НЕ ДАЦЬ МАРСІЯНАМ ЗАХАПІЦЬ БЕЛАРУСЬ
Публікацыі чарговага (75) нумара часопіса “Дзеяслоў” адкрываюцца нізкай вершаў розных гадоў Леаніда Галубовіча “Граматыка жыцця”.
Што сказаць? Крытыкаваць уласныя вершы – значыць, крывіць душой, хваліць – тым болей… Як нешта нейтральнае і больш аб’ектыўнае, працытую адну страфу, якая, магчыма, прыцягне ўвагу да паэзіі ўвогуле і да паэтычных падборак выдання ў прыватнасці:
Пагодзімся, паэзія –
душа чалавека.
Хіба скажаш,
што не любіш яе,
калі ты не бяздушны…
Ці не з гэтай прычыны Валянціна Аксак выносіць на чытацкі суд сваю нізку вершаў пад назовам “Сінайскі кветнік”. Адмысловая мова, пульсуючая думка, трапная метафорыка… Паэтка, на мой погляд, адна з лепшых у нас. Таленавіта адстароненая ад “хулы і ўхвалы”. Самадастатковая і ссамотненая недзе там, на сваёй “скале любові”… Вершы ўражваюць, схіляюць да роздуму і душэўнай гармоніі. Бадай лепшае, што чытаў сёлета. Да прыкладу, верш “Пост”:
Такое
задушнае
лета –
вячэраю
вадою.
Альбо – “Сёмы грэх”:
Келіх.
Яшчэ і яшчэ
тройчы па тры.
Безуважнасць да меры.
Бязважкасць да стану.
Мройнасць да непрытомнасці.
Часовы нябыт – да бясчасся быцця.
Вершы Аксаны Спрынчан, як заўсёды, – нечаканыя і філалагічна зашыфраваныя. Адмысловага чытача ім знайсці не так проста. Так, быць арыгінальнай (авангарднай), у лепшым выпадку, выбітной і не падобнай на іншых – адзін з важных напрамкаў мастацкай творчасці. Але пры гэтым сама паэзія павінна быць не задачай, а – загадкай (таямніцай), ці, кажучы стылем Хлебнікава, “азадачваць” чытача, прыводзіць яго ў стан эмацыйнай эйфарыі і мыслярскай эўрыкі… Сустракаецца падобнае і ў гэтых эксперыментальных вершах паэткі:
Дзяцел выдзёўбвае
рэшткі лета
ў другім месяцы
да нашай
зімы.
Дзюбай не выйшла,
каб займацца лесам.
Але як нашчадак дзятлаўкі –
бабулю так клікалі,
бо нарадзілася ў Дзятлавічах, –
выдзёўбваю
літары лета
ў другім месяцы
да нашай
зімы.
Не скажу, што вершы Зміцера Захарэвіча мяне дужа ўразілі. Усё ж стыль і танальнасць іх напісання вызначаецца бардаўскай манерай. Праўда, звярнуць увагу таксама ёсць на што. Ну, хоць бы вось гэты верш:
Колькі ўзвялі праз адметнасць
праўдзіўцы дарэмшчыны,
Столькі ж цвікоў мне пад кпіны
ўвагналі ў далоні –
Мы прыходзім у свет насуперак
міту бязгрэшнымі,
Але па скананні і Збаўца
не абароніць.
Вершы Алеся Емяльянава арыгінальныя і вартыя ўвагі. Асабліва чатыры апошнія. Таленавіты паэт. Расце ўнутр. Гэта адчуваецца ў вершы “Тралейбус”, фрагмент якога я працытую:
пацыент дражненскага інтэрната
едучы ў тралейбусе прамовіў наступнае:
– я вельмі да яго падобны –
мае рукі худыя і даўгія нібы драты
і таксама растуць са спіны
я хаджу па адным маршруце
і напітваюся электрычнасцю
якую праз мяне прапускаюць
я тралейбус
і ты тралейбус
ён наставіў на мяне палец…
Вядомы сваёй паэзіяй, якая балансуе на мяжы брутальнасці і мастацтва, Чарльз Букоўскі прапануецца ўвазе чытачоў у перакладах Ганны Комар. Прачыталася з задавальненнем. І такое таксама:
нас заўжды заклікаюць
прыняць чужую
пазіцыю
нават калі яна
састарэлая
бязглуздая ці
непрымальная
Як вядома, браты Кірыл і Мятод з’яўляюцца стваральнікамі славянскай азбукі – глаголіцы (кірылічнага пісьма). Кірыл – аўтар “Прогласа” – своеасаблівай прадмовы альбо маніфеста да іх (братняй) евангелізацыйнай місіі сярод славян. Па сутнасці, гэта першы паэтычны помнік славянскай культуры, пакінуты нам у спадчыну прыкладна ў 863 годзе. Пераклад зроблены Алесем Камоцкім.
