільм “Сем самураяў”. Прыйшоў вечарам пад кінатэатр, а там толькі Вера Сямёнаўна. Мы з М.М. павіны былі ісці на перагаворны пункт. Нехта там яшчэ не змог выбрацца ў кіно. Пачаў Віктар Антонавіч “прадаваць” лішнія білеты. Стаў і стаіць з імі. Бягуць дзве дзяўчынкі – і да касы. А там – нічога і нікога. Засумавалі дзяўчаты. А тут Віктар Антонавіч так ціхенька, вінавата:
– Вазьміце ў мяне…
Тыя з радасцю схапілі і даюць грошы, а наш В. А. замахаў рукамі:
– Ой, што вы – што вы! Не трэба. Гэта я вас запрашаю. Дзякуй, што згадзіліся…
Такім чынам “прадаў” і другую пару білетаў. А нас чакаў да апошняга званка на вуліцы. Добра, што нас там не надта затрымалі. А то “прадаваў” бы Віктар Антонавіч і нашы білеты.
Мне яшчэ ніколі не ўдавалася прайсці куды-небудзь за ім – ён абавязкова прымусіць ісці першым. Прапускае ўсіх і ў розных чэргах. І знаёмых, і незнаёмых! А калі ўлічыць, што такое савецкія чэргі…
Пасля Аксаны Бузук Віктар Антонавіч запрашаў яшчэ паглядзець у яго ў нумары амерыканскі кінафільм “Трыумфальная арка”. Так, паводле Э.-М. Рэмарка. Мы ветліва адмовіліся: хай адпачне гэты добры чалавек.
І ўсё-такі я паглядзеў названы фільм. Задаволены, што рашыўся на гэты ўчынак. Фільм нармальны, калі нармальнай бывае неадназначнасць. Добра бачны прагалы ў параўнанні з літаратурным творам. Рэмаркаўская рамантычнасць і мужнасць тут не раз пераўвасабляецца ў меладраматычнасць.

14 верасня 1988 года. Тое, што называецца ДТП “Кактэбель”, выходзіць усёй даўжынёю сваёй тэрыторыі на набярэжную. Самы рэспектабельны ўчастак якраз той, дзе мы бываем найчасцей – што ідзе праз ДТПэўскія сталоўку і пляж.
“Пляцоўка” перад сталоўкаю вечарамі ператвараецца ў цікавую сувенірную выстаўку – кірмаш. Чаго тут толькі не ўбачыш і што тут толькі не рэкламуецца. Найбольш, здаецца, акварэльных мініяцюр і “ювелірных” вырабаў з крымскіх самацветаў. І адно, і другое бывае самае размаітае.
Адны майстры выстаўляюць акварэлькі спакойныя, прыглушаныя, другія – пярэстыя, крыклівыя. Перад адным юным мастаком акуратненька ляжаць у беленькіх паспарту светленькія, напоеныя сонцам крымскія пейзажы, другі творца плён сваёй неўтаймаванай натуры – лісты штормаў, бур і навальніц – як папала параскідаў і парастаўляў вакол ядлоўцавага куста. На “спакойныя” эцюды спакойна глядзяць і адыходзяць, “бурлівыя” ж падоўгу і гучна абмяркоўваюць, даюць аўтару нейкія парады, якія той, не задумваючыся, адбівае як валан ракеткаю.
А вось жывапісныя мініяцюры ў драўляных чорных рамачках. Яны дэманструюцца прама ў тых самых фанерных “дыпламатах”, у якіх былі сюды прынесены. Расчынены на дзявяноста градусаў “дыпламат” утварае зручную вітрыну. На яго донцы ўтульна размясцілася да дваццаці рукатворных фрагменцікаў тутэйшай эфектнай прыроды. І на вечку размешчана столькі ж. Толькі што тут яны нібы вісяць на сцяне.
Аднак мастак не быў бы мастаком, каб пакінуў сваю вітрыну незавершанай, без “рэльефнай” дамінанты. У якасці такой на верхнюю планку вечка неяк пастаўлены дзве мініяцюры. Яны фарматам сваім не адрозніваюцца ад усіх астатніх. І тым не менш паспяхова выконваюць ролю кароны гэтае мікраэкспазіцыі.
