Дзень Дуэлі Апавяданне Гэтае невялікае мястэчка з насельніцтвам недзе ля 20 тысяч чалавек знаходзілася не тое што ўбаку ад чыгунак і аўтатрас, але ўбаку ад дарог добрых і ўсякіх. У мяне засталося два тыдні адпачынку, і я выпраўляўся ў сваю апошнюю перад кабінетнай працай над дысертацыяй этнаграфічную паездку – у ваколіцах мястэчка захавалася некалькі дробных вёсак, дзе льга было пачуць аўтэнтычныя спевы. Выехаўшы з раніцы з Мінска, толькі надвячоркам я трапіў у мястэчка. Мясцовы гатэль аказаўся нечакана высокага ўзроўню: у прасторным, з высокімі столямі фае быў бар, стаяў більярдны стол. Жанчына гадоў сарака за стойкай была апранутая ў густоўную форму. Кошт аднамеснага нумара аказаўся прымальным, сам нумар уразіў мяне не беднасцю, але стыльнасцю. Унітаз быў цэлы і ззяў, ванна без іржы, краны працавалі спраўна, гарачая вада – ў наяўнасці. Гэта надало мне настрою. З асалодай памыўшыся, пераапрануўся і бадзёра спусціўся ўніз. Тут усё ажыло: каля бара таўклося з дзясятак маладых людзей, акружыўся гульцамі і заўзятарамі більярдны стол, стукалі шары. На мяне сёй-той азірнуўся, зрэшты, добразычліва. Даведаўся пра месца бліжэйшага рэстарана (а такіх было, аказваецца цэлых пяць у гэтым горадзе, што мяне здзівіла невымоўна: у такой глушы?), выйшаў на вуліцу – пешкі было хвілін пятнаццаць хады. Быў аўторак, я чакаў, па досведзе, убачыць практычна пустую залу, але наўздзіў яна была запоўненай, гучала прыемная музыка – у адведзеным куце граў квартэт, некалькі пар кружыліся ў танцы. Мяне сустрэлі, што яшчэ больш мяне здзівіла, спыталі, якому месцу я аддам перавагу, і самае дзіўнае: невялікі стол на дваіх знайшоўся, да якога мяне і правялі. Абрус быў чыстым да той ступені, калі баішся пакінуць на ім потныя адбіткі сваіх рук, прыборы зіхацелі. Калі прынеслі напоі, ля стала прыпынілася дзяўчына. – Вы, здаецца, адзін, не будзеце супраць, калі я прысяду і складу кампанію на гэты вечар? Я крыху асалапеў, але тут жа кіўнуў з усмешкай, у якой, спадзяваўся было больш прыязнага разумення сітуацыі, чым хвіліннай разгубленасці. Афіцыянтка без словаў прынесла яшчэ адзін прыбор. Дзяўчына прадставілася: – Іна. – Андрэй. – Надоўга да нас? Мяне не здзівіла яе пытанне, я зразумеў: у невялікім мястэчку з такім наведваннем кавярняў і рэстаранаў (не было падстаў думаць, што ў іншых падобных месцах цяпер бязлюдна) няцяжка пазнаць прыезджага. Мы пачалі гутарку, якая мне падабалася: дзяўчына не была сарамлівай, але і балбатлівай роўна ў той меры, якая дапушчальная пры першым знаёмстве са зразумелымі планамі на далейшы час. Ёй было за дваццаць, мілы твар у апраўленні блакітных валасоў з ружовай пасмай, трошкі кірпаты носік над роўнымі вуснамі, адкрытыя прыгожыя плечы, рукі з доўгімі пальцамі. Невялікая рамантычная прыгода заўсёды ўваходзіла ў мае планы палявых выхадаў, так што я ўпотай радаваўся, што не трэба рабіць самому асаблівых намаганняў. Намеры дзяўчыны не былі двухсэнсоўнымі, пра што казалі і гуллівыя позіркі, і жэсты. Мы нязмушана гутарылі за ежай. Я зразумеў яе планы на сённяшні вечар і ноч, яна, відавочна, зразумела, што я зразумеў, а я ў сваю чаргу зразумеў, што яна зразумела, што я зразумеў – і ніякай ніякаватасці між намі не было. Мінула каля дзвюх гадзін, святло ў зале прыглушылі, на сталах гарэлі цёплыя свечкі. Мы танчылі, прыціснуўшыся досыць інтымна. Штуршок у маю спіну быў дастаткова адчувальным, каб на яго не азірнуцца. Хлопец майго веку, але вышэй і буйней за мяне разы ў паўтара, кінуўся выбачацца. – Нічога, бывае, – прыняў я яго прабачэнні. – Не-не, я павінен вас пачаставаць, – не спыняўся ён. – Не варта, – адказаў я ўсмешкай. – Што вы, як я буду выглядаць у вачах землякоў, калі так паступлю з прыезджым? – Бачу, вы паважаеце гасцей… – злёгку разгубіўся я. – Мы безумоўна паважаем і любім прыезджых! А вось гэта цягнула на нейкую асаблівасць мястэчка, і ўва мне абу­дзіўся вучоны-этнограф, які тузануў за язык: – Прабачце, а за што? Мы нейкія асаблівыя? Хлопец усміхнуўся дабрадушна. – Ну, таму што вы заўсёды падбіраеце тое, чым мы не цікавімся, і такім чынам, у нас няма пакінутых без увагі… Сэнс фразы даходзіў да мяне, як сталёвы шарык апускаецца на металічную пліту: удар-адскок-удар-адскок-удар… – Ведаеце, мне не трэба вашага пачастунку ні пад якой падліўкай, – стрымана адказаў я. – Дадам толькі, што ў іншым свеце ў іншы час вас бы выклікалі на дуэль. – Дуэль? – вочы ў хлопца выкаціліся ў здзіўленні, косая ўсмешка распаўзалася па твары. – Вы хочаце выклікаць мяне НА ДУЭЛЬ? Ён выгукнуў апошнія словы. Танцуючыя вакол пачалі заміраць і паварочвацца ў наш бок адзінай хваляй, якая ўзнялася з цэнтра. Раптам змоўкла музыка. Уключылася зыркае святло. Краем вока я бачыў, што ўсе вакол глядзяць на мяне. Некалі было ацэньваць гэтыя позіркі: перада мной стаяў хам, які, відавочна, прагнуў бойкі. – Я б выклікаў вас, але тыя часы мінулі. На жаль, крытычна ацэньваючы сябе, я разумею, што вы зваліце мяне адным ударам. Можаце пакалечыць, а мне трэба вярнуцца ў тэрмін і скончыць працу над дысертацыяй. Мне было сорамна хавацца за сваёй вучонасцю, але больш пужала думка аб магчымай бойцы. Але тут… – А нашто нам біцца? – амаль па-дзіцячы наіўна здзівіўся здаравяк. – Дуэль – гэта ж са зброяй! Давайце! – З якой? – лёгкая абсурднасць сітуацыі пачала мяне забаўляць – твар суразмоўцы не быў злым, я, падобна, памыліўся ў яго намерах зламаць мне рэбры. – Дык выберам! Ну, вы выклікаеце мяне на дуэль? Мяне завуць Цімафей. – Я Андрэй. Добра, я выклікаю вас на дуэль, – не надта раздумваючы над далейшым, праз сілу ўсміхнуўся я. – Ду-э-э-эль! – тут жа віскнула нейкая жанчына побач, і раптам уся зала ўзарвалася радаснымі, узбуджанымі крыкамі: – Дуэль! Дуэль! У нас будзе дуэль! – Выдатна, Андрэй! – здаравяк схапіў мяне за руку, затрос яе. – Заўтра раніцай да вас прыйдуць! Мы ішлі з Інай да століка, яна трымалася ганарліва, глядзела ва ўсе бакі з усмешкай каралевы. Я быў ушчэнт разгублены. Мы прыселі, я адчуў незвычайную смагу, у горле перасохла. Трэба было выпіць, думаць – потым. Але дацягнуцца да бутэлькі не паспеў – ля століка апынуліся дзяўчына-афіцыянт і распарадчыца залы: – Дазвольце-дазвольце! Яны ў адно імгненне ўсё прыбралі са стала і нават знялі абрус, забралі нашы сурвэткі. Я не паспеў на гэта зрэагаваць, як стол зноўку быў засланы новым чысцюткім абрусам, а афіцыянткі тут жа заставілі яго самымі разнастайнымі стравамі, бутэлькамі з віном, вадой і графінам з каньяком, садавіной і прысмакамі. – Стойце-стойце, – агаломшана паспрабаваў я пратэставаць: – Я не заказваў… У мяне няма з сабой… – Што вы, не хвалюйцеся, – з мілай усмешкай адказала распарадчыца. – Гэта вам ад нашага рэстарана. Вельмі рэкамендую грыбныя біточкі – асабісты рэцэпт нашага кухара. Прыходзьце заўтра ў гэты ж час – вам у нас бясплатна, будзем бязмерна рады бачыць. Прыемнага вечара! Я адмовіўся думаць – вельмі хацелася піць. А потым і есці. Біточкі грыбныя аказаліся не толькі апетытнымі на выгляд, але і незвычайна прыемнымі на смак. Першай да нашага століка падышла жанчына гадоў шасцідзясяці ў блакітных брыджах і чорнай блузцы: – Прабачце, калі ласачка, для мяне гэта, напэўна, апошні выпадак... Ці можна мне зрабіць з вамі сэлфі? Напэўна, каньяк у той порцыі, якую я спажыў, зрабіў сваю справу, і я адказаў зухавата: – Вядома! Гэта быў той каменьчык, які абрынуў плаціну – да нашага століка выстраілася доўгая чарга з тым жа імкненнем: зрабіць сэлфі са мной, са мной і Інай. Потым з’явіўся хлопец з цяжкім хвастом валасоў за спінай, фотаапаратам з даўжэзным фотааб’ектывам, і з ім дзяўчына ў акулярах і джынсах з дзіркамі. Яны здымалі і пыталіся: адкуль я, чым займаюся, мае планы і гэтак далей – аказалася, журналісты мясцовай газеты. Я адмовіўся над нечым раздумваць і пакорліва, шчыра адказваў. На выхадзе з залы нас ветліва спыніў мужчына сярэдніх гадоў: – Таксі пададзена! Я не пярэчыў. У гасцініцы нас з Інай сустрэлі служачыя, якія падкацілі столік, устаўлены шампанскім і фужэрамі. Уся публіка, пакінуўшы свае месцы за барам і ля більярднага стала, захоплена глядзела на нас. Шампанскае было адкрыта пад радасныя крыкі і выпіта. Затым былі ўжо звыклыя сэлфі. Мне ўручылі ключы і сказалі, што цяпер я ў люксе, мне дазволена пакінуць госцю на ўсю ноч і ўвесь час знаходжання тут. Нумар аплачаны. Усё, чаму я змог яшчэ здзівіцца гэтым вечарам – нечакана далікатная страсць Іны, якой яна накрыла мяне, быццам набегла цішком цёплая і пяшчотная марская хваля. Я выспаўся. Дзяўчыны ўжо не было. Глядзеў у столь, згадваў, спрабаваў аналізаваць. Пакуль мелася адзінае тлумачэнне: у гэтым мястэчку ўтварыўся па невядомай прычыне культ дуэлі. Цікава і нечакана, варта раскапаць карані. Добры артыкул можа атрымацца, нешта не помніцца, каб дзе яшчэ сустракалася падобнае. Цягне на амаль адкрыццё. Што ж, самае разумнае цяпер: не супраціўляцца, не здзіўляцца і не распытваць ні пра што – дайсці да ўсяго цягам дзеі. Гэта будзе разумны падыход, які льга захаваць і ў артыкуле. Я пачаў апранацца, калі ў дзверы пастукалі. Мілая дзяўчына ў гасцінічнай форме стаяла, прытрымліваючы столік, няцяжка было здагадацца, са сняданкам. За дзяўчынай стаяў мужчына ў сінім гарнітуры, пад гальштукам. Ён быў усмешлівы і дзелавіты. Паведаміў мне, што праз гадзіну мяне чакаюць у гарсавеце. Дадаў, што таксі будзе каля гатэля. Тым часам дзяўчына накрыла стол. Мне заставалася падзякаваць іх абодвум. У гарсавеце мяне сустрэлі на першым паверсе, мілая дзяўчына ў цеснай спадніцы, круглявыя калені з-пад якой свяціліся гарэзлівымі мячыкамі, правяла мяне на трэці паверх, просячы прабачэння за адсутнасць ліфта. То была зала пасяджэнняў, поўная мужчын у гальштуках і жанчын з начосамі. Я разгубіўся, паколькі ніяк не чакаў гэтага. Я быў упэўнены, што мяне выклікаюць з прычыны ўчарашняга інцыдэнту, скажам так, і рыхтаваўся ўбачыцца з намеснікам кіраўніка горада ці кімсьці з яго памочнікаў, патлумачыць нечаканасць для мяне ўчарашняга і тое-сёе распытаць. Калі дзяўчына ўвяла мяне, усе ў зале раптам усталі, павярнуліся ў наш бок і запляскалі ў ладкі. Мяне правялі і пасадзілі ў першым радзе. Праз адно пустое месца сядзеў учарашні здаравяк з рэстарана. Ён шырока ўсміхнуўся мне і, ледзь нахіліўшыся, сказаў: – Вітаю! Выбачайце, не магу падаць рукі, дуэль жа ў нас. Я прамаўчаў. Усміхнуўся. За трыбуну падняўся мужчына і пачаў гаварыць: – Паважаныя калегі, дамы і спадары! Вы ўсе ведаеце: учора вечарам у нас адбыўся выклік на дуэль. Сёння нам трэба вырашыць надзвычай важную справу. Яе сутнасць – выбар зброі для дуэлянтаў. Створана гарадская камісія па прыёме прапаноў, іх можна адправіць у наш тэлеграм-канал. Вельмі просім улічыць найважнейшую дэталь: спадары дуэлянты павінны знаходзіцца ў максімальна роўных умовах. Цяпер ідзе збор і апрацоўка інфармацыі на кожнага з іх, але ўжо папярэдне магу вам сказаць: нашы дуэлянты ў рознай фізічнай катэгорыі і форме, маюць розныя месцы нараджэння і сталення. Такім чынам, іх базавыя навыкі таксама розныя. Ёсць розніца ў выхаванні, эрудыцыі, адукацыі і атрыманым жыццёвым вопыце. Ужо ёсць першыя прапановы, паслухаем вайсковага камісара. За трыбунай стаў чалавек у ваеннай форме. – Ніякай іншай зброі, акрамя як пісталет, не прымальны. Праз тыдзень падрыхтоўкі двух удзельнікаў на стрэльбішчы гарантую роўнасць у двубоі. І ўсё вырашыцца так, як і павінна. – Ужыванне пісталета зніжае сектар гледачоў на адну сёмую! – Бар’ерная загарода за дуэлянтамі для спынення кулі не эстэтычная! – Дуэль можа прайсці за адну хвіліну! Не відовішчна! Запрасілі другога выступоўцу. – Шпагі і шаблі мы адпрэчылі адразу, бо дасягнуць прымальнай аднолькавасці валодання імі немагчыма. Таму прапаную: дроцікі. Не доўгія дзіды, але дроцікі. – Лёгка ўхіліцца! Розныя па памерах! – Мы зноў губляем сектар для гледачоў! – Нехта будзе бачыць адно спіну аднаго і твар другога! Далей ішлі паляўнічыя адназарадныя стрэльбы (дроб), бензапілы і іншая тэхніка (балгаркі, паркетніцы, лобзікі). Я паспрабаваў уявіць, скалануўся. Мяркуючы па твары майго дуэлянта, яму гэтая прапанова таксама не спадабалася. Перапыніліся на хвіліну, спыталі нас з Цімафеем, ці не абралі мы самі нечага з пачутага. Мы абодва адмоўна пакруцілі галовамі. Нам падзякавалі і праводзілі на выхад. Праца пасяджэння працягнулася. На першым паверсе мяне чакала жанчына ў цёмным дзелавым гарнітуры, без усмешкі, з тэчкай пад пахай. Яна суха папрасіла праехаць з ёй у страхавую кампанію для заключэння дагавора. Мы селі ў машыну, везлі нас нядоўга, але я ўбачыў, што гэта – паліклініка. Страхоўшчыца паведаміла, што для заключэння дагавора спачатку неабходна прайсці поўнае медыцынскае абследаванне. Дактары былі вельмі ветлівыя, медсёстры загадкава ўсміхаліся вачамі з-пад масак. Праз тры гадзіны, прайшоўшы незлічоную для мяне колькасць кабінетаў і працэдур, я быў вольны. Калектыў паліклінікі выйшаў праводзіць мяне на ганак, дзе ўжо хадзіў туды-сюды мужчына з фотаапаратам. Здымка заняла паўгадзіны… У страхавой кампаніі мяне сустрэлі кветкамі і вялізным тортам, які адразу ж прыняліся рэзаць. Чаяванне і складанне дагавора, якое вялося паралельна, заняло каля гадзіны. Потым мяне адвезлі ў гатэль, дзе я літаральна паваліўся на канапу. Ні пра які паход у вёску ў пошуках аўтэнтычных тэкстаў песень бабулек ужо не думалася. Але я змірыўся, цікавасць і маё рашэнне нічому не супраціўляцца перамаглі. Спаў да шасці вечара. Прачнуўся, пабачыў, што мой касцюм пачы­шчаны і адпрасаваны разам з вымытай кашуляй. Нібы хтосьці чакаў майго абуджэння пад дзвярыма – тут жа пастукалі. Гаспадыня гатэля з усмешкай прынцэсы, якая даўно перасядзела свае гады ў замку і вось, нарэшце, атрымала прапанову выйсці замуж, перадала мне запрашэнне ад кіраўніка гарадскога ўпраўлення на прыём. Праз гадзіну. Таксі – ля ўваходу. Гэты вечар застаўся ў маёй памяці шэрагам усмешлівых, проста шчаслівых асоб чыноўнікаў, дам у вячэрніх сукенках з вельмі адкрытымі дэкальтэ, у нацыянальных строях дзяўчат, якія разносілі напоі. Пад канец вечара злёгку п’янаваты чыноўнік ад лішку пачуццяў абдымаў мяне і шаптаў на вуха: – Міленькі вы мой! Збаўца наш! Я дванаццаць гадоў выбіваў