Сяргей Дубавец (№71)
Вайна і мір. Справаздача
Праца аспіранта сцэнарных курсаў Марціна Віктаровіча па выніках экспедыцыі ў адселеную зону
Вёска Дачнае знаходзіцца ў адселенай зоне на паўднёвым усходзе краіны. Па сутнасці гэта й не вёска ніякая, а ўсяго дзве жылыя хаты на розных канцах колішняга паселішча. У хатах гэтых жывуць два гаспадары, якія не схацелі адсяляцца. У рэестрах адселеная зона называецца UNIFIN – паводле праграмы ААН для ліквідацыі наступстваў трэцяй сусветнай вайны. Уласна вайной мы яе называем умоўна. Тады, калі яна адбылася, яе называлі глабалізацыяй. Усё прыводзілася ў аднолькавы выгляд з умовай, што ўзор для ўніфікацыі будзе брацца найлепшы. Але ў тыя часы было шмат інтарэсаў, пошукаў выгады, і зусім не найлепшыя атрымлівалі ўладу над гэтымі працэсамі. Таму дзесьці ўсё рабілася аднолькавым паводле найлепшых узораў, недзе паводле сярэдніх, а дзесьці нават паводле найгоршых. Прычым найгоршыя былі найбольш актыўныя і агрэсіўныя. Яны нападалі на найлепшых і падпарадкоўвалі іх сваім найгоршым узорам. І калі такое падпарадкаванне адбылося, тады й сталі называць гэта вынікамі трэцяй сусветнай вайны, бо яны інакш і не выглядалі. А калі ёсць вынікі вайны, значыць, іх трэба ліквідоўваць. Так і ўзнікла праграма UNIFIN. *** Гаспадары Кромлех і Глюкліх – адзіныя, хто застаўся з вялікае арміі ліквідатараў, што некалі працавала ў адселенай зоне. Яны не толькі жывуць тут і працуюць, але й жорстка варагуюць паміж сабой. – А каб табе пяткі вывернула, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб ты жыватом ездзіў! – адказвае Глюкліх. – А каб ты прайшоў навылет зямлі, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб табе ў галаве мышы гнёзды вілі! – адказвае яму Глюкліх. – А каб ты тое з’еў, што сказаў, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб ты быць не ведаў! – адказвае Глюкліх. У абавязкі абодвух насельнікаў уваходзіць догляд старога кароўніка. Тым не менш, яны ніколі нічога не робяць разам, бо да глыбіні душы не любяць адзін аднога. Адкуль гэтая нелюбоў? – спрабаваў высветліць я. – А хай ён не лезе, – сказаў Кромлех. – А хай ён не лезе, – сказаў Глюкліх. Вы спытаеце, як ліквідатары могуць працаваць без кантакту міжсобку? Аказваецца, на закінутым кароўніку ёсць рэпрадуктар, які апавяшчае, што і каму рабіць. Пра гэта мне ўдалося даведацца, напрасіўшыся ў госці да Кромлеха. Ён жыве ў невялікім драўляным будынку, які нагадвае шпакоўню. Сціплае памяшканне здзівіла адсутнасцю якіх-небудзь слядоў цывілізацыі. Адзінае, што нагадвала пра колішняе жыццё тут – гэта нашыўка UNIFIN на рукаве Кромлехавай куфайкі і абрыўкі колішніх ідэалагемаў у мове самога гаспадара. – Мы адраджаем зямлю! – казаў Кромлех. – Мы – дзеці галактыкі! На пытанне пра адносіны да Глюкліха (у яго адсутнасць) рэакцыя Кромлеха была непрадказальнай: – Гэта ж мой брат! Мы адзін без аднаго ніяк. Бо мы беларусы. – А як жа вы жывяце, адзіныя на ўсю зону, – спытаўся я. – Мы жывем, пакуль доўжыцца наша спрэчка, наша супрацьстаянне,– быў адказ. На пытанне «Ці не хацелася вам пакінуць зону, як гэта зрабілі іншыя ліквідатары, і выправіцца ў шырокі свет?» Кромлех адказаў лаканічна: – Лепей там, дзе нас няма, і пакуль нас там няма, там лепей. Высветлілася, што праграма UNIFIN мела на мэце не толькі ліквідацыю наступстваў трэцяй сусветнай вайны, але і развіццё, па-магчымасці, новай цывілізацыі. Для чаго тут і пакінутыя былі незлічоныя войскі ахвочых. Але за прамінулы час амаль усе любымі спосабамі паўцякалі ў шырокі свет. Засталіся толькі Кромлех і Глюкліх. – Мы засталіся, – сказаў Кромлех, – бо гэта наша радзіма. Простыя словы, простыя рэчы. *** Назаўтра пасля начоўкі ў гасцінным Кромлехавым жытле я разам з гаспадаром рушыў на агляд закінутага кароўніка з рэпрадуктарам са спадзевам сустрэць там і распытаць Глюкліха. А заадно паглядзець, як адбываецца «ліквідацыя наступстваў». Адразу за домам Кромлеха мы спусціліся ў лагчыну і скіраваліся бітай сцяжынаю ў бок бярэзніка. Вакол буяла расліннасць і, апроч сцяжыны, нішто не сведчыла пра існаванне тут чалавека. За бярэзнікам я і пабачыў кароўнік – невялікую будыніну на паўсотні галоў. На пытанне «Як гэты будынак не развальваецца, бо слядоў рамонту на ім не відаць?» адказ быў: «А чорта яму не станецца». Развітаўшыся з Кромлехам, я пайшоў да Глюкліха, які ўвіхаўся на падворку. На пытанне «А што вы робіце?» ён сказаў: – А што скажуць, тое і робім. То падсцілку ў кароўніку мяняем. То абкошваем вакол, то смятану б’ем з малака... Апошнія словы збілі мяне з тропу. Выходзіць, кароўнік быў не закінуты. Аднак усё аказалася не так проста. – Мы даглядаем ласёў, дакладней, ласіх, – сказаў Глюкліх, – тыя самыя каровы. Мы п’ем іх малако, запрагаем іх у вазок, ямо іх мяса і шыем абутак з іхнай скуры. Мы калісьці нічога гэтага рабіць не ўмелі. Але рэпрадуктар кіруе намі. З далейшых роспытаў я дазнаўся, як працуе рэпрадуктар. Рэч у тым, што «кропка» або правадное радыё, таксама патрапіла пад глабалізацыю і натуральна існуе тут як частка ўсяго гэтага жыцця, як паветра. І адтуль, з рэпрадуктара, ідуць указанні кшталту ранішняй зарадкі. «Рукі на шырыню плеч» і ўсё такое. Пакуль я рабіў гэты запіс, рэпрадуктар пракерхаўся і загаварыў мужчынскім голасам: «Увага! Перадаем важнае ўрадавае паведамленне. Грамадзяне і грамадзянкі! Вайна!». Пасля гэтых словаў Кромлех і Глюкліх кінуліся выграбаць з кароўніка ласіны гной, каб замяніць яго свежай саломай. Я спытаўся ў іх: «Слухайце, голас з рэпрадуктара не казаў мяняць падсцілку. Што вы робіце?». – Не казаў? – здзівіўся Кромлех. – А што ж ён казаў? Гэтыя людзі дзейнічалі на свой розум, і толькі падмацоўвалі свае рашэнні спасылкамі на голас з рэпрадуктара, які гучаў невядома адкуль, невядома чый і невядома навошта. – Ведаеце, чалавек складаецца з сумневаў. – Растлумачыў Глюкліх. – І больш ні з чога. Усё астатняе – цела, розум, душа – не мае значэння. Толькі згустак сумневаў – гэта і ёсць чалавек. Калі ты не сумняваешся – ты або труп, або помнік, або робат. *** Так я трапіў дахаты Глюкліха. Звонку яна нагадвала човен, а сцены ўсярэдзіне былі памаляваныя сінімі хвалямі. – Ведаеце, я, колькі сябе памятаю, марыў пра мора. У маленстве ў мяне нават санкі былі марскія. Ну, так я іх называў. І відэлец таксама быў у мяне марскі. Але ў нас няма мора. Даўно ўжо няма. Гадоў тысячу. І я чамусьці застаўся тут. Але ў мяне няма адчування, што мая мара не здзейснілася. Вот. Калі залезці на дах кароўніка, бывае такі час, што навакольныя лясы аж за далягляд адліваюць блакітам, я бачу мора... – А Кромлех, – спытаўся я, – ён не марыў пра мора? І ад гэтага ваш разлад? – Ведаеце, Кромлех – горны чалавек. Ён марыць пра горы. І кажа, што нашы славутыя балоты – гэта горы, перавернутыя ўніз. Таму і ён тут. І яго ўсё задавальняе таксама. Хоць, па-мойму, балоты – ніякія не горы, а якраз тое, што засталося ад колішняга мора. Далей у часе апытання высветлілася, што ў адселенай зоне прысутнічае яшчэ адна асоба. Прычым асоба без галавы. – Вядомая гісторыя, – усміхнуўся Глюкліх. – Януш Чартарыйскі застаўся ў зоне. Бо куды ж з’едзеш без галавы? Цябе проста не возьмуць. На мае роспыты былы ліквідатар распавёў, што Януш Чартарыйскі згубіў сваю галаву падчас асады Пскова ў 16-м стагоддзі. Калі шляхта пайшла ў наступ, прыяцель Чартарыйскага Саламярэцкі ў запале бітвы знёс Янушу галаву. Пскова яны не ўзялі, а калі вярталіся дадому, Саламярэцкі ўзяў за сябе Янушаву жонку, у якую быў закаханы даўно. Януш не змог дараваць такога падступства і шукае былога прыяцеля, каб адпомсціць яму. – А ён не памёр? Без галавы? – спытаўся я. – Не-е, што вы! Пакуль ён не знойдзе Саламярэцкага, ён не памрэ. А паколькі ён яго не знойдзе ніколі... Ну дык вот. У часе далейшага дазнання высветлілася, што Чартарыйскі сапраўды ходзіць па мясцовасці і махае мячом, зносячы ўсё на сваім шляху. Калі ён набліжаецца да сядзібаў Глюкліха і Кромлеха, яны залазяць пад падлогу, бо ён можа сячы сваім мячом толькі тое, што знаходзіцца на лініі гарызонту, але не вышэй і не ніжэй. – Ці магчыма яго пабачыць? – спытаўся я. – Ведаеце, гэта непрадказальна, – быў адказ. Наступныя роспыты паказалі, што Чартарыйскі прыходзіць прыблізна раз на месяц, але цяпер ужо не было яго месяцы два. У мяне з’явіўся шанец і я пастараўся скарыстацца ім. Глюкліх ласкава згадзіўся цярпець мяне ў сваім паселішчы колькі спатрэбіцца. *** Доўгім вечарам гасцінны гаспадар распавядаў мне гісторыю адселенай зоны, якую ён памятаў на сваім вяку. Аказваецца, некалі тут была адмысловая вытворчасць. Яе зладзілі ліквідатары, калі іх яшчэ заставалася шмат. Працаваў там і Глюкліх. Называлася вытворчасьць Робатацэх, бо выпускалі там робатаў. Прычым, лічылася, што робаты павінны быць з душамі. Таму за ўзор бралі славутых паэтаў. Лічылася, што гэта будуць новыя насельнікі зоны. – У газетах тады смяяліся з нас, што мы ажыўляем помнікі. Адзін з ліквідатараў, маёр, адразу сказаў, што робаты не будуць жыць вечна, але яму не паверылі і ён нават аб’явіў байкот вечнасці. – Як гэта? – Ведаеце, ён вырабіў сабе надмагільны помнік і доўгія гады трымаў яго ў сябе ў спальні. Ён глядзеў на яго і як бы сам пераконваўся ў канечнасці існавання. Перакананасць – вось што для яго было самым галоўным у жыцці. – Чаму? – Ён жа быў камуніст і ў душы – глыбока савецкі чалавек. Так ці інакш, але робаты зношваліся, бо нішто рукатворнае не можа быць вечным, толькі калі яно зліваецца з прыродай. А бясконца мяняць ім дэталі не было сэнсу, дый не стала каму, бо ліквідатары паступова адправіліся ў шырокі свет. – А што ж робаты рабілі? – Як што? Ездзілі па школах і выступалі з вершамі. Гэта ж паэты. *** Аднойчы падчас ранішняй кавы мы пачулі незвычайны гук, падобны да гуку ротарнай жаткі. Шум імкліва нарастаў. – Ведаеце, гэта Чартарыйскі! – сказаў Глюкліх. – Хутчэй на дах! Апынуўшыся на даху, мы пабачылі велізарнага дзяціну з біцэпсамі, у кальчузе на голае цела. Ён набліжаўся, зносячы аграмадным двухручным мячом усё, што траплялася на шляху. Калі меч быў занесены над рогам нашае хаткі, Глюкліх раптам закрычаў жаночым голасам: – Пане Чартарыйскі! Я заўсёды была верная вам! Памятаеце, як я вас праводзіла на асаду Пскова? Мы мілаваліся аж чатыры разы! Рыцар спыніўся ў сваім руху. Выглядала, што ён пачуў крыкі Глюкліха. Але і Глюкліх апынуўся ў далікатным становішчы. – Пане Чартарыйскі! – крыкнуў ён ізноў. Рыцар схамянуўся. – Не люблю сябе і ніколі не любіла. Толькі вас, – крычаў Глюкліх. Рыцар устаў на калені. – Вы пазбаўляеце яго несмяротнасці, – шапнуў я. – Але ж нам трэба гэта зрабіць, – шапнуў Глюкліх, вачыма шукаючы паразумення. – Навошта? – здзівіўся я. – Навошта? – здзівіўся Глюкліх. Я паспрабаваў растлумачыць Глюкліху, што тады б знікла жывая матывацыя для ўсіх. Бо мы ўсе жывем, пакуль нашы мёртвыя – як жывыя. Так у сям’і, так і з цэлымі народамі. І гэта, насамрэч, вялікі здабытак, што такі Чартарыйскі ходзіць па наваколлі і будзіць нас. Інакш чаго б гэта вы мянялі падсцілку ў кароўніку? Мы б усе проста ляжалі і нічога не рабілі. Нашы ворагі не тыя, хто будзіць, а тыя, хто прысыпляе. – Ведаеце, нам, пакуль ён стаіць на каленях, трэба хуценька пабегчы ў сутарэнні, бо ён устане і можа знесці хатку, – сказаў Глюкліх, быццам і не пачуўшы маіх словаў. Але рыцар тым часам падняўся з калень і па грудзёх яго было бачна, што ён рыдае. Ён рыдаў, бо адчуў нашу размову. Невядома як і чым, але адчуў. І, відавочна, стала яму бядотна. І тады ён павярнуўся да нас і сказаў шыйнай трубкай, проста пратрубіў, нібы слон: – Вы непапраўны народ! Я, ваш далёкі продак, не магу вас абудзіць. Мы змагаліся за гэтую зямлю, думаючы пра вас. Але вы аказаліся га…ном. І сышоў. *** Калі час маёй экспедыцыі падыходзіў да канца, я вырашыў паспрабаваць замірыць двух непрымірымых гаспадароў. На тое прыдалася ўзятая з сабой пляшка. Спачатку мы выпілі з Кромлехам, пасля я пайшоў да Глюкліха і, выпіўшы з ім, вярнуўся да Кромлеха. Цяпер угаворваць яго адправіцца на госці да брата доўга не прыйшлося. Гаспадары гнеўна пазіралі адзін на аднаго, але пасля каторай чаркі сцішыліся. Яны як бы аглядалі сваё жыццё. Быццам гэта і не іх жыццё, а – від збоку. Раптам вусны іх раскрыліся і я пачуў дзівосны спеў. Загучала старадаўняя, народная, відаць, песня: Ёсць надзея у мяне, у мяне, у мяне Што аднойчы ўсё міне, ўсё міне, ўсё міне. Мы палічым айн-цвай-драй, айн-цвай-драй, айн-цвай-драй. І пасядзем у трамвай, у трамвай, у трамвай. Паляцім за далягляд, далягляд, далягляд. У радзімы фатэрлянд, фатэрлянд, фатэрлянд. Галасы іх узвышаліся, пакуль не загучалі над усёй прасторай, аж да неба, якое ўначы рассыпалася мільярдамі зорак. І чамусьці я заспяваў разам з імі. Назаўтра я развітаўся з Кромлехам і Глюкліхам, пакінуў Дачнае і самалётам прыбыў у сталіцу. Аспірант сцэнарных курсаў Марцін Віктаровіч.
Праца аспіранта сцэнарных курсаў Марціна Віктаровіча па выніках экспедыцыі ў адселеную зону
Вёска Дачнае знаходзіцца ў адселенай зоне на паўднёвым усходзе краіны. Па сутнасці гэта й не вёска ніякая, а ўсяго дзве жылыя хаты на розных канцах колішняга паселішча. У хатах гэтых жывуць два гаспадары, якія не схацелі адсяляцца. У рэестрах адселеная зона называецца UNIFIN – паводле праграмы ААН для ліквідацыі наступстваў трэцяй сусветнай вайны. Уласна вайной мы яе называем умоўна. Тады, калі яна адбылася, яе называлі глабалізацыяй. Усё прыводзілася ў аднолькавы выгляд з умовай, што ўзор для ўніфікацыі будзе брацца найлепшы. Але ў тыя часы было шмат інтарэсаў, пошукаў выгады, і зусім не найлепшыя атрымлівалі ўладу над гэтымі працэсамі. Таму дзесьці ўсё рабілася аднолькавым паводле найлепшых узораў, недзе паводле сярэдніх, а дзесьці нават паводле найгоршых. Прычым найгоршыя былі найбольш актыўныя і агрэсіўныя. Яны нападалі на найлепшых і падпарадкоўвалі іх сваім найгоршым узорам. І калі такое падпарадкаванне адбылося, тады й сталі называць гэта вынікамі трэцяй сусветнай вайны, бо яны інакш і не выглядалі. А калі ёсць вынікі вайны, значыць, іх трэба ліквідоўваць. Так і ўзнікла праграма UNIFIN. *** Гаспадары Кромлех і Глюкліх – адзіныя, хто застаўся з вялікае арміі ліквідатараў, што некалі працавала ў адселенай зоне. Яны не толькі жывуць тут і працуюць, але й жорстка варагуюць паміж сабой. – А каб табе пяткі вывернула, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб ты жыватом ездзіў! – адказвае Глюкліх. – А каб ты прайшоў навылет зямлі, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб табе ў галаве мышы гнёзды вілі! – адказвае яму Глюкліх. – А каб ты тое з’еў, што сказаў, каб ты! – крычыць Кромлех. – А каб ты быць не ведаў! – адказвае Глюкліх. У абавязкі абодвух насельнікаў уваходзіць догляд старога кароўніка. Тым не менш, яны ніколі нічога не робяць разам, бо да глыбіні душы не любяць адзін аднога. Адкуль гэтая нелюбоў? – спрабаваў высветліць я. – А хай ён не лезе, – сказаў Кромлех. – А хай ён не лезе, – сказаў Глюкліх. Вы спытаеце, як ліквідатары могуць працаваць без кантакту міжсобку? Аказваецца, на закінутым кароўніку ёсць рэпрадуктар, які апавяшчае, што і каму рабіць. Пра гэта мне ўдалося даведацца, напрасіўшыся ў госці да Кромлеха. Ён жыве ў невялікім драўляным будынку, які нагадвае шпакоўню. Сціплае памяшканне здзівіла адсутнасцю якіх-небудзь слядоў цывілізацыі. Адзінае, што нагадвала пра колішняе жыццё тут – гэта нашыўка UNIFIN на рукаве Кромлехавай куфайкі і абрыўкі колішніх ідэалагемаў у мове самога гаспадара. – Мы адраджаем зямлю! – казаў Кромлех. – Мы – дзеці галактыкі! На пытанне пра адносіны да Глюкліха (у яго адсутнасць) рэакцыя Кромлеха была непрадказальнай: – Гэта ж мой брат! Мы адзін без аднаго ніяк. Бо мы беларусы. – А як жа вы жывяце, адзіныя на ўсю зону, – спытаўся я. – Мы жывем, пакуль доўжыцца наша спрэчка, наша супрацьстаянне,– быў адказ. На пытанне «Ці не хацелася вам пакінуць зону, як гэта зрабілі іншыя ліквідатары, і выправіцца ў шырокі свет?» Кромлех адказаў лаканічна: – Лепей там, дзе нас няма, і пакуль нас там няма, там лепей. Высветлілася, што праграма UNIFIN мела на мэце не толькі ліквідацыю наступстваў трэцяй сусветнай вайны, але і развіццё, па-магчымасці, новай цывілізацыі. Для чаго тут і пакінутыя былі незлічоныя войскі ахвочых. Але за прамінулы час амаль усе любымі спосабамі паўцякалі ў шырокі свет. Засталіся толькі Кромлех і Глюкліх. – Мы засталіся, – сказаў Кромлех, – бо гэта наша радзіма. Простыя словы, простыя рэчы. *** Назаўтра пасля начоўкі ў гасцінным Кромлехавым жытле я разам з гаспадаром рушыў на агляд закінутага кароўніка з рэпрадуктарам са спадзевам сустрэць там і распытаць Глюкліха. А заадно паглядзець, як адбываецца «ліквідацыя наступстваў». Адразу за домам Кромлеха мы спусціліся ў лагчыну і скіраваліся бітай сцяжынаю ў бок бярэзніка. Вакол буяла расліннасць і, апроч сцяжыны, нішто не сведчыла пра існаванне тут чалавека. За бярэзнікам я і пабачыў кароўнік – невялікую будыніну на паўсотні галоў. На пытанне «Як гэты будынак не развальваецца, бо слядоў рамонту на ім не відаць?» адказ быў: «А чорта яму не станецца». Развітаўшыся з Кромлехам, я пайшоў да Глюкліха, які ўвіхаўся на падворку. На пытанне «А што вы робіце?» ён сказаў: – А што скажуць, тое і робім. То падсцілку ў кароўніку мяняем. То абкошваем вакол, то смятану б’ем з малака... Апошнія словы збілі мяне з тропу. Выходзіць, кароўнік быў не закінуты. Аднак усё аказалася не так проста. – Мы даглядаем ласёў, дакладней, ласіх, – сказаў Глюкліх, – тыя самыя каровы. Мы п’ем іх малако, запрагаем іх у вазок, ямо іх мяса і шыем абутак з іхнай скуры. Мы калісьці нічога гэтага рабіць не ўмелі. Але рэпрадуктар кіруе намі. З далейшых роспытаў я дазнаўся, як працуе рэпрадуктар. Рэч у тым, што «кропка» або правадное радыё, таксама патрапіла пад глабалізацыю і натуральна існуе тут як частка ўсяго гэтага жыцця, як паветра. І адтуль, з рэпрадуктара, ідуць указанні кшталту ранішняй зарадкі. «Рукі на шырыню плеч» і ўсё такое. Пакуль я рабіў гэты запіс, рэпрадуктар пракерхаўся і загаварыў мужчынскім голасам: «Увага! Перадаем важнае ўрадавае паведамленне. Грамадзяне і грамадзянкі! Вайна!». Пасля гэтых словаў Кромлех і Глюкліх кінуліся выграбаць з кароўніка ласіны гной, каб замяніць яго свежай саломай. Я спытаўся ў іх: «Слухайце, голас з рэпрадуктара не казаў мяняць падсцілку. Што вы робіце?». – Не казаў? – здзівіўся Кромлех. – А што ж ён казаў? Гэтыя людзі дзейнічалі на свой розум, і толькі падмацоўвалі свае рашэнні спасылкамі на голас з рэпрадуктара, які гучаў невядома адкуль, невядома чый і невядома навошта. – Ведаеце, чалавек складаецца з сумневаў. – Растлумачыў Глюкліх. – І больш ні з чога. Усё астатняе – цела, розум, душа – не мае значэння. Толькі згустак сумневаў – гэта і ёсць чалавек. Калі ты не сумняваешся – ты або труп, або помнік, або робат. *** Так я трапіў дахаты Глюкліха. Звонку яна нагадвала човен, а сцены ўсярэдзіне былі памаляваныя сінімі хвалямі. – Ведаеце, я, колькі сябе памятаю, марыў пра мора. У маленстве ў мяне нават санкі былі марскія. Ну, так я іх называў. І відэлец таксама быў у мяне марскі. Але ў нас няма мора. Даўно ўжо няма. Гадоў тысячу. І я чамусьці застаўся тут. Але ў мяне няма адчування, што мая мара не здзейснілася. Вот. Калі залезці на дах кароўніка, бывае такі час, што навакольныя лясы аж за далягляд адліваюць блакітам, я бачу мора... – А Кромлех, – спытаўся я, – ён не марыў пра мора? І ад гэтага ваш разлад? – Ведаеце, Кромлех – горны чалавек. Ён марыць пра горы. І кажа, што нашы славутыя балоты – гэта горы, перавернутыя ўніз. Таму і ён тут. І яго ўсё задавальняе таксама. Хоць, па-мойму, балоты – ніякія не горы, а якраз тое, што засталося ад колішняга мора. Далей у часе апытання высветлілася, што ў адселенай зоне прысутнічае яшчэ адна асоба. Прычым асоба без галавы. – Вядомая гісторыя, – усміхнуўся Глюкліх. – Януш Чартарыйскі застаўся ў зоне. Бо куды ж з’едзеш без галавы? Цябе проста не возьмуць. На мае роспыты былы ліквідатар распавёў, што Януш Чартарыйскі згубіў сваю галаву падчас асады Пскова ў 16-м стагоддзі. Калі шляхта пайшла ў наступ, прыяцель Чартарыйскага Саламярэцкі ў запале бітвы знёс Янушу галаву. Пскова яны не ўзялі, а калі вярталіся дадому, Саламярэцкі ўзяў за сябе Янушаву жонку, у якую быў закаханы даўно. Януш не змог дараваць такога падступства і шукае былога прыяцеля, каб адпомсціць яму. – А ён не памёр? Без галавы? – спытаўся я. – Не-е, што вы! Пакуль ён не знойдзе Саламярэцкага, ён не памрэ. А паколькі ён яго не знойдзе ніколі... Ну дык вот. У часе далейшага дазнання высветлілася, што Чартарыйскі сапраўды ходзіць па мясцовасці і махае мячом, зносячы ўсё на сваім шляху. Калі ён набліжаецца да сядзібаў Глюкліха і Кромлеха, яны залазяць пад падлогу, бо ён можа сячы сваім мячом толькі тое, што знаходзіцца на лініі гарызонту, але не вышэй і не ніжэй. – Ці магчыма яго пабачыць? – спытаўся я. – Ведаеце, гэта непрадказальна, – быў адказ. Наступныя роспыты паказалі, што Чартарыйскі прыходзіць прыблізна раз на месяц, але цяпер ужо не было яго месяцы два. У мяне з’явіўся шанец і я пастараўся скарыстацца ім. Глюкліх ласкава згадзіўся цярпець мяне ў сваім паселішчы колькі спатрэбіцца. *** Доўгім вечарам гасцінны гаспадар распавядаў мне гісторыю адселенай зоны, якую ён памятаў на сваім вяку. Аказваецца, некалі тут была адмысловая вытворчасць. Яе зладзілі ліквідатары, калі іх яшчэ заставалася шмат. Працаваў там і Глюкліх. Называлася вытворчасьць Робатацэх, бо выпускалі там робатаў. Прычым, лічылася, што робаты павінны быць з душамі. Таму за ўзор бралі славутых паэтаў. Лічылася, што гэта будуць новыя насельнікі зоны. – У газетах тады смяяліся з нас, што мы ажыўляем помнікі. Адзін з ліквідатараў, маёр, адразу сказаў, што робаты не будуць жыць вечна, але яму не паверылі і ён нават аб’явіў байкот вечнасці. – Як гэта? – Ведаеце, ён вырабіў сабе надмагільны помнік і доўгія гады трымаў яго ў сябе ў спальні. Ён глядзеў на яго і як бы сам пераконваўся ў канечнасці існавання. Перакананасць – вось што для яго было самым галоўным у жыцці. – Чаму? – Ён жа быў камуніст і ў душы – глыбока савецкі чалавек. Так ці інакш, але робаты зношваліся, бо нішто рукатворнае не можа быць вечным, толькі калі яно зліваецца з прыродай. А бясконца мяняць ім дэталі не было сэнсу, дый не стала каму, бо ліквідатары паступова адправіліся ў шырокі свет. – А што ж робаты рабілі? – Як што? Ездзілі па школах і выступалі з вершамі. Гэта ж паэты. *** Аднойчы падчас ранішняй кавы мы пачулі незвычайны гук, падобны да гуку ротарнай жаткі. Шум імкліва нарастаў. – Ведаеце, гэта Чартарыйскі! – сказаў Глюкліх. – Хутчэй на дах! Апынуўшыся на даху, мы пабачылі велізарнага дзяціну з біцэпсамі, у кальчузе на голае цела. Ён набліжаўся, зносячы аграмадным двухручным мячом усё, што траплялася на шляху. Калі меч быў занесены над рогам нашае хаткі, Глюкліх раптам закрычаў жаночым голасам: – Пане Чартарыйскі! Я заўсёды была верная вам! Памятаеце, як я вас праводзіла на асаду Пскова? Мы мілаваліся аж чатыры разы! Рыцар спыніўся ў сваім руху. Выглядала, што ён пачуў крыкі Глюкліха. Але і Глюкліх апынуўся ў далікатным становішчы. – Пане Чартарыйскі! – крыкнуў ён ізноў. Рыцар схамянуўся. – Не люблю сябе і ніколі не любіла. Толькі вас, – крычаў Глюкліх. Рыцар устаў на калені. – Вы пазбаўляеце яго несмяротнасці, – шапнуў я. – Але ж нам трэба гэта зрабіць, – шапнуў Глюкліх, вачыма шукаючы паразумення. – Навошта? – здзівіўся я. – Навошта? – здзівіўся Глюкліх. Я паспрабаваў растлумачыць Глюкліху, што тады б знікла жывая матывацыя для ўсіх. Бо мы ўсе жывем, пакуль нашы мёртвыя – як жывыя. Так у сям’і, так і з цэлымі народамі. І гэта, насамрэч, вялікі здабытак, што такі Чартарыйскі ходзіць па наваколлі і будзіць нас. Інакш чаго б гэта вы мянялі падсцілку ў кароўніку? Мы б усе проста ляжалі і нічога не рабілі. Нашы ворагі не тыя, хто будзіць, а тыя, хто прысыпляе. – Ведаеце, нам, пакуль ён стаіць на каленях, трэба хуценька пабегчы ў сутарэнні, бо ён устане і можа знесці хатку, – сказаў Глюкліх, быццам і не пачуўшы маіх словаў. Але рыцар тым часам падняўся з калень і па грудзёх яго было бачна, што ён рыдае. Ён рыдаў, бо адчуў нашу размову. Невядома як і чым, але адчуў. І, відавочна, стала яму бядотна. І тады ён павярнуўся да нас і сказаў шыйнай трубкай, проста пратрубіў, нібы слон: – Вы непапраўны народ! Я, ваш далёкі продак, не магу вас абудзіць. Мы змагаліся за гэтую зямлю, думаючы пра вас. Але вы аказаліся га…ном. І сышоў. *** Калі час маёй экспедыцыі падыходзіў да канца, я вырашыў паспрабаваць замірыць двух непрымірымых гаспадароў. На тое прыдалася ўзятая з сабой пляшка. Спачатку мы выпілі з Кромлехам, пасля я пайшоў да Глюкліха і, выпіўшы з ім, вярнуўся да Кромлеха. Цяпер угаворваць яго адправіцца на госці да брата доўга не прыйшлося. Гаспадары гнеўна пазіралі адзін на аднаго, але пасля каторай чаркі сцішыліся. Яны як бы аглядалі сваё жыццё. Быццам гэта і не іх жыццё, а – від збоку. Раптам вусны іх раскрыліся і я пачуў дзівосны спеў. Загучала старадаўняя, народная, відаць, песня: Ёсць надзея у мяне, у мяне, у мяне Што аднойчы ўсё міне, ўсё міне, ўсё міне. Мы палічым айн-цвай-драй, айн-цвай-драй, айн-цвай-драй. І пасядзем у трамвай, у трамвай, у трамвай. Паляцім за далягляд, далягляд, далягляд. У радзімы фатэрлянд, фатэрлянд, фатэрлянд. Галасы іх узвышаліся, пакуль не загучалі над усёй прасторай, аж да неба, якое ўначы рассыпалася мільярдамі зорак. І чамусьці я заспяваў разам з імі. Назаўтра я развітаўся з Кромлехам і Глюкліхам, пакінуў Дачнае і самалётам прыбыў у сталіцу. Аспірант сцэнарных курсаў Марцін Віктаровіч.
Мары Кона. №70
На гэтым тыдні прапануем увазе чытачоў "Дзеяслова" нізку танкаў "Ці не балюча ім так?" японскай пісьменніцы Мары Кона ў перакладзе Вольгі Гапеевай.
16 рэбусаў на лета Калі б я яшчэ вучылася ў школе і вераснем мне давялося б пісаць сачыненне на ўсім нам знаёмую тэму “Як я правяла гэтае лета”, я напісала б пра 16 японскіх рэбусаў, якія мне пашэнціла разгадваць. Менавіта такая метафара вымалёўваецца ў маёй фантазіі, калі ўзгадваю, як я перакладала танкі японскай паэткі Мары Кона.
З Мары-сан мы пазнаёмілася яшчэ ў 2010 годзе ў латышскім горадзе Вентспілсе, куды яна, як і я, прыехала на пісьменніцкую стыпендыю. І хто б мог падумаць, што ў мінулым годзе мая японская знаёмая вырашыць наведаць Мінск? Даведаўшыся пра гэта, я прапанавала Мары-сан выступ, яна ласкава пагадзілася. Заставалася справа за “малым” – перакласці ейныя вершы на беларускую мову. І пачалася праца… З першага разу можа падацца, што танка (як форма верша) нездарма сугучна слову танк (віду баявой машыны), якое пужае сваёй маналітнасцю і няведаннем, як да яго падступіцца. У перакладзе з японскай “танка” значыць “кароткая песня”, і звычайна выбудоўваецца па схеме, згодна з якой у вершы павінна быць пяць радкоў, у кожным з якіх па 5-7-5-7-7 складоў адпаведна. Лічыцца, што рыфмы ў танках быць не павінна. Я запытала ў Мары-сан, ці так гэта. Яна спачатку не зразумела, а потым патлумачыла, што часам рыфма можа гучаць ненатуральна, “роблена”, так бы мовіць, і, адпаведна, штучна, а штучнасць не можа быць прыгожай. Вось такая сувязь паміж натуральнасцю і прыгажосцю. Адметнасцю танкаў Мары Кона з’яўляецца тое, што паэтка, выкарыстоўваючы старую форму пісьма, піша пра самыя актуальныя падзеі: экалагічныя катастрофы і тэхнагенны фактар. Для яе – усё павязана ў прыродзе і, як сама яна адзначае, “мне падабаецца думаць, што калісьці я была сняжынкай на вейку нованароджанага маманцяняці”. Такая кранальнасць і светапогляд – і ёсць паэзія, кожны раз датыкаючыся да якой, сэрца сціскаецца ад неверагоднай, але сапраўднай прыгажосці. Для перакладчыка вялікая ўдача і радасць, калі ёсць мажлівасць спраўдзіць некаторыя моманты з аўтаркай, калі можна спытаць незразумелыя да канца рэчы, ці проста стаць чалавекам, які падзяляе таямніцу верша або радка. Інтэрпрэтацыя – тое, на што мы ўсе, як чытачы, маем права, і хто сказаў, што я мушу чытаць гэты верш так, і толькі так, як задумвала яго аўтарка? Слушна. Але ў перакладчыка ёсць пэўная адказнасць перад першакрыніцай. І хоць перакладчык – таксама інтэрпрэтатар, аднак усё ж спачатку ён ці яна мусяць зразумець, даведацца пра задуму/ідэю тэксту і толькі потым, усведамляючы сваю адказнасць за “пераказ”, інтэрпрэтаваць. Кожны перакладчык сам вырашае, што яму/ёй пасля рабіць з гэтай таямніцай (якая адкрылася), але адчуванне таго, што ты ведаеш нешта тое, што было пачаткам ці каркасам, пакідае салодкае адчуванне, нейкую дзіўную прыналежнасць да твора і змоўніцкую усмешку ва ўласнай душы. У паэзіі Мары-сан шмат чаго ўражвае, распавяду толькі адзін прыклад. Танка пра магнолію і снег. Здаецца, і пераклад быў гатовы, і ўсе словы былі зразумелыя, аднак асабіста для мяне заставаўся зазор – мяне хвалявала пытанне, чаму ж бутонам магноліі можа быць балюча разгортвацца, калі раней яны не бачылі снег? Я пішу пытанне Мары-сан, і неўзабаве атрымліваю адказ: калі зімой мала снегу, гэта шкодна для раслінаў, яны не назапашваюць патрэбную ім колькасць вільгаці, і таму ўвесну, як надыдзе час распускацца, гэта можа стацца няпростай (балючай) справай для іх. Такая глыбіня разумення навакольнай прыроды мяне вельмі ўразіла і яшчэ раз нагадала пра тое, што паэтычнасць кароткіх формаў патрабуе асаблівай увагі і часу для таго, каб яе адчуць і зразумець. Вольга Гапеева
* * * кім бы заўгодна ён мог нарадзіцца, бо процьму if мае але на маіх руках ён дзіця чалавека * * * хістанне галін уздымаю галаву дзіця аленя прыгожымі зрэнкамі назірае за мною * * * узіраемся адно ў адное, алень дзе чалавек дзе у рыфтавай даліне яны дзве жывёліны * * * вельмі павольна адгарнула старонку а там спакваля ў лес тумановы бяжыць з-пад спуду алянё * * * проці мовы і проці жанчын і мужчын удых я раблю тут на зямлі глыбіня веснавога паветра
* * * бялёсае штось у самым куце вясны нерасталае кроплямі сочыцца каб патрапіць у мае сны * * * ніколі ў жыцці яны не бачылі снег разгортваюцца бутоны магноліі ці не балюча ім так? * * * сярэдзіна дня знянацку снежны буран цень мой знікае штось што ценю не мае мяне пераследуе * * * дзесьці далёка сыплецца град на зямлю снежнае ўкрыццё скончылі мы будаваць маленькай сям’ёй, вечар * * * калісь у вадзе усё пачыналася сын мой паўторыць той шлях у моры маім ціха сыпле на нас снег * * * у той час калі неба яшчэ не было небам у мове мне б хоць рыску блакіту на целе сваім займець
* * * звоняць тысячы рук у тысячы мірных званоў раніца жнівеньская шостага дня для кожнага свая * * * вечаровая цішыня і цішыня снегу хаваюць глыбока тое што я хачу адшукаць ў сабе * * * маці адведаць хадзіла але цяпер адчуваю выразна самоту дачкі ў якой уласнай дачкі няма
* * * снег крамянее досвіткам крочу па ім востры абрыс храбусткія парэшткі аблямоўваюць сэрца * * * настальгічнае адчуванне ахопіць як людзі пачнуць размнажэннем бясполым з’яўляцца на гэты свет
16 рэбусаў на лета Калі б я яшчэ вучылася ў школе і вераснем мне давялося б пісаць сачыненне на ўсім нам знаёмую тэму “Як я правяла гэтае лета”, я напісала б пра 16 японскіх рэбусаў, якія мне пашэнціла разгадваць. Менавіта такая метафара вымалёўваецца ў маёй фантазіі, калі ўзгадваю, як я перакладала танкі японскай паэткі Мары Кона.