Падобным чынам паказваюцца таксама і вырабы з самацветаў. Гэтых “крамак”, бадай што, найбольш. На любы густ, але не на любую кішэню. Здаецца, каменьчыка, таннейшага за 20 рублёў, тут не знойдзеш. 20 рублёў – гэта будзе каштаваць невялічкі кулончык да 1 см³. Куды даражэйшыя будуць завушніцы, бо гэта ўжо два каменьчыкі. Дый пярсцёнак цэніцца дорага з-за сваёй “грувасткай” аправы. Брошка недзе ў цане кулонаў. Каралі ўсякія, маністы – і не пытай, на іх жа пайшло па “цэлым піку”.
У апошні час “народныя ўмельцы” звярнулі ўвагу і на звычайную пляжную гальку. Яна таксама не без поспеху прапануецца гасцям з іншых земляў, як экзотыка. Праўда, камяні гэтыя і каменьчыкі папярэдне праходзяць пэўную апрацоўку і нават дапрацоўку. Мала таго, што сувенірную гальку трэба вышукваць у мірыядах звычайнага камення, да яе яшчэ трэба прыкласці рукі, уменне і розум. Падабраць экземпляры для парных вырабаў. Выдумаць, выкаваць, выплесці ім аправу. А паспрабуй пракалоць там на патрэбным месцы дзірку! Ці зашпакляваць непатрэбную шчыліну, выраўняць шчарбіну!
Апрача галькі “біжутэрнай” ёсць яшчэ на гэтым таржышчы і галька скульптурная, галька жывапісная. Вось камень у выглядзе дзіцячай ступні з амаль натуральнай выемкаю пасярэдзіне. Прадаецца, як попельніца. А вось прадаўгаваты, як сасіска, камень. Яго разамалявалі пад кракадзіла. Так і прадаецца ў якасці статуэткі “Кракадзіл Гена”. На плоскія рознаконтурныя каменьчыкі нанесены фарбамі пейзажныя карцінкі. Чым не памятка аб Крыме!
Прываблівае сваёй элегантнасцю вітрынка “Роспіс па перламутры”. Тут сапраўды налюбуешся мноствам тонка намаляваных шматзначных пейзажаў на малюпасенькай плошчы завушніц, падвесак, шпілек, кулонаў, пярсцёнкаў. Дэталі кожнай такой карцінкі пазначаны не сімваламі, не стылізаваны. Сапраўдны рэалістычны жывапіс старой рускай школы. Горы – дык горы. Дрэва – дык дрэва. Конь – дык конь. На твары пяціміліметровых чалавечкаў добра бачны вясёлая ці іранічная ўсмешка, сум. Як тут не пацікавіцца коштам такіх незвычайных вырабаў. “Ад 50-ці да 80-ці рублёў – гледзячы што” , – пачуеш у адказ.
Сапраўды, паспрабуй зрабі такое!
А што можа быць прыгажэй за натуральную скуру! Вось яна! Калі ласка, пацяшай свае вочы і сэрца. Ты не бачыў скураных завушніц?! Глядзі, які цуд. Каханая жанчына дзякуй скажа – яны ж нічога не важаць. А скураныя бранзалеты! Каралі! Пярсцёнкі! Нягледзячы ўжо на розныя торбачкі…
Недзе непадалёк адгэтуль ёсць яшчэ адзін “кіёск” скураной біжутэрыі. Ён прыцягвае ўвагу ўсіх вялізнымі памерамі сваіх каштоўнасцей. Матылі – заколкі для валос з размахам крылаў 15-17 сантыметраў. Бранзалеты шырынёю ледзь не ў далонь. Пярсцёнкі на паўпальца. А што за кулоны! Цэлая насценная талерка на грудзях!
На лаўцы, што якраз насупраць сталова-бібліятэчнага будынка, размясціўся гаспадар даволі рэдкага тут промыслу – драўлянай біжутэрыі. Ён тут адзін. І сам таксама ўнікальны – афрыканскіх крывей. Малады. Прыгожы. Даволі зграбныя, хоць і надта просценькія, і яго вырабы – кулоны, завушніцы, каралі, пацеркі, заколкі. Асноўны тэхналагіны прынцып іх вырабу – адрэзаны ад пэўнай таўшчыні галінкі аблюбаванага дрэва круглячык паліруецца і паліруецца. Яму прыдаецца неабходная форма, дадаецца патрэбная фурнітура – скажам, шпілька, калі гэта будзе брошка, кручок, калі адрасуецца ў вуха нейкай прыгажуні, адно вушка, калі хоча стаць кулонам, а то і два, з двух супрацьлеглых бакоў, калі будзе паслядоўна нанізвацца з іншымі такімі “кругляшкамі” ў бранзалет ці каралі. Паміж гэтым асноўным матэрыялам часта бачыш у розных маністах нейкія зерняткі, нібы кававыя бабы. Гэта і ёсць зерне нейкіх паўдзённых раслін.