грошы пад новы стадыён, праект зроблены, а не давалі! А зараз – на 15 тысяч гледачоў! Каб увесь горад мог убачыць дуэль. Штучны газон, трыбуны з абаронай ад дажджу, віп-ложа, распранальні! – І… калі пабудуеце? – Ужо будуем! Катлаван да вечара быў гатовы, пайшло заліванне падмурка пад трыбуны, за ноч паспеем. Толькі застыне, адразу ўсталёўваем канструкцыі пад трыбуны – іх ужо вараць. І тут жа будзем слаць. Збаўца мой! За вас! – ён выпіў шампанскае, элегантна адставіўшы локаць у бок. Падышла мажная маці сямейства: – Андрэй, міленькі! – яна абхапіла мяне, маючы нейкія толькі ёй вядомыя правы на такую фамільярнасць. – Я б цябе пацалавала, ды баюся, задушу ў сваіх абдымках! Я цябе выйграла! Заўтра будзь гатовы. Мой час першы, за гадзіну да апоўдня. Фотасесія. Хлопчык мой, мы з табой зробім гэты горад! – Прабачце… – Ах, дарую, я ўсё табе гатова дараваць. Што, мілы? – Здымацца… для чаго? – Зайчык, ах... Жаночая бялізна! У нас невялікая фабрыка літаральна штучных вырабаў. Мы не гонім вал. Мы робім рэчы! На жаль, пасля абеду я павінна цябе саступіць... Але я яшчэ пазмагаюся за цябе! Да канца прыёму я даведаўся аб яшчэ адной фотасесіі – мясцовая трыкатажная фабрыка атрымала правы на лінейку маек з маімі фатаграфіямі. Заўтра я павінен буду здымацца з сапраўдным дуэльным пісталетам у руках, у батфортах і пры шпазе і яшчэ ў нечым… У гатэль мяне правялі праз чорны ўваход – перад ім сабраўся натоўп, захапленне якога залятала ў мой люкс нават праз зачыненыя вокны ціхім ровам акіянскага шторму. Здалёк я паспеў убачыць шыльду, якая абвяшчала, што ў гэтым гатэлі пражывае… Я пражываю. Я ўпаў у крэсла, калі ў дзверы ціхенька пастукалі, сіл устаць не было, крыкнуў, што адчынена. Увайшоў мужчына, назваўся: начальнік грамадскай паліцыі, намеснік яшчэ нейкага начальніка. Ветліва і па-мужчынску падміргваючы, пацікавіўся: ці не лічу я магчымым для маладога здаровага і сімпатычнага мужчыны правесці тры-чатыры гадзіны ў адным цікавым месцы? Я патэлефанаваў Іне, аказалася, яна чакае мяне ў фае. Праз паўгадзіны мы апынуліся ў загараднай хаціне, дакладней, доме ў два паверхі з нечасанага бярвення, што сачылася смалой, дзе на першым паверсе размясцілася ўтульнае па-хатняму казіно. Нам з Інай трохі і пашэнціла: выйгрышу хапіла на выпіўку. Добры быў дзень, думаў я, засынаючы, зняможаны ад доўгага, на гэты раз нечым вар’яцкага ў сваёй бязмежнасці сэксу побач з такой жа зняможанай Інай. Лёгка варушыліся ў галаве сумныя думкі аб старых бабулях у вёсцы, якія напяваюць самі сабе свае сумныя песні ў надзеі дачакацца хоць некага, хто запіша іх на дыктафон. А палове адзінаццатай па мяне прыехалі. Я сумняваўся, ці можа мая фізіяномія быць у гэты час фотагенічнай, але запрошаныя майстры з тамтэйшага салона прыгажосці чаравалі нада мной тры чвэрці гадзіны не дарма – я сам з цяжкасцю паверыў у тое, што магу быць такім сімпатычным, брутальным і сэксі адначасова. Фотасесія, мне сказалі, прайшла ўдала. Першы выраб з маёй адрэтушаванай мордачкай, размешчанай на той частцы трусікаў, якая прыйшлася на правую ягадзіцу, былі тут жа надзеты на адну з работніц, і яна дрыжала ад хвалявання, калі на другой ягадзіцы (на трусіках, вядома) я ставіў свой роспіс чырвоным фламастарам. Усе ззялі ад хвалюючага шчасця. Быў падпісаны кантракт, пасля – абед. Пакуль мяне перавозілі ў іншы фотасалон, я паспеў убачыць горад. І паглядзець на сябе. Я быў усюды на плакатах, якія заклікалі: любіць хатніх жывёл, збіраць смецце раздзельна, своечасова плаціць падаткі. Шмат­лікія расцяжкі запрашалі ўсіх на саму дуэль, якая неўзабаве адбудзецца. Мая першая знаёмая ў гэтым горадзе дзяўчына Іна ззяла на велізарным бігбордзе сваімі блакітнымі валасамі з ружовай пасмай нездарма – на вуліцы мноства дзяўчат былі пафарбаваныя ў два колеры самых розных спалучэнняў. Нейкі радасны рух ахапіў увесь горад: паўсюль капалася, вешалася, нацягвалася, фарбавалася, усталёўвалася. Цэнтральная плошча ператварылася ў руіны: асфальт быў зняты, усё знесена: тут укладвалі новую плітку, залівалі падмурак пад фантан, манціравалі вялізную сцэну. Мне ахвотна расказалі: на плошчы пройдзе тэатралізаваны пралог дуэлі. Што гэта такое і як яно будзе выглядаць, я не пытаўся. Даведаюся. Пасля чарговых рэкламных здымкаў мяне перахапілі тэлевізійшчыкі – яны рабілі перадачу для вячэрніх навін. Потым у гатэлі я доўга сядзеў перад сівавалосым мясцовым пісьменнікам – ён будзе пісаць пра мяне кнігу. Пісьменнік запомніўся нечаканай цікавасцю да маіх сексуальных пераваг, а менавіта: якія грудзі ў дзяўчат мне больш падабаюцца? У адказ на маё “невялікія”, ён пачаў нудна, але з гонарам ад сваіх ведаў і вопыту, даказваць, што вялікія грудзі хаваюць асаблівае задавальненне, якое трэба адчуць. І стаў успамінаць аб тым, колькі і якіх грудзей на сваім вяку яму пашчасціла патрымаць, метадычна пры гэтым спусташаючы мой міні-бар, смакуючы як вымаўленыя словы, так і напоі, і атрымліваючы сапраўдную асалоду ад уласнага апаведу. Пісьменнік піў прама з маленькіх бутэлечак, відавочна настальгуючы пры гэтым. Потым была вячэра з Інай ў прыватным рэстаране. Я быў госцем за кошт буйнога прадпрымальніка, ён трымаў свіную ферму і краму “Сала-мяса”. За год бясплатнага наведвання мной гэтай крамы ён атрымаў ад мяне згоду на размяшчэнне майго фотаздымка на фасадзе крамы на ўсе два паверхі. Першая палова наступнага дня была афіцыйнай: спачатку я быў запрошаны на закладку першага каменя ў падмурак лядовага палаца і плавальнага басейна. На цырымонію звезлі безліч юных спартсменаў: бегуны, футбалісты з мячамі, хакеісты з клюшкамі, фігурысты на каньках, барцы на татамі, гімнасткі на пераносных брусах, шахматысты з дошкамі ў руках. Было шмат сцягоў і ўзнёслых прамоў. З часовай трыбуны мне было даручана ўзмахнуць нечым белым, я ўзмахнуў – і адразу, схаваныя за пагоркам, зараўлі бульдозеры, выпаўзлі на ўчастак і ўзрылі першыя пласты зямлі. Сюды ж чарадой пацягнуліся экскаватары, самазвалы, міксеры з бетонам, краны, вагоны-бытоўкі… Дзеянне скончылася фуршэтам у вайсковым намёце, дзе кожны з чыноўнікаў у аранжавай касцы лічыў за гонар са мной выпіць. Потым была закладка новага Дома культуры. Усё праходзіла амаль па тым жа сцэнарыі, толькі замест юных спартоўцаў пляцоўку атачалі артысты ў касцюмах незразумелых нацыянальнасцей. Фуршэт праходзіў у старым доме культуры, які, дарэчы, прасіўся быць названым стайняй. Асвячэнне і закладка першага каменя ў падмурак новага гарадскога храма «Усіх Святых заззялых» мне спадабаліся сур’ёзнасцю і трапятлівасцю: тут часцей згадвалі імя Божае, чым маё. Гаварылася шмат, але толькі адным святаром, часта спявалі, а вось пілі куды больш, і замест еўрапейскага фуршэту было звычайнае славянскае разгульнае застолле, на якім «Многая лета» ў мой гонар выконвалася цягам усяго часу з рэдкімі перапынкамі для закусвання. У гатэлі мне далі адпачыць толькі гадзіну. Пераапрануўшыся ў светлы гарнітур з «матыльком», які немаведама адкуль з’явіўся ў шафе, я адправіўся ў суправаджэнні чарговага чыноўніка спачатку ў дзіцячы сад – там дзеткі пад замілавальнымі позіркамі дарослых гледачоў ставілі дуэльныя сцэнкі на пісталетах, шпагах, шаблях і мячах; потым мы адправіліся ў школу на конкурс чытальнікаў. З хвалюючым прыдыханнем дзяўчаткі чыталі лісты Таццяны да Анегіна, юнакі – Анегіна да Таццяны. Ключавым момантам ішло інсцэнаванае чытанне дуэльнай часткі паэмы. Далей адбыўся візіт у адну з пахавальных фірмаў, якая выйграла тэндар. Там я павінен быў выбраць сабе труну і надмагілле. Шчыра сказаць, мяне гэта трошкі заказытала, але ветлівы гаспадар фірмы растлумачыў: «Так прынята». Я зрабіў свой выбар на вонкава простай, але элегантнай труне, аздобленай шпонам з моранага дуба, чым выклікаў усеагульнае захапленне. Мяне пераконвалі, што ляжаць у гэтай труне вельмі зручна, прапанавалі настойліва праверыць, ад чаго я не змог адмовіцца. Труна сапраўды была раскошная для ляжання, са зручнай падушкай. Тут жа з мяне знялі меркі для пашыўкі касцюма для пахавання. Колер я абраць не мог – для дуэлянтаў ён павінен быць толькі незвычайна пунсовага колеру. Адразу прынеслі тканіну, прыклалі да мяне, і ў адзін голас усе запэўнілі, што пунсовы вельмі пасуе да майго твару. Усе выдаткі на магчымае пахаванне, у тым ліку забеспячэнне жанчын хустачкамі для выцірання слёз, брала на сябе пахавальная кампанія. Былі моманты, калі мне хацелася крычаць і тупаць нагамі, патрабаваць спынення таго абсурду, што ўжо пеніўся вакол мяне, але я стрымліваў сябе простай згадкай: ты навуковец, прайдзі шлях, атрымай досвед, фактычны матэрыял… На часопісным століку майго люкса мяне чакала мясцовая газета, дзе мой твар упрыгожваў усю першую старонку. Я бегла прачытаў нумар, прысвечаны мне, і шмат чаго даведаўся пра сябе. Аказваецца, я: не люблю вустрыц і позы ў сэксе “наезніца”; у дзяцінстве выратаваў котку ад хуліганаў; першы верш напісаў у пятым класе, ён быў пра каханне; у маім жыцці было ўжо тры выйграных дуэлі: на рагатках у піянерскім лагеры, на палках там жа і слоўная дуэль ва ўніверсітэце. З мясцовых навін галоўнай была тая, што жыхары адной з вуліц мястэчка на вулічным рэферэндуме вырашылі пераназваць сваю вуліцу ў гонар мяне. Для чатырох гарадскіх школ аб’яўлена спаборніцтва за права насіць маё імя. Былі абвешчаныя гарадскія конкурсы мастакоў на лепшы малюнак мяне, пісьменнікаў на лепшае эсэ пра мяне, паэтаў на лепшы верш, прысвечаны двубоям наогул і майму ў прыватнасці. Вечарам прыйшла Іна. Яна свяцілася шчасцем. Каля дзвярэй майго люкса стаяў вымуштраваны мужчына спартовага целаскладу. Ён сказаў, што з гэтага вечара ён – мой асабісты целаахоўнік, і зараз за межамі нумара я магу быць толькі ў яго прысутнасці. Я не стаў пярэчыць. Тым больш, што целаахоўнік быў кіроўцам аўтамабіля для нас з Інай. Целаахоўніка звалі Віктарам. Ён быў вымуштраваны не толькі знешне, але і ўнутрана. На пытанне, дзе б мы маглі пабыць з Інай без назойлівай увагі, прапанаваў адрас. Там пачастунак з правам выбару любых страў і напояў каштаваў для мяне ўсяго толькі аўтографа на асобнай, толькі што абтынкаванай сцяне. Я, па просьбе гаспадара, зрабіў усё максімальна размашыста. Тут жа майстар пачаў ператвараць пакінутыя мной лініі ў глыбокія баразёнкі. Калі нам прынеслі гарачае, да сцяны для фатаграфавання на фоне майго, ужо па-майстэрску выгравіраванага на сцяне, аўтографа выстраілася чарга з наведвальнікаў. Плата была невялікай. Але да нас, як і абяцаў Віктар, ніхто не набліжаўся. Сам ён стаяў побач увесь вечар японскім непарушным самураем. Раніца наступнага дня пачалася з візіту двух чалавек. Адзін быў лёгкапазнавальным чыноўнікам гарадской управы, другі нагадваў звычайнага рабацягу. – Шаноўны дуэлянт! – пачаў пафасна чыноўнік. – Мне дадзена права паведаміць вам, што зброя для дуэлі абрана! – Так? Вельмі цікава! – мне сапраўды ўпершыню за апошнія дні было цікава даведацца хоць нешта. – Што за зброя? – Экскаватары! Лёгкі шок ад паведамлення не паспеў дасягнуць кропкі крытычнага асэнсавання, як чыноўнік пачаў ветліва тлумачыць: выбар прадыктаваны першым чынам найвялікшай відовішчнасцю, усебаковым аглядам, магчымасцю роўных умоў. Аказалася, ні я, ні мой супернік Цімафей не мелі навыкаў кіравання экскаватарам, нам даецца тры дні на навучанне. І гэты на выгляд рабацяга – мой настаўнік. Увесь дзень я правёў у кабіне грукатлівага монстра. Да вечара ў мяне трэслася ўсё, што магло трэсціся: ногі, рукі, дробна дрыжала галава, асобна вібравала пячонка, ва ўнісон трапяталі ныркі. Але, на сваё здзіўленне, я змог адчуць, што магу кіраваць грудай жалеза. Гэта акрыляла. У гасцінічны люкс мяне беражліва ўнёс Віктар. Дзве пакаёўкі распранулі і паклалі ў ванну, якая пахла, як царква падчас урачыстай службы. Я зрабіў выгляд, што не заўважыў, як яны крадком рабілі сэлфі са мной, ляжачым у ванне. Другі дзень на экскаватары даўся лягчэй. Я ўжо лёгка мог рухаць гэты гмах, рабіць дакладныя павароты. У трэці дзень мне далося кіраванне зубастым каўшом на страле. Дзень дуэлі быў прызначаны. Горад да гэтага часу па вечарах пачаў выглядаць адной велізарнай навагодняй ялінай. Увечары ўсё зіхацела, міргала, іскрылася, выбухала салютамі. Целаахоўнік Віктар даверліва паведаміў, што вячэра за столікам у тым рэстаране, дзе я выклікаў на дуэль Цімафея, роўная яго тром месячным заробкам. Але чарга ўжо на год. Вечарам мне прынеслі касцюм дуэлянта – белы смокінг. Я крыху здзівіўся: як у гэтым кіраваць экскаватарам, але гарнітур прымерыў. Ён сеў ідэальна. Белыя пальчаткі прыемна халадзілі скуру рук. Надышоў дзень дуэлі. Не, вось так: Дзень Дуэлі, таму што так было напісана літаральна ўсюды. Сцэна на гарадской плошчы была ўзнята метраў на пяць, каб усе ўбачылі дзейства. Я не мог акінуць позіркам усё мноства людзей. У пачатку, калі апусціць усе ўзнёслыя выступленні, было адкрыццё новага фантана. Збудаванне паднімалася метраў на пяць і было прыхавана белым. Калі гэта белае прыгожа заслізгала ўніз, вачам адкрыліся тры аголеныя постаці – мая, Цімафея ды Іны. Іна трымала два нахіленыя збаны на плячах і стаяла пасярод. Нашы з Цімам геніталіі былі зроблены ў грэцкай манеры, але з-за большага росту суперніка мае здаваліся боль­шымі. Вада пацякла са збаноў струменямі па невялікай дузе, паліваючы дзве мужчынскія фігуры. Забілі тонкія струмені знізу. Было прыгожа. Пралог быў падобны да балету і оперы разам, я не разбіраюся ў гэтым. У ім было задзейнічана больш за сотню чалавек, і цягнуўся ён добрых дзве гадзіны. Я шчыра стаміўся глядзець. Потым вывелі на сцэну мяне і Цімафея. Натоўп унізе плакаў і смяяўся ад захаплення. Зачыталі правілы дуэлі. Мы спусціліся са сцэны прама на памосты. Памосты паднялі і панеслі на руках па два тузіны юнакоў і дзяўчат, апранутых ці то ў грэчаскія тунікі, ці то ў адзенні славянскіх вешчуноў. На памостах былі поручні, за якія мы трымаліся, але гэта было лішнім: памост ішоў плаўна, нібы плыў. Пакуль гледачы займалі месцы на стадыёне, я выслухоўваў апошні інструктаж: дазволена ўсё, акрамя выхаду за межы поля. Поле было футбольным, але пакуль без газона, проста пясок. Калі я ўбачыў экскаватары, зразумеў, чаму мы апранутыя ў белае: гэта