З Мары-сан мы пазнаёмілася яшчэ ў 2010 годзе ў латышскім горадзе Вентспілсе, куды яна, як і я, прыехала на пісьменніцкую стыпендыю. І хто б мог падумаць, што ў мінулым годзе мая японская знаёмая вырашыць наведаць Мінск? Даведаўшыся пра гэта, я прапанавала Мары-сан выступ, яна ласкава пагадзілася. Заставалася справа за “малым” – перакласці ейныя вершы на беларускую мову. І пачалася праца… З першага разу можа падацца, што танка (як форма верша) нездарма сугучна слову танк (віду баявой машыны), якое пужае сваёй маналітнасцю і няведаннем, як да яго падступіцца. У перакладзе з японскай “танка” значыць “кароткая песня”, і звычайна выбудоўваецца па схеме, згодна з якой у вершы павінна быць пяць радкоў, у кожным з якіх па 5-7-5-7-7 складоў адпаведна. Лічыцца, што рыфмы ў танках быць не павінна. Я запытала ў Мары-сан, ці так гэта. Яна спачатку не зразумела, а потым патлумачыла, што часам рыфма можа гучаць ненатуральна, “роблена”, так бы мовіць, і, адпаведна, штучна, а штучнасць не можа быць прыгожай. Вось такая сувязь паміж натуральнасцю і прыгажосцю. Адметнасцю танкаў Мары Кона з’яўляецца тое, што паэтка, выкарыстоўваючы старую форму пісьма, піша пра самыя актуальныя падзеі: экалагічныя катастрофы і тэхнагенны фактар. Для яе – усё павязана ў прыродзе і, як сама яна адзначае, “мне падабаецца думаць, што калісьці я была сняжынкай на вейку нованароджанага маманцяняці”. Такая кранальнасць і светапогляд – і ёсць паэзія, кожны раз датыкаючыся да якой, сэрца сціскаецца ад неверагоднай, але сапраўднай прыгажосці. Для перакладчыка вялікая ўдача і радасць, калі ёсць мажлівасць спраўдзіць некаторыя моманты з аўтаркай, калі можна спытаць незразумелыя да канца рэчы, ці проста стаць чалавекам, які падзяляе таямніцу верша або радка. Інтэрпрэтацыя – тое, на што мы ўсе, як чытачы, маем права, і хто сказаў, што я мушу чытаць гэты верш так, і толькі так, як задумвала яго аўтарка? Слушна. Але ў перакладчыка ёсць пэўная адказнасць перад першакрыніцай. І хоць перакладчык – таксама інтэрпрэтатар, аднак усё ж спачатку ён ці яна мусяць зразумець, даведацца пра задуму/ідэю тэксту і толькі потым, усведамляючы сваю адказнасць за “пераказ”, інтэрпрэтаваць. Кожны перакладчык сам вырашае, што яму/ёй пасля рабіць з гэтай таямніцай (якая адкрылася), але адчуванне таго, што ты ведаеш нешта тое, што было пачаткам ці каркасам, пакідае салодкае адчуванне, нейкую дзіўную прыналежнасць да твора і змоўніцкую усмешку ва ўласнай душы. У паэзіі Мары-сан шмат чаго ўражвае, распавяду толькі адзін прыклад. Танка пра магнолію і снег. Здаецца, і пераклад быў гатовы, і ўсе словы былі зразумелыя, аднак асабіста для мяне заставаўся зазор – мяне хвалявала пытанне, чаму ж бутонам магноліі можа быць балюча разгортвацца, калі раней яны не бачылі снег? Я пішу пытанне Мары-сан, і неўзабаве атрымліваю адказ: калі зімой мала снегу, гэта шкодна для раслінаў, яны не назапашваюць патрэбную ім колькасць вільгаці, і таму ўвесну, як надыдзе час распускацца, гэта можа стацца няпростай (балючай) справай для іх. Такая глыбіня разумення навакольнай прыроды мяне вельмі ўразіла і яшчэ раз нагадала пра тое, што паэтычнасць кароткіх формаў патрабуе асаблівай увагі і часу для таго, каб яе адчуць і зразумець. Вольга Гапеева
* * * кім бы заўгодна ён мог нарадзіцца, бо процьму if мае але на маіх руках ён дзіця чалавека * * * хістанне галін уздымаю галаву дзіця аленя прыгожымі зрэнкамі назірае за мною * * * узіраемся адно ў адное, алень дзе чалавек дзе у рыфтавай даліне яны дзве жывёліны * * * вельмі павольна адгарнула старонку а там спакваля ў лес тумановы бяжыць з-пад спуду алянё * * * проці мовы і проці жанчын і мужчын удых я раблю тут на зямлі глыбіня веснавога паветра
* * * бялёсае штось у самым куце вясны нерасталае кроплямі сочыцца каб патрапіць у мае сны * * * ніколі ў жыцці яны не бачылі снег разгортваюцца бутоны магноліі ці не балюча ім так? * * * сярэдзіна дня знянацку снежны буран цень мой знікае штось што ценю не мае мяне пераследуе * * * дзесьці далёка сыплецца град на зямлю снежнае ўкрыццё скончылі мы будаваць маленькай сям’ёй, вечар * * * калісь у вадзе усё пачыналася сын мой паўторыць той шлях у моры маім ціха сыпле на нас снег * * * у той час калі неба яшчэ не было небам у мове мне б хоць рыску блакіту на целе сваім займець
* * * звоняць тысячы рук у тысячы мірных званоў раніца жнівеньская шостага дня для кожнага свая * * * вечаровая цішыня і цішыня снегу хаваюць глыбока тое што я хачу адшукаць ў сабе * * * маці адведаць хадзіла але цяпер адчуваю выразна самоту дачкі ў якой уласнай дачкі няма
* * * снег крамянее досвіткам крочу па ім востры абрыс храбусткія парэшткі аблямоўваюць сэрца * * * настальгічнае адчуванне ахопіць як людзі пачнуць размнажэннем бясполым з’яўляцца на гэты свет
Ева Вежнавец. №69
Усе рудыя – ведзьмакі
Апавяданне
Кто рыж и бледен – тот сволочь. Уначы на рабым кані па чарнатропу з’ехала восень, размінуўшыся з маўклівым белым конікам, па следзе якога паспяшалі ваўкі. Святы Юрай даўно разамкнуў ім пашчы – а без гэтага зіма і не можа пачацца. Настаў той самы момант, калі з неба чуецца шум, туманныя колы становяцца вакол месяца, хмары ідуць супраць ветру, выюць сабакі і певень цягне хвост па зямлі. Ідуць снегапады і мяцеліцы. Людзі кажуць, што неба складзена ў сем столак. Але гэта летняе. Зімовае – толькі ў тры. У сямі вёрстах ад зямлі паўстаюць высокія хмары, якія нагадваюць параскіданае птушынае пер’е. Гэта вымаражаныя нетры – ні кроплі вады, ні крышталіку лёду. У трох вёрстах ад зямлі вялікімі сіняватымі посцілкамі вісяць сярэднія хмары, якія маюць у сабе і гнеў, і боль, і ваду, і лёд. Дабра яны не абяцаюць. За вярсту ад зямлі мітусліва бягуць нізкія хмары, нібыта шэрыя авечкі. Іх яшчэ называюць пераезнымі свахамі. Воля Сініцкая, якая выскачыла на двор пакарміць курэй, магла расказаць яшчэ больш: яна бачыла, як усе тры столкі пранізвае воблака, вялізны слуп, які рос і рос, каб ператварыцца ў грыб і дасягнуць самага верху неба. Гэта быў цёмны вал, так званы каўнер завірухі. Бура непакоіла Волю і не давала спаць, але зрабіць з ёй нічога нельга было: каб разагнаць пераезных свах, патрэбен гадзючы кій. Гадзючы кій быў толькі ў ненавіснай Пастуховай Манькі. Такі кій, які разганяе хмары, здабыць няпроста: калі ўбачыш, што вуж або гадзіна есць жывую жабу, то трэба іх разагнаць кійком так, каб распаўзліся. Дзе ты цяпер набярэшся гадзюк і жаб, ды яшчэ трэба застаць іх за такім заняткам. Маньцы кій перапаў у спадчыну ад дзеда, які ўсё жыццё быў пастухом і меў шмат нагодаў назіраць жыццё гадаў і жаб. Ад перамены надвор’я Волі круціла рукі і ногі, бо хоць яна і была маладая, праца на ферме давала пра сябе знаць. Ціснула ёй нешта і сэрца, такі неспакой быў, што Воля павярнула люстэркі да сцяны і пахавала ўсе металічныя рэчы, якія магла. Да таго ж уначы развалілася паленніца, што ўжо зусім кепска. Складваць дровы Воля выправіла свайго сына Пецьку, які цягаўся цяпер па двары з дрывамі, нібыта мокрае гарыць. Магчыма, Волі было б лягчэй на душы, каб яна ведала, што яе варагіня і суседка, Пастухова Манька, таксама не знаходзіць сабе месца. Па-першае, пад печчу азваўся цвыркун, што сведчыла пра блізкае няшчасце, а па-другое, прапаў гадзючы кій, якім Манька збіралася разагнаць хмары. Напэўна, кіёк знесла яе дачка Волька дзеля сваіх дурных гульняў, але малая ўсяляк адмаўлялася. Тым не менш, для парадку Маня загадала той вымыць усю хату. Волю і Маню ў вёсцы звалі «чорная ведзьма» і «белая ведзьма». Былі яны стрыечнымі сёстрамі, але не ладзілі яшчэ са школы. Воля – перахлябістая высокая брунетка, а Маня – бялявая пампушачка. Яны былі ўнучкамі старой Машнічанкі, шаптухі, да якой ездзілі лячыцца адусюль, так што двор яе ніколі не зарастаў травою, ды і цяпер стаяў лысаваты, хаця Машнічанка даўно выправілася на той свет. Праблема была ў тым, што на двары Машнічанкі стаялі дзве хаты – старая і новая. У старой былі толькі печ і калонка, а ў новай – печ, кацёл і ўвогуле «ўсе ўдобства». Добрая хата дасталася Сініцкім, а чорная – Маньцы з сынам, што не падняло яе і так невысокі статус пастуховых нашчадкаў. Цяпер у хатах, падзяліўшыся плотам, жылі толькі Маня і Воля з дзецьмі. Прымакі ў іх неяк не трымаліся. Дзеці гэтыя гадаваліся на лес гледзячы, бо ў Пярэхрысці садка не было, школа толькі, ды і тая ўсё меншала і меншала на дзяцей. Мацяркі-даяркі з маленства кідалі дзяцей адных у хаце, бегучы на ранішнюю, дзённую і вячэрнюю дойкі і молячыся, каб дзеці не ўпалілі хаты, не пабіліся і не парэзаліся. Дзеці былі раўналеткі і сябравалі змалку, хаця мацяркі ўсяляк забаранялі ім, у тым ліку лупцоўкай. Нават на дойку сёстры стараліся хадзіць паасобку і цікавалі, каб не сутыкацца ў двары. Аднак сёння не дагледзелі: калі Воля выпускала і карміла курэй, Манька вынесла вымаразіць перад Калядамі падушкі. Угледзеўшы варагіню, яна знарок пачала вешаць падушкі на сумесным плоце і малаціць па іх выбівалкаю. – Чаго ты свае плюндры тут малоціш мне, заразу сваю распускаеш? – закрычала Воля. – У мяне не плюндры, а лёгкія падушачкі з дранага пер’я, і насыпкі з атласу. А вось у цябе пер’е сечанае на калодзе, падушкі цяжкія, як глевяшы! – адказвала Маня. – Сама ты глявеш сыры! Няхай у мяне пер’е сечанае, затое не вылазіць з насыпак, а тваё ўсё клоччам лезе, як валачашчы сабака! – Думаеш, лярва, я не ведаю, што ты мне каршэчага пер’я ў падушкі зашыла? Цяпер маё пер’е з падушак уцякае! Усё я ведаю, усе твае штучкі! – А хто мне іголак у падушкі насаваў? Хто мне жабу пад прызбаю закапаў? Шабалда ты, курва пастухова. – Каб ты зайграла на вяроўцы, як ты цяпер граеш! – Каб цябе п’яўкі пілі! – Ты на маё дабро зайздрыш, як сараччо, спаць не можаш! – Каб тваё дабро ды чорту ў рабро! Твой род такі жадны, што з г... плеўкі дзерацё. – Каб тваё байстручанё праз плот ка мне не лазіла! – Маё-о-о байстручанё, а тваё мо княжанё? Пад плотам сеяна, племя крапіўнае! – Каб ты вычарнела і выстагнала! – Хваробу ты з’ясі і трасцаю закусіш! На тым кожная заскочыла ў сваю хату, бразнуўшы дзвярыма. Дома Воля першым чынам палезла за абразы, выцягнула куфэрачак са свянцонай соллю і абсыпала сабе вакол галавы, прымаўляючы: – Соль у вочы ад суроку, Дзяркач табе ў зубы, Гаршчок паміж шчок, Клубок нітак – паміж лытак. Абношу соллю ад чорных вачэй, ад злых людзей. Бог адзін, а злыдняў многа. У той жа час у сваёй хаце Маня задаволілася мармытаннем: – Як усякаму нараджонаму Божага твару не пазнаць, Воблака не адкрыць, Хуткіх зорак не адбіць Ранішняе зарніцы сякераю не перасекчы. Маладога месяца не адамкнукць, Як мёртвым з зямлі не ўстаць, Як з мора вады не выпіць, Як пасеянаму пяску не ўзысці, Так і мяне, Манечку, нікому не сапсаваць век па веку цяпер і давеку. І помсліва завяршыла: – Каб жа ты мяне ўспамянула, на ўласным г...е сеўшы. Трохі супакоіўшыся, крыкнула: – Нінка! Дзе ты? Але малой і след прастыў. Затое ў хату нехта пагрукаўся. З сенцаў, абтупваючы з ботаў сняжок, увайшла Сытая Ірма, жанчына-шкілет, чыя дыета складалася з аднаго “чарніла”. – Манечка, кветачка, дзетачка, дай сарочых лап з вароніным вокам. Ды каб лютае было. Мышэй і пладажэрак труціць. – Якія ў цябе мышы і пладажэркі? Што ім у цябе за наедак? Ты ж папрапівала ўсё. – Ну ты што? І сад, і пограб поўны. Зойдзеш, а яны – шмысь з-пад носу! – Гэта ў цябе белачка шмыгае. Глядзі, дурная галава, настойка на спірце, але не пі, бо лапкі складзеш! – Галубухно, рыбухно, ды каб я так дыхала! На табе яечко за гэта! – Ідзі ты са сваім яечкам. Праполіс на спірце хто летась зжор? Паможаш увесну картошку пасадзіць. – Добра, Манечка! Маня доўга і падазрона ўглядалася ўслед Сытай Ірме, але нічога не сказала. Урэшце, не яе справа, нашто ёй зелле. Пэўна, атруціць чыйгосьці сабаку, каб спрытней цібрыць з чужога падворку. З тых часоў, як Ірму прагналі з тартака, ёй не было за што піць. А піць трэба. Аднак Сытай Ірме сарочыя лапы з вароніным вокам былі патрэбныя зусім не на сабаку. Зусім іншыя планы былі ў Ірмы. Выйшаўшы ад Мані, яна задрала свой маленькі счарнелы тварык і ўгледзелася ў неба, дзе ляцелі «пераезныя свахі», нават падняла наслінены палец. «Зноў бура ідзе, і зноў той Хаўер ці Ксаўер, так што і платы пазамятае», – падумала Ірма. Па снезе ёй зусім невыгодна было лазіць па селішчах – нікуды не падбярэшся, па слядах знойдуць, у каршэнь натаўкуць. А можа, наадварот, сляды пазамятае, што адпавядала б яе планам. Як, зрэшты, падгадаць. «І чаму ж гэта буры завуць Ксаўер ці Хаўер? Ёсць у Машніцах арганісты Ксаўеры, акуратны, як ціхае лета», – падумала Сытая Ірма і падалася па сваіх справах. Участковы, Руды Марцін, да якога Ірма збіралася завітаць на пачостку, ціхім летам не быў. Як і Ірма не заўжды была счарнелым шкілетам. Яшчэ некалькі год таму яна была гладкая, як леў. Рабіла ў школьнай сталоўцы кухаркаю, а мужык яе – Донька – пільнаваў тартак. Быў у іх і сын – Антон. Донька, аднак, пачаў співацца – то таму дроваў адпусціць, то сяму дошак, і ўсё за пляшку. У хаце пачалася калатнеча. Сытая Ірма раз вярнулася са школы, а мужык лупцуе дзіця за разлітае віно. Раздабрэлая на школьных харчах Ірма ўзяла Доньку за пас і каўнер ды і выкінула з хаты. Услед паляцелі Донькавы мэтлухі. Пасля таго Донька з’ехаў у бацькоўскую халупу пад Старыя Дарогі і дапіўся там да таго, што перастаў выходзіць па патрэбе на двор – аблягчаўся ў падпол, куды ўрэшце і сам зваліўся дый не падняўся. – А я б яго і не хавала, – злапомна сказала Ірма. – Забіла б падпол дошкамі, дый хай бы ляжаў. Надта зненавідзела яна мужыка за сына, бо тыя пабоі, як аказалася, былі не адзіныя, і Антошку зашкодзілі на галаву. Спачатку Ірма з Антошкам зажылі добра. Хаця заробак кухаркі і не быў уежны, але штодня можна было прыхапіць супу, кашы, хлеба, кісялю, коржыкаў ці якіх камакоў бульбяных. А то і масла ці фаршу. Аднак, выцягнуўшыся ў падлетка, Донькаў сын «звязаўся з вулічнай кумпаніяй». Хлопцы чысцілі чужыя падполы і гаражы, не грэбавалі хусце пасцелевае ці адзежу з вяровак зняць, закаткі павыцягваць, самагонку бутлямі і дзежкамі выкочвалі. Так і выпіваць дзіця пачало. Сытая Ірма пайшла тады да Марціна і просам прасіла, каб той неяк паўплываў на дзіця, але не біў і не садзіў. Так і наклікала бяду. Бо як нехта ўкраў у Рудога Марціна яго чырвоную старасвецкую «Яву», Марцін не сумняваўся, што гэта Донькаў Антось. Завёз у лес і збіў на горкі яблык, вымагаючы прызнанне. Падлетак плакаў, прасіўся, але не прызнаўся. З хмызнякоў ён быццам бы яшчэ выпаўз жывы, але засіліўся на яблыні ў калгасным садзе, на які выходзіў Марцінаў катэдж. Што праўда, хадзілі чуткі, нібыта Руды Марцін сам яго са злосці і падвесіў, але хто будзе вешаць хлопца насупраць свае хаты? Справу замялі, бо хто такая Сытая Ірма насуперак Марціна. Зрэшты, ніхто ў вёсцы асабліва і не рваўся даводзіць праўды – Ірму не любілі, бо бачылі, як тая адвячоркам цягала сумкі са школьнай сталоўкі, а Антося дык і ўвогуле ненавідзелі, бо вельмі ж люты быў на крадзеж і патраву. А матацыкл потым знайшоўся недзе пад плотам – яго ўзяў дурнаваты Толя, пакатаў за руль па вуліцах дый кінуў. Сытая ж Ірма вельмі хутка пачала скочвацца ўніз. Працу кінула, і яе штодня бачылі ля магазіна, дзе яна трубіла з гарла “чарніла”, нібыта гарніст. Потым уладкавалася на тартак вартаўніцаю, але і адтуль яе хутка папрасілі. І цяпер Ірма перабівалася выпадковай работаю – ці бульбу каму пасадзіць, ці дровы паскладаць, ці сена пагрэбці. Зрэшты, працы давалі ўсё менш, бо Ірма цягнула ўсё, што кепска ляжыць. А потым, забалела ў яе сярэдзіна, падкінуўся цыроз, і Ірма спалохалася, што не паспее завітаць да Рудога Марціна. Тым часам Руды Марцін і сам не грэбаваў выпіўкаю пасля свае адстаўкі. Уваччу яму стаяў падлетак, які жудасным плодам звісаў з яблыні ў месяцовым святле. Марцін перастаў хадзіць у магазін і на пошту, не вітаўся ні з кім, па хлеб і гарэлку ездзіў у Машніцы ці Лужок. Калі ж яму ўсё ж траплялася Сытая Ірма, ён абмінаў яе за вярсту. Куды й падзеўся фанабэрысты, гладкі міліцыянт, які пралятаў на сваім матацыкле вуліцаю – «уцякайце, куры, гусі». Быў Марцін гаспадаром пяці вёсак, быў стрыечным пракурора, улюбёнкам мясцовых жанок, ды і здзьмуўся. У гэты снежаньскі дзень яму ўсё было нядобра, неяк цягнула пад сэрцам, ныла. А ўсё з-за сарокі. Гэта не птушка, а пацук сярод птушак, характарам разумная, але паскудная, трымаецца далей ад людскога падворка і хаваецца нанач. Аднак сарока, якая пасялілася на бярозе на Марцінавым падворку, была іншай. Яна сядала пры аканіцы, дзяўбла ў вакно і стракатала. Учора вечарам падагрэты Марцін нават расчыніў вакно і кінуў у паскуду брыкецінай, але не дапамагло. Ёй тут нібы мёдам было намазана. Зрэшты, цалкам магчыма, што дурная птушка прывілася да селішча ад мяцеліцы. Што мяцеліца будзе, і будзе страшная – нікога й не пытай. Зайцы парабіліся тлустыя, як цецярукі, ціснуцца да вёскі, ваўкі выюць паблізу, вераб’і пахаваліся каторы дзень, і сонца сядае чырвоным слупом. Скора разнягодзіцца. Усё адно да аднаго. Прысніў сёння Донькавага смаркача. Нібыта ідзе Марцін праз сад, яблыні ўсе ў шэрані, ззяюць пад месяцам, а Антось з яблыні і кажа: «Дзядзька Марцін, не бойцеся, я не павесіўся, а пашуціў, проста стаю, калены падгабаўшы, каб маму напужаць». «Гэта добра, хлопча, добра!» – абрадаваўся Марцін, аж прачнуўся і прыгадаў, што Антося не вернеш, угледзеў, што падушка зноў мокрая ад слёз і хворага гарэлачнага поту. У дзверы ціха пастукалі. Руды Марцін расчыніў і адхіснуўся, убачыўшы Сытую Ірму. – Здароў, Марцін, – сказала тая. – Што ж ты ад мяне ўсё хаваешся? Нам даўно пагаварыць трэба, запрашай за стол. – Выпіць прыйшла? – прасіпеў Марцін. Глотка не слухалася, не хацела раскрывацца, шурпатая, нібы наждак. – Анягож. І бутылку прынесла. Харошую. Але спачатку давай сваю. Ты майго хлопца загубіў, табе і прастаўляцца. – Ірма, я яго не вешаў. – А зубы і гізунды паадбіваў. Ну знаю я, што паадбіваў. Але знаю шчэ, што не ты адзін яго біў. Білі майго сыночка, і было за што. Не змагла я яго вывесці ў людзі. Сама і вінавата. – Дык ты за бутылку гатовая і забойцу прасціць? Зусім запілася. – Я ўжо, Марцінка, да вясны не дажыву. Заснула на зямлі, нутро застудзіла, баліць мне. Вось прыйшла пагаварыць з табой, выпіць. Мы ж некалі ўхаджвалі, помніш? Можа, перапросіш мяне? – Я перапрашу, але Антона я табе тым не падыму. – Нічога, скора я сама да яго лягу. Налівай. Распілі не адну, а тры Марцінавы пляшкі, пакуль Сытая дастала сваю. Калі яна сыйшла, Марцін не памятае, адключыўся, аж прахапіўся сярэдначы. Пакуль спаў, невялікі ветрык нанёс снег, чорная ноч асвяцілася блакітым святлом. На бярозе сядзела сарока і дзяўбла ў шыбу. Прыгледзеўшыся, Марцін сцяміў, што гэта зусім і не сарока, а сіняя птушка шчасця. Круціць галавою, пазірае на Марціна то адным вокам, то другім. Адчыніў вакно, але сіняя птушка ў хату не паляцела, а адсела з бярозы на яблыньку і зноў галавой круціць. Марцін накінуў кажух, насунуў боты і шапку, вылез у вакно, каб не губляць птушку з воч. «Гэта я з трупам у садзе. Гэта ж мяне заманьваюць», – прамільгнула думка, але тут жа і згасла. Сэрца тахкала. Маніна атрута – сарочыя лапы, вароніна вока – працуе суткі. Марцін нібыта зачараваны пайшоў за птушкай, што, стракочучы, пералятала з дрэва на дрэва ўсё далей у сад. Нішто не магло спыніць яго, нават зграі ваўкоў, якія недзе бегалі ў палынных, быльнягова-белых палёх за маліннікам, шукаючы спажывы. Марознаю месяцоваю ноччу брыў ён, снег блішчэў мірыядамі агнёў, Праз хмель Марцін адчуваў, як ягонае цела прапорваюць мірыяды іголак, і праз гэтыя ўколы пад скуру й за самыя косці прабіраецца смяротны холад. Марцін спыніўся ля агароджы і застыў, прытуліўшыся да слупка. Ногі здубелі і не йшлі. «Што ж гэта за маразіла ўпала? Учора было яшчэ адлёжна», – мільганула думка. Марцін не ведаў, што гэта атрута скоўвала яго кроў і пабуджала відмы – зрэнкі яго сталі такія шырокія, што амаль пакрывалі зялёныя калёсцы вачэй. Ён разляпіў вусны і прахрыпеў: «Вось гарэлачкі б сюды, не дзевачку, дык чарачку». – Удача табе! Двойчы й не прасі! – сказаў ціхі голас аднекуль знізу, ледзь не з-пад калена Марціна. Марцін схамянуўся, забыўшыся пра мароз. Ля плота, напалову схаваны кустом мёртвага дзядоўніка, стаяў малы чалавек і пазіраў на Марціна. Вочы яго адсвечвалі волавам, нялюдскія, малыя, звужаныя ў ражочках, як гарбузовыя семкі. Малы чалавек працягнуў Білі біклажку. «Хоць чорт, хоць пёс, абы яйкі нёс», – падумаў Марцін і даў такога каўтка, што апалавініў запас. Па целе нібыта сто маланак прабегла, і Марцін зноў адчуў сябе да апошняга пальчыка ног. – Давядзецца табе заплаціць за гэты каўток, – сказаў малы чалавек. – Хадзем са мной. Марцін не памятаў, як пералез праз агароджу і падаўся за малым чалавекам праз пасвіска проста да балотца Лозкі, акружанага агароджай «у два кіі». Абмінуў купу высокай травы, з якой вылецела карычневая сава. І пакорліва, пакорліва ішоў за хохлікам, які паспяшаў наперадзе. У хохліка былі шэрыя, пыльныя валасы, нібыта мышыная поўстка, доўгія вушы і маркоўныя, нібыта ў нутрыі, зубы. Вядома ж, блукаў па багнах, загуменнях і глухой крапіве ля закінутых хат. Ягоны народ сукупляўся з рапухамі, пацукамі, жабамі, ласкамі і невядомымі стварэннямі, што шуршаць пад ганкамі, прызбамі, на гарышчах і ўздоўж сцен. Вось і падабраў недзе трусіныя вушы і доўгія маркоўныя зубы. Марціну хохлік быў і смешны, і нястрашны, але мужчына пакорліва ішоў услед. Раптам хохлік спыніўся. – Награшыў жа ты, браце, у той дзень, – сваім рыпучым, рэдка карыстаным галаском сказаў хохлік. – Я цябе на расстрэл прывёў. Паглядзі на гэты месяц – бачыш на ім мужчыну са стрэльбай? – Які мужчына са стрэльбай – маладзік жа цяпер! – хацеў сказаць Марцін, але паглядзеў на неба і сумеўся. Там была поўня і нейкая такая ненатуральна вялікая, якой Марцін зроду не бачыў. Яна ўсё расла, прыбывала, і цяністы мужчына са стрэльбай на ёй рос, рос, прыцэльваўся ў Марціна і потым гахнуў чырвоным агнём, так што ў Марціна ў галаве ўспыхнула, і былы машнічанскі ўчастковы паваліўся ў снег ля агароджы Лозкаўскага балота. Ніколі не бадзяйся адзін і не адбівайся ад статку, не хадзі па начах па дарогах, лясах і канавінах, на загуменні і задворкі. Не лазь уначы ў падпол ані на гарышча. Адбіўшыся ад сваіх, уначы так лёгка прыбіцца да чужых – тых, хто вядзе сваё існаванне на водшыбах і ў невядомых прасторах. Нябачны свет тут, побач. Галоўныя заняткі яго невялікіх насельнікаў – баляванне і скокі, і ігранне на дудачках. Раззлуеш іх – і будзе праз твае рэбры вецер свістаць і быльнёг прабівацца. Калі назіраць ужо не было каму, Марцінаў хохлік пайшоў у бок чорнай багны, гіблай плоці, халоднае смалы. Яе атачалі крывыя елкі, сасонкі і бярозы, і кожная цягнулася, каб дакінуць сваё сямянка бліжэй да цвёрдае глебы. З такой бярозкі зляцеў цяжкі, як бамбавоз, цецярук і павольна прайшоўся па полі, вышукваючы высокага сумёту. Аднак сумётаў яшчэ не было, цецярук паспяшаўся. Ксавэры падкрадваўся падступна, з адцяжкаю. – Гэтыя сіноптыкі – дурні, саломай напхатыя, – важна сказаў Пятрок Сініцкі Пастуховай Нінцы назаўтра аб адзінаццатай раніцы. – Дзе тая бура? Дзе мароз? Прыпарашыла толькі для прыклёпу. Дзеці паўцякалі ад крыклівых матак і сноўдалі па вуліцы. Як бы раззлавалася Маня, угледзеўшы, як дачка калупае снег і конскія яблыкі гадзючым кійком! Пятрок таксама меў кіёк, але не такі чароўны – сам выразаў з арэшыны. Дзеці збіраліся гуляць у любімую гульню, якую назвалі лапатаніма. Заключалася яна ў хаджэнні па платах. Асабліва добра было хадзіць вакол школы (там зверху штыкецін была пакладзеная яшчэ і перамычка), калгаснага саду (ніхто не роў: «Вон, смаркачы, з майго плоту!»). Найвышэйшым майстэрствам было гуляць так, каб са школьнага плата па дрэвах і кустах пералезці на садовы плот, а адтуль на лозкаву агароджу – самую складаную, бо хадзіць трэба было па круглай бярвеніне. Балансавалі і падпіраліся кійкамі, хто больш падаў, той прайграваў. Падаючы, трэба было крычаць: “Лапатаніма!” – слова выдумала Нінка, вельмі ж вясёлае. У іх было шмат такіх гульняў і словаў, цэлая мова. Бо чым больш лаяліся і чубіліся маткі, тым больш моцнай і таемнай, і салодкай, і забароненай рабілася дружба дзяцей. Хадзіць па платах перад Калядамі й Васіллем – справа страшная і займальная. Людзі білі свіней, рэзалі цялят і курэй, а галовы й капыты выкідвалі пад плот ці ў шуметнікі, адкуль іх падбіралі сабакі і цягалі па вёсцы. Нінка з Петраком паплакалі ўжо над целам маленькага парасяткі з ружовым лычыкам («Здохла!» – сказаў Пятрок, паторкаўшы кійком), пажахаліся, углядаючыся ў шкляное вока каровінай галавы (з абрэзу глоткі тырчалі нейкія трубкі і нібыта храшчы) і зноў узлезлі на плот. – Глядзі, а вунь нешта рыжае ляжыць! Шапка чыясьці! О, нехта п’яны заснуў! – закрычала Нінка, і дзеці з крыкам пападалі з плота і сталі асцярожна набліжацца да куста. Гэта была не шапка, а рудая галава Марціна, які паўпрыкрытымі зялёнымі вачыма глядзеў некуды нібыта сабе на грудзі. – Ён мёртвы. У яго вочы, як у той каровы, – са страхам прашаптала Нінка. Дзеці замерлі і сквапна ўзіраліся ў адублае цела. Яны хавалі выпалых птушанят, здохлых кацянят і сабачанят, ладзілі пышныя праводзіны і магілкі «з сакрэцікам», але мёртвага чалавека бачылі ўпершыню. – Што вы тут робіце? – пачуўся за імі жаночы, асіплы голас. Дзеці павярнуліся і ўбачылі Сытую Ірму ў ватніку, з кішэні якога тырчала пляшка. Другую пляшку, з ужо адрэзаным коркам, Сытая трымала ў руцэ. – Дзядзька Марцін памёр! Замерз п’яны, – сказаў Пятрок. – Ну? Вось жа ж гора. Памянуць трэба, – сказала Ірма і затрубіла ў свой горн, толькі бурбалы пабеглі ў бутэльцы. Дапіўшы “фаўста”, Ірма паставіла яго ля плота, выцерла рот і прамовіла: – Ну, царства нябеснае. А вы чаго стаіце? Ведаеце, што раз вы цела знайшлі, то і вам памянуць трэба? Ірма дастала сцізор, зрэзала пластыкавы корак і працягнула бутэльку Петраку. Той адпіў і падаў Нінцы. – Светлая памяць, – прабляяла Нінка тое, што чула ад маці. – Яшчэ. Што ты стаіш, як не свой, – сказала Сытая Ірма. – Піце, піце, сіроткі горкія! І валіце адсюль. Я пайду міліцыю вызаву. – А мы ў Машніцы пойдзем! Там вялікую ёлку паставілі, з агнямі, з нашага гарышча відна. А па дарозе на Галоднай гары палазім, там Нінка летам пярсцёнак згубіла. Дзяцей ахапіла лёгкасць, адчуванне свята і ахвота да прыгод. Аж горача ім зрабілася, паскідалі капюшоны, шапкі, пабраліся за рукі і пайшлі да Машніцаў, торкаючы кійкамі ў зямлю. – Ідзіце, ідзіце, выблядкі рудыя, мо і вам капцы будуць. Майго сыночка не пашкадаваў, дык хай і твае байструкі памерзнуць, – праказала са злосці Ірма і зноў затрубіла ў горн. Дарога да Машніц была, можа, і нядоўгая, бо з гарыстай Пярэхрысці Машніцы былі добра відны, але надта ж пакручастая, аббягала Лозку, Галодную гару, ішла праз густы сасоннік. Дзеці неаднойчы ездзілі ў Машніцы возам, машынаю ці аўтобусам, і ведалі тут кожны паварот, але ўпершыню ішлі пехам, і паступова хмялёк разбаўляўся ўзбуджаным, прыемным страхам. Вось праходзяць яны пажарную вышку, з якой скінуўся ветэрынар Пашка, яму п’янаму яны пхалі кветкі ў планшэт з лекамі. Вось тры крыжы на месцы, дзе пабіліся на машыне Гардзюкі (выжыла толькі малая Гардзючка). Паступова пачынала сутоніцца, і было страшна