Хай асвета прыадчыніць тыя дзверы,
Праз якія ў душы вашы прыйдзе зброя,
Каваная з непераможных літар,
Каб прымусіць д’ябла развітацца з галавою.
І апорай быць спасцігламу пісьменства.
Цяпер – пра мастацкую прозу часопіса. Нізка аповедаў вядомага пісьменніка Віктара Казько складзена з адгалоскаў часу яго маладога расейскага жыцця. Лірычныя ўспаміны-роздумы з філасофскімі глыбокімі падтэкстамі. Вельмі густа, але тонка, а падчас мройна-мружліва, накрэсленая мастацкая проза аддаленага савецкага часу, што выносіць чытача на глыбокае цячэнне, як рачная вірлівая плынь… Па сутнасці – падспудны змест аўтарскага жыцця. “Свядома ці падсвядома я ўсё жыццё непарыўна быў у гэтым, імкнуўся да гэтага. Жыццё, якое пачыналася на чужых рэках і ў чужых водах, праз якія мне нарачона было яшчэ прайсці”. Так – пра сябе і вось гэтак пра сваё нацыянальнае: “Пра іншых гаварылі і гавораць, у жалобе схіляючы галаву, аб генацыдзе і халакосце. А тут прасунутая і адукаваная вальтэрыянка абязмовіла, жыўцом выдзерла язык, нізвяла народ цэлай краіны да быдлячага стану і ўсяму свету як засляпіла вочы і адняло мову – хаця б дзе нават дзеля прыліку хто вякнуў. Апалавінілі народ, на дзве траціны вынішчылі яшчэ пры Алёшку Ціхім, настолькі ж абрэзалі і зямлю, пагосты і клады. І каб толькі аднойчы – кожны век адно і тое, што снапамі на таку жыцця высцілалі час і зямлю, надаралася і два разы ў адзін век. Выкацілі, абезгаловілі нацыю – і зноў нідзе і ніхто ні гу-гу. І мы зноў гатовы галаву на плаху. Так толькі воўк дзярэ авечку з яе маўклівай згоды”.
Аповесць Міколы Захаранкі “Такі вецер, такі вецер…” – твор тэалагічна-дыдактычнага плану… Гэткая важкая духоўна-філасофская рэч у сабе. Даўно я так уважліва не ўчытваўся ў літаратурны беларускамоўны тэкст… Уся ідэя гэтага мастацкага (і, як мне падаецца, непрыхавана аўтабіяграфічнага) твора не так у вызначэнні і азначэнні праваслаўя і хрысціянства, лепш сказаць, не толькі ў тым, а ў спробе вызначэння чалавечнага ў чалавеку… Як для вялікай мастацкай прозы, твору бракуе сюжэтнай разгорнутасці. Няма пэўных дзей, учынкаў, акаляючых чалавечых вобразаў і апісанняў прыроды, але – ёсць узвышаная развага па-над імі… Таму мне падаецца, што аўтар гэтым сваім творам спрабуе дамаляваць карціну вядомага біблейскага зачыну: “На пачатку стварыў Бог (аўтар – заўвага ЛеГАЛа) неба (Сымона – ЛеГАЛ) і зямлю (айца Генадзія – ЛеГАЛ). А зямля была нябачная і пустая і цемра над безданню, і Дух Божы лунаў над вадою (тэкстам – ЛеГАЛ)”. Небеспадстаўна пасля прачытання твор выклікае на двубой яшчэ адну палемічную пару: чытача і аўтара. Агулам, магчыма, наўмысная няскончанасць аповесці гаворыць і пра нашу чалавечую спавядальную нявыказанасць перад “высокім небам ідэала” (А. Вярцінскі)… І яшчэ адно: твор наўпрост выстраены сцэнічна, у ім пераважнае месца займаюць палемічныя маналогі і дыялогі. Усе трансцэндэнтныя дзеі пераносяцца ва ўнутр чалавека. Думаю, аповесць без асаблівых высілак магла б быць пераробленай у драматургічны твор, які, пэўна, стаўся б цікавым для беларускага тэатра.