былі не старыя разбоўтаныя рабацягі з залітым чорным маслам рухавікамі, але новенькія JCB-300, яны ззялі чысцінёй усіх фарбаў, пахлі ўсярэдзіне скурай сядзенняў. Кіраванне было знаёмым – ніякіх складанасцяў. Мы рушылі насустрач адзін аднаму з супрацьлеглых канцоў поля ў атачэнні кола дзяўчат у кароткіх спаднічках. Мяне ўсё больш ахоплівала хваляванне. …І мы сышліся. Першы ўдар вялізнага каўша прыйшоўся па маёй кабіне збоку, машына выстаяла, хоць моцна хіснулася, балазе, страла майго каўша знаходзілася ў тым баку, каб супрацьстаяць перакульванню. У гэты момант у галаве завібрыравалі словы настаўніка: «Ты машыну пачуць далжон! Як бы яна – гэта ты». Думка білася і праходзіла з галавы ў цела, у ногі і рукі распаленым дротам, а далей у самае нутро машыны, у кожную яе дэталь і шрубку. І раптам мне зрабілася амаль балюча фізічна ад удару па метале. Я ад’ехаў крыху назад, замахнуўся каўшом і абрынуў удар па страле Ціма. Дасягнуў поспеху – страла ў месцы ўдару прыкметна сагнулася. Яшчэ два трапныя ўдары, і яна не зможа выгінацца. Мы наступалі і адступалі, білі адзін аднаго стрэламі, адхіналіся ад удараў па корпусе, чапляліся за гусеніцы, спрабавалі зайсці з тылу. У нейкі момант я паспеў у адным месцы грызнуць зямлі і шпурнуў яе ў кабіну Ціма, асляпіўшы яго на кароткае імгненне, якога мне хапіла, каб зайсці за спіну суперніка і стукнуць зверху па кабіне. Яна вытрымала, але змялася і страціла вытанчанасць. Натоўп на трыбунах бушаваў. Ягоны роў даходзіў у кабіну скрозь шум матораў. За каго хто заўзеў, было незразумела. Усе стаялі, махалі рукамі, скакалі і самі рваліся на поле. Ямка, якую я зрабіў на полі, нарадзіла нечаканую думку. Я стаў капаць быццам дзе патрапіла, часам кідаючы зямлю ў суперніка, часам губляючы яе. Цімафей ганяўся за мною, я ўцякаў, агрызаючыся, паспяваючы капнуць і кінуць. З трыбуны неўзабаве ўбачылі мой таемны план, людзі шалелі, каб дакрычацца да Ціма і папярэдзіць яго аб небяспецы. Ён сам убачыў. Але ўжо амаль закончаную канаву, якая акружала яго, з адной дарожкай, на якой стаў я. Мне не хапіла хвіліны, каб перакапаць і тут і тады цікаваць за Цімафеем: як ён будзе пераязджаць канаўку – і ўдарыць загадзя ўзведзеным каўшом… Цімафею не было з чаго выбіраць і нельга было марудзіць. Ён зразумеў гэта і рынуўся наперад шалёным быком. Мы сутыкнуліся каўшамі, сыпанулі іскры. Удар адгукнуўся на трыбунах рэхам дзікага крыку. Яшчэ і яшчэ. Бакавыя ўдары каўшамі, націск, удар па гусеніцах. Я адчуваў напружанне сталі зубоў, калі яны чаплялі гусеніцы ворага, у маіх жылах зараз цякла не кроў, а густое машыннае масла. Бітва на вузкай дарожцы працягвалася хвілін дваццаць. Мы стаміліся. Раз’ехаліся не змаўляючыся. Мы адпачывалі. Рухавікі скінулі абароты і млява лашчыліся пад халодным паветрам з радыятараў. Стрэлы прыхінулі да зямлі галовы каўшоў, застылі. Зуб’і сышлі ў зямлю, якая выцягвала боль напружання. Мае вочы заплюшчыліся. Я не чуў, як крыху павялічыў абароты Цім. Не ўбачыў, як замільгалі гусеніцы. Цім рухаўся да мяне, не ўстаючы ў баявую стойку. Ён наехаў гусеніцай на мой коўш, ірвануўся і падняў сваю стралу для ўдару. Я паспеў зрабіць самае лепшае – ірвануць назад. Подлы ўдар прыйшоўся ў пустое месца. Пот сляпіў вочы. Патрэсканае шкло вокнаў накрыла пылам. Дворнікі не працавалі. У нейкі момант мы зразумелі, што чыстай перамогі не будзе. І рынуліся зноў адзін насустрач аднаму, высока падняўшы стрэлы з каўшамі. Мы ўздыбіліся, караскаючыся адзін на аднаго. Яшчэ, яшчэ і – абрынуліся на зямлю разам… На нейкі момант я страціў прытомнасць. Ачухаўся, пабачыў постаць у белым халаце, схіленую нада мной. У мяне, ляжачага на зямлі, правяралі пульс. – Як там Цімафей? – спытаў я. – О, ён у поўным парадку, – адказаў доктар, устаў і гучна крыкнуў: – Гэты дуэлянт мёртвы! Гучны голас дыктара паўтарыў фразу. Роў дзясяткаў тысяч глотак быў без радасці і без суму – гэта быў проста фінальны роў. – Доктар, але я жывы, – усміхнуўся я і паспрабаваў падняцца. У той жа момант я адчуў дзве пары рук на сабе, якія мякка, але настойліва ўгаворвалі ім падпарадкавацца. – Нічога, міленькі, так трэба, разумееце? Вы мёртвыя. Так трэба. Я кіўнуў. Чорт з вамі, працягвайце свой спектакль. Думка аб тым, што ўсё ўжо скончылася, засталася толькі фінальная частка, дала згоду розуму і целу на іх падпарадкаванне ўсяму. Мяне пераапранулі ў новы пунсовы касцюм і паклалі ў труну, у якой я нарэшце адчуў такія жаданыя лёгкасць і спакой. Я чуў жалобную музыку аркестра, рыданні, адчуваў лёгкае калыханне – мяне неслі. Потым была доўгая грамадзянская паніхіда, падчас якой я думаў пра заўтрашні дзень, у якім нарэшце будзе пешы шпацыр і доўгія, як іх жыццё, песні вясковых бабуль. Калі зачынілі вечка і труну плаўна апусцілі ўніз, шамаценне першых прыгаршчаў пяску, якія кідаюцца па традыцыі людзьмі ў магілу, здалося мне шамаценнем дажджу за начным акном.

Вершы спадзявання ПАКАЦІГАРОШАК А.І.Ф.   Глыбака ў вадзе, ды на самым дне, Закаваны куфар, пакрыты глеем. Не дастаць яго ні табе, ні мне – Пакацігарошак адно здалее. І стаіць заклён, парудзеў замок, У траве мітусяцца рачныя д’яблы. Мы чакаем тут, мы глядзім здалёк – Пакацігарошак раскусіць яблык. Ён ужо ідзе, ён ужо ў курсах. Небяспека тлуста цвіце і пахне, І напруга ў датчыках на максах – Дваццаць дзве хвіліны, і ўсё бабахне. Застаемся тут, не ідзем туды. Ён ляціць – бач, воблачка палымнее? Цішыня й спакой у вірах вады І паверхня чырванню зелянее.
    * * * Па-над мокрым радном гарадскога гнілля, васьміногамі вуліц і пусткамі пляцаў, даміношкамі мікрараёчкаў жылля невідочны атрад капытамі праклацаў. Храпы грозна хрыпяць, і сціскаецца брук, прасядае ў ямы асфальт на бульвары. Воін воіну кораш і верны сябрук, і адзінаю мэтай скажоныя твары. Спіць усё. Але вершнік пагоні не спіць. Выклікае агіду, брахню і пагарду. Не дамовіцца з ім, з панталыку не збіць, Не ўручыць гасударсцьвенную награду. Ён цябе не забыў, ён ведае шмат, бачыць Бог, ён не наракае на памяць. Ты дарэмна чысціш свой аўтамат – старадаўняй пагоні ніхто не заваліць. Прамільгне сілуэт за вакном – пажагнай. Усміхніся. Далёка не ўсё яшчэ страчана. Не самотныя, ды і не будзем, бадай, – Наша срэбная гвардыя вулкамі скача.    
* * * На Даўгінаўскім тракце без перамен: Вузкагорлыя коркі, раствор і цэмент. Сінявокія мальцы ў пульсацыі вен Адчуваюць эфекты плацэба. А далей, у прагалы міжрэбравых сцен, Вырываюцца душы ў свой эпіцэнтр – Лабірынта-тэатр з тысячай сцэн, Светлы церам з балконам на неба. У Выгоцкага звоняць званы – гэта знак, Што ў пякарні пячэцца чарговы праснак, А мысленне з маўленнем сплятаюцца ў смак Ісіхазма й кіслай капусты. Што ты бачыш, айцец благачынны, у снах: Незалітыя сцяжкі ў пяці карпусах, Пару свежых магіл у прылеглых лясах Ці старую з бяліламі густа? На адным пятачку планетарны парад: Шэра-чорныя расы й белы халат, Роджэр Бэкан, Скарына і Гіпакрат – Традыцыйны сюжэт інтэрмедый. Дактары прышчапляюць і лекуюць сад, Пацыенты імкнуцца трапіць назад, Манастыр перачытвае ліст да Галат І не надта верыць у веды. Выйдзі ў новы прастор, на разлог на пусты, Там, дзе Танкавых скібаў кладуцца пласты. Дождж абмые і купал, і блокпасты, І цябе на гэтым абрыве. Мы жывем і не чуем, што робяць краты. Рэкі перасыхаюць – будуем масты. Ну, дык стой і чакай ад Пілата лісты, Пакуль цемрай горад накрые.
    САНЕТ На трыццаць восьмы сонечны тралейбус спазніцца, як заўсёды, неўпрыцям. Таму што яву іншасвет працяў, а ў пераходзе плакаў нечы бэйбус; сысці пад мост, а потым пад другі, аглухнуць ад мазуты й паскарэння, заблытацца ў трох соснах пакалення, другім кальцом зразаючы кругі. Я тут жыву. Жыццё маё, быць можа, нікога асабліва не трывожыць і метадычна ходзіць па трындзе. Ратуе, што і балі ў доме дожа, дрымлэнд, надоі, кніксэны вяльможаў, Кастор, Палукс – усё туды ідзе.
    TOM WAITS’ BLUES На табло ці 2, ці 5. Толькі п’яніцы не спяць. Дэфілююць па двары, Берагуць цяпло ўнутры: Цыгарылы, скотч і ром. Як ты знойдзеш дом, Том? Ногі танчаць крэндзелі, Па мазгах валоў вялі, Ў роце ротай ночылі. Гэй, Том, няўклюда-Том. Што ты чуеш, спеў ці стогн? Азірніся на свой дом, Том. Неістотна ўверх ці ўніз, Газ і тормаз – твой капрыз. Не працуе антыфрыз. Гэй, Том, няўклюда-Том – Не ўставай на той карніз, Не ідзі на кампраміс. Фуры едуць у Медзінінкай, Фуры едуць у Каменны Лог, А ты недзе ў небакрай Закруціўся і залёг. Ты ўпаў і ляжыш пад мастом, Хай прысніцца табе дом, Том.
    * * * А., Ю., М.Б.   вы з’ехалі і пакінулі мне свае дрэўцы дзеля праўды я не вялікі арнітолаг ці як там называюць людзей што гадуюць дрэвы ў гаршчках два гады мы назіраем адно за адным я нібыта й не забываюся паліваю там мыю лісце кратаю пальцамі зямлю правяраю ці не засохла але зеляніна паводзіць сябе як хоча то жухне яўна раздражнёная то ўсміхаецца то памірае цэлымі галінкамі то маўчыць не зразумець чаго ёй трэба месяц за месяцам я змяняю пакоі рэгулюю доступ паветра тэмпературу святло усё роўна ніякай стабільнасці можа тут штосьці з паветрам святлом тэмпературай можа штосьці не так з зямлёю але нядаўна ў адным гаршчку выштурхнулася кветка нечакана і хутка нібы дыназаўр прыўзняў галаву і паглядзеў на нас у ложку «глядзі коцік – сказаў я жонцы – відаць з таго што я рабіў не ўсё было непатрэбным і ў нашым доме з’явіліся кветкі пры гэтым – мы яшчэ не памерлі»     ПАМЯЦІ СТРЭЛЬНІКАВА гэта заўжды як стрэл з будучыні ў цэнтр снайпер не намякне вочы не прамакне тут усё тая ж зіма месі чэмпіянат будзе адліга але потым ізноў калець вечная стома вачэй што запомню яшчэ спакойны і сумны тэмбр непаспешлівы тэмп так аляксей так тэлефануйце так эспрэса на два глыткі усмешка поціск гудкі
    З ЛЕАНАРДА КОЭНА Працаваў заўсёды чыста І сыходзіўся ў цане Пераміргваліся часта Маркс і Езус на сцяне Вось і свечку загасілі Бо агонь не палымнеў Раскажы сваім месіям Што вымерла ўва мне На два месцы рытуальна Паркаваўся ў тумане І адбор быў натуральным Ён ніводнай не міне Быццам дробязь і пустое А шкрабеш – не адстае Прыгадаў і спраўдзіў тое Што вымерла ўва мне Гандляваў святой аплаткай Апрануты на панэль Спаў у ложку з кацяняткам І з пантэраю ў труне Быў знаёмы многім следчым У Касталіі ў турме І нідзе не мусіў сведчыць Што вымерла ўва мне Куды рухаецца справа Я выдатна разумеў Непрамоўленая драма У вачох жыла й раней Мы ўдавалі закаханых Ды званочак празвінеў Гэтак гідка й неахайна Што вымерла ўва мне У анёлаў трубы мокнуць У люцыпара – кларнэт Душы – дробненькі пясочак І галовы як цэмент Цалкам выбітыя вокны Але ў доме ўсё цямней Дык хіба не відавочна Што вымерла ўва мне Я быў вучнем валацугі У расхрыстаным майне Спаласованую скуру Твой пазногаць не кране Ўсе маралі гэтай байкі Пахаваныя на дне Валацужнае брыдоты Што вымерла ўва мне Працаваў заўсёды чыста І сыходзіўся ў цане Негалосная дамова Як пянька ў верацяне Запрашэнню да каўчэга Ціха моўленае «не» Я занадта добра ведаў Што вымерла ўва мне Ёмка лёг у рукі браўнінг: Спадчына, з бацькоўскіх рэчаў. Я апошняй праўды прагнуў, А не права запярэчыць.
    * * * Салёным малаком Туман за кадыком Куродым прышласці Ў слупках і цераспалосіцы Выштукуй лецішча люляй абломак Вясловазлучэ не канчатак Зіма-пліска Манахромная
    * * * Н.К.   Шпацыруем у парку І пінаем лісты. Паваротак у арку, Дзе «Салон красоты». Разыходзіцца рэха. Сіні знак на слупе. Палавінкі арэха У адной шкарлупе. Сціжма перагародак, Пераціснуты лёх, І так смажыць прырода, Што хапіла б на трох. Тут жа сіберны холад, Золь са снегам у твар. Сустракай, шэры горад, Кантрабандны тавар – П’ецца поўнаю чарай, Аплаўляе прыпой, Уздымаецца парай Над табой, нада мной, У аблокі ўзлятае, Дзе ў тым горадзе сад. І ніхто не спявае. І не прыйдзе назад.
    * * * калі пастаянна проста – ў горадзе шмат святла дваццаць два кіламетры тваёй рукі справа налева па венах падземка вяла тромбафлебітныя сінія цягнікі дарога на захад мінае дарогу на ўсход горад шырэе – дзякуй водару пустаты як пражылі мы ўвесь гэты брыдкі год? зрэшты, ніякага мы – толькі я і ты “адное і тое, адное і тое”, – скардзіцца кроў шкрабаю каля ‘’Рыгі’’ ліхтарны слуп анатамічны тэатр – надзейны схоў для забітых герояў і медных труб плачу ў сэрцы тваім і курыць не выходжу на тут, унутры, заўсёды было цяплей ў клетках без храмасомаў, каля вакна, скурчаным пытальнікам ля батарэй.
    З ДАВАЕННАГА Усё скарачаецца і скарачаецца. Лётае ў кубку чорная чаіца. Котка высоўвае патрабаванні. Загаварылі адтуліны ў ванне. Хтось на паверсе пляснуў дзвярыма. Цягне з балкона гродзенскім дымам. Сварацца злева, будуюцца знізу. – Можа, мы ўстанем, спакуем валізу, Фарсіруем рэкі, прарэжам кардоны, Спынам прыедзем у край невядомы, Будзем скакаць пад гукі тамтамаў Сярод алеутаў і гіпапатамаў, Львы і гарылы, слон і пантэра – Далей ад радзімага СССРа? А можа – гуляць у барочных завулках, Без пэўнае мэты і знакаў прытулку, Піць шарданэ на заснежаным пляцы? – Сёння я вырашыла не падымацца.
    БЯССОННЕ 1. паветра між пальцамі здзіўляе хіба можа быць штосьці паміж калі ўсё запоўненае табой ты як закаркаваная аптэчная бутэлечка можна глядзець на святло пералівы субстанцый змены станаў выдуманага сусвету неварожага і непранікальнага я магу толькі выпіць цябе і падкінуць у вышыню і пачуць звон шкла ў вышыні   2. ты пачынаеш дыхаць часцей часцей і часцей скаланаешся як адрываешся ад зямлі і ўрэшце паволі ляціш так спакойна й глыбока сканчаецца фаза хуткага сну стомленая маленькая птушка пад тоненькай коўдрай з заўсёднымі вокнамі насцеж вокнамі ў чорны свет які нам нічога не вінен   3. Вецер твайго дыхання, Кароткі ліловы ўзвеў. У шасцістопным ямбе Стрэмка на трэцяй стапе. Вясновыя перамены. Знікае панылы лёд. У цэлым па Мінск-Арэне З дакладнасцю наадварот. Ірвуцца знутры пакеты І звонка спявае дрозд. Вінтажныя кабрыялеты Купляюцца навырост. На ўлонні тваёй прыроды, Сівы беларускі леў, Сплю, ліловабароды, Крэпка. Нібы ацалеў.   4. прачынаешся ў халодным клімаце, праводзіш рукою па твары – вада. тваё: дыханне, сны, прыкметы будучыні, – кандэнсавалася. бо тое, што па-за табой, шукае цёплае, шукае, кім укрыцца. вецер усю ноч галасіў, а раніцай устанеш, за вакном – белы кіт скандэнсаваўся ў горад.