ўяўляць, што раптам Гардзюкі выйдуць да сваіх крыжоў і крыкнуць: «Аддай сваё сэрца». Або Пашка саскочыць з вышкі і пагоніцца за імі за тое, што пхалі яму каменьчыкі і кветкі куды папала. Аднак пранесла. Што праўда, лось быў высунуў сваю вялізную морду з зімазёлу і лазы, але лось хутчэй пануры, чым страшны. Ды яшчэ Нінка збаялася прайсці па чорнай бярозе, якая была пакрытая дробнай луской і вілася па зямлі. Ды яшчэ чорны дрозд праскакаў па дарозе. Аднак да Галоднай гары дзеці дабраліся без прыгод. Галодная гара звалася так таму, што на ёй нічога не расло. Ужо колькі разоў яе спрабавалі разараць як след, а яна так і стаяла лысая ў праплешынах, зарослая нейкім быльнягом, са старой, струхлелай дзічкай на вершаліне. Кажуць, там некалі стаяў кулацкі хутар, але іх выселілі, дом раскаталі на бярвенні, з якіх потым склалі старую школу. Пятрок і Нінка летась даехалі на роварах да гары, пабачылі і дзічку, і стары, паўабвалены пограб (адтуль, казалі, нехта страшыць, нібыта нават дачка кулака, якая схавалася ў пограбе, як забіралі, ды там і сканала). І сапраўды, калі дзеці гукнулі ў яму, заваленую гнілымі бэлькамі, пад якімі віднеліся абкладзеныя каменем сцены, адтуль пачуўся жалобны дзіцячы галасок: – Тууут я! Пятрок з Нінкаю так беглі, што пакідалі ровары. А яшчэ Нінка згубіла пярсцёнак з сінім каменьчыкам, які Пятрок ёй купіў у магазіне. Бо быў пярсцёнак трохі завялікі, дык і спаў з пальца. Ровары потым, лаячыся, забралі маткі, а вось пярсцёнак (сіні-сіні і залаты-залаты) там і згубіўся. Нападпітку дзеці не баяліся голасу з пограба, дый не сцямнела яшчэ. Але колькі б яны ні рассоўвалі снег і быльнёг кійкамі, пярсцёнка не знайшлі. Затое пужанулі тоўстага зайца, які лупянуў па схіле гары, высока падкідваючы заднія ногі. – Заяц вельмі баязлівы, бо мае невялічкае сэрца. Бог яму выляпіў надта доўгія вушы, а на сэрца не хапіла гліны, дык адарваў хвост, пакідаючы толькі адростачак, каторы потым аброс шэрсцю, да й зрабіў маленькае сэрца. Ось зачым ён усіх баіцца, а яго ніхто, – патлумачыў Пятрок. – Але калі зрабіць дудачку з савінай косткі, то ўсе зайцы будуць збірацца да цябе на музыку, толькі грай і хапай. – Пятрок – елка! Загарэлася елка! Яны стаялі на Галоднай гары і, зачараваныя, глядзелі на ярчэзныя каляровыя агні, што манілі да сябе. – Лапатаніма! – закрычалі дзеці, ірванулі з гары, і іх рудыя галоўкі заскакалі ўніз, па мярцвянаму снегу, быльнягу, тумане гары, нібы агеньчыкі. Агонь тым вечарам быў чырвоны і дровы ў печы гарэлі з трэскам, дзверы, аканіцы і весніцы рыпелі, спявалі і пішчэлі. Воліны пародзістыя каляровыя куры зараней пайшлі ў куратнік і высока пазалазілі на седала, прытуліўшыся адна да адной, як спалоханыя дзеці. Зімазёл на шыбах рос галінкамі ўверх – прароцтва доўгіх, цяжкіх халадоў. Волю гэта не надта непакоіла – яна і так ведала, што ідзе бура і мароз. Больш турбавала, куды падзеўся Пятрок і ці прыйдзе ён дахаты да цемры і непагадзі. Ісці да Манькі-паскуды і пытацца, ці дома Нінка, не выпадала. На вока ж Нінкі нідзе не было відно. Раптам весніцы бразнулі, нехта прабухаў па сцежцы, зарыпелі сенцы і ў хату ўвалілася Сытая Ірма. – Папіць дай і налі трохі. То скажу, куды твой малы пайшоў. Праз некалькі хвілінаў Воля бегла па сцяжынцы, на хаду ўздзеючы кажух, вобмільгам урываючыся ў двор да суседкі. – Маня! Маня! Нашыя дзеці ў Машніцы пасунуліся! Сытая Ірма паслухала крык і енк суседак на вуліцы і палезла ў халадзільнік, а потым і пад высокі спружынны ложак з падузорнікам. І не падманулася. Было і мяса, і выстраеныя пад ложкам батарэі гарэлкі. Ірма распачала доўгае баляванне ў цёплай хаце. Маня з Воляю аббеглі ўсе хаты, але толку не дабіліся. Кабыла, што належала ФАПу, ажарабілася, «казёлчык» старшыні стаяў з паздыманымі шынамі над ямай, а Гаўрыльчыкі на сваім «Пасаце» паехалі да дочкі ў Глуск. Тэлефоны нідзе не адказвалі. – Стройдвор! Трактар! – Там жа пазакрывана ўсё. Ты ўмееш на трактары ездзіць? – Сытая ўмее, і ведае, дзе там што. Праз некаторы час па сцямнелых і прыціхлых вуліцах бег дзіўны гурт – дзве бабы пад рукі цягнулі трэцюю, якая заграбала нагамі, гнула галаву і мычэла. Жанчыны пралезлі на тартак праз адзін з пралазаў Ірмы – дошку, што вісела на цвіку. Сабак і вартаўніка нідзе не было відаць. – Спіць, стары казёл! – сказала Ірма, якая на тартаку вельмі ўбадзёрылася. – Ірму прагналі, Тафільевіча ўзялі. А Тафільевіч і п’е, і крадзе, як тры Ірмы! Вароты адкрыць не ўдалося, і тры бабы іх проста вынеслі трактарам. Ірма жалезнай рукой учапілася ў стырно і рычаг. Воля і Маня сядзелі поруч і думаць забылі пра сваю варажнечу. Між тым Ксаўер пачаў падаваць знак пра сябе, узняў такое выццё і каламуту, што не разабраць было, ці то снег валіць з неба, ці то падняўся з зямлі. Ірма адной рукой трымалася за стырно, а другой рвала з кішэні ватніка бутэльку беленькай. – Куды, курва?! Угробіць нас усіх хочаш? І так набралася, як рапуха твані! – сказала Воля, адбіраючы бутэльку. – Манька, паглядзі, мо ў яе і другая ў рукаве ці ў кішэні. – Не, другой няма, але паўкілбасы сцягнула. Волька рашуча заліла ў сябе плюх гарэлкі і, прамінуўшы Ірму, працягнула бутэльку Маньцы. Тым жа рухам адабрала ў Манькі кілбасу, адкусіла. Манька ад суседкі не адстала. – А мне?! – закрычала пакрыўджаная Ірма. – У цябе нос у г...не! – парыравалі хорам сёстры. – Гэта ў вас нос у г...не! Мала таго, што байстручаняты вашыя ўпрочкі пайшлі, дык яшчэ і ё...р дапіўся і здох у кустах ля Лозкі! – пракрычала Ірма. – Там і ляжыць! Я яшчэ не заявіла. Жанчыны прыціхлі. Трактар нёсся праз замець, дарога была ледзь відная. Пасля доўгай паўзы Маня ў роздуме сказала: – Хай ляжыць. Што яму за ноч зробіцца ў такую буру. Дзяцей трэба шукаць. Жанчыны маўчалі да самых Машніц, гарэлку пілі ўжо ўтраіх. Але колькі б ні піла Сытая Ірма, яна памятала, што яе таямніца павінна не ўсплываць на бурлівых водах спірытусу, а тануць – глыбей і глыбей. Тая, што прадала ёй атруту, будзе маўчаць. Ды і каму ён нарэшце патрэбны, гэты руды Марцін? Бабылёў у вёсках дзясяткі. Дарма, што гэты быў прыгожы – спіўся б і ён. ...Пятрок і Нінка сядзелі пад вялізнай Машніцкай ёлкаю, прыціснуўшыся адно да аднаго. Зблізу елка аказалася ўсяго толькі старой змрочнай елкай, на лапах якой ад ветру трэсліся і хісталіся вялікія лямпачкі з калгаснае фермы, абы-як памазаныя каляровымі фарбамі. Вакол ёлкі не было карагодаў, гулянняў, Дзеда Мароза, снягуркі, нікога не было. – Нінка, а як жа мы дадому дойдзем? Няма нікога, цёмна, дарогу не відаць. Нінка не паспела зарумзаць, бо ёй перашкодзіў нягучны жаночы голас. – Як цёмна? Як дарогі не відаць? Хіба вы падурнелі, шчаняты? Ужо з гадзючым кійком яны дадому не дойдуць! Узялі кій і пасунуліся! Перад дзецьмі стаяла кабета, высокая і худая, як дзяржальна ад грабель. Праставалосая. Валасы срэбна-шэрыя, нібыта глухі прысак, змяшаны са срэбрам; нібыта пер’е старога крумкача. І цяжкія, нібыта небялёны лён. Вецер, нібыта такі магутны, ледзь варушыў іх, і яны цьмяна свяціліся над галавой. – Цётухно, а вы чаго тут у такі цёмны час? – спытаў Пятрок, адчуваючы, што адказу ён чуць не хоча. Цётухна адказу і не дала. Твар яе быў худы, бледны, як гусінае яйка, а вочы зялёныя і халодныя, лёд на стаялай вадзе. Рукі, прамыя, як палкі, віселі ўздоўж цела, а ногі, прамыя, як палкі, біліся адна аб адну. – Холадна мне, – глуха сказала незнаёмка. – Ох, і холадна мне ў такія ночы. Я не па вас тут хаджу, ідзіце дадому. Дзеці выскачылі з-пад ёлкі і пабеглі. Нінка задрала свой кій і закрычала: – Глядзі, Пятрок, гэта ж мой пярсцёнак! На кій нанізаўся, а мы й не бачылі! На кончыку кія, нібыта заўжды там і быў, сядзеў яе залаты-залаты пярсцёнак з сінім-сінім каменьчыкам, і гарэў той каменьчык сінім-сінім агнём. Дзеці пабеглі па сінім прамяні, які ні разу не збочыў з дарогі. А паабапал бушаваў Ксавэры. ...У трактар улезлі ўсе. Начавалі ў Волькі таксама ўсе. Бо з Маньчынай хаты страху знесла. Пятрок бажыўся, што нейкія малыя віхурныя стварэнні дралі страху, і вецер шалёны веяў вакол іх, віравала салома, лісце, пыл і смецце. Ніхто яму не паверыў, і нядзіўна. Бо віхравых русалак бачаць толькі мужчыны, надзеленыя дарам ведзьмара. Бушаваў Ксавэры, а ў хаце было зацішна, цёпла і ўсяго хапала. Вядома ж, дом весці – не лейцамі трэсці, і Волька дастала ўсе прыпасы. Ды і Каляды якраз падыходзілі. Потым узяла Манін гадзючы кій, выйшла на вуліцу і перажагнала хмары. Пад раніцу віхура сціхла, сады Пярэхрысці стаялі ў снезе, убраныя на святы. Дзеці ў пальцішках і яркіх шапках лёталі па садзе, страсаючы з яблыняў шэрань і снег. Чыстая Ірма ў новым Воліным ватніку стаяла на ганку і пільнавала дзяцей Рудога Марціна, пакуль яго маткі дояць кароваў, а бацька ляжыць у снягах Лозкі і чакае, калі яго забярэ міліцыя. Абтрасаючы яблыкі напрадзім’і, адзін ці два трэба пакінуць зімаваць – для птушак і для тых, хто шамаціць у садах. 8 снежня 2013 года.
Кто рыж и бледен – тот сволочь. Уначы на рабым кані па чарнатропу з’ехала восень, размінуўшыся з маўклівым белым конікам, па следзе якога паспяшалі ваўкі. Святы Юрай даўно разамкнуў ім пашчы – а без гэтага зіма і не можа пачацца. Настаў той самы момант, калі з неба чуецца шум, туманныя колы становяцца вакол месяца, хмары ідуць супраць ветру, выюць сабакі і певень цягне хвост па зямлі. Ідуць снегапады і мяцеліцы. Людзі кажуць, што неба складзена ў сем столак. Але гэта летняе. Зімовае – толькі ў тры. У сямі вёрстах ад зямлі паўстаюць высокія хмары, якія нагадваюць параскіданае птушынае пер’е. Гэта вымаражаныя нетры – ні кроплі вады, ні крышталіку лёду. У трох вёрстах ад зямлі вялікімі сіняватымі посцілкамі вісяць сярэднія хмары, якія маюць у сабе і гнеў, і боль, і ваду, і лёд. Дабра яны не абяцаюць. За вярсту ад зямлі мітусліва бягуць нізкія хмары, нібыта шэрыя авечкі. Іх яшчэ называюць пераезнымі свахамі. Воля Сініцкая, якая выскачыла на двор пакарміць курэй, магла расказаць яшчэ больш: яна бачыла, як усе тры столкі пранізвае воблака, вялізны слуп, які рос і рос, каб ператварыцца ў грыб і дасягнуць самага верху неба. Гэта быў цёмны вал, так званы каўнер завірухі. Бура непакоіла Волю і не давала спаць, але зрабіць з ёй нічога нельга было: каб разагнаць пераезных свах, патрэбен гадзючы кій. Гадзючы кій быў толькі ў ненавіснай Пастуховай Манькі. Такі кій, які разганяе хмары, здабыць няпроста: калі ўбачыш, што вуж або гадзіна есць жывую жабу, то трэба іх разагнаць кійком так, каб распаўзліся. Дзе ты цяпер набярэшся гадзюк і жаб, ды яшчэ трэба застаць іх за такім заняткам. Маньцы кій перапаў у спадчыну ад дзеда, які ўсё жыццё быў пастухом і меў шмат нагодаў назіраць жыццё гадаў і жаб. Ад перамены надвор’я Волі круціла рукі і ногі, бо хоць яна і была маладая, праца на ферме давала пра сябе знаць. Ціснула ёй нешта і сэрца, такі неспакой быў, што Воля павярнула люстэркі да сцяны і пахавала ўсе металічныя рэчы, якія магла. Да таго ж уначы развалілася паленніца, што ўжо зусім кепска. Складваць дровы Воля выправіла свайго сына Пецьку, які цягаўся цяпер па двары з дрывамі, нібыта мокрае гарыць. Магчыма, Волі было б лягчэй на душы, каб яна ведала, што яе варагіня і суседка, Пастухова Манька, таксама не знаходзіць сабе месца. Па-першае, пад печчу азваўся цвыркун, што сведчыла пра блізкае няшчасце, а па-другое, прапаў гадзючы кій, якім Манька збіралася разагнаць хмары. Напэўна, кіёк знесла яе дачка Волька дзеля сваіх дурных гульняў, але малая ўсяляк адмаўлялася. Тым не менш, для парадку Маня загадала той вымыць усю хату. Волю і Маню ў вёсцы звалі «чорная ведзьма» і «белая ведзьма». Былі яны стрыечнымі сёстрамі, але не ладзілі яшчэ са школы. Воля – перахлябістая высокая брунетка, а Маня – бялявая пампушачка. Яны былі ўнучкамі старой Машнічанкі, шаптухі, да якой ездзілі лячыцца адусюль, так што двор яе ніколі не зарастаў травою, ды і цяпер стаяў лысаваты, хаця Машнічанка даўно выправілася на той свет. Праблема была ў тым, што на двары Машнічанкі стаялі дзве хаты – старая і новая. У старой былі толькі печ і калонка, а ў новай – печ, кацёл і ўвогуле «ўсе ўдобства». Добрая хата дасталася Сініцкім, а чорная – Маньцы з сынам, што не падняло яе і так невысокі статус пастуховых нашчадкаў. Цяпер у хатах, падзяліўшыся плотам, жылі толькі Маня і Воля з дзецьмі. Прымакі ў іх неяк не трымаліся. Дзеці гэтыя гадаваліся на лес гледзячы, бо ў Пярэхрысці садка не было, школа толькі, ды і тая ўсё меншала і меншала на дзяцей. Мацяркі-даяркі з маленства кідалі дзяцей адных у хаце, бегучы на ранішнюю, дзённую і вячэрнюю дойкі і молячыся, каб дзеці не ўпалілі хаты, не пабіліся і не парэзаліся. Дзеці былі раўналеткі і сябравалі змалку, хаця мацяркі ўсяляк забаранялі ім, у тым ліку лупцоўкай. Нават на дойку сёстры стараліся хадзіць паасобку і цікавалі, каб не сутыкацца ў двары. Аднак сёння не дагледзелі: калі Воля выпускала і карміла курэй, Манька вынесла вымаразіць перад Калядамі падушкі. Угледзеўшы варагіню, яна знарок пачала вешаць падушкі на сумесным плоце і малаціць па іх выбівалкаю. – Чаго ты свае плюндры тут малоціш мне, заразу сваю распускаеш? – закрычала Воля. – У мяне не плюндры, а лёгкія падушачкі з дранага пер’я, і насыпкі з атласу. А вось у цябе пер’е сечанае на калодзе, падушкі цяжкія, як глевяшы! – адказвала Маня. – Сама ты глявеш сыры! Няхай у мяне пер’е сечанае, затое не вылазіць з насыпак, а тваё ўсё клоччам лезе, як валачашчы сабака! – Думаеш, лярва, я не ведаю, што ты мне каршэчага пер’я ў падушкі зашыла? Цяпер маё пер’е з падушак уцякае! Усё я ведаю, усе твае штучкі! – А хто мне іголак у падушкі насаваў? Хто мне жабу пад прызбаю закапаў? Шабалда ты, курва пастухова. – Каб ты зайграла на вяроўцы, як ты цяпер граеш! – Каб цябе п’яўкі пілі! – Ты на маё дабро зайздрыш, як сараччо, спаць не можаш! – Каб тваё дабро ды чорту ў рабро! Твой род такі жадны, што з г... плеўкі дзерацё. – Каб тваё байстручанё праз плот ка мне не лазіла! – Маё-о-о байстручанё, а тваё мо княжанё? Пад плотам сеяна, племя крапіўнае! – Каб ты вычарнела і выстагнала! – Хваробу ты з’ясі і трасцаю закусіш! На тым кожная заскочыла ў сваю хату, бразнуўшы дзвярыма. Дома Воля першым чынам палезла за абразы, выцягнула куфэрачак са свянцонай соллю і абсыпала сабе вакол галавы, прымаўляючы: – Соль у вочы ад суроку, Дзяркач табе ў зубы, Гаршчок паміж шчок, Клубок нітак – паміж лытак. Абношу соллю ад чорных вачэй, ад злых людзей. Бог адзін, а злыдняў многа. У той жа час у сваёй хаце Маня задаволілася мармытаннем: – Як усякаму нараджонаму Божага твару не пазнаць, Воблака не адкрыць, Хуткіх зорак не адбіць Ранішняе зарніцы сякераю не перасекчы. Маладога месяца не адамкнукць, Як мёртвым з зямлі не ўстаць, Як з мора вады не выпіць, Як пасеянаму пяску не ўзысці, Так і мяне, Манечку, нікому не сапсаваць век па веку цяпер і давеку. І помсліва завяршыла: – Каб жа ты мяне ўспамянула, на ўласным г...е сеўшы. Трохі супакоіўшыся, крыкнула: – Нінка! Дзе ты? Але малой і след прастыў. Затое ў хату нехта пагрукаўся. З сенцаў, абтупваючы з ботаў сняжок, увайшла Сытая Ірма, жанчына-шкілет, чыя дыета складалася з аднаго “чарніла”. – Манечка, кветачка, дзетачка, дай сарочых лап з вароніным вокам. Ды каб лютае было. Мышэй і пладажэрак труціць. – Якія ў цябе мышы і пладажэркі? Што ім у цябе за наедак? Ты ж папрапівала ўсё. – Ну ты што? І сад, і пограб поўны. Зойдзеш, а яны – шмысь з-пад носу! – Гэта ў цябе белачка шмыгае. Глядзі, дурная галава, настойка на спірце, але не пі, бо лапкі складзеш! – Галубухно, рыбухно, ды каб я так дыхала! На табе яечко за гэта! – Ідзі ты са сваім яечкам. Праполіс на спірце хто летась зжор? Паможаш увесну картошку пасадзіць. – Добра, Манечка! Маня доўга і падазрона ўглядалася ўслед Сытай Ірме, але нічога не сказала. Урэшце, не яе справа, нашто ёй зелле. Пэўна, атруціць чыйгосьці сабаку, каб спрытней цібрыць з чужога падворку. З тых часоў, як Ірму прагналі з тартака, ёй не было за што піць. А піць трэба. Аднак Сытай Ірме сарочыя лапы з вароніным вокам былі патрэбныя зусім не на сабаку. Зусім іншыя планы былі ў Ірмы. Выйшаўшы ад Мані, яна задрала свой маленькі счарнелы тварык і ўгледзелася ў неба, дзе ляцелі «пераезныя свахі», нават падняла наслінены палец. «Зноў бура ідзе, і зноў той Хаўер ці Ксаўер, так што і платы пазамятае», – падумала Ірма. Па снезе ёй зусім невыгодна было лазіць па селішчах – нікуды не падбярэшся, па слядах знойдуць, у каршэнь натаўкуць. А можа, наадварот, сляды пазамятае, што адпавядала б яе планам. Як, зрэшты, падгадаць. «І чаму ж гэта буры завуць Ксаўер ці Хаўер? Ёсць у Машніцах арганісты Ксаўеры, акуратны, як ціхае лета», – падумала Сытая Ірма і падалася па сваіх справах. Участковы, Руды Марцін, да якога Ірма збіралася завітаць на пачостку, ціхім летам не быў. Як і Ірма не заўжды была счарнелым шкілетам. Яшчэ некалькі год таму яна была гладкая, як леў. Рабіла ў школьнай сталоўцы кухаркаю, а мужык яе – Донька – пільнаваў тартак. Быў у іх і сын – Антон. Донька, аднак, пачаў співацца – то таму дроваў адпусціць, то сяму дошак, і ўсё за пляшку. У хаце пачалася калатнеча. Сытая Ірма раз вярнулася са школы, а мужык лупцуе дзіця за разлітае віно. Раздабрэлая на школьных харчах Ірма ўзяла Доньку за пас і каўнер ды і выкінула з хаты. Услед паляцелі Донькавы мэтлухі. Пасля таго Донька з’ехаў у бацькоўскую халупу пад Старыя Дарогі і дапіўся там да таго, што перастаў выходзіць па патрэбе на двор – аблягчаўся ў падпол, куды ўрэшце і сам зваліўся дый не падняўся. – А я б яго і не хавала, – злапомна сказала Ірма. – Забіла б падпол дошкамі, дый хай бы ляжаў. Надта зненавідзела яна мужыка за сына, бо тыя пабоі, як аказалася, былі не адзіныя, і Антошку зашкодзілі на галаву. Спачатку Ірма з Антошкам зажылі добра. Хаця заробак кухаркі і не быў уежны, але штодня можна было прыхапіць супу, кашы, хлеба, кісялю, коржыкаў ці якіх камакоў бульбяных. А то і масла ці фаршу. Аднак, выцягнуўшыся ў падлетка, Донькаў сын «звязаўся з вулічнай кумпаніяй». Хлопцы чысцілі чужыя падполы і гаражы, не грэбавалі хусце пасцелевае ці адзежу з вяровак зняць, закаткі павыцягваць, самагонку бутлямі і дзежкамі выкочвалі. Так і выпіваць дзіця пачало. Сытая Ірма пайшла тады да Марціна і просам прасіла, каб той неяк паўплываў на дзіця, але не біў і не садзіў. Так і наклікала бяду. Бо як нехта ўкраў у Рудога Марціна яго чырвоную старасвецкую «Яву», Марцін не сумняваўся, што гэта Донькаў Антось. Завёз у лес і збіў на горкі яблык, вымагаючы прызнанне. Падлетак плакаў, прасіўся, але не прызнаўся. З хмызнякоў ён быццам бы яшчэ выпаўз жывы, але засіліўся на яблыні ў калгасным садзе, на які выходзіў Марцінаў катэдж. Што праўда, хадзілі чуткі, нібыта Руды Марцін сам яго са злосці і падвесіў, але хто будзе вешаць хлопца насупраць свае хаты? Справу замялі, бо хто такая Сытая Ірма насуперак Марціна. Зрэшты, ніхто ў вёсцы асабліва і не рваўся даводзіць праўды – Ірму не любілі, бо бачылі, як тая адвячоркам цягала сумкі са школьнай сталоўкі, а Антося дык і ўвогуле ненавідзелі, бо вельмі ж люты быў на крадзеж і патраву. А матацыкл потым знайшоўся недзе пад плотам – яго ўзяў дурнаваты Толя, пакатаў за руль па вуліцах дый кінуў. Сытая ж Ірма вельмі хутка пачала скочвацца ўніз. Працу кінула, і яе штодня бачылі ля магазіна, дзе яна трубіла з гарла “чарніла”, нібыта гарніст. Потым уладкавалася на тартак вартаўніцаю, але і адтуль яе хутка папрасілі. І цяпер Ірма перабівалася выпадковай работаю – ці бульбу каму пасадзіць, ці дровы паскладаць, ці сена пагрэбці. Зрэшты, працы давалі ўсё менш, бо Ірма цягнула ўсё, што кепска ляжыць. А потым, забалела ў яе сярэдзіна, падкінуўся цыроз, і Ірма спалохалася, што не паспее завітаць да Рудога Марціна. Тым часам Руды Марцін і сам не грэбаваў выпіўкаю пасля свае адстаўкі. Уваччу яму стаяў падлетак, які жудасным плодам звісаў з яблыні ў месяцовым святле. Марцін перастаў хадзіць у магазін і на пошту, не вітаўся ні з кім, па хлеб і гарэлку ездзіў у Машніцы ці Лужок. Калі ж яму ўсё ж траплялася Сытая Ірма, ён абмінаў яе за вярсту. Куды й падзеўся фанабэрысты, гладкі міліцыянт, які пралятаў на сваім матацыкле вуліцаю – «уцякайце, куры, гусі». Быў Марцін гаспадаром пяці вёсак, быў стрыечным пракурора, улюбёнкам мясцовых жанок, ды і здзьмуўся. У гэты снежаньскі дзень яму ўсё было нядобра, неяк цягнула пад сэрцам, ныла. А ўсё з-за сарокі. Гэта не птушка, а пацук сярод птушак, характарам разумная, але паскудная, трымаецца далей ад людскога падворка і хаваецца нанач. Аднак сарока, якая пасялілася на бярозе на Марцінавым падворку, была іншай. Яна сядала пры аканіцы, дзяўбла ў вакно і стракатала. Учора вечарам падагрэты Марцін нават расчыніў вакно і кінуў у паскуду брыкецінай, але не дапамагло. Ёй тут нібы мёдам было намазана. Зрэшты, цалкам магчыма, што дурная птушка прывілася да селішча ад мяцеліцы. Што мяцеліца будзе, і будзе страшная – нікога й не пытай. Зайцы парабіліся тлустыя, як цецярукі, ціснуцца да вёскі, ваўкі выюць паблізу, вераб’і пахаваліся каторы дзень, і сонца сядае чырвоным слупом. Скора разнягодзіцца. Усё адно да аднаго. Прысніў сёння Донькавага смаркача. Нібыта ідзе Марцін праз сад, яблыні ўсе ў шэрані, ззяюць пад месяцам, а Антось з яблыні і кажа: «Дзядзька Марцін, не бойцеся, я не павесіўся, а пашуціў, проста стаю, калены падгабаўшы, каб маму напужаць». «Гэта добра, хлопча, добра!» – абрадаваўся Марцін, аж прачнуўся і прыгадаў, што Антося не вернеш, угледзеў, што падушка зноў мокрая ад слёз і хворага гарэлачнага поту. У дзверы ціха пастукалі. Руды Марцін расчыніў і адхіснуўся, убачыўшы Сытую Ірму. – Здароў, Марцін, – сказала тая. – Што ж ты ад мяне ўсё хаваешся? Нам даўно пагаварыць трэба, запрашай за стол. – Выпіць прыйшла? – прасіпеў Марцін. Глотка не слухалася, не хацела раскрывацца, шурпатая, нібы наждак. – Анягож. І бутылку прынесла. Харошую. Але спачатку давай сваю. Ты майго хлопца загубіў, табе і прастаўляцца. – Ірма, я яго не вешаў. – А зубы і гізунды паадбіваў. Ну знаю я, што паадбіваў. Але знаю шчэ, што не ты адзін яго біў. Білі майго сыночка, і было за што. Не змагла я яго вывесці ў людзі. Сама і вінавата. – Дык ты за бутылку гатовая і забойцу прасціць? Зусім запілася. – Я ўжо, Марцінка, да вясны не дажыву. Заснула на зямлі, нутро застудзіла, баліць мне. Вось прыйшла пагаварыць з табой, выпіць. Мы ж некалі ўхаджвалі, помніш? Можа, перапросіш мяне? – Я перапрашу, але Антона я табе тым не падыму. – Нічога, скора я сама да яго лягу. Налівай. Распілі не адну, а тры Марцінавы пляшкі, пакуль Сытая дастала сваю. Калі яна сыйшла, Марцін не памятае, адключыўся, аж прахапіўся сярэдначы. Пакуль спаў, невялікі ветрык нанёс снег, чорная ноч асвяцілася блакітым святлом. На бярозе сядзела сарока і дзяўбла ў шыбу. Прыгледзеўшыся, Марцін сцяміў, што гэта зусім і не сарока, а сіняя птушка шчасця. Круціць галавою, пазірае на Марціна то адным вокам, то другім. Адчыніў вакно, але сіняя птушка ў хату не паляцела, а адсела з бярозы на яблыньку і зноў галавой круціць. Марцін накінуў кажух, насунуў боты і шапку, вылез у вакно, каб не губляць птушку з воч. «Гэта я з трупам у садзе. Гэта ж мяне заманьваюць», – прамільгнула думка, але тут жа і згасла. Сэрца тахкала. Маніна атрута – сарочыя лапы, вароніна вока – працуе суткі. Марцін нібыта зачараваны пайшоў за птушкай, што, стракочучы, пералятала з дрэва на дрэва ўсё далей у сад. Нішто не магло спыніць яго, нават зграі ваўкоў, якія недзе бегалі ў палынных, быльнягова-белых палёх за маліннікам, шукаючы спажывы. Марознаю месяцоваю ноччу брыў ён, снег блішчэў мірыядамі агнёў, Праз хмель Марцін адчуваў, як ягонае цела прапорваюць мірыяды іголак, і праз гэтыя ўколы пад скуру й за самыя косці прабіраецца смяротны холад. Марцін спыніўся ля агароджы і застыў, прытуліўшыся да слупка. Ногі здубелі і не йшлі. «Што ж гэта за маразіла ўпала? Учора было яшчэ адлёжна», – мільганула думка. Марцін не ведаў, што гэта атрута скоўвала яго кроў і пабуджала відмы – зрэнкі яго сталі такія шырокія, што амаль пакрывалі зялёныя калёсцы вачэй. Ён разляпіў вусны і прахрыпеў: «Вось гарэлачкі б сюды, не дзевачку, дык чарачку». – Удача табе! Двойчы й не прасі! – сказаў ціхі голас аднекуль знізу, ледзь не з-пад калена Марціна. Марцін схамянуўся, забыўшыся пра мароз. Ля плота, напалову схаваны кустом мёртвага дзядоўніка, стаяў малы чалавек і пазіраў на Марціна. Вочы яго адсвечвалі волавам, нялюдскія, малыя, звужаныя ў ражочках, як гарбузовыя семкі. Малы чалавек працягнуў Білі біклажку. «Хоць чорт, хоць пёс, абы яйкі нёс», – падумаў Марцін і даў такога каўтка, што апалавініў запас. Па целе нібыта сто маланак прабегла, і Марцін зноў адчуў сябе да апошняга пальчыка ног. – Давядзецца табе заплаціць за гэты каўток, – сказаў малы чалавек. – Хадзем са мной. Марцін не памятаў, як пералез праз агароджу і падаўся за малым чалавекам праз пасвіска проста да балотца Лозкі, акружанага агароджай «у два кіі». Абмінуў купу высокай травы, з якой вылецела карычневая сава. І пакорліва, пакорліва ішоў за хохлікам, які паспяшаў наперадзе. У хохліка былі шэрыя, пыльныя валасы, нібыта мышыная поўстка, доўгія вушы і маркоўныя, нібыта ў нутрыі, зубы. Вядома ж, блукаў па багнах, загуменнях і глухой крапіве ля закінутых хат. Ягоны народ сукупляўся з рапухамі, пацукамі, жабамі, ласкамі і невядомымі стварэннямі, што шуршаць пад ганкамі, прызбамі, на гарышчах і ўздоўж сцен. Вось і падабраў недзе трусіныя вушы і доўгія маркоўныя зубы. Марціну хохлік быў і смешны, і нястрашны, але мужчына пакорліва ішоў услед. Раптам хохлік спыніўся. – Награшыў жа ты, браце, у той дзень, – сваім рыпучым, рэдка карыстаным галаском сказаў хохлік. – Я цябе на расстрэл прывёў. Паглядзі на гэты месяц – бачыш на ім мужчыну са стрэльбай? – Які мужчына са стрэльбай – маладзік жа цяпер! – хацеў сказаць Марцін, але паглядзеў на неба і сумеўся. Там была поўня і нейкая такая ненатуральна вялікая, якой Марцін зроду не бачыў. Яна ўсё расла, прыбывала, і цяністы мужчына са стрэльбай на ёй рос, рос, прыцэльваўся ў Марціна і потым гахнуў чырвоным агнём, так што ў Марціна ў галаве ўспыхнула, і былы машнічанскі ўчастковы паваліўся ў снег ля агароджы Лозкаўскага балота. Ніколі не бадзяйся адзін і не адбівайся ад статку, не хадзі па начах па дарогах, лясах і канавінах, на загуменні і задворкі. Не лазь уначы ў падпол ані на гарышча. Адбіўшыся ад сваіх, уначы так лёгка прыбіцца да чужых – тых, хто вядзе сваё існаванне на водшыбах і ў невядомых прасторах. Нябачны свет тут, побач. Галоўныя заняткі яго невялікіх насельнікаў – баляванне і скокі, і ігранне на дудачках. Раззлуеш іх – і будзе праз твае рэбры вецер свістаць і быльнёг прабівацца. Калі назіраць ужо не было каму, Марцінаў хохлік пайшоў у бок чорнай багны, гіблай плоці, халоднае смалы. Яе атачалі крывыя елкі, сасонкі і бярозы, і кожная цягнулася, каб дакінуць сваё сямянка бліжэй да цвёрдае глебы. З такой бярозкі зляцеў цяжкі, як бамбавоз, цецярук і павольна прайшоўся па полі, вышукваючы высокага сумёту. Аднак сумётаў яшчэ не было, цецярук паспяшаўся. Ксавэры падкрадваўся падступна, з адцяжкаю. – Гэтыя сіноптыкі – дурні, саломай напхатыя, – важна сказаў Пятрок Сініцкі Пастуховай Нінцы назаўтра аб адзінаццатай раніцы. – Дзе тая бура? Дзе мароз? Прыпарашыла толькі для прыклёпу. Дзеці паўцякалі ад крыклівых