Урывак з рамана “Захоп марсіянамі Беларусі” Алеся Аркуша чытаецца з цікавасцю і без раздражнення, у адрозненне ад яго папярэдніх неадназначных тэкстаў. Аўтар знайшоў арыгінальны сюжэтны ход з падвойнай лініяй часу: сённяшняй (блізкай да аўтабіяграфічнай, з героем Кроквам, колішнім псеўданімам Аркуша-Козіка) і прамінулай (з сапраўднымі постацямі айчыннай гісторыі і літаратуры: В. Ластоўскім і А. Дударом)… “Кроква любіў Ластоўскага. А ягоную аповесць “Лабірынты” лічыў сваёй настольнай кнігай. <…> Не ўсё ў гэтай аповесці было яму зразумела, але наяўнасць нейкай таямніцы, якую трэба разгадваць, прымушала глядзець на “Лабірынты” не толькі як на мастацкі твор. Гэта азначала, што да аповесці трэба было вяртацца зноў і зноў. Кроква быў упэўнены, што Ластоўскі нешта зашыфраваў у “Лабірынтах”. Нешта вельмі істотнае і ізатэрычнае”. Калі б не відавочная лапідарнасць і аскетычнасць стылю, то гэты твор А. Аркуша нечым вельмі блізкім перагукваўся б з прыгодніцкімі творамі Л. Рублеўскай. Дарэчы, у аснове рамана ляжыць аўтабіяграфічны матэрыял, як і ў вышэй абгаворанай аповесці М. Захаранкі. Праўда, там філасофія ўздымаецца да духоўных вышынь, а тут яна заглыбляецца ў зямныя і чалавечыя душэўныя сутарэнні…
Невялікае фантастычнае апавяданне Андрэя Паўлухіна – вартае ўвагі. Твор прыйшоўся да душы і розуму. І хаця тэкст датаваны ажно 2005 годам, ён асацыятыўна сугучны з нашым сённяшнім часам і нашымі падсвядомаснымі прадчуваннямі. Чысты стыль, ясныя метафары, нечаканыя патаемныя падглядкі магчымага будучага… Аўтар, безумоўна, таленавіты. Для рэкламы – пасаж з аповеда: “Пятроў узлез на падваконне, адчыніў фортку і дастаў з паштовай скрыні газету “Воля думкі”, на якую ён падпісаўся ў дабраахвотна-прымусовым парадку. У вочы кінулася вылучанае тлустым шрыфтам віншаванне: Таварыства інвалідаў па зроку віншуе ўсіх інвалідаў па зроку з Днём інвалідаў”. Праўда, здаецца, учора ў нашай дзяржаўнай перыёдыцы чыталі?!
У рубрыцы “Дэбют” друкуецца абразок маладой Надзеі Тачыцкай, – наіўны тэкст, але з заўважнай гуманістычнай ідэяй…
Я люблю (прызнаюся, даволі рэдка) глядзець спектаклі ў тэатры. Дапускаю, што ёсць і такія, што з задавальненнем чытаюць іх. У выпадку з публікацыяй драмы “Снег” паляка Станіслава Пшыбышэўскага (1868 – 1927) перамен у маім успрыманні не адбылося, і пасляслоўе Пятра Васючэнкі пра пэўныя ўплывы дэкадэнцкіх прадстаўнікоў польскай “новай літатуры” на нашага маладога Янку Купалу прыдалося асабіста мне больш цікавым. Драму, перакладзеную Лявонам Баршчэўскім, вядома, будзем чакаць на падмостках нашых тэатраў, а вось унутрана папалемізаваць з П. Васючэнкам — прыхільнікам Купалы і маладой беларускай літаратуры — я лічу дарэчным, асабліва наконт яго заключнага пасажа ў пасляслоўі: “Збліжэнне Купалы з творчай пазіцыяй прадстаўнікоў “Маладой Польшчы” адбываецца ў іншай плоскасці. Там, дзе польскія літаратары імкнуліся паяднаць сімвалісцкі пошук з нацыянальнай і сацыяльнай завостранасцю. Станіслаў Пшыбышэўскі, пры ўсёй сваёй рэпутацыі касмапаліта, мадэрніста і багемшчыка, па-свойму шукаў новую Польшчу, і гэты пошук імпанаваў беларускаму песняру”.