Сцэнарыст Раман 1 Даўно, ледзь не ў даайфонаўскую эпоху, прынамсі, задоўга да Вялікага Каранціну і ўсяго, што затым пачалося, на базе нашай айчыннай, сусветна вядомай кінастудыі вырашылі стварыць нешта кшталту філіяла ці даччынага адгалінавання. Новая ўстанова павінна была займацца развіццём і папулярызацыяй выключна нацыянальнага кіно. Сказана – зроблена. З назвай доўга не мудрылі, назвалі проста: “FilmBell”, што значыла – фільм прыгожы; падвойная італьянская “эл”, на думку маркетолагаў, прыўносілі сюды павевы вялікага Феліні. Аднак неўзабаве высветлілася, што, акрамя гэтай сімпатычнай, па прынцыпе інверсіі створанай назвы, дзве ўстановы нічым не адрозніваюцца, а падобныя адна да адной як дзве кроплі вады ці вось, як Оля і Яло. Абедзве мелі аднолькавую штатную структуру, адну і тую ж матэрыяльна-тэхнічную базу (так званы Смалявуд), для абедзвюх асноўнай крыніцай існавання з’яўляліся сумесныя руска-беларускія праекты. “У Маскве цяпер не тое што здымаць – жыць нельга, – запэўніваў вядомы рускі кінадзеяч, – а тут проста рай: выдатныя натуры, вуліцы, а галоўнае – людзі, прафесіяналы кіно, акцёры другога плана, якіх можна наняць за мізэрную аплату; характэрныя славянскія твары, ніхто не гэкае і ўвогуле гавораць па-руску лепш за масквічоў”. Апошняе было чыстай праўдай. У абедзвюх нацыянальных установах не гучала практычна ніводнага нацыянальнага слова. Напачатку “FilmBell” паводзілася, як і належыць адлюстраванню, цалкам прызнаючы сваю другаснасць. Ёй нават у рэкордныя тэрміны, за адно лета, удалося зняць паўнаметражны фільм, само сабой, пра вайну. Каб усё было праўдападобна, здымалі не ў павільёне і не ў Смалявудзе, а выязджалі на натуру, ажно ў Рудабельскія лясы, куды нават немцы ў вайну ішлі-ішлі, ды так і не дайшлі і дзе стварылася на ўвесь перыяд акупацыі славутая партызанская Рудабельская Рэспубліка. Гэта быў той самы фільм, у якім партызаны гаварылі па-руску, а паліцаі – па-беларуску. Героі актыўна выкарыстоўвалі лексіку сучасных дарожных войнаў: “ты чё творишь?!”, “ну всё, ты попал! – мажь лоб зеленкой”. Група беларускіх партызанаў ехала на дрызіне і спявала задушэўным хорам: “За Россию-матушку – постоять, за Россию-матушку – всё отдать”. Мясцовыя жыхары – беларускія сяляне, пілі чай з самавараў (якіх у Беларусі зроду не было, як не было і звычкі піць чай), “окалі” і “токалі”: “Схожу в Минск-то, на разведку”. Камандзір беларускамоўных паліцаяў кідаў падначаленаму: “Выканаеш заданне – набяры!” На жаль, ці на шчасце, гэты неверагодны фільм так і не выйшаў у пракат. Пяць мастацкіх саветаў не адважыліся яго зацвердзіць з прычыны поўнай бездапаможнасці, і ён ціха, назаўсёды лёг на пыльную паліцу архіва. Аднак мала-памалу “FilmBell” падрос, агледзеўся і скеміў, што да чаго. Спачатку нясмела, затым усё гучней, усё больш упэўнена ён пачаў падаваць уласны голас, прэтэндуючы на той ці іншы выгодны праект. Пакрысе паміж дзвюма кінаўстановамі сапраўды ўзнікла канкурэнцыя, як і планавалася спачатку, толькі зусім не творчая – усё круцілася вакол самых банальных грошай: як лепш іх асвоіць і “распілаваць”. Пачаліся спрэчкі, узаемныя крыўды, пайшлі непазбежныя ў такіх сітуацыях судовыя разборкі. А тут яшчэ ў “FilmBell” аказаліся надзвычай спрытныя юрысты і так павялі справу, што неўзабаве ўжо немагчыма было разабраць, хто асноўны, хто другасны (як у тым фільме, дзе цень выйшаў з-пад улады гаспадара і зажыў уласным жыццём, а потым увогуле запанаваў над ім), – і вось ужо той, сапраўднай студыі давялося апраўдвацца і даказваць сваю першаснасць. Адных толькі заказчыкаў “музыкі”, рускіх кінабратоў, усё задавальняла. Яны спакойна сабе падзялялі і ўладарылі і карысталіся міжусобіцай, часткова падаграваючы яе, каб не патухла. Неяк у канцы зімы ў Мінску здымалі чарговы серыял з маскоўскага жыцця. Не абышлося без накладак. У адзін час на адной і той жа вуліцы вяліся здымкі яшчэ двух праектаў: пра міліцэйскую аўчарку, якая да болю нагадвала аўстрыйскага “Камісара Рэкса”, і пра вайну – масоўка, нямецкая форма, усё сур’ёзна. Групы сутыкаліся, перашкаджалі адна адной, сварыліся. Але працэс патроху ішоў. У маскоўскім серыяле ўсе “размоўныя” ролі дасталіся рускім акцёрам; нават бабулек, якія па-мыцішчанску пілі чай з самавара, прывезлі адну з Кастрамы, другую з Разані. Нашыя ж мясцовыя беларускія “прафесіяналы кіно” перабіваліся ролямі безгалосымі, выступалі ў масоўках, статыстамі; адзін малады рэжысёр у якасці каскадзёра скакаў на поўнай хуткасці з электрычкі. Але незадаволеных не было. Ніхто ні на што не наракаў. Усе ведалі сваё месца і, прынамсі, знешне, на словах, ахвотна падтрымлівалі меркаванне пра саміх сябе як пра рахманых, ціхіх, нібыта баяліся парушыць гэты шаблон і тым пакрыўдзіць, а то і раззлаваць капрызных братоў (а злавацца тыя ўмелі; напрыклад, адзін ці то рэжысёр, ці прадзюсар крычаў па тэлефоне: “Я уже не могу слышать ваши бредни, другого слова не нахожу – бредни о вашей якобы самостоятельности!”). Нарэшце здымкі скончыліся, кінагрупа хутка знялася з месца, балазе, збіраць асабліва не было чаго, толькі апаратуру, а рэквізіты і дэкарацыі мясцовыя. На пероне каля цягніка “Мінск – Москва” галоўны рэжысёр серыяла нарэшце апынуўся хоць на пяць хвілін у нязвыклай адзіноце. Ён любіў гэты пах мазуты і гары, гудзенне цеплавозаў, звон рэек, камяні паміж шпалаў. Яму падабалася жывая мітусня вакзала, хаатычны рух яго, шум, абвесткі, якія будзілі ўяўленне пра іншыя гарады і другое жыццё. Ён прагульваўся па пероне і думаў не пра серыял з маскоўскага жыцця, гэтую падробку, а пра свой сапраўдны фільм, які здымаў ужо гадоў дзе­сяць і якім спадзяваўся не проста здзівіць, а скалануць свет. Серыяльныя меладрамы – гэта так, ні аб чым, практыкаванні ў стральбе. Яны здымаліся дзеля хлеба надзённага. А вось той фільм, амаль патаемны, прызначаны для закрытых паказаў на фестывалях, быў сапраўдным – і чаго толькі ў ім не было! Была сцэна, у якой нават запрошаная нямецкая порнаактрыса, далёка не святая, наадрэз адмовілася ўдзельнічаць; быў эпізод, пасля прагляду якога Міністэрства культуры рашуча запатрабавала вярнуць назад грант, які неабдумана само ж і выдала. Цяпер, прагульваючыся на пероне мінскага вакзала, рэжысёр з горыччу, але і не без гонару, думаў: “Крывадушнікі! Вашыя ваенныя фільмы – крывавыя мясарубкі, дзе людзей рвуць на кавалкі, рэжуць, катуюць, гэта паказваецца ўсім, ад старога да малога, без абмежаванняў... Ну, нічога. Даведаецеся з Берлінарыя, што такое сапраўднае кіно”. Ён зайшоў у вагон, цягнік крануўся і змяніў яго думкі. Ён глядзеў у вакно і ненадоўга развітваўся з гэтым дзіўным горадам. Харошы горад, добрыя людзі, хоць і наіўныя, спозненыя, якія захраслі ў мінулым стагоддзі, завіслі ў мілай патрыярхальнасці. Ад сацыялізму адарваліся, да капіталізму не прыйшлі. Не здольныя ні на што вялікае, але і на нізкае таксама, у адрозненне ад нас, рускіх. У нас усё крайнасці: рэвалюцыя, дык такая, каб свет здрыгануўся, капіталізм – каб мароз бег па скуры. Падышоў ззаду аператар: — Знаёмая дзяўчына з Мінска кажа, што вельмі смешна глядзець фільм пра Маскву, пазнаючы ўласныя школы, вуліцы, завулкі. – Мне на яе месцы не смешна, а крыўдна было б. Дарэчы, – успомніў рэжысёр, – на тым кадры, дзе праезд па вуліцы Карла Маркса... Трэба нешта памяняць. Каб не было відаць, што Мінск. – Падмалюем збоку Астанкінскую вежу, – адказаў аператар, замоўк і таксама пачаў глядзець у вакно.

2 У танным рэстаранчыку за сталом каля вакна сядзелі двое мясцовых, гэтак званых “прафесіяналаў другога плана”, якія часова прыляпіліся да “FilmBellа” і падпрацоўвалі там. Адзін малады – рэжысёр (той самы, які скакаў з электрычкі), другі пажылы – сцэнарыст-літапрацоўшчык. Перад імі стаяў графінчык каньяку і ляжала адна на дваіх вялікая плітка шакаладу. Пажылога звалі Іван Барысавіч Вечка. Яму было за шэсцьдзесят. Ён нібы перанёсся машынай часу з сямідзясятых гадоў мінулага стагоддзя, бо і адзеннем, і знешнасцю падобны быў на колішняга настаўніка матэматыкі ці на сярэдняй рукі паэта-песенніка, у якога неўзабаве юбілей. Цёмны пінжак, светлая вадалазка пад горла (за апошні час мода зрабіла кола і вярнулася, і тое, што некалькі гадоў назад выклікала б здзіўленне і, можа, нават жаданне паморшчыцца ад безгустоўнасці, цяпер было да месца), акуляры ў вінтажнай аправе, кароткая, з падбрытымі скронямі прычоска – і хіба толькі рукі, вялікія, з шырокімі, як карасі, далонямі, больш прыдатнымі да касы і сякеры, чым да ручкі і клавіятуры кампутара, сведчылі, што вясковыя гены пальцамі не раздушыш. За вочы пра гэтага Вечку на кінастудыі казалі, што ён не без Божай іскры, аднак лепшыя гады жыцця аддаў на пісанне пад рознымі псеўданімамі так званых рускіх камерцыйных раманаў, а потым, калі гэта перастала карыстацца попытам, асеў на кінастудыі, дзе перабіваўся літапрацоўкай, інакш – ажыўленнем герояў, напрыклад, аздабляў беларускімі слоўкамі і рэплікамі размову чарговага якога-небудзь беларускага дзеда-пчаляра, такога, які ўяўляецца рускім: добрага, простага, але з грубаватай хітрынкай Несцеркі: “а мае ж вы даражэнькія-родненькія, а мядку, гурочкаў, самагоначкі, сальца”. Акрамя таго хадзіла чутка, што гэты Вечка па-ранейшаму піша кан’юнктурныя, на заказ, сцэнарыі для гендырэктара кінастудыі Хрушчанкі, які падпісвае іх сваім імем. Рэжысёру было гадоў дваццаць пяць. Звалі яго Віктар Скіндзер. Раннія залысінкі абапал выпуклага лба, вузкая, вострая бародка, прадаўгаваты твар, вадзяністыя прыгожыя вочы. На шыі завязаны вузлом каляровы паласаты шалік (за канец якога так свярбіць рука пацягнуць). Чалавек імпульсіўны, ён знаходзіўся ў пастаяннай супярэчнасці паміж ідэяй і яе рэалізацыяй. Яго грандыёзныя планы ўвесь час натыкаліся на ўсялякія перашкоды і, як вынік, на немагчымасць іх выканання. Кінематаграфічны вопыт у яго быў сціплы – пара анімацыйных каротка­метражак. Тым не менш цяпер ён насіўся з ідэяй паставіць па-новаму “Палескіх рабінзонаў” – з пазіцыі веганаў, бо сцвярджаў, што ў арыгінальным тэксце “жорсткасці многа, забойстваў многа”. У яго варыянце Мірон і Віктар цэлы месяц жылі на востраве на падножным корме. Пры тым сам Скіндзер зусім не з’яўляўся, як ён казаў, здлажаўцам (Здаровы Лад Жыцця), любіў мяса, пах яго і смак, мог многа выпіць і закурыць не толькі тытунь. З Вечкам яны пазнаёміліся ў пачатку зімы, з паўгода назад, і неяк адразу паміж імі ўзнікла сяброўства не сяброўства, а нейкая цяга адзін да аднога, як часта бывае паміж старым і маладым. Вечка знайшоў сабе ўдзячнага сумоўніка. Скіндзер умеў слухаць, больш маўчаў, чым гаварыў, і толькі зрэдку бяскрыўдна паджартоўваў над старэйшым сябрам, а то і пацвельваў яго, напрыклад, прапаноўваючы напісаць “такі твор, каб усе ахнулі”; яго смяшыла, што Вечка прымаў усё за чыстую манету і пачынаў тлумачыць, чаму гэта немагчыма. І вось яны сядзелі за столікам каля вакна, выпівалі, закусвалі, адломваючы кавалкі горкага шакаладу з арахісам, і ціха размаўлялі, ці, лепш сказаць, у асноўным гаварыў Вечка, а рэжысёр слухаў, калі-нікалі ўстаўляючы рэплікі. Збоку магло падацца, што малады бярэ ў пажылога інтэрв’ю. Вечка разважаў пра кінамастацтва: на чым яно трымаецца, а таксама наракаў, нібы завочна палемізуючы з маскоўскім рэжысёрам, як атрымалася, што ўсё стала такім убогім; куды знікла геніяльная савецкая кінашкола, якая некалі ў плане мюзіклаў, напрыклад, пераплёўвала Галівуд; хто б мог падумаць, што пасля шэдэўраў Гайдая, вялікіх трагікамедый Разанава, светлых дзіцячых фільмаў Нячаева апусцяцца да “знахароў”, “глухароў” і “сватоў”. – Ды хто цяпер здымае фільмы, – уставіў Скіндзер. – Цяпер серыялы, з працягам. – Рускі серыял! – падхапіў Вечка. – Восьмы цуд свету, адно з самых неверагодных вынаходніцтваў у гісторыі кіно. Я іх называю “здравствуйте – здравствуйте”. Пытанне – адказ. “Вы кто? – Я? – Вы, вы. – Я Софья Павловна Кувшинникова. – А вы не знаете, где живет Афанасий Апполинарьевич Воскобойніков? – Почему не знаю, знаю”. Гучыць падрабязны адрас ледзь не з паштовым індэксам і кодам дамафона. Паўфільма пад трывожную музыку едуць да Васкабойнікава – а ён і праўда дома! Сядзіць як ні ў чым не бывала! Атрымліваецца ўсё акурат “як у жыцці”, голае прамое дзеянне. А дзе гульня? Дзе чароўны падман? – Дзе чароўны падман? – паўторам Панікоўскага адгукнуўся рэжысёр. – Знікла гульня, а толькі адна яна і ёсць мастацтва. А чаму, спытай? – Чаму? – А ў іх, у цяперашніх, ні ў кога няма ўласнага светапогляду. Лепш сказаць, яны прымаюць за светапогляд існуючы лад рэчаў. Ёсць багатыя і ёсць бедныя, багатымі хочуць стаць усе, беднымі – ніхто; значыць, “бабло перамагае зло”, апрыёры багаты – станоўчае, а бедны – адмоўнае. Але мастацтва не падманеш. Ёсць кіношны бог, і ён пачынае за сябе помсціць. Герой, які задумваўся як станоўчы, раптам праз дэталі робіцца такі, што лепш махнуць рукой, плюнуць на ўсе светапогляды і рабіць, як да гэтага: пабольш эфектаў, агульных планаў, бясконцых дыялогаў. Так яно прасцей, больш надзейна, а галоўнае, больш грашова. Але ведаеш, чаго яны больш за ўсё баяцца? – Прашу прабачэння, – рэжысёр дастаў смартфон, які дзынкнуў. – Так, прыеду, абавязкова. Калі? Увечары. Пазыкі раздаю, – патлумачыў ён Вечку. – Дык чаго баяцца? – Абвінавачванняў у сацыяльнасці. – Няўжо? – Больш за ўсё на свеце. Любы станоўчы бядняк навядзе, чаго добрага, на думку чарговай сацыяльнай рэвалюцыі – вось гэтага і баяцца. Таму ўсё бягом, ўсё хутчэй. Між тым, калі б яны хоць на хвілінку спыніліся, дык зразумелі б, што гэты цяперашні час, які здаецца ім устойлівым і вечным, – такі ж кароткі і цякучы, як некалі час савецкі. А зразумеўшы, можа, нарэшце звярнулі б увагу на вечныя тэмы. – Вечныя тэмы. Бог ты мой, – пасміхнуўся рэжысёр. – Ужо і слоў такіх не існуе. – Ён памаўчаў, пачакаў, калі Вечка вып’е і закусіць, і сказаў: – А ведаеце што, спадар Іван Барысавіч? Вы так ва ўсім разбіраецеся. Напішыце самі сцэнарый. Бомбу. Каб усе ахнулі. А я зняў бы фільм. – Не, мая песенька спета, – уздыхнуў Іван Барысавіч. Кожны раз ён пападаўся на такое. – Я як той гогалеўскі мастак з “Партрэта”. Не паверыў сабе, свайму дару, растрос, разбазарыў. Надта з вялікай бядоты выбіваўся, дужа лёгкімі здаваліся грошы. А цяпер позна. Ні грошай, ні дару, ні нават імені. – Не прыбядняйцеся, Іван Барысавіч. Вы і цяпер яшчэ ого. – Ды і пра што пісаць? – Мне вас вучыць? Пішыце на тыя ж вечныя тэмы. Гістарычныя, сучасныя, – пачаў раіць рэжысёр з куды большым імпэтам. – Пра тое, што вас цікавіць. Што вам цікава? – Мне? Нават казаць сорамна. – Смялей. Мы ж сябры. – Машына, прыпаркаваная