матак і сноўдалі па вуліцы. Як бы раззлавалася Маня, угледзеўшы, як дачка калупае снег і конскія яблыкі гадзючым кійком! Пятрок таксама меў кіёк, але не такі чароўны – сам выразаў з арэшыны. Дзеці збіраліся гуляць у любімую гульню, якую назвалі лапатаніма. Заключалася яна ў хаджэнні па платах. Асабліва добра было хадзіць вакол школы (там зверху штыкецін была пакладзеная яшчэ і перамычка), калгаснага саду (ніхто не роў: «Вон, смаркачы, з майго плоту!»). Найвышэйшым майстэрствам было гуляць так, каб са школьнага плата па дрэвах і кустах пералезці на садовы плот, а адтуль на лозкаву агароджу – самую складаную, бо хадзіць трэба было па круглай бярвеніне. Балансавалі і падпіраліся кійкамі, хто больш падаў, той прайграваў. Падаючы, трэба было крычаць: “Лапатаніма!” – слова выдумала Нінка, вельмі ж вясёлае. У іх было шмат такіх гульняў і словаў, цэлая мова. Бо чым больш лаяліся і чубіліся маткі, тым больш моцнай і таемнай, і салодкай, і забароненай рабілася дружба дзяцей. Хадзіць па платах перад Калядамі й Васіллем – справа страшная і займальная. Людзі білі свіней, рэзалі цялят і курэй, а галовы й капыты выкідвалі пад плот ці ў шуметнікі, адкуль іх падбіралі сабакі і цягалі па вёсцы. Нінка з Петраком паплакалі ўжо над целам маленькага парасяткі з ружовым лычыкам («Здохла!» – сказаў Пятрок, паторкаўшы кійком), пажахаліся, углядаючыся ў шкляное вока каровінай галавы (з абрэзу глоткі тырчалі нейкія трубкі і нібыта храшчы) і зноў узлезлі на плот. – Глядзі, а вунь нешта рыжае ляжыць! Шапка чыясьці! О, нехта п’яны заснуў! – закрычала Нінка, і дзеці з крыкам пападалі з плота і сталі асцярожна набліжацца да куста. Гэта была не шапка, а рудая галава Марціна, які паўпрыкрытымі зялёнымі вачыма глядзеў некуды нібыта сабе на грудзі. – Ён мёртвы. У яго вочы, як у той каровы, – са страхам прашаптала Нінка. Дзеці замерлі і сквапна ўзіраліся ў адублае цела. Яны хавалі выпалых птушанят, здохлых кацянят і сабачанят, ладзілі пышныя праводзіны і магілкі «з сакрэцікам», але мёртвага чалавека бачылі ўпершыню. – Што вы тут робіце? – пачуўся за імі жаночы, асіплы голас. Дзеці павярнуліся і ўбачылі Сытую Ірму ў ватніку, з кішэні якога тырчала пляшка. Другую пляшку, з ужо адрэзаным коркам, Сытая трымала ў руцэ. – Дзядзька Марцін памёр! Замерз п’яны, – сказаў Пятрок. – Ну? Вось жа ж гора. Памянуць трэба, – сказала Ірма і затрубіла ў свой горн, толькі бурбалы пабеглі ў бутэльцы. Дапіўшы “фаўста”, Ірма паставіла яго ля плота, выцерла рот і прамовіла: – Ну, царства нябеснае. А вы чаго стаіце? Ведаеце, што раз вы цела знайшлі, то і вам памянуць трэба? Ірма дастала сцізор, зрэзала пластыкавы корак і працягнула бутэльку Петраку. Той адпіў і падаў Нінцы. – Светлая памяць, – прабляяла Нінка тое, што чула ад маці. – Яшчэ. Што ты стаіш, як не свой, – сказала Сытая Ірма. – Піце, піце, сіроткі горкія! І валіце адсюль. Я пайду міліцыю вызаву. – А мы ў Машніцы пойдзем! Там вялікую ёлку паставілі, з агнямі, з нашага гарышча відна. А па дарозе на Галоднай гары палазім, там Нінка летам пярсцёнак згубіла. Дзяцей ахапіла лёгкасць, адчуванне свята і ахвота да прыгод. Аж горача ім зрабілася, паскідалі капюшоны, шапкі, пабраліся за рукі і пайшлі да Машніцаў, торкаючы кійкамі ў зямлю. – Ідзіце, ідзіце, выблядкі рудыя, мо і вам капцы будуць. Майго сыночка не пашкадаваў, дык хай і твае байструкі памерзнуць, – праказала са злосці Ірма і зноў затрубіла ў горн. Дарога да Машніц была, можа, і нядоўгая, бо з гарыстай Пярэхрысці Машніцы былі добра відны, але надта ж пакручастая, аббягала Лозку, Галодную гару, ішла праз густы сасоннік. Дзеці неаднойчы ездзілі ў Машніцы возам, машынаю ці аўтобусам, і ведалі тут кожны паварот, але ўпершыню ішлі пехам, і паступова хмялёк разбаўляўся ўзбуджаным, прыемным страхам. Вось праходзяць яны пажарную вышку, з якой скінуўся ветэрынар Пашка, яму п’янаму яны пхалі кветкі ў планшэт з лекамі. Вось тры крыжы на месцы, дзе пабіліся на машыне Гардзюкі (выжыла толькі малая Гардзючка). Паступова пачынала сутоніцца, і было страшна ўяўляць, што раптам Гардзюкі выйдуць да сваіх крыжоў і крыкнуць: «Аддай сваё сэрца». Або Пашка саскочыць з вышкі і пагоніцца за імі за тое, што пхалі яму каменьчыкі і кветкі куды папала. Аднак пранесла. Што праўда, лось быў высунуў сваю вялізную морду з зімазёлу і лазы, але лось хутчэй пануры, чым страшны. Ды яшчэ Нінка збаялася прайсці па чорнай бярозе, якая была пакрытая дробнай луской і вілася па зямлі. Ды яшчэ чорны дрозд праскакаў па дарозе. Аднак да Галоднай гары дзеці дабраліся без прыгод. Галодная гара звалася так таму, што на ёй нічога не расло. Ужо колькі разоў яе спрабавалі разараць як след, а яна так і стаяла лысая ў праплешынах, зарослая нейкім быльнягом, са старой, струхлелай дзічкай на вершаліне. Кажуць, там некалі стаяў кулацкі хутар, але іх выселілі, дом раскаталі на бярвенні, з якіх потым склалі старую школу. Пятрок і Нінка летась даехалі на роварах да гары, пабачылі і дзічку, і стары, паўабвалены пограб (адтуль, казалі, нехта страшыць, нібыта нават дачка кулака, якая схавалася ў пограбе, як забіралі, ды там і сканала). І сапраўды, калі дзеці гукнулі ў яму, заваленую гнілымі бэлькамі, пад якімі віднеліся абкладзеныя каменем сцены, адтуль пачуўся жалобны дзіцячы галасок: – Тууут я! Пятрок з Нінкаю так беглі, што пакідалі ровары. А яшчэ Нінка згубіла пярсцёнак з сінім каменьчыкам, які Пятрок ёй купіў у магазіне. Бо быў пярсцёнак трохі завялікі, дык і спаў з пальца. Ровары потым, лаячыся, забралі маткі, а вось пярсцёнак (сіні-сіні і залаты-залаты) там і згубіўся. Нападпітку дзеці не баяліся голасу з пограба, дый не сцямнела яшчэ. Але колькі б яны ні рассоўвалі снег і быльнёг кійкамі, пярсцёнка не знайшлі. Затое пужанулі тоўстага зайца, які лупянуў па схіле гары, высока падкідваючы заднія ногі. – Заяц вельмі баязлівы, бо мае невялічкае сэрца. Бог яму выляпіў надта доўгія вушы, а на сэрца не хапіла гліны, дык адарваў хвост, пакідаючы толькі адростачак, каторы потым аброс шэрсцю, да й зрабіў маленькае сэрца. Ось зачым ён усіх баіцца, а яго ніхто, – патлумачыў Пятрок. – Але калі зрабіць дудачку з савінай косткі, то ўсе зайцы будуць збірацца да цябе на музыку, толькі грай і хапай. – Пятрок – елка! Загарэлася елка! Яны стаялі на Галоднай гары і, зачараваныя, глядзелі на ярчэзныя каляровыя агні, што манілі да сябе. – Лапатаніма! – закрычалі дзеці, ірванулі з гары, і іх рудыя галоўкі заскакалі ўніз, па мярцвянаму снегу, быльнягу, тумане гары, нібы агеньчыкі. Агонь тым вечарам быў чырвоны і дровы ў печы гарэлі з трэскам, дзверы, аканіцы і весніцы рыпелі, спявалі і пішчэлі. Воліны пародзістыя каляровыя куры зараней пайшлі ў куратнік і высока пазалазілі на седала, прытуліўшыся адна да адной, як спалоханыя дзеці. Зімазёл на шыбах рос галінкамі ўверх – прароцтва доўгіх, цяжкіх халадоў. Волю гэта не надта непакоіла – яна і так ведала, што ідзе бура і мароз. Больш турбавала, куды падзеўся Пятрок і ці прыйдзе ён дахаты да цемры і непагадзі. Ісці да Манькі-паскуды і пытацца, ці дома Нінка, не выпадала. На вока ж Нінкі нідзе не было відно. Раптам весніцы бразнулі, нехта прабухаў па сцежцы, зарыпелі сенцы і ў хату ўвалілася Сытая Ірма. – Папіць дай і налі трохі. То скажу, куды твой малы пайшоў. Праз некалькі хвілінаў Воля бегла па сцяжынцы, на хаду ўздзеючы кажух, вобмільгам урываючыся ў двор да суседкі. – Маня! Маня! Нашыя дзеці ў Машніцы пасунуліся! Сытая Ірма паслухала крык і енк суседак на вуліцы і палезла ў халадзільнік, а потым і пад высокі спружынны ложак з падузорнікам. І не падманулася. Было і мяса, і выстраеныя пад ложкам батарэі гарэлкі. Ірма распачала доўгае баляванне ў цёплай хаце. Маня з Воляю аббеглі ўсе хаты, але толку не дабіліся. Кабыла, што належала ФАПу, ажарабілася, «казёлчык» старшыні стаяў з паздыманымі шынамі над ямай, а Гаўрыльчыкі на сваім «Пасаце» паехалі да дочкі ў Глуск. Тэлефоны нідзе не адказвалі. – Стройдвор! Трактар! – Там жа пазакрывана ўсё. Ты ўмееш на трактары ездзіць? – Сытая ўмее, і ведае, дзе там што. Праз некаторы час па сцямнелых і прыціхлых вуліцах бег дзіўны гурт – дзве бабы пад рукі цягнулі трэцюю, якая заграбала нагамі, гнула галаву і мычэла. Жанчыны пралезлі на тартак праз адзін з пралазаў Ірмы – дошку, што вісела на цвіку. Сабак і вартаўніка нідзе не было відаць. – Спіць, стары казёл! – сказала Ірма, якая на тартаку вельмі ўбадзёрылася. – Ірму прагналі, Тафільевіча ўзялі. А Тафільевіч і п’е, і крадзе, як тры Ірмы! Вароты адкрыць не ўдалося, і тры бабы іх проста вынеслі трактарам. Ірма жалезнай рукой учапілася ў стырно і рычаг. Воля і Маня сядзелі поруч і думаць забылі пра сваю варажнечу. Між тым Ксаўер пачаў падаваць знак пра сябе, узняў такое выццё і каламуту, што не разабраць было, ці то снег валіць з неба, ці то падняўся з зямлі. Ірма адной рукой трымалася за стырно, а другой рвала з кішэні ватніка бутэльку беленькай. – Куды, курва?! Угробіць нас усіх хочаш? І так набралася, як рапуха твані! – сказала Воля, адбіраючы бутэльку. – Манька, паглядзі, мо ў яе і другая ў рукаве ці ў кішэні. – Не, другой няма, але паўкілбасы сцягнула. Волька рашуча заліла ў сябе плюх гарэлкі і, прамінуўшы Ірму, працягнула бутэльку Маньцы. Тым жа рухам адабрала ў Манькі кілбасу, адкусіла. Манька ад суседкі не адстала. – А мне?! – закрычала пакрыўджаная Ірма. – У цябе нос у г...не! – парыравалі хорам сёстры. – Гэта ў вас нос у г...не! Мала таго, што байстручаняты вашыя ўпрочкі пайшлі, дык яшчэ і ё...р дапіўся і здох у кустах ля Лозкі! – пракрычала Ірма. – Там і ляжыць! Я яшчэ не заявіла. Жанчыны прыціхлі. Трактар нёсся праз замець, дарога была ледзь відная. Пасля доўгай паўзы Маня ў роздуме сказала: – Хай ляжыць. Што яму за ноч зробіцца ў такую буру. Дзяцей трэба шукаць. Жанчыны маўчалі да самых Машніц, гарэлку пілі ўжо ўтраіх. Але колькі б ні піла Сытая Ірма, яна памятала, што яе таямніца павінна не ўсплываць на бурлівых водах спірытусу, а тануць – глыбей і глыбей. Тая, што прадала ёй атруту, будзе маўчаць. Ды і каму ён нарэшце патрэбны, гэты руды Марцін? Бабылёў у вёсках дзясяткі. Дарма, што гэты быў прыгожы – спіўся б і ён. ...Пятрок і Нінка сядзелі пад вялізнай Машніцкай ёлкаю, прыціснуўшыся адно да аднаго. Зблізу елка аказалася ўсяго толькі старой змрочнай елкай, на лапах якой ад ветру трэсліся і хісталіся вялікія лямпачкі з калгаснае фермы, абы-як памазаныя каляровымі фарбамі. Вакол ёлкі не было карагодаў, гулянняў, Дзеда Мароза, снягуркі, нікога не было. – Нінка, а як жа мы дадому дойдзем? Няма нікога, цёмна, дарогу не відаць. Нінка не паспела зарумзаць, бо ёй перашкодзіў нягучны жаночы голас. – Як цёмна? Як дарогі не відаць? Хіба вы падурнелі, шчаняты? Ужо з гадзючым кійком яны дадому не дойдуць! Узялі кій і пасунуліся! Перад дзецьмі стаяла кабета, высокая і худая, як дзяржальна ад грабель. Праставалосая. Валасы срэбна-шэрыя, нібыта глухі прысак, змяшаны са срэбрам; нібыта пер’е старога крумкача. І цяжкія, нібыта небялёны лён. Вецер, нібыта такі магутны, ледзь варушыў іх, і яны цьмяна свяціліся над галавой. – Цётухно, а вы чаго тут у такі цёмны час? – спытаў Пятрок, адчуваючы, што адказу ён чуць не хоча. Цётухна адказу і не дала. Твар яе быў худы, бледны, як гусінае яйка, а вочы зялёныя і халодныя, лёд на стаялай вадзе. Рукі, прамыя, як палкі, віселі ўздоўж цела, а ногі, прамыя, як палкі, біліся адна аб адну. – Холадна мне, – глуха сказала незнаёмка. – Ох, і холадна мне ў такія ночы. Я не па вас тут хаджу, ідзіце дадому. Дзеці выскачылі з-пад ёлкі і пабеглі. Нінка задрала свой кій і закрычала: – Глядзі, Пятрок, гэта ж мой пярсцёнак! На кій нанізаўся, а мы й не бачылі! На кончыку кія, нібыта заўжды там і быў, сядзеў яе залаты-залаты пярсцёнак з сінім-сінім каменьчыкам, і гарэў той каменьчык сінім-сінім агнём. Дзеці пабеглі па сінім прамяні, які ні разу не збочыў з дарогі. А паабапал бушаваў Ксавэры. ...У трактар улезлі ўсе. Начавалі ў Волькі таксама ўсе. Бо з Маньчынай хаты страху знесла. Пятрок бажыўся, што нейкія малыя віхурныя стварэнні дралі страху, і вецер шалёны веяў вакол іх, віравала салома, лісце, пыл і смецце. Ніхто яму не паверыў, і нядзіўна. Бо віхравых русалак бачаць толькі мужчыны, надзеленыя дарам ведзьмара. Бушаваў Ксавэры, а ў хаце было зацішна, цёпла і ўсяго хапала. Вядома ж, дом весці – не лейцамі трэсці, і Волька дастала ўсе прыпасы. Ды і Каляды якраз падыходзілі. Потым узяла Манін гадзючы кій, выйшла на вуліцу і перажагнала хмары. Пад раніцу віхура сціхла, сады Пярэхрысці стаялі ў снезе, убраныя на святы. Дзеці ў пальцішках і яркіх шапках лёталі па садзе, страсаючы з яблыняў шэрань і снег. Чыстая Ірма ў новым Воліным ватніку стаяла на ганку і пільнавала дзяцей Рудога Марціна, пакуль яго маткі дояць кароваў, а бацька ляжыць у снягах Лозкі і чакае, калі яго забярэ міліцыя. Абтрасаючы яблыкі напрадзім’і, адзін ці два трэба пакінуць зімаваць – для птушак і для тых, хто шамаціць у садах. 8 снежня 2013 года.
Анатоль Кудравец. №69
8 траўня не стала Анатоля Паўлавіча Кудраўца, выдатнага празаіка, перакладчыка, чалавека, які спрычыніўся да стварэння часопіса "Дзеяслоў". У свежым нумары друкуюцца яго падарожныя нататкі, які прапануем чытачам сайту. Няхай зямля Вам будзе пухам, дарагі Анатоль Паўлавіч...
Гослар
Трошкі пра Германію
Вось ужо чацвёрты дзень, як я ў Гослары1. Здаецца, і адаспаўся, і супакоіўся. Трохі супакоіўся, бо сур’ёзна ўсё гэта, мусіць, ужо ніколі не прыйдзе. Старасць не радасць, а са старасцю прыходзіць усё тое, што збіралася, накоплівалася гадамі і дзесяцігоддзямі. І перш за ўсё – незадаволенасць сабой, зробленым і недаробленым. Недаробленым болей за ўсё па прычыне свайго характару, несабранасці, раскіданасці, нежадання зрабіць зараз жа, як найхутчэй, а жадання адкласці, перанесці на заўтра, ці паслязаўтра. І па прычынах знешніх, “атмасферных”, створаных уладным рэжымам, і кампанія, калі знішчаецца ўсё, на што ты спадзяваўся, працаваў, у што верыў, нават у старыя часы будучы ў ЦК, не гаворачы пра “Маладосць”, ці “Мастацкую літаратуру, ці “Нёман”. Калі знішчаецца мова, культура, калі робіцца ўсё, каб беларускім, Беларуссю не пахла. Усё забівае папса і расейшчына – нізкапробная, разбэшчаная, нахабная, калі беларускае выстаўляецца варожым, чужым, лішнім.
У мяне харошы ўтульны пакой. Ёсць фота: Захараўна з зяцем Хельмутам, сам Анатоль Паўлавіч, кавалачак Вячы з бярозкай і яблынькай – усё гэта зялёнае, летняе, усё цвіце і раскашуе.
На дварэ таксама вясна – першая, вельмі далікатная зелень, цвітуць, а то і адцвітаюць вішні, цвітуць яблыні, бэз – і белы, і бэзавы. Жоўтым полымем гараць палі рапсу, высокага, на чалавечы рост. То некалі прыязджаў я зімой, снег ды мароз, а гэта самы росквіт – спяваюць птушкі, людзі прагульваюць сабак і самі прагульваюцца хто куды, але ўсё спакойна, запаволена, як у сне ці перад сном. Вераніка, дачка, на рабоце, а мы тут з Хельмутам, гультаі, ні болей, ні меней.
Кайзерпфальц – рэзідэнцыя караля – аграмадная будыніна на некалькі паверхаў, першы з якіх падаграваўся з дапамогай печаў, якія паліліся дровамі. Цяпло ішло па трубах і сагравала будынак і пакоі, за нейкую гадзіну тэмпература падымалася да 15 градусаў. Другі паверх не мог абагравацца, бо былі вялікія вокны, а шкла, якім бы можна было іх зашкліць, яшчэ не вынайшлі. Рэзідэнцыя была пабудавана ў пачатку адзінаццатага стагоддзя. Цяпер у рэзідэнцыі праходзяць рэгістрацыі маладых і вяселлі – ёсць невялікая зала чалавек на 30-40, ёсць аграмадная зала, дзе праводзіліся вялікія каралеўскія прыёмы. Зала рэстаўравана ў 18 стагоддзі. Сцены распісаны батальнымі сцэнамі з часоў каралёў, усё гэта ўражвае, захапляе, гаворыць пра багацце горада – у блізкіх гарах паўночнага Харца2 з даўніх часоў здабывалі срэбра (яно было даражэй за золата), і не толькі срэбра. І толькі ў нядаўнія часы здабыча спынілася: выцягнулі ўсё, што можна было, цяпер можна пускаць турыстаў. Тут, перад рэзідэнцыяй і ў рэзідэнцыі, бывалі ўсе правіцелі Германіі, быў і Бісмарк, і Гітлер. Помнікі Вільгельму I і Фрыдрыху Барбаросу на конях стаяць перад рэзідэнцыяй, на травяной плошчы.
Гослар – адкрыйце для сябе Гослар – сусветную спадчыну ЮНЭСКА – гаворыцца ў турыстычнай рэкламцы пра 9 старых гарадоў Ніжняй Саксоніі – Брауншвайг, Цэлле, Гёттынген, Гослар, Ганновер, Хамельн, Хільдэсхайм, Люнебург, Вольфенбюттэль.
І праўда, кожны з гэтых гарадкоў нясе на сабе сваю гісторыю і гісторыю Ніжняй Саксоніі, – і каларытную, ні на кога і ні на што не падобную, са сваімі дамамі і кірхамі, сваёй культурай і сваім парадкам, нямецкім парадкам, і чысцінёй, і кветкамі, і дрэўцамі, ці дрэвамі – дубамі, высаджанымі ўсцяж дарог, як прысады, на некалькі сотняў метраў, і ніхто іх не высякае, наадварот, кожнае дрэва беражэцца, як бы яно вырасла ў сваім двары, сваім садзе, і яго трэба берагчы, трэба радавацца яму.
Ездзілі ў Гамбург, аграмадны партовы горад на ўпадзенні Эльбы ў Паўночнае мора. Да мора 12 кіламетраў, а Эльба і шырокая, і глыбокая. Шырокая – некалькі дзясяткаў рукавоў, глыбокая – могуць заходзіць акіянскія лайнеры тыпу “Аіда” – турыстычны параход, дзесяціпавярховы дом на вадзе – нешта аграмаднае і страшнае; караблікі, якія суправаджаюць гэты параход, выглядаюць маленькімі гномікамі побач. Смелыя людзі, якія наважваюцца плаваць на “Аідах”, асабліва праз акіян, у Штаты ці Канаду. Здаецца, калі трапіць такі карабель у шторм – ён можа лёгка перакуліцца з-за сваіх памераў і людзей, а іх на караблі ад 2,5 тысяч да 5 тысяч, не карабель, а цэлы горад. І вось гэты горад зайшоў у Эльбу, у порт, і не адзін зайшоў, а ажно тры. Праўда, перш чым упусціць іх, давялося выселіць многія менш маштабныя судны – паруснікі на тры мачты і пяць рэяў, і меншыя паруснікі ды параходзікі, баркасы.
І порт аграмадны з докамі для рамонту караблёў, 160 тысяч работнікаў, і горад вялікі – 1 мільён 800 тысяч чалавек. Мы прайшлі праз тунель пад Эльбай. Тунель вялікі, могуць ісці людзі, ехаць аўтамабілі, а над тунелем 12 метраў вады, і па вадзе ходзяць “Аіды”, і нешта меншае бегае, носіцца, кідаецца, ганяе ваду туды-сюды, чакае прыліваў і адліваў.
На свята, прымеркаванае да спуску на ваду “Мэры”, – новага карабля тыпу “Аіды”, наехала столькі людзей, што прайсці па вулачках порта і каля яго было немагчыма, каб не зачапіцца за каго-небудзь ці пастарацца абыйсці каго-небудзь. Усе гавораць, нешта п’юць, нешта жуюць – скрозь людзі, у асноўным групамі, па некалькі чалавек, усе ў чаканні, калі гэтыя аграмадныя дзесяціпавярховыя махіны пройдуць у порт. А пасля, вечарам, будзе вясёлы канцэрт – фейерверк над портам, над горадам.
Ехалі назад не па аўтабане, а па паралельных дарогах – гэта і цікава, і разнастайна – гарадкі, пасёлкі. Палі, лясы – усё зялёнае, жоўтае – дзе цвіце рапс, ці бульба пад плёнкай – вялікая, здаецца, вось-вось павінна зацвісці. Прыехалі дамоў недзе каля 9 гадзін вечара, як і гаварыла Вера. Прыехалі стомленыя, але задаволеныя – і тым, што пабачылі, і тым, што нарэшце дома, можна выцягнуць ногі і пасядзець-паляжаць спакойна.
З убачанага, апрача караблёў-дамоў, “Аідаў”, запомніўся гатэль, у якім працуе Ян – малодшы сын Хельмута. Хлопец мае 22 гады. А ў гатэлі запомніліся не залы, дзе можна праводзіць канферэнцыі і большыя, і меншыя, дзе любяць сустракацца з журналістамі браты-цяжкавагавікі Клічко, не нумары з саунамі, не сталовыя, хаця ўсё гэта прыгожа, акуратна, дагледжана, не падвальная паркоўка – 22 эўра за ноч, а дзяцел.
Гатэль новы, некалькі гадоў як пачаў дзейнічаць, і ён палюбіўся лясному дзятлу. Той на ўзроўні пятага ці шостага паверха прабіў абшыўку сцяны, пад якой мяккі ўцяпляльнік. Работнікі гатэля на гэтае месца прымацавалі шпакоўню: жыві, дарагі. Ён у шпакоўні жыць не захацеў – прадзяўбаў новую дзірку ніжэй шпакоўні і жыве ў сваім новым гняздзе. Людзі і сам Ян бачылі, як ён залятаў і вылятаў з яго. Вось табе і горад, і цывілізацыя: дзе хачу, там і пабудую свой дом.
Ездзілі ў горы. Ішлі пешшу, вышыня, як сказала Вераніка, – тры тройкі: 333 метры. Падняліся даволі лёгка, хоць пад канец адчуваўся нейкі цяжар у грудзях. Па ўсім – хочаш-не хочаш, сэрца не падманеш. Добры лес – бук, дуб, елкі, бярозы, рабіны. Па адзін бок спуск, круты і зарослы, па другі – дарожкі, пад’ём, такі ж круты і такі ж недагледжаны, хоць і прарэджаны пілой, але непрыбраны. Холаду не было, сонца і вецер, хоць на дварэ +10. Горы і лес – гэта прыгожа, асабліва летам, калі ўсё зелена, усё, што павінна цвісці – цвіце, што павінна зелянець – зелянее. Папілі чаю на прыпынку, падзівіліся на гару пасярод выбранай пустэчы, якую скарыстоўвалі сто гадоў для дабавак у асфальт, а цяпер зрабілі зонай адпачынку. Прайшлі па вёсцы ці гарадку (ён мае такі статус), хоць увесь ён адна- двухпавярховы, а гарадскога – гатэль на шэсць паверхаў.
Цэлы дзень патрацілі на магазіны, і ўсё з-за Кудраўца, хоць я і спрабаваў супраціўляцца. Пабагацеў на рэмень, пінжак, джынсы і кепку, словам, – з галавы да ног. Пасля вячэры пайшлі пагуляць. Віллі, наш кот, пайшоў разам з намі, але па дарозе згубіўся – сустрэў сабаку і прайсці яго не змог. Ноч правёў недзе на прыродзе, сёння яшчэ не вярнуўся.
Ёсць нешта карцінна прыгожае ў гэтым Гослары – усё дагледжана, засаджана, выкашана, кожны квадратны метр, можна сказаць, кожны сантыметр, а людзей не відно – хіба ў магазінах ці на вакзале. Канчае цвісці рапс, ужо не жоўты, а зялёны з жоўтымі крапінкамі. Радуюць сваімі галасамі птушкі, самая пара для песень. Пара і мне дамоў. Учора зайшлі на банхоф – знайшлі апошні білет – і той на 31-га, з Ганновера. Ці то разабралі, ці на Мінск так мала білетаў, за Мінскам жа Расея.
Паўдня пайшло на кашэнне травы ў дворыку – Хельмут, Ахім, Кудравец. Машынка роўна такая, як была на Вячы і згарэла, а трава – так, трошкі адскочыла, пабілася белымі кветкамі, але пасля стрыжкі дворык стаў раўнешы, чысцейшы, прыемнейшы.
Пасля сядзелі за сталом, елі “грыль”, хто мяса, хто каўбаскі, хто з хрэнам, хто з кетчупам, пілі піва, людзі нешта ўспаміналі, пра нешта расказвалі, нечаму смяяліся, мне было сумнавата. Без мовы заўсёды і ўсюды сумна, хоць Вераніка і старалася ўцягнуць мяне ў нармальны круг нармальных нямецкіх людзей. Пад вечар абыйшлі лясок, у якім была Хельмутава в/ч, цяпер закрытая, закінутая – стаяць, развальваюцца пустыя казармы, сталовая, лазня, высозны і аграмадны ангар, і нават Хельмут не можа зайсці ў гэтую в/ч, каб настальгічна паглядзець, што і як там выглядае. Футбольнае поле зарасло травой, і ўсё зарастае, прападае.
Прыязджалі мой брат Жора, Галя (яго жонка). Яны ўжо з дзясятак гадоў жывуць у Германіі. Прывёз іх сын Дзяніс, іх і свайго пяцігадовага жыўчыка Юліяна. Трошкі праехалі па Гослары, заехалі ў горы на пляцоўку са сталовай і многімі сталамі і людзьмі за імі, адкуль добра відзён горад – і стары з чырвонымі дахамі, і маладзейшы, бялейшы, пасляваенны. Пасля прайшлі па старым Гослары, па яго цэнтральнай частцы, з царквой і плошчай, на якой любяць адпачываць і жыхары горада, і турысты. Дзень выхадны, магазіны пазакрываныя, нешта і турыстаў мала, хаця сталоў на плошчы шмат, ды і людзей за імі таксама.
Жора спадабаўся: светлы, чысты, відно, што сам глядзіць за сабой, ды і Галя таксама, яна заўсёды была сардэчная, уважлівая, уражлівая. Жора кожны дзень робіць прагулкі ў лес, 5-6 кіламетраў, ну, а лекі само-сабой. Дзяніс разабраўся са сваім катэджам, і каля яго, цяпер сям’я, тры сыны ды крэдыты. Гэта надоўга, але работы і аптымізму пазычаць не трэба. Вось і сёння – вырашылі з’ездзіць да нас, пабачыцца, ён сеў за руль сваёй саліднай цёмна-сіняй машыны на восем персонаў і паехаў – кіламетраў 320-350.
Сустрэліся, трохі пагаварылі, паглядзелі – яны на нас, мы на іх, паабедалі, і яны назад. Што ж, такое яно, жыццё, радасць не бывае доўгай, але добра, што яна ёсць і нешта перападае нам.
Прачытаў невялічкую кніжачку навелаў Ганны Гавальда, французкай пісьменніцы, аўтара некалькіх раманаў. Як гаворыцца ў анатацыі – сусветна вядомай (перакладзенай) на многія мовы. Не ведаю, як раманы, а навелы чытаюцца лёгка, напісаныя ў простай рэалістычнай хвалі, а, улічваючы цяперашняе літаратурнае зацішша, то, відаць, і добра.
Вера прыехала з працы раней, гадзіны ў дзве. Паабедалі і паехалі ў пячоры горада Лангенштайн. Унікальнае, адзінае ў Германіі, выдзяўбанае ў гары Харц (пясчанік) паселішча, можна сказаць, вуліца на дзесяць дамоў (падворкаў). Безумоўна, усё прымітыўна ці па-першабытнаму прымітыўна, але людзі жылі ў гэтым паселішчы, гэтых дамах, у скале. Кожны дом на некалькі “пакояў” – для дарослых, для дзяцей, кухня з дзіркай-комінам, прабітым уверх, праз той жа пясчанік, каб выходзіў дым. У некаторых дамах быў закутак для жывёлы: коз, гусей, курэй. Козы пасвіліся над галавой, угары, з’ядалі траву і маладыя дрэўцы. Дрэўцы – перш за ўсё, каб не раслі і не разбуралі карэннем пясчанік, у якім і былі дамы з дзвярыма, малюсенькімі вокнамі-праёмамі. Ідэя “будаваць” такія “дамы” ўзнікла ў “пана” – ці то быў салідны фермер, ці не надта салідны памешчык, але яму належалі акружныя землі і гэтыя горы. Трохі вышэй ў іх была пабудавана-выдзяўбана крэпасць з усім неабходным для крэпасці і абароны яе. Пясчанік дазваляў весці такія “работы”, “узводзіць” пабудовы. Тое, што можна для крэпасці, чаму няможна для простай забудовы? Фермеру патрэбны былі людзі. Кругом засяваліся палі. Людзі прыходзілі, маладыя, здаровыя, а жыць не было дзе. Вось і з’явілася ідэя лезці ў гару: і грошы не трэба плаціць, і цёпла і зімой, і летам. Зімой гарэў агонь на “кухні”, потым зачыняліся “дзверы” і “вокны”. Летам усё гэта расчынялася. Людзі працавалі на палях, зараблялі грошы і потым ці будавалі сапраўдныя, нармальныя дамы, ці куплялі пабудаваныя. Праходзіла дзесяць ці дванаццаць гадоў – і ў пасёлку з’яўляліся новыя гаспадары…
Першыя дамы і першыя гаспадары ў іх з’явіліся недзе ў 1855-58 гадах, апошнія сыйшлі ў 1900-1910 гадах. Дамы ці, тое, што засталося ад іх, стаялі, сырэлі, моклі, зарасталі, пакуль у жыхароў Лангенштайна не ўзнікла ідэя “ажывіць” іх, пачысціць, падрамантаваць, “засяліць” старой, якая некалі была, мэбляй, і паказваць людзям. Працы ў аматараў шмат, усё яшчэ наперадзе, але гэта і цікава, і патрэбна, і ім для памяці, і тым, хто прыязджае і будзе прыязджаць.
У лесе, у некалькіх кіламетрах ад Лангенштайна, у канцы вайны раскінуўся канцлагер – сорак чацвёрты год. Сюды звозілі вязняў з Бухенвальда і іншых месцаў, на якія наступалі савецкія войскі і войскі антыгітлераўскіх саюзнікаў. І хоць ужо 1944 год, вязняў прывозілі, будавалі баракі, сялілі і расстрэльвалі. Усяго ў некалькіх магілах пахавана (закапана) больш за 4600 чалавек – яўрэі, французы датчане, савецкія – людзі розных нацыянальнасцяў, розных верапалажэнняў. Фашысцкая машына працавала да канца. Красавік 1945 года, нямецкія арміі разгромлены, праз пару тыдняў будзе падпісаны пакт аб капітуляцыі, а тут – канец красавіка – працягваюць расстрэльваць людзей.
Цяпер тут зроблена нешта накшталт мемарыяла, павешаны знакі, не косіцца лужок, растуць сосны і елкі, і дубы, якія памятаюць і тыя гады, і тых людзей, якіх прывозілі сюды, каб яны адсюль ніколі не знайшлі дарогі дамоў.
Мы абыходзілі тэрыторыю лагера і ўбачылі рыжаватага зайца, ён пасвіўся на лужку, а ўбачыўшы нас, плетануў у лес. Жыццё ідзе сваім ходам.