Усё бліжэй да сканчэння публікацыя старонак новай кнігі “Уладзімір Някляеў. Незавершаная аўтабіяграфія”, зробленай Сяргеем Шапранам. Чытаецца не без цікавасці, ёсць нагода для роздуму і ўнутранай палемікі.
На вялікі жаль, не дажыў да публікацыі свайго артыкула пра “гісторыю напісання “Дудкі Беларускай” Ф. Багушэвіча” наш таленавіты літаратуразнаўца і публіцыст Уладзімір Содаль. Гэты матэрыял, спадзяюся, будзе вартым помнікам і самому Уладзіміру Ільічу – нястомнаму і дасведчанаму правадніку Беларушчыны ў нацыянальна абязлічанай Айчыне.
Трохі адстаронены, але глыбока пачуццёвы, суперажывальны тэкст пра асобу і творчасць вядомага паэта Анатоля Сыса публікуе крытык Ала Сямёнава.
Пэўным чынам мемуарны, грамадска-публіцыстычны артыкул (аповед-згадка), напісаны з патрыятычным запалам і душэўнасцю, прапануе чытачам пісьменнік Мікола Гіль. Тэкст, можна сказаць, напісаны з дарэшты стомленай верай у купалаўскую мройлівую будучнасць. Гэта не “кліч бураломны” Песняра, а роспачны напамін, можа, нават развітальны выдых спадзеву на нацыянальнае адраджэнне Бацькаўшчыны (няхай прабачыць мне гэтую мінорна-песімістычную ноту Мікола Сымонавіч). Хацелася б, каб артыкул прачыталі найперш маладыя “тутэйшыя” беларусы, бо – хто, як не яны?! Цытую: “…з непазбытым, заўсёдным страхам нараджаліся і прыходзілі ў жыццё кволыя “беларускія сыны” – з палахлівым сэрцам і ўпалай душою, з начыста адсутным адчуваннем, усведамленнем сваёй нацыянальнай адметнасці, нават прыналежнасці. Такія ў нашым народзе сталі пераважаць. Праслойка “сведамых беларусаў” была надта ж танюсенькая. Вось яна і не змагла стрымаць напору антынацыянальных сіл, балазе яны дзейнічалі, як заўсёды, вераломна, нахабна, цынічна. Падмяніўшы Вялікую Праўду вялізарнай хлуснёй.”
Непрыдуманыя гісторыі ўласнага жыцця Сяргея Сыса чытаюцца, бадай, больш цікава, чым так званая мастацкая проза некаторых аўтараў.
Магчыма, крыху задоўжанае, але насычанае займальнай фактурай і гістарычным досведам падарожнае эсэ Людмілы Рублеўскай “Аліг’еры ў лужыне” прыйшлося дарэчы майму невыяздному арганізму.
Друкуецца гутарка Уладзіміра Дрындрожыка з вядомым мінскім музыкам Віктарам Сямашкам. Маладыя гомельскія даследчыцы беларускай літаратуры, студэнты і магістранты ГДУ імя Ф. Скарыны (Г. Анцімонік, Х. Бандурына, А. Гатальская, С. Кацюргіна, М. Кірушкіна, Г. Новік, Т. Пятроўская і Я. Шчокіна) спрабуюць даць сваю ацэнку як нацыянальным класічным творам, так і сучасным тэкстам маладых беларускіх паэтаў і пісьменнікаў. Друкуюцца кароткія рэцэнзіі (Ганны Навумавай на выбранае сербскага пісьменніка Дж. Нікаліча і Віктара Сазонава – на зборнік С. Сыса “Павук”).
Напрыканцы – рубрыка “Дзеяпіс” – кароткія анатацыі да новых беларускіх выданняў.
Прыемнага чытання.
ЛеГАЛ