на газоне. Акурак, выкінуты з вакна. Зламаны ці засохлы саджанец; сабака, які задзірае нагу на кветку, з любоўю некім пасаджаную. Самыя нікчэмныя рэчы сталі раптам самымі цікавымі. І наадварот. Вандроўка мая па жыцці канчаецца, і чым бліжэй я да апошняй мяжы, тым больш усё, што некалі здавалася вялікім, сапраўдным, важным – астывае, асыпаецца, а няважнае, дробнае – вырастае, набліжаецца, запаўняе сабой усю маю і без таго абмежаваную прастору. Рэжысёр уважліва слухаў. – Азіраюся назад і бачу: самае шчаслівае ў жыцці было, калі прасіў прабачэння, няважна ў каго – перад кім быў вінаваты ці не быў. Гэта адно сапраўднае. А самае горкае, калі крыўдзіў і не прасіў прабачэння, зноў-такі няважна – было за што ці не. – Пачакайце. Вы ж не пісалі даносы? Не здраджвалі радзіме? Не стралялі няшчасных па цямніцах? – Не, – вінавата адказаў Вечка. – А такое адчуванне, што рабіў гэта. – Ды што канкрэтна? – Ай. Настаўніка перадражніў неяк, я ўмеў падрабляць галасы, як многія падлеткі, і ён адвярнуўся да вакна, каб не бачылі яго слёз. Не саступіў месца старому чалавеку з кійком. Не памог аднакласніцы сабраць высыпаныя з партфеля кніжкі і сшыткі, а па іх ужо ступалі чужыя чаравікі... Рэжысёр выпіў каньяку, прамакнуў рот сурвэткаю і сказаў: – У вас проста душа тонкая. Цяпер такіх ужо няма. З цэлага жыцця вынесці толькі такія грахі! – трэба яшчэ пастарацца. – Кажуць, ніколі не вяртайся туды, дзе быў шчаслівы, – працягваў Вечка. – Але ж ніхто не кажа: не вяртайся туды, дзе быў вінаваты, дзе штось важнае страціў. Вось табе тэма. Некалі даўным-даўно, у пачатку лета, калі пахла маладымі лісткамі вольхі, два падлеткі вярталіся з горада, з ваенкамата, пасля медкамісіі, дзе атрымлівалі прыпісныя пасведчанні. Ішлі да вёскі. Тым жа аўтобусам разам з імі прыехала чалавек трыццаць, цэлы клас, гарадскіх школьнікаў. Заплечнікі, панамы, трыко, кеды. У турпаход. Шумны атрад рухаўся паперадзе падлеткаў. Дзве дзяўчынкі ззаду неслі кацёл на палцы. Падлеткі параўняліся з імі. Адна, якая ледзь прыкульгвала, мяккім ціхім мілым голасам, як у дзіцячых фільмах і кнігах, папрасіла: “Хлопчыкі, памажыце нам”. І тады адзін з падлеткаў – не са зла! падлеткі часта жорсткія, але ён жорсткім не быў, а, калі шчыра, быў ён проста дурным, – і вось ён ад дурной вясковай сарамлівасці пакрыўдзіў яе. Яму здавалася, што інакш нельга з дзяўчынкамі, бо ўвесь яго вопыт быў ад старэйшых хлопцаў, якія хто адслужыў, хто адсядзеў. Ён перакрывіў яе, умеючы ўвогуле перадражніваць. Язык яго вымавіў хрыпата-падлеткавым голасам чужое слова... Як яна сціхла! як прыгорбілася! нібы сцебанула яе тое слова па плячах. Як яна паглядзела моўчкі! якія вочы! якія слёзы! Сябар, адданы, раптам сам заліўся чырванню і крыкнуў на яго: “Ты што?!” Яму стала сорамна за тое, што стаіць побач. – Амаль як у “Бесах” Дастаеўскага, – заўважыў рэжысёр. – Падлетак пастараўся гэта забыць. Жыў далей. Разумнеў. Дарэчы, чаму чалавек з гадамі, як правіла, робіцца лепшым, разумнейшым, дабрэйшым? Нашто яму? У гэтым жыцці яно яму наўрад ці спатрэбіцца. Тады, можа, для будучага жыцця? Дык вось, праз паўвека, амаль каля апошняй мяжы, наш герой знайшоў яе, тую дзяўчынку. – Пачакайце. Як знайшоў? – Так, як цяпер знаходзяць, – праз сацыяльныя сеткі. Яна выставіла ў Фэйсбуку чорна-белы здымак з таго паходу. Ён пазнаў яе. – Неверагодна. – Ён напісаў ёй, і яна пацвердзіла, што гэта быў менавіта той паход, і была менавіта яна. Цяпер пытанне: як да яе падступіцца? Як нагадаць тое, пра што яна, хутчэй за ўсё, забыла даўно? Варушыць яго ці не? Сказаць: даруйце, я вас некалі абазваў, дык вось цяпер... – Неверагодна, – паўтарыў рэжысёр. – А як табе тэма? Што скажаш? Можа быць цікавы такі сюжэт каму-небудзь цяперашнім часам? – Чаму. Гледзячы як напісаць. “Каматознікі” Шумахера. Айцец Сергій талстоўскі. “Кар’ер” нашага Быкава. Вечная тэма. Вярнуцца ў мінулае адшукаць прычыну і пастарацца выправіць яе, каб жыць далей. Вечка азірнуўся. Нікога не было паблізу. Шумеў ціха рэстаранчык, манатонна, аднастайна звінеў. – А-а, зрэшты, усё адно я не змагу нічога напісаць, – панізіўшы голас, сказаў ён. – Пры ўсім жаданні. Рэч у тым, – амаль прашаптаў ён, – што я прадаў душу д’яблу. Нават дамову падпісаў. Праўда, не крывёю, а атрамантам. У пераносным, канечне, сэнсе. Хаця як ведаць, мо і ў прамым. Я даў распіску, што не буду пісаць пад сваім імем. Рэжысёр з разуменнем кіўнуў. Ён падумаў, што ўсё ж праўда тое, што кажуць на кінастудыі пра старога. Сапраўды, значыць, піша кан’юнктурныя сцэнарыі для гендырэктара Хрушчанкі. – Мне трэба былі грошы. Тэрмінова. Заплаціць за ідыёцкую прыватызацыю кватэры. У свой час гэтага не зрабіў, бо ніколі не думаў пра такія рэчы. Затое яны, такія рэчы, думалі пра мяне і ніколі не забывалі. Дзесяць тысяч, першы ўзнос. Я звярнуўся да Хрушчанкі. Ён даў, менавіта нават не пазычыў, а даў – пры адной умове... – Пісаць для яго? – Нават не гэта. Дастаткова не пісаць для іншых. – А сэнс? – Як у футбаліста, якога купляюць і садзяць на лаўку, абы не гуляў за чужую каманду. Я нават даў распіску. Канечне, юрыдычнай сілы яна не мае, хаця, можа, і мае. – Пішыце пад псеўданімам. – Якія цяпер псеўданімы? Ды яшчэ ў нас, у Беларусі, дзе ўсе пішучыя практычна адно аднаго ведаюць. Няма ўжо такой рэчы, як ананімнасць. – Пераходзьце на асноўную студыю. – Не так усё проста, – уздыхнуў Вечка. – Я прывязаны тут намёртва. Прыкуты нябачнымі ланцугамі. Да таго ж, калі нават сапраўды забыцца на распіску, каму я цікавы? Каму патрэбен стары, сівы, бесперспектыўны? Нават без уласнага імені. Рэжысёр сказаў: – Ведаеце гэты стары анекдот? Як адна таленавітая, але пажылая пісьменніца пасылала замест сябе насіць па рэдакцыях тэксты маладую і прыгожую. Рэдактары млелі ад яе, друкавалі без чаргі і выпісвалі найбольшы ганарар, які дзве разумныя жанчыны дзялілі пароўну. Так і вы. Знайдзіце каго, пішыце спакойна, а ён хай падпісваецца і ад свайго імя пасылае ці носіць. Тут дзед як бы крыху здзівіўся. Нават працверазеў. Паглядзеў на рэжысёра іншымі вачамі. Прамовіў: – У мяне ўжо ёсць такі чалавек. Рэжысёр адразу падумаў, што гэта ён. Цёплая хваля ўдзячнасці накрыла яго, як пуховая коўдра. Ён запунсавеў, заірдзеўся ад задавальнення, як чалавек, якому мала перападала пахвальбы, хоць ён мае ў гэтым штодзённую патрэбу. Яму таксама захацелася аддзячыць добраму дзеду. – Яшчэ? – паслужліва прапанаваў ён, убачыўшы, што Вечка пазірае на пусты графін. – Не. Дзякую. Трэба ісці. Правядзеш мяне?

3 Каля стойкі-вешака рэжысёр падаў Вечку шалік, капялюш, сам надзеў куртку, насунуў на галаву брылем назад бейсболку, якую насіў нават зімой, балазе, у горадзе не холадна. Яны выйшлі на вуліцу. Стаяў ясны, здаровы, з марозікам, бадзёры вечар. Неба на захадзе перакрэслівала сіне-чырвоная паласа – на пагоду, на вясну. Толькі шум гарадскі перашкаджаў. Але вось звярнулі ў двор, затым у нейкую вулічку, шум сціх, сталі чуваць крокі. – А вы па-ранейшаму адзін? – спытаў рэжысёр. І замёр у чаканні адказу. Неяк яшчэ ўвосень Вечка меў неасцярожнасць прагаварыцца, што застаўся адзін: “Уся сям’я не са мною. Жонка, дзеці – у Паставах, будуюць дом, толькі наездамі тут бываюць”, – сказаў і пашкадаваў, бо Скіндзер, беспрытульны бабыль, які вечна жыў на нейкіх здымных кватэрах, адразу ажывіўся: “Дык вы адзін?” – “Часова адзін, – зразумеўшы, куды ён хіліць, заспяшаўся Вечка. – Гэта выключана. Мы мужчыны, любім выпіць, а тут у любы момант жонка можа заспець... Не, не!” З таго часу рэжысёр гэтай тэмы не падымаў. Але цяпер атрымлівалася – раз Вечка сам прапаноўвае правесці яго ды яшчэ запрашае суаўтарам (а Скіндзер не сумняваўся, што пад маладым чалавекам, які будзе падпісваць чужыя сцэнары, стары меў на ўвазе яго), дык можна паспрабаваць зноў закінуць вуду наконт жытла. Таму ён перапытаў: – Яшчэ не прыехала жонка? – Не, – адказаў Вечка. – Яна, падобна, ужо ўвогуле туды жыць перабралася. Спыніліся каля дома. Ёсць гэты момант, калі пасля сумеснай цёплай выпіўкі трэба развітвацца, а не хочацца, і ніхто першы не адважваецца сказаць: “да пабачэння”. Рэжысёр працягнуў руку. Але Вечка яе не паціснуў. – Зойдзем? – прапанаваў ён. У рэжысёра другі раз за вечар прыемна тахнула сэрца. Упершыню стары запрашаў яго да сябе. Дзеля блізіру ён крыху паламаўся, маўляў, цяпер ты мяне крыху паўпрошвай. – Мне яшчэ доўг аддаць... Заехаць у адно месца. – Рыба свежая смажаная ёсць. – Рыба? – перапытаў Скіндзер, міжвольна аблізнуўшыся. Вочы ў яго бліснулі галодным маладым бляскам. – Смажаная? – Зяць ловіць у Паставах, мне перадаюць пакункі з рэйсавай маршруткай. Што з ёю рабіць, з тою рыбай? Не глядзець жа на яе. Гэта вырашыла ўсё. Падняліся новым ліфтам на сёмы паверх. Увайшлі. І тут рэжысёр, які не спадзяваўся нікога сустрэць, ад нечаканасці застыў у калідорчыку каля вушака. Бо гарэла святло, шумела вада ў ванным пакоі. Малады хлопец, высокі, няўклюдны, з жоўта-саламянай галавой, выскачыў з ванны, выцягнуўшы перад сабой мокрыя рукі, з ручніком на плячы, і хутка прашмыгнуў у пакой. – А... гэта хто?! – Кватарант мой, – адказаў Вечка, задаволены эфектам. – Цёзка! – паклікаў. – Ідзі сюды! Пазнаёмся. Хлопец падышоў, выціраючы адна аб адну рукі, сарамліва, не гледзячы ў вочы, назваўся баском: – Іван Лагун. Рэжысёр моўчкі, даволі бесцырымонна ўставіўся ў яго. Гадоў 18-19. Даўгалыгі, па-падлеткаваму нязграбны. Лапавухі – вушы тырчаць, як у маладой рысі, толькі без кутасікаў на канцах. Хвалюецца, і таму сімпатычны гэтай сарамлівасцю, якую цяпер так рэдка пабачыш. Прыгожыя рукі, доўгія пальцы, тонкія рысы твару. Рэжысёр спытаў: адкуль родам? Хлопец адказаў: з Рудабелкі. На тым і адпусцілі яго. А самі пайшлі на кухню. – Што, спадабаўся? – Вечка расстаўляў талеркі і чаркі. – Гэта ён і ёсць. Той чалавек, пра якога я казаў. – Ды гэта ясна, – рэжысёр адчуваў расчараванне, лёгкую крыўду і нават зайздрасць. – Колькі ён вам плаціць? – спытаў ён. – Ніколькі, што ты. Як можна. Лепш скажы, праўда, ёсць у ім нешта? Як ты лічыш? – Ёсць, ёсць. Сімпатычны хлопчык. Яму б пластыку зрабіць – вушы падрэзаць, і можна ў кіно здымацца. У амплуа беднага сваяка. – А ён і здымаўся, – сказаў Вечка, прысеўшы на табурэтку. – У масоўцы, падстрыжаны пад чырвонаармейчыка. Да іх у Рудабелку нашыя прыязджалі, кінабрыгада, і ён тры дні акопы капаў. – Вось як? Тут рэжысёр замоўк, задумаўся. Позірк яго застыў, як бывала, калі пачынала ў ім пульсаваць фантазія. Тым часам на стале ўзніклі выпіўка і закуска. Галодны рэжысёр пацяплеў і ўзяўся наталяць голад, толькі адскаквалі рыбныя галовы і хвасты. Дзед у гэты час расказаў пра кватаранта шчымлівую калядную гісторыю. Ён, гэты Іван Лагун, сірата. Бацька трагічна загінуў. Ёсць яшчэ маці і дзве малодшыя сястрычкі. Многа, не па-дзіцячы працаваў. Жаданне выбіцца ў людзі. Паступіў у ВНУ. Як часта бывае, пераацаніў сябе, пасля першай сесіі ледзь не вылецеў. Але пашкадавалі, пакінулі да вясны, каб там у армію. Стыпендыі не было. Уладкаваўся ў гіпермаркет – збіраць кошыкі і прадуктовыя вазкі. – Там я яго і падабраў. Пашкадаваў гаротніка. – Не ведаў, што такія студэнты яшчэ бываюць, – сказаў рэжысёр, аблізваючы па чарзе пальцы. Выпіўка і закуска рабілі сваю справу, ён заўважна палагоднеў. – Я думаў, яны толькі ў айфонах сядзяць і на прынтарах грошы друкуюць. – А ён не такі, як усе. Ціхі, сціплы, добры, мяккі. Маўклівы. Несапсаваны зусім. Парэшткі крыўды і зайздрасці зноў ажылі і заварушыліся. Рэжысёр сказаў грубавата: – Вы дзеля гэтага мяне запрасілі? Каб расказаць, які ён харошы? – Я запрасіў цябе, каб ты са сваім талентам, уменнем разбірацца ў людзях вызначыў, што ён за чалавек? – Чалавек як чалавек. – Ці падобны ён на цяперашніх аўтараў? – Падобны, падобны. Толькі сціплы занадта. Не люблю такіх. Глядзіце, абчысціць кватэру, будзе вам. – Не абчысціць. Хутчэй я яго абчышчу. У духоўным плане. – Гэта як? – Я мала ведаю цяперашніх маладых. І раз ужо ён у мяне жыве тут, хачу скарыстацца сітуацыяй, паназіраць за ім. Мо прыдасца. – А казалі, ваша песенька спета, – нагадаў рэжысёр. Тут стары раптам зноў, як і ў рэстаране, азірнуўся і перайшоў на шэпт. – У мяне іншая задумка. Калі пісаць, дык пісаць; разыграць сцэнар не на паперы, не ў кампутары, а непасрэдна ў жыцці. Без кінакамер, акцёраў, аператараў, рэжысёраў, без усіх пасярэднікаў... – Не разумею. – Я хачу яму купіць латарэю. Выпісаць пуцёўку ў жыццё, фільм такі быў. А там як атрымаецца. – Хто б мне выпісаў якую пуцёўку, – уздыхнуў рэжысёр. – Жартую. – Я адным стрэлам двух, нават трох зайцаў хачу забіць, – горача шаптаў Вечка. – І не скажаце мне? Не давяраеце. – А ты будзеш маўчаць? – Вы ж мяне ведаеце. – Таму і пытаю, бо ведаю. Ну, добра. Слухай. Памятаеш дзяўчынку, якую я некалі пакрыўдзіў? – Памятаю. – Памятаеш, я казаў, што прыкуты да студыі нябачнымі ланцугамі? Дык вось, тая дзяўчынка, цяпер яна, канечне, бабуля, а не дзяўчынка, гэта маці нашай Інгі. – Памятаю, – па інерцыі кіўнуў рэжысёр, але адразу ж схамянуўся. – Як? Нашай Інгі?! Яравой-Міхалевіч? Каторая галоўны рэдактар? – Яе. Яны і знешне падобныя. Інга копія яе. – А-а! – засмяяўся рэжысёр. – Я зразумеў. Вы зноў разыгрываеце мяне. Як з кватарантам разыгралі. Больш не куплюся. – Сам можаш пераканацца, – Вечка працягнуў яму тэлефон. – Зайдзі на яе старонку, паглядзі профіль. Інфармацыя адкрытая. Ёсць там і пра дачку Інгу з кінастудыі. Яна мне зямлячка. Яна з Гомеля, і бацькі яе, а я – з вёскі з-пад Гомеля. – Так не бывае, – сказаў рэжысёр. – Яшчэ не так бывае. Я спісаўся з ёю. Яна адказала. Пацвердзіла, што сапраўды была ў тым паходзе. Сама прызналася. Цяпер разумееш, якімі я прыкуты тут ланцугамі? Каб увесь час быць бліжэй да Інгі. Памагаць ёй. Гэта адзіны спосаб, каб, памагаючы ёй, выпрасіць дараванне ў яе маці. – А Інга ў курсе? Вы сказалі ёй? – Не, канечне. Развіталіся. Спускаючыся ў ліфце, рэжысёр прыгадаў словы Вечкі пра творчы падман і, усміхнуўшыся, падумаў, што хітры дзед наглядна прадэманстраваў яму выпадак чароўнага мастацкага падману; ну, можа, не зусім чароўнага і не зусім мастацкага, але – падману дакладна. Ён не сумняваўся, што і гісторыя з пакрыўджанай дзяўчынкай, і яе сувязь з Інгай, і гэты кватарант таксама – усё розыгрыш, прыдумка, напрацоўка творчага замыслу; стары фантазёр-выдумшчык проста водзіць яго за нос, а насамрэч ужывую, на яго, рэжысёра, вачах праводзіць эксперымент – стварае свой сцэнарый. Тое, што ён так лёгка разгадаў чужы намер, зусім супакоіла і нават развесяліла рэжысёра. І ён з лёгкім сэрцам адправіўся даводзіць да канца свае справы – аддаваць пазыкі.