Хадзілі ў горы. Даехалі да Ільзенбурга, гарадок на 10 000 чалавек, паставілі машыну на стаянку і пайшлі ўздоўж ракі Ільзы, каб дабрацца да скалы Ільзы з крыжам на самым версе. Некалі, у 1007 годзе, там, на мяжы адвесных скалаў, была пабудаваная крэпасць для абароны ад ворагаў. Крэпасць праз сто гадоў усё-такі развалілі. Але засталася дарога да гэтай скалы і легенда пра прынцэсу Ільзу, якая жыла на вяршыне і спускалася, каб пакупацца ў горнай вадзе ракі і прывабіць мясцовых юнакоў. Легенду некалі, у 1820-х гадах, пачуў Генрых Гейнэ, ён нейкі час жыў тут і падарожнічаў па берагах Ільзы, запісаў легенду. Цяпер на беразе ракі ёсць пешаходная дарожка, якая так і завецца – сцяжынка Гейнэ. Сцяжына прыгожая, горна-няроўная, каменная, пад нагамі, збоку, навісаюць скалы, парослыя букам і елкамі, а ўнізе нясецца, пеніцца, рвецца, вечна шукае сваю дарогу, неўтаймоўная Ільза, якую спрабуюць перагарадзіць упалыя магутныя дрэвы.
Калі паглядзець знізу, скала здаецца зусім блізка, ледзь не над самай галавой, а нам, каб да яе дабрацца і “памацаць” чорны жалезны крыж, пастаўлены ў 1814 годзе, а заадно і пасядзець на лаўцы і з’есці па бутэрбродзе і вярнуцца назад, давялося прайсці ледзь не пятнаццаць кіламетраў. Скала невысокая, 474 метры над узроўнем мора, і 150 метраў над ракой, але дарога туды і назад, хаця гэта круг пад ёй і ўгору-угору, забірае не толькі час, але і сілы.
Дні перад каталіцкай пяцідзясятніцай (троіцай). Пяць кірх праводзяць розныя мерапрыемствы, прысвечаныя гэтай вельмі важнай для вернікаў падзеі, падрыхтавалі канцэрты. Кожная свой, і ва ўсіх розныя. І ва ўсіх поўныя залы людзей.
Едзем у Лаўтэнталь – невялічкі ні то гарадок, ні то вёска ў падножжы адвеснай, як адсечанай, гары і проста ў гару ўваход – тунэль. Некалі гэта быў уваход у шахту, у якой здабывалі срэбра, свінец, цынк, і цягнулася гэта вякамі. Недзе пачынаючы з чатырнаццатага, спачатку з кіркай і ломам, пасля з адбойным малатком. Пад канец шахцёраў вазілі ў шахту на міні-паравозіку ў летніх вагончыках-клетках, дзе можна было памясціцца, толькі прыціснуўшыся адзін да аднаго. Працавалі мужчыны, працавалі жанчыны, працавалі дзеці з дванаццаці гадоў. Больш за ўсё атрымлівалі інжынеры – 2-3 талеры, майстры – 1 талер, далей ішлі здабытчыкі – да 80 грошаў жанчыны, што працавалі са здабытай пародай, зараблялі грошы ад аднаго і вышэй. Максімальнае жыццё здабытчыкаў абмяжоўвалася 35-38 гадамі: пыл, грукат, свінец… Шахта даўно не працуе, стала нечым накшталт музея, месцам экскурсій для турыстаў – нешта расказваюць, нешта паказваюць, даюць шахцёрскія шлемы, грузяць у вагончыкі цягнічка, нібы тых шахцёраў, вязуць на гару, зноў расказваюць, паказваюць. І тут, у глыбі зямлі, дзе тэмпература і зімой, і летам +12, дзе навісаюць, абступаюць, заціскаюць скалы – каменне, дзе нават цяпер, пры вентыляцыі, даволі няпроста дыхаць, пачынаеш разумець, якой цаной давалася тое срэбра і якая цана была чалавеку і чалавечаму жыццю. Наш экскурсавод, ён жа машыніст паравозіка, вясёлы мужчына гадоў пад сорак з прыгожай шырокай барадой, сказаў, што і яго дзед, і дзедаў дзед працавалі на гэтай “Лаутэнталь-глюк”(“шчаслівая гучная даліна”), і вось ён тут працуе. У гары знайшлі цынк, шукаюць далей, можа, шахта яшчэ “задыміць”, дасць яшчэ агню людзям.
Паездка ў Вернігеродэ (35 тысяч чалавек), адтуль на паравозіку па вузкакалейцы на Брокэн3 (1142м), назад у Вернігеродэ і на двайным аўтобусе ў замак-музей Вернігеродэ…
Вернігеродэ – невялікі гарадок, некалі быў ва ўсходняй Германіі, цяпер – проста ў Германіі – зялёны, чысты, забудаваны. Ад яго з чыгуначнага вакзала па вузкакалейцы (60 сантыметраў між рэйкамі) невялікі паравозік, вугальны з топкай, вадой і дымам павёз восем вагончыкаў з людзьмі, сярод якіх і мы – Вера, Хельмут і я, угару на Брокэн, на вяршыні якой высокая антэна і некалькі дамоў. Пры ясным надвор’і адсюль відно наваколле на 100 кіламетраў, але такім тут надвор’е бывае вельмі рэдка. Зіма са снегам – паўгода, лёд на вяршыні – 3-4 месяцы, то хмары, то туманы.
“Чу-чух-чу-чух!” – пыхкае дымам паравозік, аббягаючы гару і падымаючыся вышэй і вышэй. Лес – букі, елкі, бярозы, з аднаго боку спускаюцца, з другога падымаюцца. Глядзіш уніз – і страшнавата, падціскае ў грудзях. А там на невялікіх лапіках чарніцы і буякі. Чым вышэй – усё болей зламаных, вывернутых з карэннем дрэваў, перш за ўсё елак. Яны тут і не надта высокія, пакручаныя ветрам і бураломамі, а пад самы верх і зусім голыя, сухія.
Антэну ўзвялі недзе ў шасцідзясятыя гады савецкія салдаты і не толькі для таго, каб “праслухоўваць месяц”. Побач праходзіла мяжа паміж Германіямі. У Брокэне былі савецкія вайскоўцы, яны і будавалі, нешта глядзелі, некага слухалі. За мяжой была амерыканская зона. Цяпер у адным з дамоў створаны музей – пра Брокэн з даўніх часоў па сённяшні дзень, пра яго насельнікаў – і ранейшых, і цяперашніх. Некалі тут пабываў нават Гётэ. З гары бяруць пачатак некалькі рэк, сярод якіх і Ільза, на ёй Ільзенбург.
І зноў “чу-чух”, зноў Вернігеродэ, і на аўтобусіку на два аддзяленні едзем у замак Вернігеродэ. Замак высока на гары, сярод лесу, пабудаваны ў адзінаццатым стагоддзі як крэпасць, вытрымаў некалькі перабудоў і стаў рэзідэнцыяй і месцам жыцця графа зямель Вернігеродэ. Цяпер гэта музей з багацейшай экспазіцыяй даўнейшага жыцця, быту заможнага люду гэтай Германіі. Пры музеі ёсць рэстаран і ўсё іншае неабходнае, каб людзі, якія прыехалі, маглі не толькі прайсціся па залах-пакоях велічнага, высознага, ускінутага вострымі шпілямі ў неба 5-6 павярховага збудавання-тварэння, са сваімі некалі непрыступнымі сценамі і дваром, далучыцца да шматвекавой гісторыі народа, а і папросту паабедаць, адпачыць.
Перад паваротам ракі Ільзы на раўнейшыя і сушэйшыя мясціны перад Ільзенбургам, стаіць драўляны ўказальнік, абкладзены камянямі: там дарога, там горад, там горы… І задумалі Вера і Хельмут праехаць туды, куды паказвае стрэлка, – у горы. Праехалі некалькі кіламетраў, спыніліся. Блізкая восень, асыпаецца лісце – барвовае, сухое, бук шчодра дзеліцца ім. А сярод гэтага лісця і пад ім – баравічкі і маленькія, і большыя, але ўсе чыстыя, здаровыя, і чым далей – іх усё болей, быццам тут нікога ніколі не было, і грыбы чакалі, калі па іх прыедуць Вера і Хельмут. Мы не прывыклі мераць баравікі кілаграмамі, болей штукамі, але Вера і Хельмут набралі іх аж 17 кілаграмаў! Сямнаццаць кілаграмаў… І нечакана падумалася: можа, Ільза спускалася з гары не толькі, каб пакупацца ў горнай вадзе, а і пашукаць баравікоў?..
Валерыя Кустава. №69
У маёй краіне вайна
Вершы з новай кнігі “Калыханка для Бога”
ЦІ ПРЫЙДУЦЬ ЯНЫ ЗА ТАБОЙ… Быў шанец сысці
з крывёю
меншай…
Не выпала. Вайна забірае найлепшых. Б’е ў дыхала іх. Ці прыйдуць яны за табой, хлопчык мой… мілы мой. Як іх трымае зямля, дзяўчынка мая… мілая. І гэта ўжо ненармальна, калі ты мне снішся штоночы. Было б ідэальна сустрэцца жывымі аднойчы. Бог і любоў з табою. Шанец утоплены ў Леце. Сумна, трывожна да болю у беларускім свеце. Ці прыйдуць яны за табой, хлопчык мой… мілы мой. Як іх трымае зямля, дзяўчынка мая… мілая. * * * Гарачыя вочы начы. І снег папялее за вокнамі. Ты снамі прыходзіш. Маўчыш. Рыпіш расхістанымі кроквамі. Я чую, як шчэць расце на шчоках тваіх запалых. І сэрца маё, як твой цень, блукае пралётам Купалы. Размеле ў далонях жарству Бог, Беларусі народжаны. Будзе Раством улагоджаны той, хто паверыць Раству. 6-7 студзеня 2011, ноч ГЕНЕРАЛЫ МАЁЙ КРАІНЫ Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры палявыя мне дораць кветкі, як падлеткі. Доўгія маналогі дадому, як праводзяць, яны прамаўляюць. І рукамі махаюць. І каюцца. І клянуць тых, хто ім прастаўляе. А калі настае час рушыць, то чаму – у снягах і крыках – разбягаюцца ў розных кірунках? Генералы маёй краіны, мне абрыдла. Абдыміце мяне сцягамі, заматайце марлямі ў крові. За мае зялёныя вочы, за мае прыгожыя бровы, за густыя мае валасы... Будзьце мужнымі, мае псы. Ну, падайце свае галасы! Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры – па магілах, па турмах, па... хатах. І апошняе ўсё часцей. Забыцця вас чакае расплата. Каб пасля на аглухлых адрынах разам піць-сумаваць па стратах. Вінаваціць пры браце брата. Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры... Дзе вы, дзе вы, дзе вашы мундзіры, генералы маёй краіны?.. У МАЁЙ КРАІНЕ ВАЙНА У маёй краіне вайна. Кроў на душах, кроў на снягах. І балюча нават у снах. Ад таго і сноў больш няма. У маёй краіне вайна. З ночы і ажно давідна. І ніяк несыйдзе зіма, і ніяк не пачнецца вясна, бо ў маёй краіне вайна. Гэткіх зімаў не помніць ніхто. Не было шчэ жалезнай зімы. Каб сняжынкі лавілі ў сіло. Каб, як турмы, стаялі дамы. І на голы лес гром упаў. Быць бядзе, браце, быць бядзе. Той хто шчасця свайго не знаў, той чужое сабе ўкрадзе. Пасярод краіны сцяна, за сцяною з табою мы – пілігрымы тае вайны – прычакаем канец зімы. САТ’ЯГРАХА (канцэпцыя негвалтоўнага супраціву) Дар’ і Каткоўскай Дружа, калі ты вырасцеш, цябе ляснуць аб ходнік, будзь ты дзяўчынка ці хлопчык цябе абавязкова ляснуць. аб ходнік. Магчыма, з разбегу, з усёй дурноты, якую яны назавуць законам, цябе ляснуць аб ходнік, помні. Калі ты адчуеш – што кроў на вуснах, калі пабачыш – у вачох пацямнела, калі цябе страх агорне, помні, цябе папярэджвалі: не паводле права – паводле закону, цябе абавязкова ляснуць аб ходнік. І калі ты будзеш ляжаць у крыві і брудзе, і цябе будуць мінаць незнаёмыя чужыя і знаёмыя чужыя людзі, на цябе падзьме the wind of change (вецер пераменаў? – не паверыш ты і напоўніш ім грудзі). Ён уздыме тваю чупрыну, ён уздыме сцягі і харугвы, ён уздыме моўчкі на прэнгу – яго уздыме. А пакуль – свята трывае, мы будзем расхістваць цвердзь, мы будзем расхістваць свет, як круты Чэ, як святы Z. Свабода альбо смерць – мы будзем расхістваць. We will we will rock you we will we will сlap Будзем, будзем хлопаць, мы пакінем след. Дружа, мярзоты большае, але большае, большае й згоды. Вачыма маўчыць праўда, авацыі ладзіць свабода. І будзе заслона. І воплескі ў залі. А мы папярэджвалі, а мы – ха! – казалі. А мы ведалі, што толькі тыя, каго будуць біць у сэрцы і біць па твары, здолеюць узняцца і здзейсніць свае мары. * * * гэтым чорным часам, калі сэрца ў чаканні марудзіць, але яшчэ баліць, карціць маўчаць, ды мушу гаварыць, пішу да цябе... прашу цябе: калі ласка, вярніся... вярніся – і будзь жывы! застанься альбо зрабіся іншым – больш жорсткім ці больш балючым. толькі вярніся, чуеш? толькі вярніся... малюся. САДА ЭНД МАЗА-ЛЭНД (на шляху да Стакгольмскага сіндрому) У мяне з Краінай кантакт. Мы рухаемся у такт. Я люблю яе, а яна мяне – мае. Дыхаю толькі я. А яна – нямая. Неяк так. Хто такое стрымае? Бо краіна мая падсела на чужое брыдкае цела – да таго, хто гідуе ўлонне, з якога калісьці героі выходзілі. Цяперака роем з крывёю выходзяць вырадкі. Мае радкі не вартыя імшы. Толькі шашы. Прабач мяне, прабач, мая дарагая, радзіма мая крывая, каравая мая, любая, касавурая. Любая на тваім месцы магла быць. Але з табою жыць. Што тут варажыць. Забраць цябе, забраць да сябе ў сэрца. І звесці, як неба, з сабой. У іншы лад, у іншы крой. Не дай за цябе памерці. Не дай, каб гэтыя чэрці распачалі забой. Да якога прасіць Аладзіна, Джына, Джа альбо іншага Гуру?.. Ды прасіць я ўсё ж такі буду. І прашу я адно-адзіна: вярні мне жывой Радзіму, калі згвалтуеш яе ты да нематы. дазволены дзень волі дазволены дзень волі нешта у ім не тое ідзеш у калоне як з перапою паветра замнога але не хапае ты знаеш дарогу ўдыхаеш выходны і нават нядзеля паветра ў дажджы і снезе а ты на вуліцы недзе і верыш што гэта дзеля... * хтосьці ідзе да лора хтосьці да дзеўкі волі а хтосьці бярэ малога ці жонку на дзень волі а потым кавярня з сябрамі ты цэдзіш размову і каву і цешышся: не забралі нястрашнае нейкае свята дазволены дзень волі – нiбыта надзея ў законе 25 сакавіка 2012 САМЫ КАРОТКI БЕЛАРУСКI РАМАН Кахала яна двух мужчынаў: адзiн быў неўязны ў Беларусь, другi – з Беларусi. Але аднойчы дзяржава вырашыла, якога грамадзянства будуць яе дзецi – i не падоўжыла вiзу.
Вершы з новай кнігі “Калыханка для Бога”
ЦІ ПРЫЙДУЦЬ ЯНЫ ЗА ТАБОЙ… Быў шанец сысці
з крывёю
меншай…
Не выпала. Вайна забірае найлепшых. Б’е ў дыхала іх. Ці прыйдуць яны за табой, хлопчык мой… мілы мой. Як іх трымае зямля, дзяўчынка мая… мілая. І гэта ўжо ненармальна, калі ты мне снішся штоночы. Было б ідэальна сустрэцца жывымі аднойчы. Бог і любоў з табою. Шанец утоплены ў Леце. Сумна, трывожна да болю у беларускім свеце. Ці прыйдуць яны за табой, хлопчык мой… мілы мой. Як іх трымае зямля, дзяўчынка мая… мілая. * * * Гарачыя вочы начы. І снег папялее за вокнамі. Ты снамі прыходзіш. Маўчыш. Рыпіш расхістанымі кроквамі. Я чую, як шчэць расце на шчоках тваіх запалых. І сэрца маё, як твой цень, блукае пралётам Купалы. Размеле ў далонях жарству Бог, Беларусі народжаны. Будзе Раством улагоджаны той, хто паверыць Раству. 6-7 студзеня 2011, ноч ГЕНЕРАЛЫ МАЁЙ КРАІНЫ Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры палявыя мне дораць кветкі, як падлеткі. Доўгія маналогі дадому, як праводзяць, яны прамаўляюць. І рукамі махаюць. І каюцца. І клянуць тых, хто ім прастаўляе. А калі настае час рушыць, то чаму – у снягах і крыках – разбягаюцца ў розных кірунках? Генералы маёй краіны, мне абрыдла. Абдыміце мяне сцягамі, заматайце марлямі ў крові. За мае зялёныя вочы, за мае прыгожыя бровы, за густыя мае валасы... Будзьце мужнымі, мае псы. Ну, падайце свае галасы! Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры – па магілах, па турмах, па... хатах. І апошняе ўсё часцей. Забыцця вас чакае расплата. Каб пасля на аглухлых адрынах разам піць-сумаваць па стратах. Вінаваціць пры браце брата. Генералы маёй краіны, героі мае, камандзіры... Дзе вы, дзе вы, дзе вашы мундзіры, генералы маёй краіны?.. У МАЁЙ КРАІНЕ ВАЙНА У маёй краіне вайна. Кроў на душах, кроў на снягах. І балюча нават у снах. Ад таго і сноў больш няма. У маёй краіне вайна. З ночы і ажно давідна. І ніяк несыйдзе зіма, і ніяк не пачнецца вясна, бо ў маёй краіне вайна. Гэткіх зімаў не помніць ніхто. Не было шчэ жалезнай зімы. Каб сняжынкі лавілі ў сіло. Каб, як турмы, стаялі дамы. І на голы лес гром упаў. Быць бядзе, браце, быць бядзе. Той хто шчасця свайго не знаў, той чужое сабе ўкрадзе. Пасярод краіны сцяна, за сцяною з табою мы – пілігрымы тае вайны – прычакаем канец зімы. САТ’ЯГРАХА (канцэпцыя негвалтоўнага супраціву) Дар’ і Каткоўскай Дружа, калі ты вырасцеш, цябе ляснуць аб ходнік, будзь ты дзяўчынка ці хлопчык цябе абавязкова ляснуць. аб ходнік. Магчыма, з разбегу, з усёй дурноты, якую яны назавуць законам, цябе ляснуць аб ходнік, помні. Калі ты адчуеш – што кроў на вуснах, калі пабачыш – у вачох пацямнела, калі цябе страх агорне, помні, цябе папярэджвалі: не паводле права – паводле закону, цябе абавязкова ляснуць аб ходнік. І калі ты будзеш ляжаць у крыві і брудзе, і цябе будуць мінаць незнаёмыя чужыя і знаёмыя чужыя людзі, на цябе падзьме the wind of change (вецер пераменаў? – не паверыш ты і напоўніш ім грудзі). Ён уздыме тваю чупрыну, ён уздыме сцягі і харугвы, ён уздыме моўчкі на прэнгу – яго уздыме. А пакуль – свята трывае, мы будзем расхістваць цвердзь, мы будзем расхістваць свет, як круты Чэ, як святы Z. Свабода альбо смерць – мы будзем расхістваць. We will we will rock you we will we will сlap Будзем, будзем хлопаць, мы пакінем след. Дружа, мярзоты большае, але большае, большае й згоды. Вачыма маўчыць праўда, авацыі ладзіць свабода. І будзе заслона. І воплескі ў залі. А мы папярэджвалі, а мы – ха! – казалі. А мы ведалі, што толькі тыя, каго будуць біць у сэрцы і біць па твары, здолеюць узняцца і здзейсніць свае мары. * * * гэтым чорным часам, калі сэрца ў чаканні марудзіць, але яшчэ баліць, карціць маўчаць, ды мушу гаварыць, пішу да цябе... прашу цябе: калі ласка, вярніся... вярніся – і будзь жывы! застанься альбо зрабіся іншым – больш жорсткім ці больш балючым. толькі вярніся, чуеш? толькі вярніся... малюся. САДА ЭНД МАЗА-ЛЭНД (на шляху да Стакгольмскага сіндрому) У мяне з Краінай кантакт. Мы рухаемся у такт. Я люблю яе, а яна мяне – мае. Дыхаю толькі я. А яна – нямая. Неяк так. Хто такое стрымае? Бо краіна мая падсела на чужое брыдкае цела – да таго, хто гідуе ўлонне, з якога калісьці героі выходзілі. Цяперака роем з крывёю выходзяць вырадкі. Мае радкі не вартыя імшы. Толькі шашы. Прабач мяне, прабач, мая дарагая, радзіма мая крывая, каравая мая, любая, касавурая. Любая на тваім месцы магла быць. Але з табою жыць. Што тут варажыць. Забраць цябе, забраць да сябе ў сэрца. І звесці, як неба, з сабой. У іншы лад, у іншы крой. Не дай за цябе памерці. Не дай, каб гэтыя чэрці распачалі забой. Да якога прасіць Аладзіна, Джына, Джа альбо іншага Гуру?.. Ды прасіць я ўсё ж такі буду. І прашу я адно-адзіна: вярні мне жывой Радзіму, калі згвалтуеш яе ты да нематы. дазволены дзень волі дазволены дзень волі нешта у ім не тое ідзеш у калоне як з перапою паветра замнога але не хапае ты знаеш дарогу ўдыхаеш выходны і нават нядзеля паветра ў дажджы і снезе а ты на вуліцы недзе і верыш што гэта дзеля... * хтосьці ідзе да лора хтосьці да дзеўкі волі а хтосьці бярэ малога ці жонку на дзень волі а потым кавярня з сябрамі ты цэдзіш размову і каву і цешышся: не забралі нястрашнае нейкае свята дазволены дзень волі – нiбыта надзея ў законе 25 сакавіка 2012 САМЫ КАРОТКI БЕЛАРУСКI РАМАН Кахала яна двух мужчынаў: адзiн быў неўязны ў Беларусь, другi – з Беларусi. Але аднойчы дзяржава вырашыла, якога грамадзянства будуць яе дзецi – i не падоўжыла вiзу.
Павел Ляхновіч (№68)
З нататніка “серыйнага забойцы”. Зацемкі
Сезон пачаўся
Інтэрнэт познюю вясну абяцае. Сапраўды, мінулымі гадамі на разлівах насупраць Пінска апошнім тыднем лютага сотні гусей сядзелі, а сёлета ў сакавіку яшчэ мароз і снег. І разлівы напалову пад лёдам. Вада чорная, крыгі белыя. Ніколі вясна не прыходзіць гэткая ж, як летась.
Паляўнічыя – не ўсе, толькі “гусятнікі” – хвалююцца, набоі з буйным шротам робяць, пуцёўкі набываюць. Не церпіцца. Хутчэй бы сезон дазволілі.
Марознай ранічкай, зацемна яшчэ, да абалоні Стыры пад’ехалі. Замаскаваліся за дамбай на краі поля. За сцяной трыснягу, на разліве – гусіны гоман. Дзве крыжанкі крыламі празвінелі. “Кр-р-р-р-у-у!” – Журавы. Магутна і прыгожа, як арган. Яшчэ чаплі пару разоў крыкнулі. Па полі заяц пратрусіў, у хмызы ля канавы палез. На днёўку.
Гусі на світанку павінны карміцца ляцець. А замест гусей снег паваліў. І як закруціла! Гэта цыклон “Хаўер” да Беларусі дапяў.
З разліваў, манеўруючы між крыгаў, двое на надзіманцы прыплылі. Гусіны гоман – гэта яны электронны вабік уключалі. Няма гусей.
Але ж і “Хаўер”! Узімку такога не было.
Мы ўсё роўна шчаслівыя – сезон пачаўся.
Белыя ледаколы
Уначы мароз закаваў ваду на лугах. Рэчышча Прыпяці чыстае, а разлівы пад лёдам. Падняўся на світанку, пайшоў да хутара Рафаловічы, ён ў двух кіламетрах ад Пінска, на беразе, паміж Прыпяццю і шашой. Учора насупраць Рафаловічаў двух шыпуноў бачыў.
На месцы мае знаёмцы! Цяжкія птушкі, мажныя. Залазяць на лёд і ламаюць. Такім чынам маленькую палонку захавалі. На рэчышчы не пакормішся, глыбока, а тут перакульваюцца, галовы пад ваду, нешта ж там есці знаходзяць, ледаколы!
Першыя гусі
Сонечна. Раніцою было мінус трынаццаць, а ў поўдзень з дахаў пацякло. Паехалі на разведку.
За трыста метраў ад дарогі, уздоўж канавы на белым снезе – здаецца, зусім чорныя – гусі. Я лічыў, лічыў, далічыў да васьмідзесяці і кінуў. Вочы ад белага і ад сонца заплакалі.
Генадзь, не адрываючыся ад бінокля, шэпча сцішаным голасам:
– Гусі! Гусі!
І не заўважае, што шэпча.
Беларусь – маленькая?
Сакавік ужо праз палову пераваліў, у Пінску ручаі звіняць, Піна і Прыпяць ад лёду ачысціліся. Шпакі, кнігаўкі, чаплі прыляцелі. І тут давялося на пару гадзінаў у Полацак з’ездзіць. На Дзвіне – лёд, і на лёдзе рыбакі над лункамі схіліліся. І вясной зусім не пахне. Хто сказаў, што Беларусь – маленькая?
Адрэналін
Сядзім у снежным акопе, апранутыя ў белае. Вясна такая, што па-зімоваму даводзіцца апранацца. Перад намі на белым полі – гусіныя профілі з фанеры. Сам выразаў, сам размалёўваў. Невядома, як іх сапраўдныя гусі ўспрымаюць, а паляўнічыя пару разоў да маіх “дурылак” паўзлі. От я тады павесяліўся!
Ужо чатыры гадзіны сядзім, а гусі не лятуць. Мне сумна, і я забаўляюся – дзьму ў дудачкі-вабікі, выдзімаю гусіныя галасы. “Гак-гак-гак!” – гэта шэрая гусь. Вабік драўляны, мне яго сябра падараваў. “Кг-г-і-і, га-га-га” – гуменнік, вабік у краме набыў. Доўга выбіраў, ажно крамнік ужо нервавацца пачаў. Неблагі, здаецца, выбраў. А вось гэты, з латуннай гільзы, на белалобага – сам змайстраваў. Ён мне больш за астатнія падабаецца – “Вуль-вуль! Вуль-вуль! Вуль-вуль-вуль!”
“Гак-гак-гак!” – гэта не я, гэта гусак. Напарнік у акопе прысеў, шыпіць на мяне. Кручу галавою, і вось: самотнік панізу сцелецца. Лапы-“шасі” выпусціў, садзіцца будзе. Выцэльваю, страляю – гусь кідаецца ўбок, назад! – зноў выцэльваю, страляю – паляцеў! Эх, мазіла!
– Чаму ты не страляў? – пытаюся ў Генадзя.
– Дык ты ж узмаліўся: “Генік! Генік! Я – першы! Я – першы!” Ды так жаласна!
А я не памятаю…
На разліве
Падняліся рана-рана. Ехалі праз туман. Яго, здаецца, можна мацаць – такі густы. Алесь, кіроўца, галаву ў вакно высоўваў, быццам так яму лепей відно. У Фядорах егера забралі, а ён нам з Алесем падсадных качак даў. У маленькіх кошыках з дзверкамі.
За Фядорамі кіламетры са два дамбай ехалі, потым пехатой ішлі. Світае, і туман яшчэ гусцейшы здаецца. На чорнага бусла наткнуліся. Узмахнуў крыламі і растаў, як прывід.
Бярэзнік міналі, пад кожнай бярозай пластыкавыя бутэлькі. Калгас бярозавік нарыхтоўвае. Большасць бутэлек ужо поўныя, і сок на зямлю цячэ. Напіліся. Нічога асаблівага, вада і вада. Можа, саладкаватая крыху. Вось каб мёду дадаць ды вытрымаць колькі дзён… Боскі напой атрымліваецца.
Разліў, і навокал кусты. Шалаш ля вады. Я застаўся, Алесь з егерам далей пайшлі.
Качку з кошыка на ваду высадзіў. У падсадной ужо шнур за нагу прывязаны, за “нагаўку” – скураную пятлю. Другі канец шнура я за палку прывязаў і палку ў дно разліва ўткнуў.
Сяджу ў шалашы на раскладным зэдліку, слухаю. “Та-а-к! Та-а-к! Та-а-к! Та-а-к!” – безупынна крычыць падсадная сіплаватым голасам. Гэта “квачка”. Качарам сігналіць – “Тут я! Тут я!” “Фі-фі-фі-фі…Сві-й-у-у! Сві-й-у-у!” – свіязі праляцелі. На маю падсадную не зрэагавалі. І добра. Апошнія гады вясною толькі на крыжня дазволена паляваць, астатнія качкі пад забаронай.
“Луп-п-луп-п-луп-п-шух-шух-шух-шух-х…” – лебядзь недзе недалёка па вадзе разганяецца і ўзлятае.
“Ляп-ляп-ляп-ляп-ляп-ляп-ляп!...” – бусел дзюбай трашчыць. Чамусьці ў кніжках гэты сухі пошчак “клёкатам” часта называюць. Ніякі не клёкат, стук дробны.
“І-і-г-гі-і! І-і-г-гі-і” – жаласна. Гэта кнігаўка.
Падсадная крычаць перастала, натапырылася, галавою круціць. “Плюх-плюх-плюх… – крокі па вадзе. – Плюх… Плюх… Плюх…” Каго гэта носіць? Хто паляваць перашкаджае?
Ого! Бачу ў прасветах паміж галінкамі шалаша – лось з-за хмызоў выйшаў. Вада яму ледзьве да сярэдзіны галёнкі дастае. Пройдзе пару крокаў, спыніцца. Вушамі стрыжэ, слухае, прынюхваецца. Ай, як шкада, што фотаапарат сёння забыўся ўзяць! Ужо зусім светла. І туман знік. За ласём неба на даляглядзе залацістае, вось-вось сонца ўстане. Хвацкія маглі б здымкі быць!
За спінаю недзе недалёка цецярук забалбатаў.
Гусі загаманілі. Высока ідуць. Вялізны клін, штук мо пяцьдзясят-семдзесят. Апошнія. Валавы пралёт тыдні два таму адбыўся, усё неба ў гусях было.
“Та-а-к! Та-а-к!” – крычыць мая качка. “Бу-бу-бу-бу…” – глуха балбоча цецярук. “Цок! Цок!” – металічна азываецца ў трыснягу чаротніца. “Та-а-та-та-та-та!” – раптам мяняе мелодыю падсадная. – “Та-а-та-та-та-та!”. Гэта “асад”, недзе качара паблізу заўважыла...
“Ж-ж-ж! Ж-ж-ж! Ж-ж-ж!” – ціхае “жваканне”. Крыжань! Праз шчыліны ў шалашовай сцяне шукаю яго на фоне блакіту. Кружыць наводдаль. “Та-а-та-та-та-та!” – надрываецца падсадная. “Ж-ж-ж! Ж-ж-ж! Ж-ж-ж!” – адказвае качар. Хутка да яго далучаецца другі. Што ж вы не ляціце да распаленай жарсцю падсадной? Яна ажно крыламі па вадзе б’е! Што круціцеся на адлегласці?
“Тах!” – гучыць далекавата стрэл. Потым яшчэ – “Тах!” – і кавалеры знікаюць. Другі стрэл – значыць, дабівалі падранка. Алесь, ці егер ужо з трафеем. Мне зайздрасна. Ну што за качары? Чаму не кідаюцца навыперадкі да маёй падсадной?
У тым баку, куды пайшлі Алесь з егерам, зрэдку гучаць стрэлы. Час палявання няўмольна падыходзіць да канца.
Усё. Выбіраюся з шалаша, падцягваю за шнур падсадную. Яна крычыць і спалохана б’ецца. Заціхае толькі ў кошыку.
За сотню метраў ад майго шалаша чалавек рэжа лазу. А каб ты здаровы быў!
Качары не пацярпелі
Світае. Тут, у абалоне Піны ўлетку калгасныя палеткі, а цяпер усё заліта вадою. Хоць Піну і заціснулі з абодвух берагоў дамбамі, вясеннія высокія воды амаль штогод знаходзяць сабе шчыліну.
Сяджу ля ўрэзу вады, абкружыўшыся камуфляжнай сеткай, развешанай на палках-крывулях. Мая схованка недарэчна выдзяляецца на голым беразе разліву, але я спадзяюся, што качкі усё ж прымуць яе за куст ракіты.
На вадзе плаваюць дзясятак качыных муляжоў. Прамысловай вытворчасці пластыкавыя “крыжанкі”(вельмі падобныя да сапраўдных), гумовыя “чыркі” (зусім не падобныя, хоць таксама фабрычныя), і “ныркі” з пенапласту. Пенапластавыя я сам змайстраваў зімовымі вечарамі. Пару вёснаў ужо, як на ўсіх качак, апрача крыжняў, паляваць забаранілі, але я па-ранейшаму выстаўляю на ваду ўвесь свой “пташнік” – не зашкодзіць.
За спінаю, на ўсходзе высозная труба пінскай ТЭЦ. Неба за трубою чырвонае. Зараз сонца выкаціцца. Каб не сляпіла, сеў тварам на захад. Перада мною цэлае возера. З вады тарчаць роўныя лініі хмызоў. Яны растуць уздоўж меліярацыйных канаваў. Канавы цалкам пад вадою, і толькі хмызы іх выдаюць.
Бліжэй да Піны, там дзе нябачная зараз старыца – сцяна трыснягу. За трыснягом крычаць металічнымі галасамі і ляпаюць крыламі па вадзе лысухі.
Радасна мне! Люблю слухаць вясну. За Пінай у хвойніку вяхір бурчыць страшным голасам. У небе чароды свіязяў свішчуць. З трэскам чыркі-траскункі носяцца за самкай. Штук, можа, дзесяць за адной. Кнігаўкі канькаюць. Груган спявае. Ягоны спеў крыштальна-пяшчотны, як звон вясенняга ручая пад лёдам, як удар струменьчыка віна па сценцы крышталёвага келіха. І адначасова пілатажныя фігуры – на спіну перакульваецца, і так ляціць некалькі секундаў – дагары нагамі.
Жабы на розныя галасы крумкочуць. Ёсць такія, што як пеўчыя птушкі ціўкаюць.
Зямлёю пахне.
Сонца ўзышло. У аддаленні – яркія белыя плямы. Бяру бінокль – лебядзі-шыпуны. Чатыры пары.
Буслы па беразе ходзяць. Відаць, пералёт з выраю цяжкі быў – брудныя, пашкамутаныя. Нічога, хутка пераліняюць, у свежае апрануцца.
Крачкі на маю схованку наляцелі. Увагі не звярнулі, значыць, працуе мая сетка-схованка, іначай бы ўбок шугануліся.
Два ўдоды у трох метрах селі. Корпаюцца ў леташняй траве, хахлы-вееры распускаюць-складаюць. Першы раз іх так блізка бачу. Незвычайныя, быццам не беларускія птахі, а аднекуль з тропікаў.
Звер па разліве ў мой бок плыве. Андатра? Бабёр? Хутка плыве, ажно хваля-“вусы” па вадзе. Выходзіць. Выдра! Удодаў як ветрам здзьмула. Ходзіць па беразе, прынюхваецца. У ваду вярнулася, нырнула.
Перыферыйным зрокам улаўліваю нешта рухомае ўгары. Гусь, шэрая! Эх, праспаў, варона! Проста над скрадком праляцела. Відаць мясцовая, бо пралёт ужо тыдні са два, як скончыўся. Яны за Прыпяццю насупраць Хойна некалькі гадоў запар гняздзяцца. Як там заказнік утварылі, людзі рэдка сталі наведвацца, так і загняздзіліся. Можа, і добра, што праспаў? Хай пладзяцца.
Нешта не лятуць да маіх падманкаў качары… Дзьму ў вабік, імітую “квачку” крыжанкі. Дзьму, раблю перапынкі, дзьму. Пераваліўшы кусты, побач падае на ваду чырок і пачынае трашчаць. Дурны, няўжо не чуеш – тут крыжняў клічуць! Патрашчаў пару хвілінаў і паляцеў.