Хіба шкада табе, чалавеча, патраціць усяго толькі пяць рублёў, каб парадаваць сваю маладую жонку, сястру, дачку, нявесту?..
А хто ведае, што такое суралін? Вядома, мала хто. А тут цэлы “промысел” стаіць на ім. Вам растлумачаць, што гэта сінтэтычная гліна, пакажуць дзівоснай формы рознакаляровую біжутэрыю з яе. Таксама “амаль дарма” – рублёў па пяць-восем за кавалачак такога дзявочага шчасця.
Здалёк вабіць кожнага сваёй элегантнасцю “ларок” “Фарфор. Ручная работа”. Тут таксама біжутэрыя. Але як жа яна выканана! За 20-25 рублёў можна набыць даволі прыстойнае ўпрыгожанне, прышпіленае да сувенірнай паштовачкі-этыкеткі – таксама ручной работы.
Нямала тоўпіцца курортнікаў нават перад “карабейнікам”, што распаўсюджвае ў масы пластмасы. Гэтай жа пластмасавай біжутэрыі поўна ва ўсіх гарадах “краіны Саветаў”. Розніца, здаецца, толькі адна – тут гэтая радасць у некалькі разоў даражэйшая…
Не абмінеш і стэнд “Пластык”. Кідаюцца ў вочы буйнафарматныя і шматколерныя пяці-дванаццацірублёвыя экспанаты-тавары. Але ж людзі толькі глядзяць, не купляюць. Хапае, мабыць, натуральнага.
Як правіла, гаспадары гэтага багацця не прысвойваюць сваім калекцыям якіх-небудзь назваў. Усё перад табою, вызнач сам, калі табе гэта патрэбна. Але ж сям-там мільгане і выразна напісаная назва. Напрыклад: “Мініяцюры. Алей”. А ёсць і адзіная ў сваім родзе назва “Выстаўка”. Думай, што хочаш, глядач-пакупнік.
Ёсць тут на гэтым пятачку і сапраўдная “Выстаўка”, хоць яна так і не названа яе стваральнікам. Сюды адусюль людзі цягнуцца не купіць, а паглядзець. Глядзяць доўга, бо “выстаўка” вялікая. Глядзяць, усміхаюцца сабе ў вус, але словамі эмоцый не выказваюць – баяцца.
Гэта ўнікальная з’ява не толькі ў тутэйшым жыцці. З’ява, народжаная “перабудовай”. На тоўстым тканінавым планшэце красуюцца вялікія круглыя напаўсамаробныя значкі. Знешні іх выгляд, памер і форма прадыктаваны “дзяржаўнымі” круглымі значкамі з рознымі карцінкамі пад празрыстай пластмасаю. Дык вось, у нашым выпадку замест гэтай карцінкі ўстаўляецца туды іншы твор. А гэтыя новыя творы і робяць сярод курортнікаў незвычайны фурор.
Дзіва што! Да партрэтаў вядомых усім дзеячаў зроблены нячутай і нябачанай дасюль смеласці подпісы. Альбо проста павыпісваны розныя жаргонныя слоўцы і выказванні на фоне якога-небудзь малюначка. Ёсць, вядома, і “сексуальныя” (не парнаграфічныя!) значкі.
Але ж агульнае незвычайнае ўражанне ствараюць усё-такі значкі палітычнай тэматыкі, значкі-паролі Перабудовы. Добрую палову гэтых тэкстаў, калі не больш, мне пашчасціла перапісаць: “Многопартийность – да!”; «Держись» (пад партрэтам Б. Ельцына); “Ищу женщину-миллионершу”; “Как вам спится, стукачи?”; “Мафия бессмертна”; “Слуги народа, и где вы?”; “Помни 1937”; “Былую славу Одессе”; “Я живу при коммунизме. А вы?!”; “Подайте на бедность”; “Ещё опасен” (на партрэце Сталіна); “Опасно: СПИД”; “Бессмысленные запреты мешают жить” і шмат іншага...