4 На вуліцы свежы вецер адразу абняў яго. Папраўляючы шалік на шыі, ён затрымаў позірк на неверагодна сінім лапіку неба. Вось харошы ракурс, не забыць бы. Падсвечаныя знізу дамы рабілі вуліцу казачнай. Як пахне блізкай вясной. Як рытмічна працуюць лёгкія і сэрца, поўныя кіслароду і алкаголю. У кішэні ёсць грошы. Наперадзе ў запасе яшчэ з паўсотні гадоў. Цудоўна жыць! Скіндзер зайшоў у бліжэйшы гіпермаркет. Стоячы перад батарэяй бутэлек і выбіраючы, пашукаў вачамі камеру відэаназірання. Знаёмы ахоўнік з гіпермаркета па сакрэце расказваў, дзе мёртвая зона, куды не дасягаюць камеры, і адзін раз на безграшоўі Скіндзер ледзь пазбег спакусы сцібрыць дарагое віскі. Цяпер нават ва ўяўленні такога не ўзнікае. Вось яна, прамая карысць ад Вялікага Брата. Гэтак сапраўды неўзабаве выправяць характары, адвучаць ад дрэнных звычак. Ён выбраў невялікую пляскатую бутэльку, падкінуў яе на далоні, злавіў, падміргнуў чырвонай кропцы камеры і накіраваўся да касы. Яшчэ праз некаторы час ён пад’язджаў на таксоўцы да дома сяброўкі. Было пазнавата, каля дзевяці вечара. З якім іншым даўжніком можна было адкласці на заўтра. Але не з Рытай. Яна жыла без мужа, з маленькай двухгадовай дачкой, не асобна, а ў бацькоў, і, канечне, з ёй трэба было разлічвацца ў першую чаргу. Гэтай Рыце было 22 гады. Раней яна працавала на здымках фільмаў “хлопушкой”– па-руску, ці “ляпалкай”– па-беларуску: выходзіла перад кінакамерай з невялікай дошчачкай, агучвала непрыстойнае слова: “Записьдубля!” і ляпала маленькім шлагбаўмікам. Таксама ў яе абавязкі ўвахо­дзіла ўносіць нумары дубляў у журнал, каб потым не заблытацца ў тонах матэрыялу. Калі спехам пачаў стварацца “FilmBell”, яе аўтаматычна (бо не хапала людзей, а па-другое, так ці інакш была звязана з кінематографам) перавялі ў сцэнарны аддзел, хоць яна сама прызнавалася, што не мае ні таленту, ні схільнасці да гэтай прафесіі. У кітайскай іерархіі сцэнарнага аддзела яна займала самае нізкае месца – малодшы рэдактар. Для Скіндзера яна з’яўлялася больш-менш надзейным спонсарам і ўвогуле карысным чалавекам. Праз яе рукі праходзілі сцэнарныя працы так званага ўнутрыстудыйнага конкурсу, і калі-небудзь, бывала, Скіндзер забіраў у яе са стала якуюсь цікавую карацельку малавядомага ці зусім невядомага аўтара і пасля касметычнай перапрацоўкі, пад сваім ужо імем, прадаваў у РФ за невялікія грошы. А аўтару казалі: не пайшло, пішыце новыя рэчы. І быў яшчэ адзін момант. Скіндзер хоць і падсмейваўся з яе і часта называў “яжемаць” (так яна і запісана была ў тэлефоне – “рыта#яжемаць”), яна проста падабалася яму як дзяўчына. Падыходзячы да пад’езда, ён маякнуў па тэлефоне, Рыта спусцілася і адчыніла дзверы. І гэты ракурс ён запомніў: у святле лямпачкі над пад’ездам чырвоны пухавік і белыя валасы. Падняліся на яе паверх, прайшлі на агуль­ны шырокі, доўгі балкон. Сюды даставала святло ад вулічнага ліхтара. У кутку стаяла старая гавайская гітара без струн і дзіцячыя саначкі. Рэжысёр адкрыў пляшку і каўтнуў. Рыце нават не прапаноўваў – ведаў, што яна не дакранецца. Як прызналася яна неяк: аднойчы ўжо выпіла, і вунь вынік, сапе носам у ложку пад коўдрай. Яна мела на ўвазе маленькую дачку. Курыць стараліся асцярожна і размаўляць ціха. У Рыты ззялі вочы. Усмешка не сыходзіла з яе твару. Рэжысёр ведаў, што яна крыху не ад гэтага свету. Па-дзіцячы пунсовыя вусны прагна абхоплівалі фільтр цыгарэты. І за гэта хацелася даць ёй па руках. Рэжысёр дастаў з кішэні грошы. – Тут больш, чым трэба, – сказала яна. – Так ты ўсё раздасі і зноў будзеш пазычаць. – А можа, мне хочацца часцей цябе бачыць. – Не, на мяне не разлічвай. Я больш не змагу пазычыць. Звальняюць. Па сканчэнні кантракту. – Як? З малой? Хіба гэта законна? – Якія законы, пакуль ён тут, – адказала Рыта, маючы на ўвазе гендырэктара Хрушчанку. – Тут не да законаў. Ён робіць што хоча. Тут Скіндзер успомніў, якія плёткі хадзілі, што пагаворвалі (а ў такіх выпадках і ў такіх установах заўсёды ўсе пра ўсіх “пагаворваюць”), што гендырэктар, усё той жа злашчасны Хрушчанка, і ўзяў Рыту на працу ў сцэнарны аддзел з адной-адзінай мэтай – каб яна, 22-гадовая, стала яму, 75-гадоваму, палюбоўніцай. Тое, што яе звальняюць, сведчыла аб адным – не стала. Вось і кантракту канец. Рыта сказала: – Зрэшты, я не перажываю. Грошы маленькія. Я б даўно сама зволілася, калі б не ведала, што паўсюль адно і тое. – Нічога, – ён пагладзіў яе па плячы. – Не прападзем. Мой сябра напіша сцэнарый, а мяне запрасілі, – пахваліўся з важным выглядам, – быць рэжысёрам. Сцэнар, праўда, так сабе. Слабенькі. Вярнуцца ў мінулае, каб выправіць віну. Але я пастараюся зрабіць з яго цукерку. – Пакуль ён будзе сядзець, нічога ніхто не выцягне і не зробіць. Усё гэта без толку. Самае большае – так і будзеш карміцца з рускіх серыялаў. – Ды што серыялы. У серыялах няма чароўнага падману, а адно прамое дзеянне. Рэжысёр ажывіўся і сам не заўважаў, як пачаў гаварыць чужымі словамі. Скаваны з дзедам, ён цяпер нібы памяняўся з ім месцамі: гаварыў безупынна, а Рыта слухала. Яна абаперлася на край балкона і глядзела ўніз. Унізе, над пад’ездам казырок, галіны грушы. Рыта, збіваючы попел з цыгарэты, нахілілася. Амаль перавесілася. Ён інстынктыўна выкінуў руку, каб утрымаць. – Глядзі, упадзеш калі-небудзь. – Не ўпаду. Дзе гэта ўжо было? Падобныя словы і нават такая ж інтанацыя? Успомніў – калі ён сказаў дзеду: “глядзіце, абчысціць кватарант”, а той у адказ: – “Не абчысціць”. – Слухай, Рыта. Ёсць гатовая кінааповесць. Аддаю бясплатна. Прыязджае кінастудыя на здымкі. Набірае мясцовых для масоўкі. Выбралі сына і бацьку. Сын граў чырвонаармейчыка, а бацька павінен быў скакаць з цягніка, які партызаны пускалі пад адхон. І загінуў. Сын падрос, патрапіў на кінастудыю і пачаў помсціць кіношнікам. Яны паміраюць па чарзе адзін за адным. – Пачакай, – Рыта сапраўды зацікавілася. – Пачакай. Гэта ж мы ездзілі на здымкі. Я таксама. Нешта не памятаю такога. – Ты і не можаш памятаць. Гэта я толькі што, вось цяпер, прыдумаў. – І ў чым ідэя? – У двух планах. Першы, павярхоўны – матыў помсты. Сын ідзе за бацьку. А другі, глыбокі – помста за здзек з мастацтва, у прыватнасці, з кіно. За тое, што з ім зрабілі і працягваюць рабіць. Ёсць жа недзе кіношны бог, і цярпенне яго не бязмежнае. – Нічога сабе. – У гэтым соль. Помсціць не хлопчык, а кіношны бог. А хлопчык – яго сляпая зброя. Помсціць за пошласць, нажыву, манетызацыю святога, за халтуру, кан’юнктуру, за серыялы... – Глыбока капнуў. – Не забывай таксама, – падбадзёраны, працягваў рэжысёр, – што адбылося гэта на здымках кан’юнктурнага фільма пра вайну. Таго самага, дзе “мажь лоб зелёнкой”. Гэта значыць, дзеля голай суцэльнай кан’юнктуры ў аднаго адабралі жыццё, а другому яго зламалі. – А някепска было б, – раптам прамовіла Рыта задумліва. – Хаця, з іншага боку, тут у нас такое, што і помсціць не трэба. – Уяўляю! – Не ўяўляеш. Любы калектыў не падарунак. Але кіношны – па-за канкурэнцыяй. Аддзел рэдактуры асабліва. Гэта павукі ў слоіку, як тарантулы ў адной ямцы. Самі перагрызуць адно аднаго. Інга Яравая-Міхалевіч таксама... Там адзін Камар чалавек. Рыта напала на любімую тэму. Але развіваць не стала. Спытала: – Ну, а ты як? Зноў скакаў з электрычкі? – З электрычкі, – гмыкнуў рэжысёр. – Бяры вышэй! Я ўпершыню сыграў ролю ў рускім серыяле. Эпізадычную, праўда, але ўсё як належыць, з грымам, прымеркай. Так што можаш павіншаваць з дэбютам... Ён ажывіўся і расказаў, як яго грыміравалі (спойлер – ніяк: прыпудрылі нос, два мазкі пэндзлікам, і ўсё), затым адправілі на прымерку (якая не спатрэбілася, бо здымаўся ў сваім адзенні), як рэжысёр (той самы, што праводзіў кастынг; тады яму хапіла пяці секунд, каб Скіндзера зацвердзіць) захацеў палепшыць кадр здымак у рэстаране. “Трэба задыміць крыху тут”. – “У нас жа дым-машыны няма. Можа, пакурым усе?” Знялі вечаровую сцэну, перамясціліся на ранішнюю – у той самай лакацыі. Рэжысёр: “Чаму раніцаю на стале ў келіхах учарашні каньяк? Зрабі хаця б гарбату”. – “Можа, проста пераліць у кубкі?” Так і знялі.

5 Самае цікавае, што Скіндзер, дзякуючы сваёй рэжысёрскай інтуіцыі, амаль не памыліўся. Іван Лагун сапраўды быў не такі просты, як магло падацца. У свае няпоўныя васямнаццаць ён меў ужо даволі пакручастую біяграфію, дзе прысутнічала і кіно, і каханне, і шантаж, і тайна, і нават крэўная помста. Праўда, бацька яго ні ў якіх фільмах не здымаўся і ні з якога цягніка не скакаў – яго забіла маланка, калі ён вудзіў рыбу ў лодцы на ўласным возеры. Здарылася гэта акурат у тое лета, калі прыязджала кіназдымачная брыгада і падстрыжаны Іван іграў маладзенькага салдаціка-чырвонаармейца ў масоўцы. А да гэтага яны, сям’я – бацька, маці, Іван-падлетак, дзве малодшыя сястрычкі пяці і шасці гадоў – спакойна і шчасліва жылі сабе ў ваколіцах Рудабелкі. Бацька займаўся аграбізнесам, меў ва ўладанні ўзяты ў арэнду, а потым выкуплены вялікі ўчастак зямлі разам з лесам, полем, возерам. Была свая крамка на базары, дзе ён круглы год прадаваў гародніну. Бізнес ішоў паспяхова. Бацька вазіў сына ў адзіную ў горадзе элітную гімназію. Сястрычкі падрасталі. Маці збольшага памагала мужу, але не перапрацоўвалася. Ва ўсім панаваў лад і згода, і здавалася, так будзе заўсёды і па-іншаму быць не можа. Але ж гэта калі б людзі ўмелі задавальняцца тым, што маюць. Як і ў кожнага нармальнага чалавека, у бацькі была мара. Ён, беларус, паляшук, цвярозы, разумны, бацька траіх дзяцей, у душы быў летуценнікам. Трызніў Поўднем, цяплом, белым дамком. Яму так і ўяўлялася вінаградная лаза, сіняе мора, пунсовыя ветразі. Ён мог гаварыць на такую, паўднёвую, тэму бясконца. Вочы ў яго тады загараліся, а голас пачынаў дрыжаць. Ён ужо нават знайшоў пакупніка сядзібы, чалавека родам з Поўдня, але які, у адрозненне ад яго, наадварот, хацеў перабрацца падалей ад абрыдлага мора на кантынент, менавіта – у Беларусь. Ужо нават дамова была гатова. Заставалася толькі падпісаць. Рыхтаваліся да пераезду. І вось так недарэчна ўдар маланкі перакрэсліў планы, ушчэнт усё спапяліў. На пахаванні было многа людзей, мясцовых і з горада. Звычайна багатых у нас не вельмі любяць; пра каго іншага абавязкова пашапталіся б, сказалі б, маўляў, вось кара яму за грахі. Але бацька нікому зла не зрабіў. Яго шкадавалі. Асабліва ўбіваўся нейкі рыжы мужчына. Ён так гараваў, што яго насілу адцягнулі ад труны. Іван яго раней не бачыў і нават не ведаў, што ў бацькі ёсць такі адданы сябар. Потым маці сказала, што гэта і ёсць той самы пакупнік сядзібы, па прозвішчы Отчык. Усё пакацілася пад адхон пасля няшчаснага выпадку. Была сярэдзіна лета. У парніках, на гародах усё расло, спела, налівалася. Ніхто не ведаў, што з гэтым рабіць. Стаяла спёка. Някормленыя куры шчыпалі мурог каля плота. Маці паняцця не мела, як весці гаспадарку, бо ніколі гэтым не займалася. Адна, без радні, зусім не падрыхтаваная да суровага жыцця, яна была ў адчаі. Іван, адзіны мужчына ў сям’і, павінен быў браць усё на сябе, станавіцца гаспадаром, рабіцца сястрычкам за бацьку. Але яму самому ледзь стукнула пятнаццаць. Усё было б зусім кепска, каб не той самы спагадлівы пакупнік, Отчык. А яшчэ кажуць, часы добрых людзей мінулі. Спачатку ён прапанаваў купіць участак за невялікую, сімвалічную цану. Калі ж высветлілася, што гэта немагчыма – юрыдычныя рагаткі выключалі, паперы былі складзеныя так, што толькі гаспадар мог распараджацца маёмасцю, – тады ён, гэты Отчык, выключна