З шумам праносяцца два качары, рэзкі паварот на крыло са зніжэннем, плюхаюцца пасярод майго пластыкава-пенапластава-гумовага статку. Трывожна круцяць галовамі і працягла свішчуць. Чырвонагаловыя чарняці. А і прыгожыя ж! Галава і шыя цаглянага колеру, тулава светла-шэрае. Але ж дазвол толькі на крыжня…
Хутка разабраліся, што да чаго – і на крыло.
Сяджу, дзьму… Ажно галава забалела. Цікава, чаму пакуль сезон на качараў не пачнецца, пакуль толькі на гусей дазволена, крыжні цэлымі табунамі амаль на галаву садзяцца, а як сезон – дык яны нібыта ведаюць? З таго ж дня знікаюць.
Метры за тры, разам з рэзкім гукам, уздымаючы фантаны, хвошчуць па вадзе стрэлы. Ускокваю. Злева-ззаду, з-за дамбы, вырастае згорбленая постаць у камуфляжы. З дубальтоўкай. Я нешта спалохана і злосна крычу, а “камуфляжнік” – відаць ад сораму – кідаецца прэч і, як крэйсер гонячы хвалю, шпарка шыбуе па разліве. Трапляе ў нябачную пад вадою яму, правальваецца па грудзі, але не спыняецца.
Збіраю муляжы. У пластыкавай “крыжанцы”, як у дзіцячай бразготцы, грыміць шрот.
Зачараваны скарб
Пакінуў зяця ў шалашы прывабліваць качараў, хай прывучаецца паляваць самастойна. З плёначным “Фотаснайперам” швэндаюся – можа, што цікавае на вочы трапіць.
Уначы было прахалодна, раса выпала. На павуцінні вадзяныя шарыкі ланцужком. Сонца ўстала, і расінкі на павуковых сетках загарэліся. І гэта ўжо не павучынне, а нібыта дыямантавае калье. Наводжу фокус – з размытым заднім планам “калье” яшчэ прыгажэйшае. Пстрыкаю затворам, мяняю вытрымкі, дыяфрагмы, пстрыкаю… Сквапнічаю. У мяне залатая ліхаманка, я ў пячоры Аладзіна. Пакуль хапае плёнкі – пстрыкаю!
…Калі плёнку праяўляў, пераблытаў фіксаж з праяўнікам. Эх!..
Ласіная сталоўка
Толькі-толькі снег сышоў. Мы з Аляксеем у вандроўку выбраліся па вясеннім лесе. Ад Вялікай Вулькі да Ізіна. Прабіраліся ляснымі дарогамі, сцежкамі, абыходзілі нізкія месцы з вадою. Фатаграфавалі пралескі, мурашоў, вавёрку, дзікоў. На павалены асіннік натрапілі. Летась ураган прайшоўся. Астатнія дрэвы вытрымалі, а асіннік лёг. Лес яшчэ празрысты, мы яго здалёк заўважылі па белых ствалах, спачатку думалі – бярозы. А гэта за зіму ласі ўсю кару з паваленых асінаў аб’елі. Начыста! Тут іхняя сталовая была. Уся зямля капытамі збіта і ласінымі “арэшкамі” ўсыпана.
Уратаваў
Мы ехалі па дамбе сярод палескіх палеткаў-“картаў”, і Віктар, самы зоркі з нас (газету чытае, паклаўшы на падлогу, а росту мае метр дзевяноста два), закрычаў, што бачыць на полі чараду гусей.
Гусіны пралёт скончыўся тыдні два таму, і мы не паверылі. А Віцька лаяўся і абзываў нас сляпымі кратамі. Прыйшлося спыніць машыну і дастаць біноклі. Сапраўды – метраў за семсот на тарфяным полі, дзе летась кукуруза расла, штук пяцьдзясят гусей. Большая частка корміцца, некаторыя спяць, заклаўшы галовы пад крыло, а чатыры па краях статку, на водшыбе, шыі выцягнулі ўгору. Варта. Але ж і зайздросны зрок у Віці! На чорным полі амаль чорных гусей заўважыць! Каб не белыя падхвосці, дык і ў бінокль не надта разгледзіш, а ён іх без оптыкі…
Поле раўнюткае, без аніводнага кусточка, па перыметры меліярацыйныя канавы. Вады ў канавах сантыметраў сорак ніжэй берагу. Мне захацелася падабрацца і гусака здабыць. Чым мацней адгаворвалі, тым больш карцела.
Прыкінуў: гусі ад бліжэйшай канавы метраў за семдзесят. Калі канавай падпаўзці, дык буйным шротам можна дастаць. Напхаў у магазін маёй “эмцэшкі” набояў з чатырма нулямі, халявы ботаў адкасаў і папоўз. Злева вада ў канаве, а я сарака сантыметрамі берага прыкрываюся.
Зямля вільготная, на першых дзесяці метрах ужо мокры і перапэцканы ў торф. Патранташ на поясе перашкаджае. Падумаў – у стрэльбе пяць набояў, навошта патранташ? – і скінуў. Як гуся здабуду, забяру.
Сярэдзіна красавіка, сонца ўжо прыпякае. Метраў праз сто скінуў хустку-бандану. Дарэмна, бо без яе пот стаў вочы заліваць. Але не вяртацца ж.
Яшчэ сотню метраў прапоўз. Далоні ў торфе, стрэльба ў торфе, пра вопратку казаў ужо. Не забіць бы торфам рулю. Выглянуў – гусей ужо без бінокля бачна. Пакінуў бінокль.
Да чаго ж цяжкі занятак – падпаўзаць! Дыханне збілася, пот градам. Спыніўся, адпачыў крыху. Назад глянуў – здаецца, паўдарогі ўжо прапоўз. Сябры мае з машыны павылазілі, ў біноклі за мной сочаць. Куртку скінуў – у мяне пад ёю кашуля колеру хакі. Можа, крыху прахалодней стане.
Як жа павольна я рухаюся! Па канаве пайсці? А што – зайду ў канаву, сагнуся, каб з-за берага не вытыркацца – так хутчэй павінна быць! І, можа, лягчэй?
Спаўзаю ў ваду і адразу чэрпаю ботамі – глыбіня ля самага берага амаль па пояс. А-а! Хай! Сагнуўшыся, брыду. Спачатку камянее, а потым пачынае балець паясніца. Чым далей, тым больш невыносна. Уяўляю сябе разведчыкам і снайперам адначасова. Я падкрадваюся за “языком”. Або мяняю пазіцыю, снайперскую “лёжку”.
На суседняй “карце” некалькі сотняў крачак. Пакуль поўз, сядзелі параўнальна ціха, поркаліся ў раллі, а як пайшоў па вадзе – гвалт паднялі. Гусі ўстрывожыліся, пазадзіралі галовы. Няўжо злятуць? Зусім няшмат засталося падбірацца. Выпаўз зноў на бераг, паляжаў нерухома. Крачкі супакоіліся крыху. Гусі зноў пасвіцца пачалі. Толькі зараз “вартаўнікоў” не чатыры, а бадай палова статку – стаяць з выцягнутымі шыямі. Папоўз.
Ну вось. Бліжэй ужо не будзе. Правяраю, ці не забіта руля зямлёю, прыўзнімаю галаву над грудамі торфу, прасоўваю стрэльбу, здымаю з засцерагальніка.
Проста перад руляй быццам пушчаны з рагаткі зрываецца і, загразаючы ў вільготным тарфяніку, мільгае белымі “штанамі” шарак. Праз лужыны, у пырсках прэ на гусей. “Га-га-га!! Ж-ж-жу-х-х!” – і праз імгненне яны недасяжныя.
Па беразе канавы мой след – быццам бервяно правалаклі. Збіраю раскіданыя рэчы. Ля машыны спаборнічаюць у дасціпнасці мае сябры. Вось за што я іх люблю, дык гэта за спагаду!
Упала-прапала
Прыехаў на Стыр. Тут увесну імчала паводка, запоўніла ўсю абалонь, а я ў гумовым камбезе, па пояс у вадзе дабіраўся да выспачкі. Хацеў там зрабіць шалаш-схованку, паляваць з яго на гусей і качараў. І згубіў нож, падарунак сяброў. Прычапіў нож да шлейкі камбеза, а яна развязалася. Пахла лазой, нераставалі шчупакі, за бліжнімі хмызамі гаманіў качыны базар – я і не заўважыў, як ён булькнуў.
Зараз тут пахне аерам і балотнай мятай, чмялі гундзяць. І трава вырасла – вышэй, чым тады вада была – па грудзі. Дзе ты што знойдзеш!
Чорны з падпалам
З Алесем, заводчыкам вельштэр’ераў, мы ішлі палявой дарогай да засідкі, збіраліся паляваць на дзікоў, а дарогу шпарка перабягаў вялізны калматы вусень. Зверху яго футра было чорнае, а ніжэй – рыжавата-карычневае. Наш цень упаў на вусеня, і ён замёр. “Глянь. – Сказаў Алесь. – У яго масць, як у вельша. Чорны чапрак з падпалам”.
Дабраслаўленне
Шаснаццатага ліпеня мы ішлі на вельбоце “Сакавік 25” з Пінска ўніз па Прыпяці, падыходзілі на вусця Стыры, а ў небе недзе над Гальцамі павольна і паважна круціўся тарнада з буслоў. Іх было – тысячы! Раскінуўшы крылы, карагодам усплывалі яны ў блакіце, пакуль не ператвараліся ў ледзьве бачныя крэсачкі. І адтуль, з вышыні, слізгалі, як з гары, у накірунку поўдня.
Уладзімер Арлоў, той самы, з тварам ляснога разбойніка, закінуўшы галаву, цікаваў за імі, і твар яго мякчэў, і на ім праступіла душа дзіцяці. Калі ўсе буслы нарэшце заслізнулі за далягляд, сказаў з уздыхам:
– А крылы ў іх не белыя… Чорнага больш. Але назва “Зямля пад чорнымі крыламі” была б як вырак. А ён дабраслаўляў…
Наша вандроўка была прысвечана памяці Караткевіча.
Лясны голас
Мы палявалі на дзікоў, і паспрачаліся з Генадзем за месца – “нумар”. Нават не, ніякай спрэчкі не было. Проста – я адчуў жаданне спрачацца.
Бабіна лета, цёпла, пад нагамі лістота грыміць, нібыта жалезны дах. Ідзем адзін за адным, я крыху ўперадзе Генадзя. Наляцеў караценькі ветрык, варухнуў дрэвы, і недзе злева ўгары скрыпнула чалавечым голасам. Тоненькім такім чалавечым голасам. Так бывае – выраслі дрэвы, шчыльна прыціснуўшыся адно да другога, і ў вецер пачынаюць церціся, і тады разносіцца скрыпенне…
…Уверсе скрыпнула, і зусім яскрава пачуліся словы: “Стань тут!” І я спыніўся, паслухаўся ляснога голасу, і пачаў разграбаць лістоту пад нагамі, ачышчаць ад іх пляцоўку, каб у час загонкі не шумнуць, пераступаючы з нагі на нагу. Тут мяне нагнаў Генадзь і, зрабіўшы ўмольны твар, папрасіў: “Пусці мяне тут стаяць… Я здалёк гэтае месца загадаў… Га? Ну пусці…” І так глядзеў на мяне, так благальна, што я адразу здаўся. Так што ніякай спрэчкі не было, гэта я дарэмна ў пачатку пра спрэчку… Хоць унутрана я быў гатовы. Але стрымаўся і пайшоў далей, і стаў на наступным, метраў праз сто.
Хто бываў на загонных паляваннях, ведае, як гэта “адрэналініста” – стаяць на стралковым нумары, слухаць, глядзець, чакаць выхаду звера і спадзявацца, што выйдзе ён абавязкова на цябе.
Далёка-далёка, ледзьве чутны, гучыць сігнал паляўнічага горна, і адразу за ім пачынаюцца крыкі загоншчыкаў. Стрэльба ў руках, слых, зрок напружаныя, гук падаючага лістка здаецца громам нябесным.
Крыкі ўсё бліжай, і тут чуеш: “Чу-чу-хх! Чу-чу-хх!” – нешта вялікае рухаецца па сухой лістоце.
І гэта такое задавальненне – пачуць рух звера, потым пабачыць ягоны цёмна-шэры, амаль чорны бок і выставіць насутрач рулю стрэльбы!..
…Я спыніўся метраў праз сто ад Генадзя, памахаў яму, дачакаўся махання ў адказ – упэўніўся, што ён ведае, дзе я стаю…
Весела крычалі загоншчыкі, весела курлыкнулі ў небе познія журавы, ім адазваўся гоманам гусіны клін. Краем вока ўбачыў я, як заварушыўся Генадзь, падняў стрэльбу і доўга стаяў так – прыклаўшыся, у драпежнай, напятай паставе. Востры, як страла.
А я быў зусім побач і зайздросціў. І ўсё яшчэ спадзяваўся.
Вясна-лета
…Зацемна яшчэ прыехалі. Прыхавалі аўто за хмызамі, нагрузіліся рознымі патрэбнымі рэчамі – фанернымі профілямі, пластыкавымі муляжамі, мешкавінай, стрэльбамі, набоямі, складнымі зэдлікамі. Ідзем на азімае поле. Ранняя вясна, гусі з выраю вяртаюцца. Зараз расставім нашыя профілі і муляжы, схаваемся за мешкавінныя шторы і будзем у дудкі-вабікі дзьмуць, гусей клікаць.
Збоку поля канава, а за канавай дзік стаіць. Цёмна яшчэ, але падпусціў метраў на дзесяць, а сам на фоне снежнай плямы – снег яшчэ не ўвесь сышоў – як на карціне. Вялізны! Мы спыніліся, і ён не вытрымаў. Вухнуў і стартануў, ажно пырскі з-пад капытоў. І знік у ранішнім змроку.
А гусі тым разам да нас не падляцелі. Не паверылі ні фанеры, ні пластыку, ні дудкам-вабікам…
***
Другая палова лета. Сяджу ля кукурузнай плантацыі на краі зжатага ўжо жытнёвага поля, чакаю выхаду дзікоў з лесу. Кожны вечар прыходзяць карміцца ў кукурузу.
Сонца за дрэвы закочваецца. Камары шалець пачынаюць.
На мне класная маскіроўка – “кікімара” з мачалы. Сядзеш ў жухлую траву ці іржышча – з трох крокаў ніхто не заўважыць!
Над Прыпяццю ў небе цёмная палоска. Перамяшчаецца, і праз хвіліну ператвараецца ў рухавы ланцужок. Чарада шэрых гусей, штук восемдзесят. Яны ўжо гадоў пяць, як у заказніку Прастыр загняздзіліся. Тут, у ланцугу, і старыя, і маладыя. Таксама карміцца лятуць.
Увесь абшар запаўняецца басістай і гартаннай гусінай гутаркай. Я забываюся пра дзікоў – нішто так не хвалюе маё сэрца, як гэты гусіны гоман.
Гусі робяць пару кругоў над “маім” іржышчам, потым ланцуг ламаецца, клубіцца, і падае проста перада мной, метрах за трыццаць. Я баюся варухнуцца, баюся дыхаць, баюся адганяць камароў – толькі б не сагнаць птахаў! Толькі б наглядзецца!
…“Гак-гак!” – і з грамавым шумам усе ў паветры.
А дзікі тым разам не выйшлі. І “кікімара” не дапамагла…
Сойчына памяць
Напярэдадні раптоўна пацяплела і два дні запар ішоў дождж. Ён змыў увесь снег, агаліў зямлю. А пасля дажджоў падмарозіла.
Мы з Рэем прайшліся ўздож Прыпяці, абшукваючы прыбярэжныя “джунглі”.
Праз некалькі гадзінаў бясплённых спробаў падняць зайца я стаміўся і прысеў на пянёк адпачыць. Сядзеў, паклаўшы стрэльбу на калені, і слухаў, як непадалёку з моцным шоргатам па мерзлай лістоце лазіць Рэй, і думаў, што хутчэй за ўсё зайцы палохаюцца ўласнага шоргату пад нагамі і таму не ляглі на днёўку ў зарасніках.
З крыкам прыляцела сойка і села побач са мной на сук. Нахіляючы галаву то так, то гэтак, з недаверам узіралася, але я не варушыўся, і сойка, відаць, вырашыла, што перад ёю бяспечны пень. Зляцела на зямлю, зноў пакрычала і пачала адрываць ад замерзлай лясной падсцілкі лісткі і адкідваць убок. А потым выцягнула з-пад лістоты жолуд, узляцела на дрэва і стала яго раздзёўбваць. Жолуд ляжаў на невялікай палянцы і побач не было дубоў. Значыць, сойка скарысталася ўласнай схованкай.
Калі хочуць падкрэсліць слабую памяць, кажуць – “курыная”. Не ведаю, як там у курэй, а сойчына мяне ўразіла.
Тым Бэртан. №68
На гэтым тыдні прапануем да Вашае ўвагі паэму Тыма Бэртана "Кашмар на Каляды", надрукаваную ў 68-м нумары "Дзеяслова".
Пераклад і прадмова Макса Шчура.
Паэма кінарэжысёра Тыма Бэртана «Кашмар на Каляды» была напісаная на пачатку 1980-х гг., калі творца працаваў аніматарам у кампаніі «Дыснэй» і нішто яшчэ не прадказвала ягонай будучай славы. У той жа час Бэртан дзеля ўласнай забавы стварыў шэраг дзіцячых вершаў, якія ўвайшлі ў кнігу «Меланхалічная смерць хлопчыка-вустрыцы ды іншыя гісторыі». Пазней, калі Бэртан «прабіўся» і стаў вядомым дзякуючы фільмам «Бітлджус», «Бэтмэн» і «Эдвард – рукі-нажніцы», на матывы ягонай паэмы быў зняты аднайменны поўнаметражны мультфільм з музыкай Дэні Элфмэна (1993), аднак Бэртан быў толькі суаўтарам новага сцэнара, у якім дадаліся іншыя персанажы і сюжэтныя лініі. Арыгінальная паэма, надрукаваная асобнай кнігай пры канцы 90-х, засталася адносна мала вядомай у параўнанні з фільмам. Тэкст з’яўляецца шмат у чым парадыйным і адсылае да папулярнага класічнага верша Клемэнта Кларка Мора (1779-1863) «Візіт святога Мікалая» (1823): першы радок верша (“Twas the night before Christmas”) абгульваецца ў назве паэмы, адтуль жа запазычаны вершаваны памер, асобныя рыфмы і цэлыя выразы. Натуральна, калядная ноч у Бэртана ператвараецца ў «кашмар на Каляды» (беларускі пераклад перайначвае назву песні «Цуд на Каляды»), а ролю святога Мікалая бярэ на сябе Ясь Шкялед (Jack Skellington – з рытмічных меркаванняў ён стаў Ясем, а не Якубам). На жаль, беларускага перакладу верша «Візіт святога Мікалая» не існуе, таму парадыйным аспектам паэмы (да якога яна, аднак, не зводзіцца) мы ў беларускай версіі ахвяруем. Англасаксонскія рэаліі (вядомыя шмат каму і ў нас) суіснуюць у перакладзе з айчыннымі: Дзяды (амерыканскі Хэлаўін) згадваюцца побач з дыкенсавым Калядным Духам, падарункі кладуць як у панчоху, так і пад ялінку, і г.д. Наколькі гэты сінтэз арганічны – меркаваць чытачу, але з увагі да міжнароднага, нават глабалізаванага характару самога свята, нам здаецца, што ў такім спалучэнні няма нічога надзвычайнага.
Вечарком у Краіне Памерлых, дзе
восень аж да касцей праймае,
на пагорку сядзеў і на месяц глядзеў
Ясь Шкялед, празваны Бабаем.
Нібы смерць, бляды, нібы струк, худы,
з кажанком замест матылька,
сумаваў ён, ажно паміраў з нуды:
“Мне абрыдла быць сейбітам вусцішных жахаў!
Па начох я ўжо досыць стагнаў і бабахаў –
зубы й вочы баляць ад такое забавы,
і ад танцаў злавесных смыляць мне суставы.
Жыць магчыма жыццём цікавейшым, бадай —
а то ўсё па цвінтарах хаджу, як бабай!”
Тут, нібы подых ветру, з паблізнай магілы
дух сабачкі з’явіўся плаксівы, панылы.
Гэта Нуль быў, адданы дружбак чалавечка —
у дзіравае пысе паміргвала свечка.
Быў сабачка для Яся найлепшы таварыш —
ды хіба ў гэткай роспачы сябра заўважыш?
Марна цягам начы і наступнага дня
Ясь бадзяўся вакол, прэч хандру адганяў.
Тут у лесе глухім (надыходзіла цемень)
Ясь дзівоснае з’явішча раптам зацеміў.
Недалёка, сярод невялічкай паляны
ўбачыў трое дзвярэй ён – вялізных, драўляных.
Ясь стаяў і не мог даць відовішчу веры:
асабліва адны яго вабілі дзверы.
У экстазе і трансе ён іх адчыніў –
паглынуў яго тут жа віхуры парыў!
Ясь, сабе неўпрыкмет, прызямліўся знянацку
ў самым сэрцы сталіцы Калядаў — Калядску!
Ад святочных агнёў Ясь не плакаў ні мала –
вось якіх адчуванняў яму бракавала!
Каб сябры не лічылі прыгоду прыдумкай,
прыхапіў ён з сабою ласункаў, дарункаў,
аздабленняў, святога партрэт Мікалая,
з елкі зорку – здабыча была немалая;
а на шыльдзе Калядску ўхапіла рука
мімалётам вялікую літару «К».
Што блішчэла і ззяла для Ясева вока –
снегу прыгаршчу нат – ён цягнуў, як сарока,
і прынёс гэта ўсё, бы той злодзей, цішком у
Край маўклівы й гаротны Памерлых – дадому.
На трафеі з Калядску страхоты-таварышы
пазіралі, раты ад здзіўлення разявіўшы.
Нават перапалохаліся некаторыя,
да сюрпрызаў такіх у душы не гатовыя.
У наступныя дні зацяжной навальніцы
Ясь не мог ад маркотных развагаў пазбыцца:
“Калі нехта быць можа святым Мікалаем,
дык чаму мы наўкол толькі сум разсяваем?
Я б не горшы быць мог за таго Мікалая!
Як яго шырыць радасць штогод не стамляе?”
Гэтак, крыўдай абураны, думаў Бабай –
і прыдумаў! “А што? Паспрабую давай...”
Мікалай запакоўваў калядныя цацкі
і пачуў з-за дзвярэй нейкі грукат дзівацкі.
Падышоў, адчыніў – во дзе радасць! Цудоўненька!
Да яго завітала гурма калядоўнікаў!
Апранутыя дзецьмі нябожчыкі-пудзілы
на калядкі й секунды якой не марудзілі:
Мікалая ў мяшок, каб не стаў адпірацца, і –
шусь да Яся, што выдумаў план аперацыі.
Згуртаваўся народ з усяго таго свету –
Мікалая ніхто з іх не бачыў дагэтуль!
І пакуль у дзядулю ўзіраліся монстры,
падзяліўся з ім Ясь сваім планам няпростым:
“Дзед Мікола! Стаміўся ад прывіда ролі я –
а ў цябе на забаву і смех манаполія!
Значыць, сёлета я падарункі раздам –
быць святым Мікалаем я здолею й сам,
за цябе павіншую дзяцей з Калядой –
ты ж ляжы ў дамавіне, псуй людзям настрой.
Адпачні, не крыўдуй, майго плану не лай –
за цябе я не горшы, святы Мікалай!”
Ясь з сябрамі лічылі задуму выдатнай,
толькі ўява пра свята ў іх змрочная надта.
Каляда на парозе! Бабай, без вагання,
у труну, а не ў санкі аленя ўпрагае.
Ды знянацку пад самы прыход Каляды
стала хмарна й туманна, нібы на Дзяды.
Ясь самлеў: “Зацягнула імгла ўсё густая...
Эх, Міколам не буду святым ні чарта я!”
Тут з глыбіняў смугі, невядома адкуль,
свечка бліснула... Хто гэта? Ведама ж, Нуль!
Ясь дадумаўся: “З свечкаю ў пысе дзіравай
ты паказваць мне мог бы, дзе ўлева, дзе ўправа!”
Нуль падобнай ідэяй не мог не натхніцца і
паімчаў, што меў сіл, папярод экспедыцыі.
Як панесліся санкі-касцянкі над сёламі,
заквахтаў Ясь: “З Калядамі ўсіх вас вясёлымі!”
Во кашмар на Каляды! Ад крыку Шкяледава
мыш і тая куды ёй схавацца не ведала.
Калі б раніцай хто зазірнуў у панчоху
над камінам, то, пэўне, спалохаўся б троху.
І якім бы ні быў найутульнейшым ложак,
дзеці снілі бабаяў адно й бабаёжак.
Калі срэбраны месяц заззяў над сумётамі,
у святле ўсе сялібы здаваліся мёртвымі.
Смех святога Міколы гучаў, нібы стогны,
і да груку касцей быў звон бомаў падобны.
Без сумневу, самлелі б усе ад здзіўлення,
каб убачылі санкі з шкілетам аленя!
А пакрыты смяротнаю плесенню фурман
мог падацца Міколам святым толькі дурням.
Гэта Ясь – задаволены, шчасны праўдзіва –
нёс у кожную хату каляднае дзіва.
Усю ноч ён ад коміну лётаў да коміну –
кожны дом атрымаў з таго свету штуковіну!
Ясь не бачыў, што люд у жалобе і паніцы –
ён жа ўсім даў нагоду смяяцца і бавіцца!
Стасю й Стасі малым ён паклаў пад ялінку
яшчэ цёплых, з труны, Васіля й Васілінку.
Падарункам пацешыў малую Амальку:
духам злым апантаную выдаў ёй ляльку.
Іншым даў ён вянок – людажэрную кветку,
да забойцы падобную марыянетку,
паравоз з канцавінамі спрута нязвыклымі,
і мядзведзіка з плюшу з вампірскімі ікламі.
Ясь не бачыў, што жах выклікае і скруху –
ён быў сам у палоне Каляднага Духу!
А калі ён урэшце зірнуў з паднябесся,
то пабачыў агні, знізу грукат данесся...
“Гэта, пэўна, салют! Наваколле святкуе,
каб падзякаваць мне за работу цяжкую!”
Толькі быў беспадстаўна ён выбухам рады –
не салют гэта быў, а гранаты й снарады!
Ад забойчых аскепкаў, шрапнеляў і куль
у вышыні яго верны выцягнуў Нуль.
Уцякалі яны, быццам бурай заспетыя –
толькі збілі іх саманаводнай ракетаю...
Ясь паспеў яшчэ ўчуць, як на могілкі падаў:
“Добрай ночы ўсім вам і вясёлых Калядаў!”
Ён на крыж велічэзны каменны ўскараскаўся –
і адкрылася Ясю карціна фіяска ўся...
“Я ж так верыў, што месца займу Мікалаева!” –
бедаваў ён, не цямячы раптам ні каліва,
і ад горычы вочы закочваў у неба –
арасілася плачам магільная глеба.
Ясь прыпаў да зямлі, побач – роспачны Нулік...
Раптам голас знаёмы абодва пачулі,
гэта быў Мікалай: “Даражэнькі мой, брава!
Не бядуй! Твая спроба – пачэсная справа!
Ды дарма ты мяне падмяняў, баламут:
ты прыдатны ў Краіне Памерлых, бо тут
табе родны знаходзіцца жудасны кут.
Я б сказаў табе болей, – працягваў мудрэц, –
ды спяшаюся надта, бо будзе ўжо днець!
То вясёлых Калядаў!” Ускочыўшы ў сані,
ён імгненна растаў у зімовае рані.
А калі Ясь заснуў, то вясёлы той дзед
пакрыёма Каляды прынёс на той свет.
Анатоль Бутэвіч. №68
Быць беларусам? Быць!