ад спачування няшчаснай удаве і сіроткам узваліў на сябе важкую ношу: бясплатна ўзяўся весці справы нябожчыка-сябра, а неўзабаве і ўсю гаспадарку аформіў сабе ў арэнду на год. Хоць гэта, як ён прызнаваўся, прынесла яму нямала клопатаў, расходаў і нязручнасцяў. Ён нават вымушаны быў перабрацца з горада, дзе пасяліўся на перыяд куплі-продажу ў гатэлі, у іхні маленькі гасцявы флігель, які трымалі для знаёмых паляўнічых і рыбаловаў. Для сям’і пачалося новае жыццё. Прыйшла восень. Працы хапала. Отчык, які сам працаваць не мог з-за нейкай хваробы, пільна сачыў, каб у іншых пастаянна былі занятыя рукі. Амаль кожны дзень у любое надвор’е можна было бачыць кранальную сцэну: Іван, маленькія сёстры, маці гарбацяцца на агародзе. Людзі з замілаваннем адзываліся аб працавітай сямейцы, Іван жа адчуваў сябе катаржнікам. Пры бацьку яны не ведалі ні ў чым адмовы. Раслі, гадаваліся на волі, сярод прыроды, здаровымі дзець­мі. Для іх увогуле не існавала такога паняцця, як голад, толькі апетыт. Скупаваты Отчык хутка прывучыў іх да, як ён казаў, “эканомікі”, так, што калі-небудзь і чорны хлеб з цыбуляю быў за шчасце. Отчык, здавалася, вёў падлік кожнай цыбуліне на градах і кожнаму гурку ў цяпліцах. Любімая прымаўка ў яго была: “хто рубель не шануе, той капейкі не варты”, а любімае слова – эканоміка. “Трэба ва ўсім трымацца экономікі”. Хутка, праўда, высветлілася, што пад эканомікай ён мае на ўвазе эканомію, інакш – звычайную ашчаднасць. Флігель, у якім жыў Отчык, быў у кутку двара каля студні. Раніцамі Іван мог назіраць, як Отчык абліваецца сцюдзёнай вадой. Ён вельмі глядзеў сябе, пільна сачыў за сваім нібыта слабым здароўем. Хударлявы, паро­дзісты, з рыжай шавялюрай і бакенбардамі, нечым ён нагадваў паджарага мускулістага льва. Калі-небудзь Іван лавіў на сабе яго позірк, хуткі, з-пад ілба, і, халадзеючы, думаў, што леў, прыходзячы ў чужы прайд, першай справаю перадушвае ільвянят мужчынкага полу. І праўда, калі да сястрычак Отчык ставіўся абыякава, да маці – нязменна з павагай, мо нават больш, чым з павагаю, дык з Іванам у іх агульнай мовы не было. Часам Отчык, калі ніхто не бачыў, клаў цяжкую руку яму на плячо і абмацваў худзенькую ключыцу. – Ну што, Іван Лагун, удовін сын, – казаў, заўсёды ставячы прозвішча разам з іменем. У голасе чулася насмешка. – Як табе без бацькі? Лішне казаць, што Іван не любіў, а яшчэ больш баяўся яго. Таму можна ўявіць, чаго каштавала яму аднойчы набрацца смеласці і спытаць, ці сапраўды яны, Отчык і бацька, так ужо сябравалі. – Не скажу, што моцна, – адказаў Отчык. – Але ў душы мы былі як Хмяльніцкі з Чапліцкім. Сэнс гэтага дзіўнага параўнання Іван зразумее пазней. А пакуль, прыблізна ў той жа час, у яго з’явілася тайна. Праз некалькі месяцаў пасля гібелі бацькі, калі боль страты аціх, Іван залез на гарышча, каб патрымаць у руках, перабраць бацькавы рэчы, складзеныя ў кардоннай скрынцы, і раптам звярнуў увагу на яго смартфон. Пакруціў у руках, заўважыў, што на ім з’явіліся чорныя плямы і ўвогуле ён нейкі як бы абпалены, а з аднаго боку нават аплаўлены. Іван глядзеў на гэты пакалечаны тэлефон, і яму здавалася, што ён працягвае здымацца ў кіно. Здагадка была наколькі простая, настолькі ж неверагодная – бацькава гібель магла быць не няшчасным выпадкам, а спланаваным забойствам. Ён толькі падзівіўся, чаму нікому з дарослых гэта не прыйшло ў галаву. У кампутары запэўнівалі, што немагчыма такое, не рэагуе маланка на ўключаны тэлефон. І адразу ж: “нядаўна было паведамленне пра гібель дарадчыка Мінаховы здароўя РФ у Крыме – яго ўдарыла маланка, калі зазваніў мабільнік”. Канечне, самае лепшае было б расказаць каму-небудзь, падзяліцца. Але Іван быў вельмі адзінокі. Сяброў не меў. Сёстры цураліся старэйшага брата, ім хапала адна адной. А маці – яна змянілася з таго часу, нібыта і па ёй прайшлася краем тая чорная маланка і абвугліла частку душы. І без таго маўклівая, цяпер яна зусім замкнулася ў сабе. Лагуну было нават крыўдна, што маці стала такой і не заўважае, не хоча бачыць, які гэты Отчык хітры, хлуслівы, небяспечны. Да ўсяго ў ім самім прысутнічаў страх. Калі Отчык сапраўды датычны да бацькавай гібелі, дык і яму, Івану, пагражае небяспека як адзінаму сведку. Таму ён вырашыў пакуль маўчаць і самому ва ўсім разабрацца. На той час ён ужо вучыўся ў іншай школе, звычайнай, не ў цэнтры, а на другім канцы горада. Пра элітную гімназію, як і пра машыну, якой падвозіў яго бацька, давялося забыць. Отчык ні разу не падвёз яго, шкадаваў бензін і час, не кажучы пра кішэнныя грошы, якіх Іван меў роўна на два талончыкі. Машыну замяніў веласіпед. Іван даязджаў да ўскраіны горада, ставіў яго ў двары, перасядаў на аўтобус да школы, гэтаксама вяртаўся назад. Дарога дамоў, на якой ён адпачываў, стала нібы ўдвая даўжэйшай. Яна няспешна вяла ўздоўж берага возера, таго самага, некалі іхняга, а цяпер чужога. Высокі цупкі бераг. Палянка, парослая мяккай травой, на якой, калі суха, адпачываў, прывыкаў да адзіноты. Глядзеў на водную роўнядзь, такую падманна-ласкавую, ціхамірную. А то, лежачы на спіне ці на жываце, з травінкай у роце – марыў. Ён і раней любіў гэты занятак. Але тады мары былі беспрадметныя – так, нічога цікавага, хутчэй фантазіі, а не мары: пра вялікі горад, новы айфон, моднае адзенне, дарагую машыну. Ён так і ўяўляў гэта – прыезд на дарагой машыне ў сям’ю, з падарункамі. Каля школы спыніцца. Ранейшыя мары нікуды не зніклі, жаданне разбагацець так і было асноўным, але з’явілася ў іх больш практычнага рэалізму, і яны прынялі накірунак, звязаны з Отчыкам, з жаданнем разблытаць яго цёмныя справы, і тады – помста яму, знішчэнне яго; напрыклад, выкупіць назад зямлю, а Отчыка давесці да галечы, а то і да турмы. Яшчэ Іван зразумеў, што, каб мары збыліся, яму трэба вывучыцца. Не залежаць ад сям’і. Стаць славутым. Весці лёгкае, паспяховае жыццё. Пажадана нічога не рабіць, а ўсё атрымліваць, – каб грошы капалі самі сабой кожны дзень рэгулярна. І ўсё гэта ў думках-марах давала яму – кіно. Толькі з ім ён звязваў свой лёс і будучы поспех. Кажуць жа людзі, аднакласнікі, настаўнікі, што ён падобны да нейкага кінаакцёра. І ўвогуле ён часта ўспамінаў тое лета, калі прыязджала кінабрыгада. Хаця насамрэч нічога рамантычнага там не было. Для здымкаў іх, хлопцаў-падлеткаў, пастрыглі «пад нуль», прычым гэта была абавязковая ўмова. Яны гралі навабранцаў, радавых. Рэжысёр з’яўляўся на здымках вельмі рэдка, памяты і злы выкульваўся бліжэй да абеду са свайго студыйнага буса, лаяўся на памочніка, які, па-сутнасці, і быў сапраўдным рэжысёрам, і некуды знікаў. Адну і тую ж сцэну – капанне акопа – пераздымалі разоў дваццаць, пастраенне і кароткі дыялог паміж галоўным героем і яго таварышам – разоў пятнаццаць. Калі Іван пасля глядзеў серыял (цалкам так і не адолеў), то адзначыў, што сцэны з іх удзелам занялі ў васьмісерыйным фільме ўсяго хвілін мо восем. За адзін дзень плацілі 10 даляраў. Хлопец-кіношнік, што займаўся рэквізітам, на пытанне, колькі плацяць за масоўку ў Расіі, па сакрэце распавёў, што расіянам вельмі выгадна здымаць ваенныя фільмы ў Беларусі, бо, напрыклад, масоўку тут можна наймаць ці не ў 5 разоў танней. Увогуле, было спякотна, лысую галаву напякло сонцам, у Івана на другі дзень здарылася нешта накшталт цеплавога ўдару. Але дзіўная рэч! Усё забылася пасля, адфільтравалася. Простае азіранне ў мінулае ахутвала ўсё мілай, светлай журбой і жаданнем апынуцца там зноў. Іван успамінаў тыя дні з настальгіяй. Кіношнае жыццё здавалася яму прыгожым, цікавым, лёгкім, бязбедным; кіношныя людзі – людзьмі з іншага свету. Для таго, каб жыць такім жыццём, трэба было дабіцца поспеху і разбагацець. Зрабіць гэта можна толькі вывучыўшыся. А на вучобу трэба грошы. Хаця б першапачатковы капітал – мінімум тысяча даляраў. Узяць іх можна толькі ў сквапнага Отчыка. А ён добраахвотна, па сваёй волі ніколі іх не дасць. Замкнутае кола, якое і спадзяваўся разарваць Іван. План яго будзе просты: калі спраўдзіцца гісторыя з трагічным, злачынным званком, ён прапануе Отчыку сваё маўчанне ў абмен на грошы. А тым часам Отчык, счакаўшы роўна год, зрабіў удаве афіцыйную прапанову, атрымаў згоду і ажаніўся з ёю. У высакародным парыве ён нават змяніў прозвішча – з Отчыка на Лагуна, як ён растлумачыў, каб не прападаў раскручаны брэнд. Так чалавек, не заплаціўшы ні капейкі, за год прыбраў да рук жаданы ўчастак зямлі разам з возерам, лесам, з усімі пабудовамі, прысвоіў бізнес нябожчыка, а таксама атрымаў у дадатак яго жонку, трох бясплатных парабкаў і новае прозвішча – словам, цалкам замяніў сябра, як бы пачаў жыць замест яго. Пасля гэтага падазрэнні Лагуна, што ўсё было задумана і спланавана Отчыкам, а цяпер толькі рэалізоўваецца, перараслі ў цвёрдую перакана­насць. Ён ужо не сумняваўся, што Отчык падстроіў забойства, што званок ад яго на бацькаў тэлефон супадзе з ударам маланкі. На пытанне, як узнавіць уваходныя/зыходныя званкі ў тэлефоне без сім-карты, сябра-гугл без запінкі адказаў: прыйсці з пашпартам і пасведчаннем аб смерці блізкага чалавека ў офіс і папрасіць у сотавага аператара раздрукоўку. Нарэшце Іван выправіўся туды. Ён запомніў, на форуме пісалі, што атрымаць раздрукоўку гадавой даўніны з чужога (хай нават і роднага бацькі) тэлефона зусім не лёгка, і многае будзе залежаць ад аператара, у яго выпадку – аператаркі, таму паспрабаваў спадабацца ёй. Трэба зазначыць, што да таго часу ён змяніўся знешне. Фізічная праца, свежае паветра, здаровая ежа, добрыя гены як бы паскорылі яго сталенне: у свае шаснаццаць выглядаў на ўсе васямнаццаць. Акрамя таго, была за душой у яго тайна, якая накладала свой адбітак і на характар, і нават на знешнасць. Высокі, сімпатычны малады чалавек з загадкавым тварам – такім паўстаў ён перад маладзенькай аператаркай. А калі загаварыў, дык з’явіліся – чырвань на шчоках, сціплая ўсмешка, зазвінеў ціхі, з замінкаю голас. “Разумееце... Бацька трагічна загінуў. Я, як сірата... Ці можна, калі ласка, раздрукоўку званкоў за год назад? Хто яму званіў, і каму ён, у апошнія хвіліны. Мне гэта патрэбна як памяць”. “Ну што ж. Дзеля памяці пра бацьку”, – прамовіла добрая аператарка, усміхнуўшыся ледзь-ледзь у адказ (“З-за вушэй?” – падумаў ён). І вось ён трымае жаданую, каштоўную паперчыну. Не адыходзячы ад вакенца, упіўся ў яе вачамі. Так і ёсць. Апошні званок з незнаёмага нумара. Але не з Отчыкавага. Тады – з чыйго? Хто мог пазваніць так “своечасова”? Отчык з іншага тэлефона? Пазваніць, а потым памяняць сімку? Але бог мой, такія складанасці! – гэта занадта. Доўга не адважваўся ён набраць чужыя, страшнаватыя лічбы. У лепшым выпадку чакаў пачуць: “набраны вамі нумар не існуе”, а ў горшым... Ён не мог уявіць, што ў горшым, але наперад млеў ад страху. Нарэшце набраў, заплюшчыў вочы – і пачуў жаночы прыемны грудны голас. Ён прамармытаў, што памылка, прабачце, і адключыўся. Новая тайна. Хто гэтая жанчына? Няўжо... у бацькі была палюбоўніца? Ён быў здольны на такое? Усё перавярнулася з галавы на ногі. Думкі пайшлі зусім у іншым кірунку. Цяпер тым больш нікому не скажаш. Пры такім раскладзе, пры наяўнасці палюбоўніцы, бацька аказваўся не такой ужо нявіннай ахвярай, і матыў помсты траціў сваю заманлівасць, а галоўнае – адпадаў, выслізгваў з рук Отчык. Невядома, як да яго падступіцца. А ён быў адзіным спадзяваннем Івана. Цяпер не было каму помсціць, адпаведна, не было ад каго тым ці іншым чынам дастаць на вучобу грошы.