Рэфлексія самапазнання
Еўропа. Еўрапейскі. Чаму мы ўвесь час намагаемся падкрэсліць сваю прыналежнасць да еўрапейскай цывілізацыі і сваю далучанасць да еўрапейскай гісторыі? Як быццам іншая гісторыя ўжо і не гісторыя, а іншая цывілізацыя гэта нешта ганебнае. Ці не стала такая гаворка проста моднымі словамі, якія мо не заўсёды шчырыя, не да канца асэнсаваныя і не цалкам усвядомленыя? Хацелася б верыць, што не. Напэўна, найперш гаворым не толькі з жадання даказаць іншым (і сабе таксама) сваю роўнасць у гэтым еўрапейскім людскім хаўрусе, які нам, вядома ж, бліжэй за іншыя. Хоць і гэта – жаданне даказаць – таксама прысутнічае. Бо нас так доўга баламуцілі, змушалі паверыць, што беларуская дзяржаўнасць – гэта міф, што беларускі этнас гэта ніякі не суб’ект гісторыі, у лепшым выпадку яе аб’ект, што мы выбралі за лепшае раз за разам сцвярджаць нашу прыналежнасць да еўрапейскай супольнасці, нібыта гэтае прызнанне здымала з парадку дня ўсе іншыя пытанні нашай самаідэнтыфікацыі. Ды ўсё ж, відаць, на генным узроўні мы разумелі і разумеем нешта больш істотнае, больш глыбокае і сутнаснае, калі гаворым пра еўрапейскі хаўрус. Тое, што было зразумела нашым далёкім і не надта аддаленым ад нас продкам. Тое, што перадавалася ад пакалення да пакалення і таму дайшло да нас, сённяшніх. Мы не спрачаемся, што еўрапейская гісторыя – гэта гісторыя розных этнічных дзяржаў, што еўрапейскія этнасы здаўна цесна знітаваны між сабой самымі разнастайнымі повязямі. Так было, што гэтыя этнасы, утвараючы Еўропу – агульнай тэрыторыяй аб’яднаную гістарычную супольнасць, адзіны суб’ект сусветнай гісторыі і чалавечай еднасці – кіраваліся не толькі, а мо і не столькі, прасторавай блізкасцю. Было тут нешта іншае, больш значнае. Найперш – падабенства гістарычнага лёсу і духоўнага развіцця. Гэта быў менавіта той мацавальны раствор, які, захоўваючы нацыянальныя адметнасці кожнага этнасу, кожнай зямлі, кожнай тэрыторыі, аб’ядноўваў іх на грунце падабенства шляху духоўнага, культурнага і гістарычнага станаўлення. І мо таму Еўропа стала разглядацца не як простая сукупнасць краінаў, аб’яднаных адной тэрытарыяльнай прыналежнасцю, а найперш як еднасць народаў і этнасаў, якія маюць цывілізацыйнае падабенства. Вось у чым сэнс, вось тое ключавое і вызначальнае слова – цывілізацыя. Таму Еўропа стала не проста тэрыторыяй, а найперш апазнавальным знакам, прыкметай новай цывілізацыі, якая займела найменне еўрапейскай. Акрамя таго з’явіўся і еўрапейскі лад жыцця, еўрапейскі спосаб мыслення. І таму да панятку “Еўропа” як тэрытарыяльнага адзінства ўдала і натуральна далучыўся панятак “еўрапейская цывілізацыя”. Стаў звыклым і вызначальным паняткам. Мо таму і мы, і іншыя этнасы нашага рэгіёна намагаюцца, даказваюць сваё права, імкнуцца ўвайсці ў гэтую цывілізацыю на роўных падставах з іншымі. Бо калі не сюды, то куды? Заставацца ў міжцывілізацыйнай прасторы? Не, гэта не вельмі ўтульна, не зусім натуральна, а праўдзіва кажучы, проста немагчыма. Хоць, відаць, мы не заўсёды і не да канца разумеем пэўную парадаксальнасць такога еўрапейскага стану. Не варта забывацца, што еўрапейская цывілізацыя складаецца з сукупнасці розных этнічных утварэнняў. Але гэтая рознасць не замінае ім вызнаваць нешта большае, грунтоўнае і вызначальнае. Так, у кожнага з іх акрамя адрознасці дастаткова тых аб’яднальных, агульных з іншымі рысаў, каб не выпадаць з еўрапейскай цывілізацыі. Яна – своеасаблівая сістэма гістарычна, культурна з’яднаных этнасаў на агульнай для ўсіх тэрыторыі. Тэрыторыя то агульная, але тым не менш яна падзеленая на асобныя дзяржавы, што таксама справядліва і апраўдана. Паўстае пытанне: а хто ж мы ў гэтай цывілізацыйнай прасторы? Як пачуваемся ў ёй? Ці бачым сябе ўключанымі, далучанымі да яе ў поўнай меры, ці толькі ў назыўным парадку, з нашага жадання? Некаторым даследчыкам Беларусь здаўна падаецца занадта інтэрнацыяналізаванай краінай, дзе пэўныя гістарычныя абставіны, абумоўленыя кіраўнічымі памкненнямі ды пабочнымі ўплывамі больш моцных дзяржаваў, з рознай ступенню настойлівасці і выніковасці, з рознай мэтавай скіраванасцю змушалі беларусаў пазбавіцца, адмовіцца, адрачыся сваёй нацыянальнай сутнасці альбо намагаліся хоць бы нейтралізаваць яе. У гэтых словах для мяне вызначальнымі з’яўляюцца “занадта інтэрнацыяналізаваная”. Бо спакойны, разважны, можна сказаць, бытавы інтэрнацыяналізм бачыцца мне нармальнай з’явай. І акурат ён трымаў і мацаваў беларускую зямлю ў магнітым полі еўрапейскасці, не даючы яе насельнікам змізарнець, абрынуцца ў глыбіню непаразуменняў, сварак, зацятасці, зласлівасці і варожасці. Хіба не мірна і не вынікова суіснавалі на нашых землях рускія, татары, яўрэі, цыганы, іншыя этнасы? Хіба не быў горад Мір цыганскай сталіцай на ўсё Вялікае Княства Літоўскае? Хіба не насуперак тагачасным законам, якія забаранялі іншаземцам мець права на зямлю ў ВКЛ, атрымаў у сваё валоданне Крэва і іншыя зямельныя надзелы збеглы ад цара Івана Грознага (Жахлівага) рускі князь Андрэй Курбскі? Хіба Ліда не з’яўлялася для хана Залатой Арды Тахтамыша з яго дружынай надзейным прытулкам? Хіба не ўліліся ў беларускую нацыю самым натуральным чынам татары, якія яшчэ з часу Вітаўта Вялікага адчувалі сябе на гэтых землях не горш, чым дома? Пра ролю Вітаўта ў гэтым вялікім чалавечым паразуменні гаворка асобная і не цяпер яе кранаць. Хіба ўцякалі куды-небудзь адгэтуль ад смяротнай нядобразычлівасці яўрэі? Нацыя – гэта надэтнічнае. Таму і беларусы прыветна прымалі ў свой хаўрус яўрэяў, татараў, прадстаўнікоў іншых этнасаў, хто ішоў сюды з мірам і без пагрозы. З мірам і без пагрозы… Бо іншым прыхадням маглі наладзіць адпаведную іхнім мэтам сустрэчу. А гэтыя этнасы на беларускай зямлі ў меру сваіх сілаў спрыялі стварэнню, развіццю і мацаванню беларускай нацыі. Так было ў нацыянальна-гістарычным і духоўна-культурным развіцці беларусаў. Варта ўсвядоміць і зразумець, што беларусы здаўна, праўда, не заўсёды вынікова, намагаліся стаць на сваёй тэрыторыі дзяржаваўтваральнай нацыяй, якая аб’ядноўвала б гэтым памкненнем і іншыя этнасы. І гэта нікога не прыніжала, не зневажала. Бо беларусы забяспечвалі магчымасць нацыянальнага развіцця іншым, гэта значыць, не касавалі ўмоваў для захавання іхніх нацыянальных адметнасцяў. Адметнасцяў, якія, тым не менш, былі аб’яднаныя нечым больш аб’ёмным і значным – інтарэсамі ўтварэння, захавання і развіцця беларускай нацыянальнай дзяржавы, то бок, беларускай нацыі. Таму рысы нацыянальнага, беларускага зусім натуральна рабіліся вызначальнымі, больш важкімі, значнымі і прыярытэтнымі менавіта на гэтай зямлі. Тут няма нічога дзіўнага і выключнага. Так стваралася не толькі беларуская дзяржава. Падобны лёс, відаць, кожнай шматэтнічнай краіны. Пры гэтым быць беларусам (альбо прадстаўніком іншай тытульнай нацыі якой-небудзь еўрапейскай краіны) найперш азначае зразумець і прыняць прыналежнасць менавіта да гэтага этнасу (не змяняючы сваёй нацыянальнай адметнасці), настроіць на гэта сваё духоўнае жыццё. А для таго, каб стаць беларусам па прыналежнасці менавіта да гэтай дзяржавааформленай тэрыторыі, зусім не абавязкова быць этнічным беларусам, не трэба губляць, нівеляваць сябе ў беларускай духоўнай сферы. Не выракаючыся сваёй індывідуальнасці, можна проста плённа працаваць на агульную мэту. Такі стан – заклад развіцця асобных этнасаў пры дамінуючых на дадзенай тэрыторыі адметнасцях беларусаў, свядомае далучэнне да гэтай дамінанты, забеспячэнне яе ўстойлівага дынамічнага развіцця. Прыкладаў хапае як у далёкім мінулым, так і ў сённяшнія дні. Хацеў бы спаслацца толькі на некаторыя, мо не надта гучныя, але, як на мой погляд, пераканаўчыя. Дастаткова назваць дзейнасць рускіх па нацыянальнай прыналежнасці Уладзіміра Мулявіна і Валянціну Гаявую, чый уклад у развіццё культуры тытульнай нацыі цяжка пераацаніць. А яўрэі – пісьменнік Змітрок Бядуля, скульптар Заір Азгур? А татарын – выкладчык філфака Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, даследчык беларускай літаратуры Сцяпан Александровіч? Канкрэтны спіс можа быць вельмі вялікім. Ды сэнс не ў колькасці, а ў тым сутнасным, што выпукла выяўляла і выяўляе характар беларускай нацыі. Таму, калі ў Беларусі знікне або будзе “бязмерна інтэрнацыяналізавана” разуменне ролі беларускай нацыі як дзяржавастваральнай, што для мяне азначае страту нацыянальнай годнасці, то Беларусь проста перастане быць Беларуссю ў сённяшнім еўрапейскім разуменні гэтага слова. Знікне спачатку не фізічна і тэрытарыяльна. Знікне спярша тое сутнаснае, што павінна рабіць Беларусь Беларуссю, што стварае яе існасць. Павінна ствараць! Экстрэмальнае дапушчэнне: калі ў Беларусі знікне нейкі іншы этнас, страта будзе значнай, балючай, адчувальнай, але пры гэтым Беларусь не перастане быць Беларуссю. І той зніклы ў Беларусі этнас не знікне з нацыянальнай карты свету, бо ён існуе больш моцна ў іншых рэгіёнах, на іншых нацыянальных землях. А вось са знікненнем беларускага этнасу праблема існавання беларускай дзяржавы, з’яднанай у адну на аснове найперш беларускага этнасу і беларускага духоўнага пачатку, стане безальтэрнатыўнай. Вось чаму ў прызнанні прыярытэту беларускага на беларускай тэрыторыі бачыцца мне моцны аб’яднаўчы стрыжань. І гэта не павінна нікога ні прыніжаць, ні ўзвялічваць. Гэта звыклае разуменне дзяржаваўтваральнай ролі беларускай нацыі як кансалідуючага пачатку, што прызнаецца еўрапейскай супольнасцю і складае еўрапейскі менталітэт у дачыненні да іншых дзяржаваўтваральных этнасаў. Безумоўна, гэта ніякім чынам не адмаўляе супярэчнасцяў, складанасцяў і цяжкасцяў у гэтай няпростай справе. Але яны не павінны стаць дамінуючымі, разбуральнымі, дэструктыўнымі. Бо тое, што бязмернае, тое нядобрае. І нечакана знайшоў сугучнае мне ў кнізе расійскага даследчыка Мікалая Козіна “Россия. Что это? В поиске идентификационных сущностей” (Масква, 2012): “Нас все время призывают на голгофу служения во имя чужих интересов. А для этого нет более эффективного пути, как только полностью хаотизировать сферу нации, после чего нация оказывается беззащитна перед экспансией любых наднациональных ценностей и идеологем”. Не, у кнізе няма спасылак на прыклад беларускага этнасу, не закранаюцца праблемы яго станаўлення і развіцця. Але думкі аўтара міжволі пацягнулі мае разважанні, прымусілі з яго пазіцый паспрабаваць зірнуць на нас, на нашую сітуацыю ў еўрапейскай энічнай супольнасці. Дык вось, намаганні хаатызаваць беларускую нацыю, яе крокі да ідэнтыфікацыі і самаідэнтыфікацыі, відаць, не знікалі ніколі. Яны шмат у чым нашкодзілі гэтаму натуральнаму для іншых народаў працэсу, прывучылі беларусаў да асцярожнасці, маўклівасці, а то і абыякавасці, безуважнасці. Мы і дагэтуль не пазбавіліся тых даўніх рэцыдываў, усё яшчэ мітусімся, адгукаючыся на розныя прапановы, заклікі, поклічы, не ведаючы, дзе той глыбінны і плённы сэнс, які дапаможа нам у нашай галоўнай справе – ідэнтыфікацыі. Мо таму кожная з прапановаў, асабліва калі яна сыходзіць ад “сильных мира сего”, напачатку ўяўляецца ратавальнай і карыснай для нас, адразу ўспрымаецца як неабходная і патрэбная. І толькі час паказвае, што не ўсё тое золата, што блішчыць. Але ж час ужо страчаны, намаганні аказаліся марнымі, жаданая мэта не дасягнута. Цягнік прагрукатаў міма. Альбо, як любілі казаць даўней, мы зноў спазніліся на свой цягнік. Хіба што суцяшацца высновай, што і на памылках вучацца. Вядома, лепш было б на чужых, чым увесь час на сваіх уласных. Суцяшае хіба што адно – цягнік, аказваецца, у нас усё-ткі ёсць, бо спазніліся ж мы “на свой…” Каб ведаць, што трэба рабіць, трэба найперш ведаць, хто мы. Патрэбна спакойная, не падагрэтая істэрыяй і не ахалоджаная развагамі аб марнасці і неабавязковасці ідэнтыфікацыя і самаідэнтыфікацыя. Найперш патрэбна ўсвядомлена засвоіць свой ідэнтыфікацыйны код. Засвоіць да такой ступені, каб ён набыў рысы прыроднага, сталага, звыклага. Ён павінен быць трывалым і дзейсным. Бо яго знарочыстая змена цягне за сабой балючы і няпросты працэс перакадзіроўкі. Перакадзіроўкі не толькі ўсёй нацыянальнай дзяржаўнай свядомасці, але і свядомасці асобнага чалавека. Не толькі этнічнага беларуса, але і іншых этнасаў, якія з гэтым дзяржаваўтваральным этнасам звязаныя. Прывіднасць ідэнтыфікацыі, яе нетрываласць, недастатковасць і ёсць тым хаосам, які замінае захаваць нацыястваральную, дзяржавастваральную скіраванасць. Такое становішча можа ўзнікнуць і пры адрыве ад гістарычных каранёў, ігнараванні – свядомым ці несвядомым – мінулага. Асаблівую шкоду прыносіць знарочыстае, паказное, свядомае ігнараванне. Памножанае на агрэсіўнасць, яно набывае разбуральны характар. Нам да балючасці патрэбна зразумець трыадзіную цэласнасць і еднасць і прымірыць між сабой мінулае – сённяшняе – будучыню. Не, не дзеля нейкіх меркантыльных выгодаў альбо з-за нечай агрэсіўнай нязгоды, а дзеля праўды. Чамусьці беларусам выпала яшчэ адна няўдзячная роля – даказваць іншым (і зноў жа – сабе таксама) сваю далучанасць да ўтварэння і развіцця колішняй поліэтнічнай дзяржавы Вялікага Княства Літоўскага. Неяк так атрымалася, што з нашай маўклівай згоды нашую некалі агульную гісторыю пачалі прысабечваць іншыя. І, не дай Бог, станецца так, што не мелі нашы продкі дачынення да ВКЛ, быццам і не жылі на гэтай тэрыторыі, не спрыялі яе ўладкаванню па сваіх, адметных ад іншых, памкненнях і разуменнях. Падаецца, ад такога трактавання страчвае не толькі беларускі этнас, нешта вельмі істотнае губляе ўся еўрапейская цывілізацыя, гісторыя яе станаўлення і развіцця. А мо мы яшчэ не засвоілі, што на самым пачатку свае гісторыі Вялікае Княства Літоўскае, якое працяглы час стваралася намаганнямі розных этнасаў, не мела адназначна і канчаткова выяўленай дамінанты толькі нейкага аднаго этнасу, што і ў межах Княства памкненні і намаганні розных этнасаў (не заўсёды мірныя) маглі быць (і былі) рознымі? Аднак гэта не спыняла галоўнага імкнення: будаваць адну магутную дзяржаву, якая аднолькава абараняла б інтарэсы ўсіх. Гэткае памкненне, відаць, мела месца, бо можна казаць аб яго прызнанні і разуменні іншымі дзяржавааформленымі этнасамі. Адзін прыклад з даўняй гісторыі. Даследчыкі адзначаюць пэўную складанасць адносінаў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Залатой Ардой, асабліва на пачатку ХІV стагоддзя. Адчуванне такой напружанасці, як ні дзіўна, сыходзіла найперш з залатаардынскага боку. Гэта мо першым зразумеў тагачасны кіраўнік Улуса Джучы (Залатой Арды) мангольскі хан Узбек (каля 1283 – 1341). Таму ён шукаў магчымасці паразумецца з гаспадаром Княства вялікім князем літоўскім Гедымінам (каля 1275 – снежань 1341). Так, так. Сам Узбек-хан, якога сучаснікі цанілі вельмі высока, а арабскі пісьменнік Ібн Батута казаў, што “ён адзін з тых сямі цароў, якія найвялікія і наймагутныя цары свету”. І гэты “адзін з наймагутных” уладароў шукае паразумення з вялікім князем літоўскім, жадае палепшыць адносіны з ім і ліквідаваць супярэчнасці. Значыць, не лічыў яго ніжэйшым і слабейшым настолькі, што можна зваяваць, захапіць альбо проста не звяртаць увагі. Хіба не пра гэта сведчыць наступны эпізод? Хоць, як на мой погляд, эпізод гэты варты значна большага, і пры ўважлівым да яго стаўленні і справядлівай ацэнцы пра многае гаворыць і многае высвятляе ў тагачасных міжэтнічных адносінах не толькі на еўрапейскай тэрыторыі. Сын маскоўскага князя Івана Каліты Сямён Ганарлівы, як вядома, меў першай жонкай дачку Гедыміна Аўгусту (у праваслаўі Настассю). Іхні надзвычай пышны шлюб адбыўся ў Маскве ў 1333 годзе, пра што паведамляе Сімяонаўскі летапіс. Звычайная з’ява? А гэта як паглядзець. Мне бачыцца ў гэтым больш важкі сэнс. Вядомая рэч, што той шлюб (дарэчы, як і многія тагачасныя) насіў палітычную афарбоўку, бо не пра палкае каханне, зразумела, тут ідзе. Гэтае шлюбаванне закранала як мінімум інтарэсы трох дзяржаўных утварэнняў. Найперш, вядома, яно мела на мэце палепшыць маскоўска-вялікалітоўскія стасункі. Але не толькі. Гэты шлюб самым непасрэдным чынам закранаў інтарэсы Залатой Арды. У той час Масква залежала ад Залатой Арды, маскоўскія князі бралі ў ардынскіх ханаў ярлык на княжанне (хоць апошнім часам з’явілася нямала публікацый расійскіх даследчыкаў, якія спрабуюць абвергнуць гэта, вывесці зусім іншую дамінанту тагачаснага палітычнага жыцця). Арда не хацела і не магла страціць свайго ўплыву на маскоўскую палітыку. Таму ханы пільна сачылі за ўсімі стасункамі маскоўскіх князёў з іншымі этнасамі, асабліва з вялікалітоўцамі. Дык ці мог у такіх умовах адбыцца шлюб маскоўскага князя і вялікалітоўскай княжны без дазволу ардынскага хана? Наўрад ці. Не зразумеў бы хан Узбек такога кроку залежнага ад яго маскоўскага князя. Тым больш у дачыненні да непрыветнага Залатой Ардзе Вялікага Княства Літоўскага. Такіх кантактаў Арда, мякка кажучы, не вітала. Згодна з тагачаснай традыцыяй бацька жаніха павінен быў прасіць рукі маладой непасрэдна ў яе бацькі. Значыць, Іван Каліта мусіў сустрэцца з вялікім князем літоўскім Гедымінам. Сустрэўся, але са згоды хана Узбека. Што стаіць за ўсімі гэтымі “рэверансамі” акрамя чыста шлюбных праблем? Вядомая рэч, палітычная выгода. Але для каго найперш? Адразу для ўсіх трох суб’ектаў гэтай гісторыі. Іван Каліта мог разлічваць на спрыяльнае стаўленне Гедыміна да Маскоўскага княства. Як ні дзіўна, але на тое ж самае спадзяваўся і хан Узбек, толькі ў дачыненні да самога сябе. Яму вельмі было патрэбна нармалізаваць, кажучы сучаснай мовай, адносіны з ВКЛ і найперш з самім гаспадаром Княства Гедымінам. Якім чынам? Усе трое станавіліся нібыта звязаныя адной ніткай – шлюбам Сямёна і Аўгусты. Бацька Сямёна просіць дазволу ў хана Узбека і князя Гедыміна. Узбек, даючы такую згоду, выказвае свае адносіны да Каліты (не выпускае яго з-пад свае ўлады) і адначасова да Гедыміна, спадзеючыся, што ў выпадку чаго на паводзіны гаспадара Княства ў дачыненні да Залатой Арды здолее паўплываць Іван Каліта, а затым і ягоны сын Сямён Горды, які таксама не пазбаўляўся залатаардынскага падпарадкавання. Такім чынам, гэты дынастычны шлюб наўпрост уплываў на маскоўска-вялікалітоўскія адносіны і адносіны паміж Залатой Ардой і ВКЛ. Можна без перабольшання казаць, што Масква і Арда (і не толькі, Тэўтонскі ордэн і Польшча таксама, адзін з прыкладаў стасункаў з апошняй бачыцца ў падпісанні 14 жніўня 1385 года Крэўскай уніі і запрашэнні (запрашэнні!) на каралеўскі пасад вялікага князя літоўскага Ягайлы) бачылі ў Княстве значную палітычную сілу, якая здольна была рэальна ўплываць на міждзяржаўныя стасункі не толькі ў сваім рэгіёне. А гэта давала пэўныя дывідэнды і самому вялікаму князю літоўскаму Гедыміну, умацоўвала яго лідарскія пазіцыі. Адначасова гэта сведчыла аб значнай і ўсё больш прыкметнай у Еўропе ролі ВКЛ. З Княствам мусілі лічыцца не самыя слабыя суб’екты тагачаснай гісторыі. Дык гэта шлюб Сямёна і Аўгусты. А перад тым адбыўся шлюб вялікага князя цвярскога Дзмітрыя Міхайлавіча Грозныя Вочы з дачкой Гедыміна Марыяй. Згадайма таксама шлюбы дачок Гедыміна Альдоны (Ганны) з каралём польскім Казімірам ІІІ Вялікім, Эльжбеты з сынам мазавецкага князя Баляслава ІІ плоцкім князем Вацлавам, Офкі (Яўфіміі) з галіцка-валынскім князем Юрыем II Баляславам. А паездка князя Альгерда ў Маскву да вялікага князя Сямёна Гордага з просьбай пашлюбіцца з сястрой ягонай жонкі дачкой вялікага князя цвярскога Аляксандра Міхайлавіча Уллянай? Нібыта ў адказ князь суздальскі Канстанцін Васільевіч ажаніў свайго сына Барыса з дачкой Альгерда. І г.д., і да т.п. Дык ці не ўплывалі гэтыя шлюбы на ўзвышэнне ролі Княства і вялікага князя літоўскага ва ўсіх еўрапейскіх, і не толькі, справах? Ці не сведчылі пра жаданне многіх валадароў мець прыязныя адносіны з ВКЛ і ягоным гаспадаром? Але ж не адно шлюбамі мацаваліся еўрапейскія повязі і вызначаліся еўрапейскія прыярытэты. Былі і іншыя рэальныя праявы. Я назваў бы адзін з напрамкаў падобнай сітуацыі так: беларусы – гэта нацыя донараў. З нашай зямлі ў іншы высокі свет (і не толькі еўрапейскі), на іншыя блізкія і далёкія землі з’ехалі многія і многія народжаныя тут выбітныя асобы, а колькі паехала проста на заробкі, то й не злічыць. Прыкладаў можна прывесці безліч. Возьмем больш блізкія па часе і мо найбольш выразныя прозвішчы. Ігнат Дамейка – нацыянальны герой Чылі. Тадэвуш Касцюшка – нацыянальны герой Польшчы і Амерыкі. Ураджэнец Міншчыны Іосіф Гашкевіч – першы расійскі консул у Японіі. Выхадзец з віцебшчыны Казімір Семяновіч – вынаходнік шматступеньчатай ракеты і тэарэтык артылерыі. Ураджэнец Ігуменскага павета Казімір Чарноўскі – вынаходнік падводнай лодкі. І нават выхаваўца дзяцей расійскага цара Аляксея Міхайлавіча філосаф і знаны паэт Сімяон Полацкі. Дарэчы, выхадцы з беларускіх земляў зрабілі вельмі і вельмі шмат у справе пабудовы і стварэння архітэтурнай і мастацкай выразнасці Масквы і Маскоўскага Крамля, іншых расійскіх мясцінаў. Нават маўзалей У.І. Леніна будавалі і беларусы. Прычым, не прадстаўнікі вялікіх гарадоў ці знаных паселішчаў. У гэтай справе бралі ўдзел жыхары вёскі Грабаўка з Гомельшчыны. З некаторымі я меў перапіску ў школьныя гады, іхнія лісты захоўваюцца ў маім архіве. Зрэшты, як сведчаць гістарычныя звесткі, у ХVІІ стагоддзі кожны дзясяты жыхар Масквы быў выхадцам з беларускіх земляў. Але тэму беларускага донарства пакінем для іншага разу. Адзначу толькі, што гаворка на ідзе аб тым, каб сёння “адабраць” у іншых народаў выхадцаў з нашай зямлі. Зусім не. Проста і нам, і жыхарам гэтых замежных краінаў трэба дакладна ведаць гісторыю, не губляць каранёў тых, хто некалі нарадзіўся на нашай зямлі і ў сілу розных прычынаў годна працаваў дзеля дабрабыту і славы іншых. Вось чаму нам проста конча трэба поўнааб’ёмна ведаць сваё мінулае, як і належыць кожнай еўрапейскай нацыі. Ведаць глыбінна, без выняткаў і выкрэсліванняў. Не выбарачна на карысць любых па часе нашага жыцця ідэалагем. І тады ў гэтым разумным паяднанні з’явіцца яшчэ адна магчымасць зразумець: хто мы, дзеля чаго мы, які наш лёс і сэнс жыцця на гэтай зямлі. 2013
Рэфлексія самапазнання
Еўропа. Еўрапейскі. Чаму мы ўвесь час намагаемся падкрэсліць сваю прыналежнасць да еўрапейскай цывілізацыі і сваю далучанасць да еўрапейскай гісторыі? Як быццам іншая гісторыя ўжо і не гісторыя, а іншая цывілізацыя гэта нешта ганебнае. Ці не стала такая гаворка проста моднымі словамі, якія мо не заўсёды шчырыя, не да канца асэнсаваныя і не цалкам усвядомленыя? Хацелася б верыць, што не. Напэўна, найперш гаворым не толькі з жадання даказаць іншым (і сабе таксама) сваю роўнасць у гэтым еўрапейскім людскім хаўрусе, які нам, вядома ж, бліжэй за іншыя. Хоць і гэта – жаданне даказаць – таксама прысутнічае. Бо нас так доўга баламуцілі, змушалі паверыць, што беларуская дзяржаўнасць – гэта міф, што беларускі этнас гэта ніякі не суб’ект гісторыі, у лепшым выпадку яе аб’ект, што мы выбралі за лепшае раз за разам сцвярджаць нашу прыналежнасць да еўрапейскай супольнасці, нібыта гэтае прызнанне здымала з парадку дня ўсе іншыя пытанні нашай самаідэнтыфікацыі. Ды ўсё ж, відаць, на генным узроўні мы разумелі і разумеем нешта больш істотнае, больш глыбокае і сутнаснае, калі гаворым пра еўрапейскі хаўрус. Тое, што было зразумела нашым далёкім і не надта аддаленым ад нас продкам. Тое, што перадавалася ад пакалення да пакалення і таму дайшло да нас, сённяшніх. Мы не спрачаемся, што еўрапейская гісторыя – гэта гісторыя розных этнічных дзяржаў, што еўрапейскія этнасы здаўна цесна знітаваны між сабой самымі разнастайнымі повязямі. Так было, што гэтыя этнасы, утвараючы Еўропу – агульнай тэрыторыяй аб’яднаную гістарычную супольнасць, адзіны суб’ект сусветнай гісторыі і чалавечай еднасці – кіраваліся не толькі, а мо і не столькі, прасторавай блізкасцю. Было тут нешта іншае, больш значнае. Найперш – падабенства гістарычнага лёсу і духоўнага развіцця. Гэта быў менавіта той мацавальны раствор, які, захоўваючы нацыянальныя адметнасці кожнага этнасу, кожнай зямлі, кожнай тэрыторыі, аб’ядноўваў іх на грунце падабенства шляху духоўнага, культурнага і гістарычнага станаўлення. І мо таму Еўропа стала разглядацца не як простая сукупнасць краінаў, аб’яднаных адной тэрытарыяльнай прыналежнасцю, а найперш як еднасць народаў і этнасаў, якія маюць цывілізацыйнае падабенства. Вось у чым сэнс, вось тое ключавое і вызначальнае слова – цывілізацыя. Таму Еўропа стала не проста тэрыторыяй, а найперш апазнавальным знакам, прыкметай новай цывілізацыі, якая займела найменне еўрапейскай. Акрамя таго з’явіўся і еўрапейскі лад жыцця, еўрапейскі спосаб мыслення. І таму да панятку “Еўропа” як тэрытарыяльнага адзінства ўдала і натуральна далучыўся панятак “еўрапейская цывілізацыя”. Стаў звыклым і вызначальным паняткам. Мо таму і мы, і іншыя этнасы нашага рэгіёна намагаюцца, даказваюць сваё права, імкнуцца ўвайсці ў гэтую цывілізацыю на роўных падставах з іншымі. Бо калі не сюды, то куды? Заставацца ў міжцывілізацыйнай прасторы? Не, гэта не вельмі ўтульна, не зусім натуральна, а праўдзіва кажучы, проста немагчыма. Хоць, відаць, мы не заўсёды і не да канца разумеем пэўную парадаксальнасць такога еўрапейскага стану. Не варта забывацца, што еўрапейская цывілізацыя складаецца з сукупнасці розных этнічных утварэнняў. Але гэтая рознасць не замінае ім вызнаваць нешта большае, грунтоўнае і вызначальнае. Так, у кожнага з іх акрамя адрознасці дастаткова тых аб’яднальных, агульных з іншымі рысаў, каб не выпадаць з еўрапейскай цывілізацыі. Яна – своеасаблівая сістэма гістарычна, культурна з’яднаных этнасаў на агульнай для ўсіх тэрыторыі. Тэрыторыя то агульная, але тым не менш яна падзеленая на асобныя дзяржавы, што таксама справядліва і апраўдана. Паўстае пытанне: а хто ж мы ў гэтай цывілізацыйнай прасторы? Як пачуваемся ў ёй? Ці бачым сябе ўключанымі, далучанымі да яе ў поўнай меры, ці толькі ў назыўным парадку, з нашага жадання? Некаторым даследчыкам Беларусь здаўна падаецца занадта інтэрнацыяналізаванай краінай, дзе пэўныя гістарычныя абставіны, абумоўленыя кіраўнічымі памкненнямі ды пабочнымі ўплывамі больш моцных дзяржаваў, з рознай ступенню настойлівасці і выніковасці, з рознай мэтавай скіраванасцю змушалі беларусаў пазбавіцца, адмовіцца, адрачыся сваёй нацыянальнай сутнасці альбо намагаліся хоць бы нейтралізаваць яе. У гэтых словах для мяне вызначальнымі з’яўляюцца “занадта інтэрнацыяналізаваная”. Бо спакойны, разважны, можна сказаць, бытавы інтэрнацыяналізм бачыцца мне нармальнай з’явай. І акурат ён трымаў і мацаваў беларускую зямлю ў магнітым полі еўрапейскасці, не даючы яе насельнікам змізарнець, абрынуцца ў глыбіню непаразуменняў, сварак, зацятасці, зласлівасці і варожасці. Хіба не мірна і не вынікова суіснавалі на нашых землях рускія, татары, яўрэі, цыганы, іншыя этнасы? Хіба не быў горад Мір цыганскай сталіцай на ўсё Вялікае Княства Літоўскае? Хіба не насуперак тагачасным законам, якія забаранялі іншаземцам мець права на зямлю ў ВКЛ, атрымаў у сваё валоданне Крэва і іншыя зямельныя надзелы збеглы ад цара Івана Грознага (Жахлівага) рускі князь Андрэй Курбскі? Хіба Ліда не з’яўлялася для хана Залатой Арды Тахтамыша з яго дружынай надзейным прытулкам? Хіба не ўліліся ў беларускую нацыю самым натуральным чынам татары, якія яшчэ з часу Вітаўта Вялікага адчувалі сябе на гэтых землях не горш, чым дома? Пра ролю Вітаўта ў гэтым вялікім чалавечым паразуменні гаворка асобная і не цяпер яе кранаць. Хіба ўцякалі куды-небудзь адгэтуль ад смяротнай нядобразычлівасці яўрэі? Нацыя – гэта надэтнічнае. Таму і беларусы прыветна прымалі ў свой хаўрус яўрэяў, татараў, прадстаўнікоў іншых этнасаў, хто ішоў сюды з мірам і без пагрозы. З мірам і без пагрозы… Бо іншым прыхадням маглі наладзіць адпаведную іхнім мэтам сустрэчу. А гэтыя этнасы на беларускай зямлі ў меру сваіх сілаў спрыялі стварэнню, развіццю і мацаванню беларускай нацыі. Так было ў нацыянальна-гістарычным і духоўна-культурным развіцці беларусаў. Варта ўсвядоміць і зразумець, што беларусы здаўна, праўда, не заўсёды вынікова, намагаліся стаць на сваёй тэрыторыі дзяржаваўтваральнай нацыяй, якая аб’ядноўвала б гэтым памкненнем і іншыя этнасы. І гэта нікога не прыніжала, не зневажала. Бо беларусы забяспечвалі магчымасць нацыянальнага развіцця іншым, гэта значыць, не касавалі ўмоваў для захавання іхніх нацыянальных адметнасцяў. Адметнасцяў, якія, тым не менш, былі аб’яднаныя нечым больш аб’ёмным і значным – інтарэсамі ўтварэння, захавання і развіцця беларускай нацыянальнай дзяржавы, то бок, беларускай нацыі. Таму рысы нацыянальнага, беларускага зусім натуральна рабіліся вызначальнымі, больш важкімі, значнымі і прыярытэтнымі менавіта на гэтай зямлі. Тут няма нічога дзіўнага і выключнага. Так стваралася не толькі беларуская дзяржава. Падобны лёс, відаць, кожнай шматэтнічнай краіны. Пры гэтым быць беларусам (альбо прадстаўніком іншай тытульнай нацыі якой-небудзь еўрапейскай краіны) найперш азначае зразумець і прыняць прыналежнасць менавіта да гэтага этнасу (не змяняючы сваёй нацыянальнай адметнасці), настроіць на гэта сваё духоўнае жыццё. А для таго, каб стаць беларусам па прыналежнасці менавіта да гэтай дзяржавааформленай тэрыторыі, зусім не абавязкова быць этнічным беларусам, не трэба губляць, нівеляваць сябе ў беларускай духоўнай сферы. Не выракаючыся сваёй індывідуальнасці, можна проста плённа працаваць на агульную мэту. Такі стан – заклад развіцця асобных этнасаў пры дамінуючых на дадзенай тэрыторыі адметнасцях беларусаў, свядомае далучэнне да гэтай дамінанты, забеспячэнне яе ўстойлівага дынамічнага развіцця. Прыкладаў хапае як у далёкім мінулым, так і ў сённяшнія дні. Хацеў бы спаслацца толькі на некаторыя, мо не надта гучныя, але, як на мой погляд, пераканаўчыя. Дастаткова назваць дзейнасць рускіх па нацыянальнай прыналежнасці Уладзіміра Мулявіна і Валянціну Гаявую, чый уклад у развіццё культуры тытульнай нацыі цяжка пераацаніць. А яўрэі – пісьменнік Змітрок Бядуля, скульптар Заір Азгур? А татарын – выкладчык філфака Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, даследчык беларускай літаратуры Сцяпан Александровіч? Канкрэтны спіс можа быць вельмі вялікім. Ды сэнс не ў колькасці, а ў тым сутнасным, што выпукла выяўляла і выяўляе характар беларускай нацыі. Таму, калі ў Беларусі знікне або будзе “бязмерна інтэрнацыяналізавана” разуменне ролі беларускай нацыі як дзяржавастваральнай, што для мяне азначае страту нацыянальнай годнасці, то Беларусь проста перастане быць Беларуссю ў сённяшнім еўрапейскім разуменні гэтага слова. Знікне спачатку не фізічна і тэрытарыяльна. Знікне спярша тое сутнаснае, што павінна рабіць Беларусь Беларуссю, што стварае яе існасць. Павінна ствараць! Экстрэмальнае дапушчэнне: калі ў Беларусі знікне нейкі іншы этнас, страта будзе значнай, балючай, адчувальнай, але пры гэтым Беларусь не перастане быць Беларуссю. І той зніклы ў Беларусі этнас не знікне з нацыянальнай карты свету, бо ён існуе больш моцна ў іншых рэгіёнах, на іншых нацыянальных землях. А вось са знікненнем беларускага этнасу праблема існавання беларускай дзяржавы, з’яднанай у адну на аснове найперш беларускага этнасу і беларускага духоўнага пачатку, стане безальтэрнатыўнай. Вось чаму ў прызнанні прыярытэту беларускага на беларускай тэрыторыі бачыцца мне моцны аб’яднаўчы стрыжань. І гэта не павінна нікога ні прыніжаць, ні ўзвялічваць. Гэта звыклае разуменне дзяржаваўтваральнай ролі беларускай нацыі як кансалідуючага пачатку, што прызнаецца еўрапейскай супольнасцю і складае еўрапейскі менталітэт у дачыненні да іншых дзяржаваўтваральных этнасаў. Безумоўна, гэта ніякім чынам не адмаўляе супярэчнасцяў, складанасцяў і цяжкасцяў у гэтай няпростай справе. Але яны не павінны стаць дамінуючымі, разбуральнымі, дэструктыўнымі. Бо тое, што бязмернае, тое нядобрае. І нечакана знайшоў сугучнае мне ў кнізе расійскага даследчыка Мікалая Козіна “Россия. Что это? В поиске идентификационных сущностей” (Масква, 2012): “Нас все время призывают на голгофу служения во имя чужих интересов. А для этого нет более эффективного пути, как только полностью хаотизировать сферу нации, после чего нация оказывается беззащитна перед экспансией любых наднациональных ценностей и идеологем”. Не, у кнізе няма спасылак на прыклад беларускага этнасу, не закранаюцца праблемы яго станаўлення і развіцця. Але думкі аўтара міжволі пацягнулі мае разважанні, прымусілі з яго пазіцый паспрабаваць зірнуць на нас, на нашую сітуацыю ў еўрапейскай энічнай супольнасці. Дык вось, намаганні хаатызаваць беларускую нацыю, яе крокі да ідэнтыфікацыі і самаідэнтыфікацыі, відаць, не знікалі ніколі. Яны шмат у чым нашкодзілі гэтаму натуральнаму для іншых народаў працэсу, прывучылі беларусаў да асцярожнасці, маўклівасці, а то і абыякавасці, безуважнасці. Мы і дагэтуль не пазбавіліся тых даўніх рэцыдываў, усё яшчэ мітусімся, адгукаючыся на розныя прапановы, заклікі, поклічы, не ведаючы, дзе той глыбінны і плённы сэнс, які дапаможа нам у нашай галоўнай справе – ідэнтыфікацыі. Мо таму кожная з прапановаў, асабліва калі яна сыходзіць ад “сильных мира сего”, напачатку ўяўляецца ратавальнай і карыснай для нас, адразу ўспрымаецца як неабходная і патрэбная. І толькі час паказвае, што не ўсё тое золата, што блішчыць. Але ж час ужо страчаны, намаганні аказаліся марнымі, жаданая мэта не дасягнута. Цягнік прагрукатаў міма. Альбо, як любілі казаць даўней, мы зноў спазніліся на свой цягнік. Хіба што суцяшацца высновай, што і на памылках вучацца. Вядома, лепш было б на чужых, чым увесь час на сваіх уласных. Суцяшае хіба што адно – цягнік, аказваецца, у нас усё-ткі ёсць, бо спазніліся ж мы “на свой…” Каб ведаць, што трэба рабіць, трэба найперш ведаць, хто мы. Патрэбна спакойная, не падагрэтая істэрыяй і не ахалоджаная развагамі аб марнасці і неабавязковасці ідэнтыфікацыя і самаідэнтыфікацыя. Найперш патрэбна ўсвядомлена засвоіць свой ідэнтыфікацыйны код. Засвоіць да такой ступені, каб ён набыў рысы прыроднага, сталага, звыклага. Ён павінен быць трывалым і дзейсным. Бо яго знарочыстая змена цягне за сабой балючы і няпросты працэс перакадзіроўкі. Перакадзіроўкі не толькі ўсёй нацыянальнай дзяржаўнай свядомасці, але і свядомасці асобнага чалавека. Не толькі этнічнага беларуса, але і іншых этнасаў, якія з гэтым дзяржаваўтваральным этнасам звязаныя. Прывіднасць ідэнтыфікацыі, яе нетрываласць, недастатковасць і ёсць тым хаосам, які замінае захаваць нацыястваральную, дзяржавастваральную скіраванасць. Такое становішча можа ўзнікнуць і пры адрыве ад гістарычных каранёў, ігнараванні – свядомым ці несвядомым – мінулага. Асаблівую шкоду прыносіць знарочыстае, паказное, свядомае ігнараванне. Памножанае на агрэсіўнасць, яно набывае разбуральны характар. Нам да балючасці патрэбна зразумець трыадзіную цэласнасць і еднасць і прымірыць між сабой мінулае – сённяшняе – будучыню. Не, не дзеля нейкіх меркантыльных выгодаў альбо з-за нечай агрэсіўнай нязгоды, а дзеля праўды. Чамусьці беларусам выпала яшчэ адна няўдзячная роля – даказваць іншым (і зноў жа – сабе таксама) сваю далучанасць да ўтварэння і развіцця колішняй поліэтнічнай дзяржавы Вялікага Княства Літоўскага. Неяк так атрымалася, што з нашай маўклівай згоды нашую некалі агульную гісторыю пачалі прысабечваць іншыя. І, не дай Бог, станецца так, што не мелі нашы продкі дачынення да ВКЛ, быццам і не жылі на гэтай тэрыторыі, не спрыялі яе ўладкаванню па сваіх, адметных ад іншых, памкненнях і разуменнях. Падаецца, ад такога трактавання страчвае не толькі беларускі этнас, нешта вельмі істотнае губляе ўся еўрапейская цывілізацыя, гісторыя яе станаўлення і развіцця. А мо мы яшчэ не засвоілі, што на самым пачатку свае гісторыі Вялікае Княства Літоўскае, якое працяглы час стваралася намаганнямі розных этнасаў, не мела адназначна і канчаткова выяўленай дамінанты толькі нейкага аднаго этнасу, што і ў межах Княства памкненні і намаганні розных этнасаў (не заўсёды мірныя) маглі быць (і былі) рознымі? Аднак гэта не спыняла галоўнага імкнення: будаваць адну магутную дзяржаву, якая аднолькава абараняла б інтарэсы ўсіх. Гэткае памкненне, відаць, мела месца, бо можна казаць аб яго прызнанні і разуменні іншымі дзяржавааформленымі этнасамі. Адзін прыклад з даўняй гісторыі. Даследчыкі адзначаюць пэўную складанасць адносінаў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Залатой Ардой, асабліва на пачатку ХІV стагоддзя. Адчуванне такой напружанасці, як ні дзіўна, сыходзіла найперш з залатаардынскага боку. Гэта мо першым зразумеў тагачасны кіраўнік Улуса Джучы (Залатой Арды) мангольскі хан Узбек (каля 1283 – 1341). Таму ён шукаў магчымасці паразумецца з гаспадаром Княства вялікім князем літоўскім Гедымінам (каля 1275 – снежань 1341). Так, так. Сам Узбек-хан, якога сучаснікі цанілі вельмі высока, а арабскі пісьменнік Ібн Батута казаў, што “ён адзін з тых сямі цароў, якія найвялікія і наймагутныя цары свету”. І гэты “адзін з наймагутных” уладароў шукае паразумення з вялікім князем літоўскім, жадае палепшыць адносіны з ім і ліквідаваць супярэчнасці. Значыць, не лічыў яго ніжэйшым і слабейшым настолькі, што можна зваяваць, захапіць альбо проста не звяртаць увагі. Хіба не пра гэта сведчыць наступны эпізод? Хоць, як на мой погляд, эпізод гэты варты значна большага, і пры ўважлівым да яго стаўленні і справядлівай ацэнцы пра многае гаворыць і многае высвятляе ў тагачасных міжэтнічных адносінах не толькі на еўрапейскай тэрыторыі. Сын маскоўскага князя Івана Каліты Сямён Ганарлівы, як вядома, меў першай жонкай дачку Гедыміна Аўгусту (у праваслаўі Настассю). Іхні надзвычай пышны шлюб адбыўся ў Маскве ў 1333 годзе, пра што паведамляе Сімяонаўскі летапіс. Звычайная з’ява? А гэта як паглядзець. Мне бачыцца ў гэтым больш важкі сэнс. Вядомая рэч, што той шлюб (дарэчы, як і многія тагачасныя) насіў палітычную афарбоўку, бо не пра палкае каханне, зразумела, тут ідзе. Гэтае шлюбаванне закранала як мінімум інтарэсы трох дзяржаўных утварэнняў. Найперш, вядома, яно мела на мэце палепшыць маскоўска-вялікалітоўскія стасункі. Але не толькі. Гэты шлюб самым непасрэдным чынам закранаў інтарэсы Залатой Арды. У той час Масква залежала ад Залатой Арды, маскоўскія князі бралі ў ардынскіх ханаў ярлык на княжанне (хоць апошнім часам з’явілася нямала публікацый расійскіх даследчыкаў, якія спрабуюць абвергнуць гэта, вывесці зусім іншую дамінанту тагачаснага палітычнага жыцця). Арда не хацела і не магла страціць свайго ўплыву на маскоўскую палітыку. Таму ханы пільна сачылі за ўсімі стасункамі маскоўскіх князёў з іншымі этнасамі, асабліва з вялікалітоўцамі. Дык ці мог у такіх умовах адбыцца шлюб маскоўскага князя і вялікалітоўскай княжны без дазволу ардынскага хана? Наўрад ці. Не зразумеў бы хан Узбек такога кроку залежнага ад яго маскоўскага князя. Тым больш у дачыненні да непрыветнага Залатой Ардзе Вялікага Княства Літоўскага. Такіх кантактаў Арда, мякка кажучы, не вітала. Згодна з тагачаснай традыцыяй бацька жаніха павінен быў прасіць рукі маладой непасрэдна ў яе бацькі. Значыць, Іван Каліта мусіў сустрэцца з вялікім князем літоўскім Гедымінам. Сустрэўся, але са згоды хана Узбека. Што стаіць за ўсімі гэтымі “рэверансамі” акрамя чыста шлюбных праблем? Вядомая рэч, палітычная выгода. Але для каго найперш? Адразу для ўсіх трох суб’ектаў гэтай гісторыі. Іван Каліта мог разлічваць на спрыяльнае стаўленне Гедыміна да Маскоўскага княства. Як ні дзіўна, але на тое ж самае спадзяваўся і хан Узбек, толькі ў дачыненні да самога сябе. Яму вельмі было патрэбна нармалізаваць, кажучы сучаснай мовай, адносіны з ВКЛ і найперш з самім гаспадаром Княства Гедымінам. Якім чынам? Усе трое станавіліся нібыта звязаныя адной ніткай – шлюбам Сямёна і Аўгусты. Бацька Сямёна просіць дазволу ў хана Узбека і князя Гедыміна. Узбек, даючы такую згоду, выказвае свае адносіны да Каліты (не выпускае яго з-пад свае ўлады) і адначасова да Гедыміна, спадзеючыся, што ў выпадку чаго на паводзіны гаспадара Княства ў дачыненні да Залатой Арды здолее паўплываць Іван Каліта, а затым і ягоны сын Сямён Горды, які таксама не пазбаўляўся залатаардынскага падпарадкавання. Такім чынам, гэты дынастычны шлюб наўпрост уплываў на маскоўска-вялікалітоўскія адносіны і адносіны паміж Залатой Ардой і ВКЛ. Можна без перабольшання казаць, што Масква і Арда (і не толькі, Тэўтонскі ордэн і Польшча таксама, адзін з прыкладаў стасункаў з апошняй бачыцца ў падпісанні 14 жніўня 1385 года Крэўскай уніі і запрашэнні (запрашэнні!) на каралеўскі пасад вялікага князя літоўскага Ягайлы) бачылі ў Княстве значную палітычную сілу, якая здольна была рэальна ўплываць на міждзяржаўныя стасункі не толькі ў сваім рэгіёне. А гэта давала пэўныя дывідэнды і самому вялікаму князю літоўскаму Гедыміну, умацоўвала яго лідарскія пазіцыі. Адначасова гэта сведчыла аб значнай і ўсё больш прыкметнай у Еўропе ролі ВКЛ. З Княствам мусілі лічыцца не самыя слабыя суб’екты тагачаснай гісторыі. Дык гэта шлюб Сямёна і Аўгусты. А перад тым адбыўся шлюб вялікага князя цвярскога Дзмітрыя Міхайлавіча Грозныя Вочы з дачкой Гедыміна Марыяй. Згадайма таксама шлюбы дачок Гедыміна Альдоны (Ганны) з каралём польскім Казімірам ІІІ Вялікім, Эльжбеты з сынам мазавецкага князя Баляслава ІІ плоцкім князем Вацлавам, Офкі (Яўфіміі) з галіцка-валынскім князем Юрыем II Баляславам. А паездка князя Альгерда ў Маскву да вялікага князя Сямёна Гордага з просьбай пашлюбіцца з сястрой ягонай жонкі дачкой вялікага князя цвярскога Аляксандра Міхайлавіча Уллянай? Нібыта ў адказ князь суздальскі Канстанцін Васільевіч ажаніў свайго сына Барыса з дачкой Альгерда. І г.д., і да т.п. Дык ці не ўплывалі гэтыя шлюбы на ўзвышэнне ролі Княства і вялікага князя літоўскага ва ўсіх еўрапейскіх, і не толькі, справах? Ці не сведчылі пра жаданне многіх валадароў мець прыязныя адносіны з ВКЛ і ягоным гаспадаром? Але ж не адно шлюбамі мацаваліся еўрапейскія повязі і вызначаліся еўрапейскія прыярытэты. Былі і іншыя рэальныя праявы. Я назваў бы адзін з напрамкаў падобнай сітуацыі так: беларусы – гэта нацыя донараў. З нашай зямлі ў іншы высокі свет (і не толькі еўрапейскі), на іншыя блізкія і далёкія землі з’ехалі многія і многія народжаныя тут выбітныя асобы, а колькі паехала проста на заробкі, то й не злічыць. Прыкладаў можна прывесці безліч. Возьмем больш блізкія па часе і мо найбольш выразныя прозвішчы. Ігнат Дамейка – нацыянальны герой Чылі. Тадэвуш Касцюшка – нацыянальны герой Польшчы і Амерыкі. Ураджэнец Міншчыны Іосіф Гашкевіч – першы расійскі консул у Японіі. Выхадзец з віцебшчыны Казімір Семяновіч – вынаходнік шматступеньчатай ракеты і тэарэтык артылерыі. Ураджэнец Ігуменскага павета Казімір Чарноўскі – вынаходнік падводнай лодкі. І нават выхаваўца дзяцей расійскага цара Аляксея Міхайлавіча філосаф і знаны паэт Сімяон Полацкі. Дарэчы, выхадцы з беларускіх земляў зрабілі вельмі і вельмі шмат у справе пабудовы і стварэння архітэтурнай і мастацкай выразнасці Масквы і Маскоўскага Крамля, іншых расійскіх мясцінаў. Нават маўзалей У.І. Леніна будавалі і беларусы. Прычым, не прадстаўнікі вялікіх гарадоў ці знаных паселішчаў. У гэтай справе бралі ўдзел жыхары вёскі Грабаўка з Гомельшчыны. З некаторымі я меў перапіску ў школьныя гады, іхнія лісты захоўваюцца ў маім архіве. Зрэшты, як сведчаць гістарычныя звесткі, у ХVІІ стагоддзі кожны дзясяты жыхар Масквы быў выхадцам з беларускіх земляў. Але тэму беларускага донарства пакінем для іншага разу. Адзначу толькі, што гаворка на ідзе аб тым, каб сёння “адабраць” у іншых народаў выхадцаў з нашай зямлі. Зусім не. Проста і нам, і жыхарам гэтых замежных краінаў трэба дакладна ведаць гісторыю, не губляць каранёў тых, хто некалі нарадзіўся на нашай зямлі і ў сілу розных прычынаў годна працаваў дзеля дабрабыту і славы іншых. Вось чаму нам проста конча трэба поўнааб’ёмна ведаць сваё мінулае, як і належыць кожнай еўрапейскай нацыі. Ведаць глыбінна, без выняткаў і выкрэсліванняў. Не выбарачна на карысць любых па часе нашага жыцця ідэалагем. І тады ў гэтым разумным паяднанні з’явіцца яшчэ адна магчымасць зразумець: хто мы, дзеля чаго мы, які наш лёс і сэнс жыцця на гэтай зямлі. 2013
Зянон Пазьняк. №68
На гэтым тыдні прапануем да вашае ўвагі апавяданне
Зянона Пазьняка
"Геранім" з нізкі "Гісторыі савецкага часу", што пабачыла свет у свежым 68-м нумары "Дзеяслова".
Геранім
У 1985 годзе, будучы ў Абхазіі ў горадзе Гудаута, я зачытаўся творамі Міху Лакрбы (Міхаіла Лакербая, абхазскага класіка ХХ ст.) і даведаўся, што знакамітая вёска (ці, як сказалі б мы, – мястэчка) Лыхны было тут зусім недалёка, кіламетраў за пяць-шэсць.
Я адразу вырашыў туды схадзіць, бо няма нічога прыемнейшага, як хадзіць пешкам і аглядаць незнаёмыя прыгожыя мясціны.
Дарога – вузкі асфальт без узбочыны, таму давялося йсці па асфальце і ўвесь час азірацца, каб не задавіла машына. Тут гэта проста. У мяне склалася ўражанне, што на гэтай зямлі ніхто ніякіх правілаў дарожнага руху не прызнае. Насустрач мне гнаў грузавік з каўпом, як сена воз, нагружаны, нібы сіласам, лісцямі зялёнай гарбаты. Лісце разляталася ў бакі, усцілаючы дарогу, хуткасць пад 100 кіламетраў, а на версе гэтага стогу яшчэ двое вясёлых хлапцоў сядзяць і рагочуць. Нават памахалі мне рукамі: “Привет, дарагой!”
“Хоць бы жывымі даехалі”, – падумаў я. Дастаткова было ліхачу (які яшчэ, магчыма, выпіў чачы) тармазнуць на павароце ці вільнуць пры абгоне – канец і стогу, і хлапцам: прызямленне было б кароткім з доўгатэрміновымі вынікамі.
Перад гэтым я ехаў аўтобусам у гарах на горнае возера “Рыца” на вышыню 900 метраў. Вузенькая дарога на самым краі бездані віляла серпанцінам, як змейка, глыбока ўнізе бездані рэчка бурліць, а шафёр гоніць сабе на хуткасці, як той з гарбатай, і ў вус не дзьме. У аўтобусе мёртвая цішыня. Усім заняло дых. Некаторыя заплюшчылі вочы. Шчыра кажучы, і я ў думках ціха памаліўся.
На Апсару – святую гару абхазаў – я пешшу падыбаў, чатыры гадзіны йшоў. Няма дурных. Адчайны народ – што абхазы, што грузіны: жывуць, як хочацца. Спачатку робяць, потым думаюць. О, цяпер я разумею гэтую гісторыю, якую нядаўна пачуў. Гумар-сатыра. Анекдот. Ішлі два грузіны з гасцей. У Грузіі гасцей без віна не бывае, як у Беларусі без гарэлкі. У выніку адзін зваліўся ў бездань. Той, што зверху, гукае:
– Голія, ты мяне чуеш?
– Чую.
– Галава цэлі?
– Цэлі.
– Рукі цэлі?
– Цэлі.
– Ногі цэлі?
– Цэлі.
– Дык вылазь сюды.
– Не магу, я яшчэ не даляцеў.
Па дарозе на вяршыню Апсары захацелася піць. Ніякага пойла ў бутэльках я, зразумела, не ўжываў. Го – думаю – найлепш было б кефіру. Падыходжу, стаіць нейкі аб’ект на схіле, падобны на сталовую-чайную. Напісана: «абед – 13.00-14.00» Было 13.00. На ўсялякі выпадак прыадчыніў дзверы і зазірнуў. У глыбіні памяшкання нейкі мужчына гадоў пад сорак размаўляў з дзвюма афіцыянткамі (так я падумаў). Я зачыніў дзверы, а яны там крычаць:
– Эй, заходзь, дарагі, заходзь!
Я зноў прыадчыніў дзверы.
– Ты што хацеў, дарагі?
– Дык жа ў вас абед.
– У нас абед, і ў цябе абед, дык у чым справа, дарагі?
– Кефіру хацеў.
Тут запанавала цішыня. Уражанне, што яны не чулі пра такі напітак.
– Кефір, кажаш? Гм... Заходзь, дарагі, знойдзем, дастанем. Грузінскае віно лепшае ў свеце.
Зазначу, што наконт віна я цалкам згодны. Самае лепшае. Але пры чым тут кефір?
Гэтак думаючы пра тое ды сёе, я дайшоў да Лыхноў. Па дарозе мяне больш за ўсё ўразілі сядзібы, дзе побач з домам былі магілы. Калі паміраў сямейнік, яго тут жа, каля хаты, і хавалі, ставілі помнік, усё, як трэба. Асцярожна дапытаўся. Аказваецца, так рабілі абхазы, якія прынялі мусульманства.
Справа перад Лыхнамі я ўбачыў дах і вежы мураванай царквы Багародзіцы, з выгляду вельмі старажытнай. Так яно і аказалася – ХІ стагоддзе. Якраз адбываўся рамонт. Я зайшоў да святара-настаяльніка. Строгая пападдзя адамкнула мне храм. Я пахадзіў, паглядзеў на даўнія роспісы (ХIV ст.), зрабіў пару здымкаў, пагаварыў з пападдзёй, развітаўся і збіраўся адыходзіць, як з рыштаванняў спусціўся чалавек, крыху старэйшы за мяне, на выгляд гадоў пад пяцьдзясят, відаць, рабочы рэстаўратар, і спытаўся, усміхаючыся:
– Храмам цікавіцеся? Гэта вельмі старажытны храм.
Завязалася гаворка пра фрэскі, пра архітэктуру і мастацтва, пра рымскую гісторыю. Незнаёмец добра арыентаваўся ў старажытнай Беларусі, ведаў усе гарады, дзе былі пабудовы ХІІ стагоддзя: Полацк, Віцебск, Гародню, Менск. Ведаў, што ў Віцебску храм ХІІ стагоддзя быў узарваны ў 1961 годзе.
Мы выйшлі на панадворак і прыселі пад светлым платанам. Мне спадабаўся гэты чалавек. Ён быў адкрыты, дабрадушны, глядзеў у вочы і адчувалася, што не меў ніякіх засцярог і падазрэнняў адносна маёй асобы (успомнілася строгая пападдзя і настаяльнік з вачыма, як свідэркі). Размова была шчырай і даверлівай. Трэба ўзгадаць, што за саветамі людзі пабойваліся казаць пра палітыку, веру, Бога і начальства. Гэты гаварыў, што думаў. Для мяне тое таксама было найлягчэй. Таму мы добра разгаварыліся, расказваючы адзін аднаму не толькі пра свае меркаванні, але і цэлыя гісторыі.
Рэстаўратара звалі Геранім. Тут я задумаўся.
– Вы не з Беларусі часам?
– Не, я грузін. Мама мая беларуска. Ужо не жыве. Я шмат ведаю пра Беларусь ад мамы. Бываў там не раз. У Нясвіж ездзіў, у Полацк і Мір, а мама жыла ў Гародні.
– Геранімам, відаць, мама назвала?
– Не, ведаеце, я Зураб. Геранімам я сам сябе назваў.
Я падумаў, ці варта пытаць далей (нешта не тое), і кажу, што мне маё імя ўвогуле падабаецца, усе, хто меў такое імя (у абсягах маіх ведаў) былі прыстойнымі людзьмі. На што Геранім кажа, што яму “Зураб” таксама падабаецца, але калі чалавек змяняе жыццё, то трэба быць паслядоўным.
– Звычайна змяняюць імя манахі, епіскапы, – працягваю я.
– Ну так, – кажа Геранім-Зураб – гэта проста, назваўся Серафімам, ці нават Херувімам, але не стаў ні анёлам, ні вернікам, ні нават прыстойным чалавекам.
– Тады скажыце, Геранім, – пачаў я, – як вы мяркуеце, калі б, напрыклад, Гітлер альбо Сталін атрымалі б дакладныя звесткі і доказы, што Бог ёсць, ну, калі б сам Бог з’явіўся б да іх, зрабіў цуды, як бы яны сябе сталі паводзіць?
– Не, не змяніліся б, – адказвае Зураб-Геранім. – Што да паводзінаў, то хутчэй за ўсё пастараліся б Бога расстраляць.
– Ну, – кажу, – сумны жарт, але праўда.
– Які жарт? Хрыста ж укрыжавалі. А ён жа Сын Божы, прыйшоў да людзей і рабіў цуды. Перш, чым даведацца, што Бог ёсць, трэба паверыць. Бог пазнаецца толькі праз веру. Веды могуць дапамагчы ў веры, але ніякія веды без веры не прывядуць да Бога.
– Так, – згаджаюся я. – Усё ж відавочна, зразумела і нават проста, але як цяжка чалавеку ўсё тое асягнуць. Ведаюць, але ж не вераць. Усё роўна не вераць. Адкуль жа тады вера?
– Выходзіць, што тут усё, як напісана: стукайся, дык адчыняць, – кажа Геранім. Урэшце, усё роўна ўсё залежыць ад Бога, а не ад чалавека, але трэба адно – каб чалавек пастукаўся. У гэтым, я думаю, і ёсць сакральны сэнс свабоднай волі, дадзенай Богам чалавеку.
Гэтак мы разважалі аб вядомых рэчах, нібы правяраючы адзін аднаго і дэманструючы погляды ды пазіцыю, словам, шукаючы адзінства ў размове на агульныя тэмы. Мы лёгка гэтае адзінства знайшлі і размаўляць было хораша, як раптам Геранім кажа:
– Але, ведаеце, ёсць адзін чалавек, які дакладна ведае, што Бог ёсць.
– Як? Без веры?
– З верай. Але ведае.
– Цікава. Хто гэта.
– Гэты чалавек перад вамі, пане мой. Пасля таго, як я даведаўся, я і стаў Геранімам.
– Вы бачылі Бога? – спытаў я, насцярожана ўглядаючыся ў суразмоўцу.
Геранім усміхнуўся, злавіўшы мой позірк.
– Не, не бачыў. Было мацней.
– А што мацней?
– Бог падарыў мне жыццё.
– Ну, так, але Бог усім дае жыццё.
– У тым і справа, што мне Ён даў асабіста.
«Вось табе, бабулька, і дажылі да Юр’я», – падумаў я, углядаючыся ў яго лагоднае аблічча: няўжо шызоід?
– І як гэта здарылася, Зураб, што Гасподзь вылучыў вас сярод людзей? – спытаў я ўжо без энтузіязму, гледзячы на малады кедр, што рос на другім канцы двара.
– Тое, што вы цяпер думаеце, – гэта памылковае меркаванне, – кажа Зураб-Геранім з усмешкай.
– А што я думаю?
– Вы думаеце, што я вар’ят. Але я не вар’ят. Я адразу ўбачыў, што вы не той чалавек, якому могуць усяго нагаварыць, і ён паверыць. І гэта добра, бо ўсё, што я мог бы вам расказаць, – праўда.
– Вы адчуваеце патрэбу расказаць мне сваю праўду?
Геранім задумаўся, памаўчаў і потым кажа:
– Калі па шчырасці – адчуваю не тое, што патрэбу, хутчэй абавязак. Але я вельмі рэдка пра тое кажу. І ведаеце, рэдка каму можна й казаць. Тут ёсць над чым падумаць.
– Я ведаў чалавека, які быў прэсвітэрам у баптыстаў, – адказваю я Гераніму. – Ён горача верыў і ўсё хацеў убачыць Бога, начамі маліўся без перастанку, прасіў Бога паказацца. А Бог усё не паказваўся. Дык ён перастаў верыць.
Геранім усміхнуўся.
– Ну, дзівакоў хапае. Вера не можа хадзіць у цемры. Інакш неадукаваныя прымітывы патопяць усялякую веру.
– Выбачайце, Геранім, за мае сумненні, якія вы заўважылі, – кажу я. – Бачу і разумею, што з вамі нешта адбылося. Але лічу сябе чалавекам навукі і маю звычку сумнявацца ва ўсім, пакуль у нечым пераканаюся. Такая вось метадалогія майго думання. Бога нельга ўбачыць.
– Я яго не бачыў і не кажу пра гэта. Але я паспытаў цуд Божы, – неяк асабліва спакойна сказаў Геранім. – Як вы апынуліся ў гэтым месцы? Тут рэдка хто з’яўляецца з далёкіх людзей? – перавёў ён гаворку на іншую тэму. – Вы на машыне?
– Я прыйшоў пешкам, – адказаў я.
Геранім зноў задумаўся, а потым:
– Ці варта было ісці пешкам?
– Я заўсёды стараюся пешкам. З-за машыннага ветравога шкла шмат не ўбачыш...
Калі мне было пяць гадоў, – пачаў я ўспамінаць сваё, – на мяне напаў вялізны сабака і пачаў кусаць. Людзі абаранілі. Потым нешта падобнае паўтарылася. Быў нервовы шок, і лекары асцерагаліся, ці буду я жыць. Аднойчы, калі я з маці ехаў у цягніку, да мяне падышоў хлопчык, такі, як я. Ён адвёў мяне ў купэ, дзе быў яго бацька. Чалавек паглядзеў на мяне і сказаў маёй маці, што вылечыць яе сына. Ён даў вады, якой маці мяне паіла так, як ён казаў. Я выздаравеў. Гэты чалавек папярэдзіў, што праз дзесяць гадоў хвароба паўторыцца, захварэю на сэрца, і я альбо выжыву, альбо памру – усё будзе залежыць ад маці, ад таго якія будуць умовы і догляд.
Усё сталася, як сказаў чалавек. Я выжыў. Памятаю пра гэта ўвесь час, бо разумею, што менавіта Пан Бог з Ласкі сваёй даў мне магчымасць жыць на гэтым свеце.
А Геранім:
– Гэта цікава, і, я думаю, што тое было не проста так. Мне прыходзілася задумвацца над тым жа, бо зразумела, што калі Бог нешта асабліва (ці нават выключна) дае, то для нечага. Для чаго? Чалавек павінен зразумець. Нельга змарнаваць дар Божы… Дык вось пра тое, што здарылася са мной. Гэта адбылося 23 красавіка 1966 года. Мне было 28 гадоў, я толькі што скончыў мастацкую акадэмію і ляцеў па справах з Баку ў Махачкалу. Той дзень стаіць у мяне ў вачах рэзка і ярка, памятаю дэталі, якія фіксаваліся самі сабой. Памятаю нумар рэйса, якім я ляцеў, і нават бартавы нумар самалёта ИЛ-14 на фюзеляжы – 61772.
Салон быў поўны (недзе каля 30 пасажыраў). Я сядзеў з правага борту (там адзін рад крэслаў) каля вакна якраз перад крылом. Мне было добра бачна правае крыло і матор, нават часам дым з выдзьмухоўцаў, хоць гэтага ўвогуле на чыстым авіябензіне не павінна было відаць.
Раніца выдалася дажджлівая, было халодна і дзьмуў вецер, але мы шчасліва ўзляцелі і неўзабаве апынуліся над воблакамі, дзе ярка свяціла сонца. Настрой ў мяне быў таксама сонечны такі, што хацелася спяваць. У гэты час самалёт пачало моцна трэсці. Ён пачаў разварочвацца і зноў зніжацца. Мне здалося, што нешта тут не тое. Пасажыры з супрацьлеглага боку ўсе павярнуліся да вокнаў, некаторыя пачалі спалохана крычаць. Я зірнуў у вакно насупраць і ўсё зразумеў: лапаткі прапелера былі нерухомыя. Гэта значыць, што мы ляцелі на адным маторы. Бортправадніца, мілая жанчынка, пачала ўсіх супакойваць і казаць, што на адным маторы самалёт можа доўга ляцець і мы зараз вяртаемся ў аэрапорт. Мы ляцелі так у воблаках ужо нейкі час, праляцелі над зямлёй, потым апынуліся зноў над морам. Мне здалося, што самалёт зноў стаў набіраць вышыню і пачаў рабіць разварот.
У гэты час я заўважыў, што дым з выдзьмухоўцаў пайшоў густы, чорны і нават з іскрамі. У той жа момант самалёт на павароце лёг на левы бок, з матора паваліў чорны, як сажа, дым, і ён загарэўся. У салоне пачуўся лямант. Нейкая руская кабета крычала: “Немцы, немцы!” Пачалася паніка. Я не мог адарваць вачэй ад палаючага матора, разумеў, што ў любы момант можа стацца нешта страшнае. Самалёт моцна лёг на левы борт, крыло з вогненным маторам паднялося ўверх, і якраз у гэты час я ўбачыў, як па краях крыла пабег сіні агеньчык і тут жа ўсё крыло ахапіла сіняе полымя. Я не паспеў нават нічога падумаць, як адчуў рэзкі штуршок, гром і трэск. Уражанне, што выбухнула ўсё крыло. Кадлуб (мне здалося) разламаўся проста перад маімі вачыма. Мяне ўдарыла аб борт так моцна, што я страціў прытомнасць, але імгненна ачуўся.
Кроў залівае вочы, але я бачу, што адзін у паветры, а нада мной шэрае неба і свішча вецер. Я зразумеў, што падаю ў мора, і жыць мне засталося, можа, некалькі секунд. Усё маё жыццё, як маланка, жыгнула ў свядомасці. Гэта было імгненне, але я ўсё ўбачыў, год за годам, дзень за днём. Я падаў тварам уверх, і шэрыя воблакі нада мной аддаляліся. Няма слоў, каб сказаць, як мне хацелася жыць. І ў гэты момант я крыкнуў з усёй сілы ў хмарнае неба: “Госпадзі, уратуй мяне, я ж веру, што ты ёсць!” У мяне хлынулі слёзы, я глядзеў у неба і чакаў, што Гасподзь пачуе мяне.
Мне здалося, што сціх вецер і свіст ў вушах, стала цёпла, і ў гэты час я акунуўся ў мора, нават не ўдарыўся, і адразу паплыў. Нідзе не было відаць берага, уздымаліся халодныя хвалі, але побач плавала вялікая драўляная бэлька. Я падплыў і ўхапіўся за яе, трымаючыся на паверхні.
Ну адкуль тая бэлька ў моры? Вядома, у моры яшчэ не тое плавае. Але ж я зразумеў. Я ўсё зразумеў. Мне стала неяк спакойна, як бы ніякага стрэсу, як быццам так і трэба. Сваімі словамі я стаў маліцца і дзякаваць Богу.
Можа, з паўгадзіны, можа, гадзіну я трымаўся на вадзе, учапіўшыся за бэльку. Я замярзаў, бо вада яшчэ была халодная, мяне курчыла і трэсла. Але ўсё роўна верылася, што і тут не загіну, і толькі шаптаў малітвы, успамінаючы словы з дзяцінства.
Неўзабаве я пачуў шум матора. Удалечыні плыў кацер. Мяне заўважылі і ўжо ледзь жывога выцягнулі на борт і адвезлі на бераг у шпіталь.
І вось тут пачалося тое, што і павінна было пачацца. Мяне пачалі дапытваць у КГБ, устанаўліваць, хто я такі, пытаць, навошта я ўзарваў самалёт і дзе падзеў парашут, на якім спусціўся. Мой расповяд успрынялі за дурную хлусню, разлічаную на цёмных прасцячкоў. Урэшце мяне пачалі біць і заціскаць пальцы ў дзверы.
Потым павезлі на псіхіятрычную экспертызу. Мне ўжо хацелася, хай бы лепш мяне прызналі вар’ятам і пакінулі ў спакоі. Але ў псіхушцы сказалі, што я здаровы, і гэбісты зноў пачалі мяне біць.
Я ўжо ведаў, што ад самалёта не знайшлі нават шчэпкі і ніводнага пасажыра, акрамя мяне. Катастрофу, як звычайна тады, відаць, засакрэцілі. Такое правіла, хоць, як я ведаю, савецкія самалёты падаюць увесь час. Гэбісты не маглі растлумачыць, якім чынам я застаўся жывы. А паколькі я расказаў ім такое, чаго не можа быць, і пры гэтым медэкспертыза пацвердзіла, што я здаровы, то яны западозрылі мяне ў дыверсіі. Дапытваліся, як пранёс на борт парашут, дзе ўзяў яго, у якім месцы ўтапіў у моры, якім чынам і навошта ўзарваў самалёт, ці маю родзічаў у Ізраілі і г. д.
Матэрыялаў для суда не было ніякіх, але і выпускаць мяне не хацелі. Паспрабавалі ізноў катаваць і збіваць, паламалі рэбры (гэта калі нагамі ў ботах таўклі). Але я цярпеў, крычаў і цярпеў, бо думаў, што не дасць мне Бог загінуць. Ды й не мог я здрадзіць Яму, нават калі б мяне яны рэзалі на кавалкі.
Дзесьці праз месяц катаванні спыніліся, і гэбісты супакоіліся, былі нейкія заклапочаныя. Мяне пратрымалі ў турме КГБ пяць месяцаў без суда. Зноў вазілі ў псіхушку, афармлялі нейкія паперы (як я зразумеў, дакументальна рабілі з мяне вар’ята). Потым выпусцілі, сказаўшы: “Мы еще к тебе вернемся. А о самолете советуем не распространяться, в твоих же интересах. Понял?” “Понял”, – кажу. “Тогда подписывай бумаги”. Гэта былі паперы “о неразглашении” таямніцы следства і факту катастрофы самалёта. Я падпісаў. Потым я даведаўся праз знаёмых, што той самалёт вадалазы, быццам бы, знайшлі на дне мора. І тады якраз гэбісты перасталі мяне катаваць.
Яшчэ седзячы ў турме КГБ, я шмат думаў пра Боскі цуд, які здарыўся са мной. Чаму Бог мяне ўратаваў і дазволіў жыць? Дзеля чаго? І я падумаў, што дзеля таго, каб сведчыць людзям, што Бог ёсць. Паперы КГБ не мелі тут для мяне ніякага значэння. Хаця, па-праўдзе, яны значэнне ўсё ж мелі. Мяне нідзе не бралі на працу. Але ж я мастак. Вольная прафесія. Цяжка, але зарабіць мог.
І ведаеце, калі я пачаў расказваць, пра тое, што са мной адбылося, мне амаль ніхто не верыў і пачалі сапраўды лічыць мяне вар’ятам (а тут яшчэ і «мнение» з КГБ). Вось тады я і задумаўся моцна аб тым, як данесці праўду, каб мне паверылі і не лічылі ненармальным.
Я разумеў, што жыць, як раней, ужо нельга. Мне проста хацелася служыць Богу, успрыняўшы Ягоны дар. І я вырашыў стаць салдатам, рыцарам Бога, Ягоным слугой у гэтым свеце. Я зрабіў такі зарок і змяніў сваё імя. Я змяніў прафесію і пайшоў у рэстаўрацыю. Рэстаўрую храмы, фрэскі і жывапіс. Гэтым я дапамагаю Боскай прысутнасці ў нашых душах, на нашай Зямлі. І канешне ж, я расказваю пра Боскі цуд, які здарыўся са мной, усім тым, хто здольны слухаць і чуць.
– Вы маглі пайсці ў манастыр, – сказаў я.
– І што б я там рабіў, у тым гета?
– Маліўся б?
– За збаўленне сваёй душы? Але ці дзеля гэтага Гасподзь дазволіў мне жыць, зрабіўшы цуд?
– А што кажа бацюшка-настаяцель? – спытаў я.
– Нічога не кажа. Я яму не расказваў. Бацюшка – кадравы сексот КГБ. Гэта не для яго розуму.
– Геранім, вы жанаты?
Геранім паглядзеў на мяне і засмяяўся:
– Я крыху ведаю беларусаў. Дык вы тыповы беларус. Ну да чаго ж асцярожны народ! Ведаеце, пасля радасці жыцця самае каштоўнае, што даў мне Гасподзь Бог, дык гэта добрую жонку. Мы жывем небагата, але ў нас чацвёра дзяцей – усе хлопцы і ўсе здаровыя.
– Та-а-к, – кажу, – нам трэба выпіць цудоўнага грузінскага віна, Геранім, за тое, што так добра і радасна жыць на свеце. Я зараз збегаю ў Лыхны...
– Не трэба нікуды бегчы, дарагі. Віно ёсць, сапраўднае, грузінскае.
Мы зайшлі ў рэстаўрацыйную бытоўку каля рыштаванняў і паднялі келіхі за знаёмства “двух добрых людзей”. Потым пілі за шчасце, за яго жонку і дзяцей, за Грузію і за Беларусь.
– І ўсё ж такі, што вы думаеце (Геранім увесь час гаварыў на рускі манер, ужываючы “вы”), што вы думаеце пра цуд над Каспійскім морам?
– Я думаю, што ён здзейснены дзеля падтрымання веры. Бязбожнікам расказваць няма сэнсу. А вось для людзей веруючых гэта падтрымка.
– Я таксама гэтак зразумеў, – кажа Геранім, – хаця напачатку расказваў усім.
Мы абмяняліся адрасамі (Геранім жыў у Тбілісі), нават сфатаграфаваліся на развітанні, папрасіўшы матушку-пападдзю нас “пстрыкнуць” маім фотаапаратам. Матушка “пстрыкнула” моўчкі, падціснуўшы вусны. Потым, калі я ўжо адыходзіў і развітваўся з ёй, на ўсялякі выпадак кажу: “Спасибо за гостеприимство, матушка. У вас работает в церкви такой чудесный человек”, – і гляджу на яе. Пападдзя хмыкнула:
– Да уж, чудесный пациент. Некоторым лапши навешает, а они и довольны. – Завярнулася і пайшла, варочаючы акруглымі формамі.
Выходзячы з Лыхнаў, кажу сабе: “Ну, расёмон, поўны расёмон”, – успамінаючы назоў і сюжэт японскага фільма. Аж бачу, ідзе мужчына прыблізна маіх гадоў. Вырашыў і яго зачапіць размовай пра Гераніма (раз ужо такі “расёмон”). Пытаю, дзе тут можна купіць віна?
– Вына? Слухай, дарагі, ты адкуль спусціўся? Якога вына? Ты што, не ведаеш? Гарбачоў адмяніў вына. З сённяшняга дня няма больш на Каўказе вына.
– Гарбачоў дурань, – кажу я, – але адзін разумны чалавек мне сказаў, што няма праблем у Лыхнах купіць віна.
– Ха! Гэта хто?
– Геранім з царквы.
– Які Геранім? А, гэты, памешаны. Ну, гэтаму сам Бог налье, цэлае Каспійскае мора.
Увесь час, як тупаў да Гудауты, я думаў пра Гераніма. Урэшце рэшт нічога неадэкватнага я ў ім не заўважыў, усе мае пачатковыя сумненні на гэты конт развеяліся, і сэрцам я адчуваў праўду ягонага цуду, паверыў яму. Але розум... пракляты розум супраціўляўся. Ён, гэты розум, хоча проста засумнявацца. Але сумнявацца тут бессэнсоўна.
Вечарам у прыцемку я сядзеў на лавачцы перад клумбай з цвітучымі ружамі і назіраў, як лётаюць светлячкі, мігцяць, нібы самалёты перад пасадкай.
21 студзеня 2013 г.
Рыгор Барадулін