6 Неяк у школе, каля настаўніцкай, Лагун выпадкова пачуў, як яго абмяркоўвалі: “сірата, а які мілы...”, “бяскрыўдны зусім. На кінаакцёра падобны”, – наматаў гэта на вус і зрабіў высновы. Ён зразумеў, чаму яго цягнуць і ставяць не самыя горшыя адзнакі, хаця вучыўся ён так сабе, цяп-ляп. Падслуханая размова, а таксама выпадак з сотавай аператаркай, падказалі яму, што яго безаабароннасць, вінаватая ўсмешка, маска сарамлівасці, словам, усё гэтае ўмельства пры разумнай галаве ёсць тавар, і ім можна карыстацца, як нечым матэрыяльным, паставіць сабе на службу. Так ён і зрабіў. Не адразу, а паступова ён навучыўся даволі праўдападобна прыкідвацца, ведаў, як сябе паводзіць, які прыняць выгляд, каб спадабацца людзям. Варта было яму расцягнуць вусны ва ўсмешцы, пачырванець, як ён рабіўся падобны на сімпатычнага бяскрыўднага ідыёта і адначасова крыху на земляка-кінаакцёра Смактуновіча-Смактуноўскага, які напачатку сваёй кінакар’еры карыстаўся такой усмешкай напоўніцу. Спрацоўвала не заўсёды, але ў большасці выпадкаў яго выгляд абяззбройваў. Яму падабалася гэта. Цікава было правяраць дзейснасць свайго акцёрства. У такія хвіліны яму пачынала здавацца, што ён не столькі жыве, колькі грае ролю, што не рэальнае жыццё вакол, а кіно, якісьці даўжэзны серыял, у якім не адзін ён прыкідваецца, а ўсе без выключэння; не жывуць, а больш-менш паспяхова граюць самахоць узятыя на сябе ролі, прыкідваюцца іншымі, і ўсё з адной мэтай – каб прыхаваць сваё сапраўднае жыццё. А сапраўднае ў большасці шэранькае, нецікавае, а то і злачыннае. Нават бацька, як высвятляецца, быў не той, за каго сябе выдаваў. Неўзабаве надарыўся выпадак праверыць гэта – ці сапраўды людзі ўсе акцёры – на практыцы. Пасля таго, як Лагун памяняў школу, у яго з’явілася сяброўка-аднакласніца. Яна жыла ў трохпавярхоўцы на ўскраіне горада. Кожную раніцу яна чакала яго. Лагун ставіў у іх двары веласіпед. А потым разам яны ехалі аўтобусам у школу. Аднакласніца нічым асаблівым не вылучалася. Была такая ж ціхая, як і ён. Сціплая, маўклівая. Добрая. Знешнасць – дзве коскі, чысты, без падлеткавых прышчоў твар з фіялетавымі ценямі пад неверагодна прыгожымі вачамі. Белы фартушок, поўныя белыя ногі. Увогуле яна была рослая, з развітымі жаночымі формамі. Не красуня, але калі ўсміхалася, яе як аблівала ўсю сонцам і ўнутраным святлом. Раней Іван асабліва не зважаў на яе. Толькі пасля гісторыі з дэталізацыяй ды пасля званка па незнаёмым нумары ён інакш пачаў глядзець на жанчын увогуле і на сяброўку ў прыватнасці. Яна таксама адчула змену ў ім. Прынамсі, у яго знешнасці. І ў адзін красавіцкі вечар сама напрасілася правесці яго пасля школы далей за двор, да самага возера. І там, на палянцы, упершыню пацалавала – у шчочку. З таго часу яна пачала кожны дзень праводзіць яго пасля школы да палянкі. Яму і прыемна было, і разам з тым страшнавата, бо яна чамусьці адразу ўзяла нейкі меланхалічны, журботны тон, прыняла ролю вопытнай жанчыны, якая ўсяго паспрабавала ў жыцці, і нічым яе не здзівіш. Гэткі Пячорын у спаднічцы. “Хутка мы расстанемся. Мяне, як Лермантава, ссылаюць на Каўказ”, – сумным голасам паведаміла яна. Ён прапусціў гэта міма вушэй, лічачы чарговай яе выдумкай. Неўзабаве высветлілася, што ўся яна – сумесь інфантыльнасці і нейкай надрыўнай рамантыкі, пяшчоты і какецтва, кіношнай экзальтацыі і капрызаў; акрамя таго ўмела яна і злавацца, – тады бровы ў яе складваліся стрэшкай, як у П’еро, а голас рабіўся высокі і пранізлівы. То яна была жарснай і вешалася яму на шыю, то раптоўна як загаралася, так халадзела, то пачынала гуляць у маленькую дзяўчынку: надзімаць губкі, казаць “я так хоцу”, і яму даводзілася рабіць выгляд, што яго не бянтэжыць гэта. Яна любіла яго цалаваць – толькі ў шчаку, і ўвесь час брала з яго слова: “Паабяцай, што будзеш мяне ўспамінаць. Што будзеш сумаваць па мне”. Яна ўсё пытала: “Як ты будзеш жыць без мяне? – і сама ж упэўнена адказвала: – Ты не выжывеш без мяне. Ты такі безаабаронны. Ты мяне ніколі не забудзеш. Бедны. Я ведаю, што параніла цябе назаўсёды, але гэта жыццё”. Тым не менш, і нават хутчэй за ўсё, у іх неўзабаве адбылося б нешта больш сур’ёзнае за пацалункі, усё ішло да таго, яна ўжо снілася яму ў снах, пра якія так соладка і сорамна ўспамінаць, як раптам яна сапраўды з’ехала, і сапраўды на Каўказ. На развітанне ў апошні вечар урачыста ўзяла з яго слова не траціць сувязі ніколі. Калі ўсё скончылася, ён уздыхнуў з палёгкай. Хоць яна падабалася яму, у душы ён быў рад, што пазбавіўся ад гэтай сімпатычнай зануды. Гісторыя, аднак, тым не скончылася, а мела працяг, прычым яшчэ больш кіношны (лёс упарта прывязваў яго да кіно). Здарылася гэта праз год, калі Лагун ужо вучыўся ў апошнім класе. І зноў гэта было звязана з дворыкам, дзе ён па-ранейшаму ставіў веласіпед. Да таго часу дворык стаў яму ледзь не сваім. Ён усіх ведаў, і яго ведалі. Неяк раніцай – было гэта ў канцы мая, цёплага, душнага – ён заўважыў у кутку двара пад каштанам матацыкл. З нумарамі РФ. Гаспадара нідзе не было. Толькі нейкая надта загарэлая для траўня месяца дзяўчына ў шортах, в’етнамках, педыкюр на пальчыках ног, сядзела каля дзіцячай пляцоўкі на арэлях. Пагойдвалася. Пасля школы карціна ў дворыку амаль не змянілася. Матацыкл стаяў, дзе і стаяў, толькі пад чахлом, дзяўчына па-ранейшаму сядзела на арэлях, як і не ўставала. Пабачыўшы Лагуна, махнула яму рукой. Яна яўна чакала яго. Ён падышоў. Яна паднялася. Кірпатая, з круглым тварыкам, падбародак з ямачкай. Школьнае мілае рабацінне, рассыпанае каля носа і па шчоках. У вачах цікавасць і нейкі дзіўны бляск. Яна загаварыла з ім. “А я цябе завочна ведаю. Мне пра цябе многа расказвалі”. Пазнаёміліся. Высветлілася, што гэта стрыечная сястра аднакласніцы-сяброўкі, той самай. Студэнтка-першакурсніца медвучылішча, старэйшая за Лагуна. З братам прыехала з поўдня на канікулы і заадно ў госці. “Звычайна наадварот едуць”, – сказаў Лагун. “У мяне ўсё не як у людзей”. Лагун з ветлівасці спытаў, як там яго былая аднакласніца. “Толькі цябе і ўспамінае. А ты сапраўды такі, як у яе расказах. Харошы хлопчык. І зусім бяскрыўдны”. Яна яму таксама спадабалася. Не такая, як мясцовыя. Раскаваная, вясёлая. Калі б яшчэ не гэты бляск у вачах. Нешта небяспечнае зыходзіла ад яе. “У вас прыгожа тут, сястра расказвала. Пакажы мне, пабудзь экскурсаводам. У нас іншая прырода, – пабачыўшы, што ён завагаўся, яна патлумачыла проста: – З кім іншым пабаялася б. Але ў цябе добры твар. Безаабаронны. Мне здаецца, я даўно цябе ведаю”. На любімай палянцы цвіў сіні лубін і рассыпаліся белымі плямамі кветкі сунічніку. “Які мілы. Чырванець умее – гэта ж трэба. Харошы які...” Ад яе пахла малаком. І згадвалася прымаўка – малако на губах не абсохла. Не трацячы часу, яна моўчкі, дзелавіта і сумленна перадала збянтэжанаму, разгубленаму Лагуну ўсё, што сама ведала і ўмела. Ён толькі запомніў яе загар: аксамітны, пералівісты, атласна-шоўкавы на выгляд і на дотык, акрамя белых слядоў ад трусікаў і станіка, ружовых, як у немаўляці, пятак і белых з унутранага боку далоняў – як у малпачкі. У канцы, апранаючыся, яна прамовіла: “Цяпер ты, як сумленны чалавек, павінен жаніцца”. Ён баязліва на яе паглядзеў, ці не жартуе. Яна была сур’ёзная. “У кіно пасля такога хлопец вядзе дзяўчыну да сваіх упартых, не­згаворлівых бацькоў. Са словамі: у нас ужо ўсё адбылося. І тыя вымушаны бласлаўляць”. Гэта было так нечакана, што ў Лагуна ледзь не вырвалася недарэчнае: абяцаць не значыць жаніцца. “Інакш я пастаўлю ў вядомасць брата. А ён ведаеш які?” Лагун замармытаў, што яму яшчэ няма васямнаццаці. Яна засмяялася. “Не бойся. Няўжо ты мог падумаць? Я жартую. Ну, што ў нас будзе за жыццё. Я люблю свабоду, ты... Выбачай, але на ролю мужа, мужчыны – ты падыходзіш менш за ўсё. Бачыш, якая я шчырая? Я магла б выйсці за цябе і потым здраджваць направа і налева. Але я не такая, і ты не такі. Смешны ты, наіўны. Добры такі. Цябе будуць усе любіць. Вось толькі не ведаю, за што? Ад шкадавання, можа?” І, развітваючыся, прыставіла палец да шчакі: “Цалуй, пакуль няма чаргі”. Не верачы яшчэ, што ўсё абышлося, ён падумаў, як яму зноў пашанцавала (першы раз з аднакласніцай), і ўвогуле шанцуе: міжволі паверыш у нейкую сваю абранасць. На другі дзень, у суботу, ён стаяў на базары за прылаўкам іхняга латка – па выхадных і ў вольны час ён падмяняў Отчыка, памагаў прадаваць садавіну-гародніну, балазе, было што прадаваць – ад маладых гэтага ўраджаю цыбулі і зеляніны да леташняй бульбы. Сам Отчык, нягледзячы на тое, што маніякальна сачыў за сваім каштоўным здароўем, усё ж меў з ім праблемы, перыядычна нападалі на яго прыступы немачы, і ён адлучаўся ў медцэнтр на абследаванне. Абследаванне было платнае. Ён забіраў нагандляваныя грошы і сыходзіў, а Лагун займаў яго месца. Была спакуса падвысіць цану, раз нават так і зрабіў, але ўлоў аказаўся невялікі, ды і небяспечна было: Отчык мог здагадацца. Таксама ў Лагуна праскоквалі такія думкі: раз Отчык хворы, дык можа доўга не працягне, і ўсё само сабою вырашыцца? Аднак Отчык вяртаўся задаволены і на запытальны позірк Лагуна адказваў: “Годны! Усё ў норме”. Дык вось, на другі дзень пасля паўднёвай дзяўчыны, калі Отчык быў на сваіх аналізах, а Лагун стаяў за прылаўкам, падышоў нейкі, у спартыўных штанах з лампасамі, падстрыжаны коратка, падобны на гопніка з фільмаў пра дзевяностыя, з матацыклетным шлемам на руцэ. Паклаў на край прылаўка шлем, барсетку, тэлефон. У Лагуна ёкнула сярэдзіна і сэрца ўпала ў пяты. Ён успомніў матацыкл у двары. Успомніў – “буду вымушана паставіць брата ў вядомасць”. Добра, калі брата. Тым часам матацыкліст моўчкі, уважліва вывучаў тавар на латку. Браў за хвост, аглядваў морквіну, абнюхваў пучок кропу, клаў назад. Нарэшце паглядзеў уважліва на Лагуна. “А дзе гаспадар?” “Я за яго”. “Не, сапраўдны. Рыжы каторы”. “У паліклініцы”. “А ты яму хто? Сын?” “Работнік. – І, зглынуўшы сліну, дадаў: – Сірата... Бацька загінуў. Гэта айчым”. “Пагаварыць трэба. Падыдзі пасля вунь туды. Я пачакаю”. Пайшоў. Тэлефон застаўся ляжаць на прылаўку. Можа, забыў, а мо знарок пакінуў, каб праверыць. Лагун кінуўся ўслед. Дагнаў і аддаў. Матацыкліст буркнуў нешта пра наіўнасць, потым падзякаваў. З’явіўся Отчык – падвеся­лелы, як заўсёды, і адпусціў Лагуна. Матацыкліст сядзеў непадалёку, за столікам. Побач у кіёску стругалі з вялікага верацяна мяса шаурму. “Табе васямнаццаць ёсць?” “Не”. “Ты разумееш, што калі ты пакахаў маю сястру, цяпер ты як сумленны чалавек павінен дачакацца паўналецця і жаніцца?” Лагун сядзеў ні жывы ні мёртвы. І зноў, трэба ж, адзінае, што круцілася ў галаве і на языку – дурное: абяцаць не значыць жаніцца. “Выставіць бы табе рахунак за такія справы. Нікому іншаму не дараваў бы. Але я не монстр. Ды і ты не падобны на гвалтаўніка, на аферыста, калі шчыра”. Лагун не знайшоў нічога лепшага, як ціхім голасам падзякаваць. “Толькі не будзь наіўным. Вучыся пазнаваць і пазбягаць такіх, як я з сястрою. Гэта я табе з мужчынскай салідарнасці раю. Не звязвайся больш з ёю. Табе трэба не такая дзяўчына. Яна ў дзяцінстве з арэляў упала, галавой стукнулася. Больш яна да цябе не будзе чапляцца. Тым больш нам ехаць неўзабаве”. Асмялелы Іван кіўнуў. Ён ужо бачыў, разумеў, што чарговы раз пранесла хмару над ім, спрацавала яго маска наіўнай сціпласці, і слова “сірата” памагло. “А скажы, гэты, – паказаў матацыкліст на Отчыка (латок быў відаць адсюль, Отчык, вогненна-руды, з бакенбардамі, як у ірландца, аддалёк пазіраў на іх), – моцна цябе эксплуатуе?” Лагун гмыкнуў, што можна было разумець і так, і гэтак, адзначыўшы сабе, што, на яго шчасце, размова перакідваецца на іншую тэму і трэцюю асобу. Матацыкліст сам адказаў: “Я ведаю такіх людзей. Жмоты і скнары. Па ім відаць. Бойся рыжых і лысых, – дадаў шматзначна, з тыпова рускай бесцырымоннасцю. – Дык я чакаю”. “Чаго?” “Расказвай”. І Лагун расказаў. Пра маланку, пра купца зямлі (утаіўшы тэлефонны званок, бо баяўся, і не без падстаў, што матацыкліст можа занадта ўвішна ўзяцца за разблытванне), пра перамену прозвішча. Апошняе матацыкліста сама больш зацікавіла. “Так проста прозвішчы не мяняюць. Значыць, ад нечага ці ад некага хаваецца. Каб заблытаць след пасля цёмных спраў. Можа, гэта бізнес яго – шукаць прадаўцоў зямлі, потым гаспадары загадкавым чынам знікаюць, ён жэніцца на ўдовах. А зямлю потым перапрадае. А можа, ён кінуў каго, сядзеў у турме і менавіта таму памяняў прозвішча. Можна вызначыць па наколках. У яго ёсць?” Лагун успомніў абліванні Отчыка халоднай вадою. “Няма, здаецца”. “А можа, яшчэ прасцей, – працягваў разважаць матацыкліст. – Пад скурай льва хаваецца ліса. Мо ён толькі тым і займаецца, што жаніцьбамі. Гэта яго хлеб. Адзін мужчына, у якога трое дзяцей ад розных жонак, уцёк і залёг на дно, каб не плаціць аліменты, і яго пачалі лічыць зніклым без вестак. Не ведаю, наколькі праўда”. Лагун слухаў і дзівіўся з такой нястрыманай фантазіі. Яму ў навіну была гэтая непадробная зацікаўленасць чужымі справамі, так уласцівая рускім, якая павінна раскрыць, паказаць славутую шырыню душы, разрыванне на грудзях кашулі дзеля блізкага свайго. “Так і тут. Ты ўпэўнены, што ён у паліклініку ходзіць, а не да палюбоўніцы? Можа, ён ужо нагледзеў іншы ўчастак зямлі. Так што глядзі, каб неўзабаве твая маці і сёстры не апынуліся на вуліцы”. “Што ж рабіць?” “Я навучу”. (Працяг рамана Андрэя Федарэнкі чытайце ў папяровым нумары "Дзеяслова").

Анкета "Дзеяслова" Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”? Літаратурная творчасць – гэта спосаб пражываць сваё жыццё, збіраць у словы і вобразы ўласны досвед, які складаецца з назірання за рознымі рэчамі, з’явамі, падзеямі, з удзелу ў гэтых падзеях, з адносінаў з іншымі людзьмі, з рэакцый на ўсё, што адбываецца з табой і вакол цябе, тваіх уласных рэакцый і чужых. Часам гэта нагадвае бязмэтнае збіранне каменьчыкаў на беразе мора. Але задача мастака – укласці каменьчыкі так, каб яны стварылі пэўнае адзінства, еднасць, вобраз, што будзе ўражваць і захапляць чытача. З гэтага занятку можна зрабіць прафесію, калі табе хопіць грошай на заспакаенне ўсіх жыццёвых патрэб. Але ў нашыя часы рэдка такое атрымліваецца не толькі ў беларускіх пісьменнікаў. Часцей за ўсё гэта толькі адзін з заняткаў: адначасова з пісьменніцкай дзейнасцю аўтар выкладае ў навучальнай установе, працуе ў музеі, СМІ, а бывае, што і ў іншых сферах, не звязаных з культурай, адукацыяй ці журналістыкай. Толькі ў любым разе да пісьменства трэба падыходзіць прафесійна, нават калі гэта пачынаецца як хобі, то яно альбо развіваецца ў прафесію, альбо робіцца проста звычкай (так з’яўляюцца графаманы), альбо застаецца на ўзроўні захопленасці – аўтар піша свае тэксты і нікому іх не паказвае, альбо чытачамі/слухачамі робяцца сям’я, сябры, нейкае кола знаёмых. Напрыклад, у нашай сям’і вершы прысутнічаюць як частка жыцця. Мой дзед запісваў свае вершы ў блакнот і чытаў іх усім нам (шкадую, што гэты блакнот не захаваўся), мая цётка напісала шэраг пародый на мае вершы і сабрала іх у самаробны зборнік, мой сын піша тэксты песень і сам іх спявае, часам мы складаем адно аднаму рыфмаваныя віншаванні альбо лісты. Да творчасці мяне, напэўна, і пад­штурхнула жаданне занатаваць уласныя назіранні, перажыванні, настроі. Помню, як прыйшла са школы дамоў, узяла сшытак і пачала пісаць вершы пра Першамай на рускай мове. Напісала некалькі, пачытала, але яны мне не спадабаліся. Праз пэўны час я вярнулася да гэтага занятку, гэтым разам напісала па-беларуску верш пра восень. Я яго захавала. А каго можна назваць «хросным бацькам» – не магу сказаць. Вельмі важным момантам у сваёй творчай біяграфіі я лічу дэбют на старонках часопіса «Крыніца» ў рубрыцы «Я маю твор». У той час у рэдакцыі працаваў Алесь Разанаў, і тое, што ён узяў у друк мой верш, шмат для мяне значыла. Калі ж разумець «хроснага» як асобу, якая натхніла на творчасць, то тады ў мяне была «мамка», нават «мамкі». Я захоплена чытала вершы беларускіх паэтак: Раісы Баравіковай, Таісы Бондар, Ірыны Багдановіч – і мне тады моцна хацелася таксама пісаць вершы. Само слова «паэтка» мяне зачароўвала.   У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць? Не ведаю, ці ёсць нейкая адметнасць у маёй творчай працы. Вершы з’яўляюцца самі, калі прыходзіць разуменне таго, якім чынам можна скласці з каменьчыкаў досведу вобраз. У адным з вершаў я апісала працэс узнікнення тэксту: «вершы люблю пісаць, калі нечым занятая, калі да працы патрэбна рука, не трэцяя – пятая». І гэтая занятасць, уключанасць у руцінную працу з’яўляецца, напэўна, галоўным «стымулятарам», які выклікае ў мяне жаданне вырвацца з абцугоў штодзённасці, тады ў галаве пачынаюць гучаць словы, часам асобныя радкі альбо гатовыя тэксты. Таму я запісваю іх на любой паперы, якая трапіцца пад руку, а пісаць больш за ўсё люблю алоўкам. Хоць апошнім часам здараецца натаваць нешта адразу ў смартфон. А такія рэчы, як кава, віно, цыгарэты – ніяк не спрыяюць натхненню. Яны ствараюць момант, які хочацца пражываць напоўніцу, каб атрымаць асалоду, з яго не хочацца вырывацца – ён сам у нейкім сэнсе паэзія.    Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў? Энцыклапедыі і слоўнікі я вельмі люблю чытаць. Нішто я так часта не чытаю, як слоўнікі і энцыклапедыі. Асабліва калі раблю пераклады, тады я проста абкладаюся слоўнікамі з усіх бакоў: тлумачальнымі, перакладнымі, сінонімаў, эпітэтаў ды іншымі. Калі пішу вершы, то словы шукаю ў сабе, намацваю ў памяці, варочаю на языку, а вось падабраць адпаведнае слова для перастварэння тэксту на іншай мове – гэта гульня ў пазлы, якія збіраеш з розных слоўнікаў. Мне падабаецца гэтая гульня. Бывае, што я чытаю слоўнікі і проста так, без нейкай практычнай патрэбы. Яшчэ люблю чытаць турыстычныя даведнікі. І з гэтага, напэўна, узнікла апошнім часам жаданне пісаць тэксты пра свае падарожжы. Для іх напісання даводзіцца чытаць не толькі слоўнікі і энцыклапедыі, але і даследчыцкія працы. Бывае, што мяне захапляюць ці здзіўляюць тыя ці іншыя факты, я пачынаю іх правяраць, удакладняць, збіраць інфармацыю з розных крыніц, некалькі дзён чытаю навуковую літаратуру, каб потым напісаць адзін сказ. Самая ж галоўная праблема з празаічнымі тэкстамі – знайсці час і месца, дзе б ніхто табе не перашкаджаў, каб можна было засяродзіцца, пачуць уласныя думкі, сабраць іх і запісаць.    Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных за­думаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць? Вяртаюся я часцей да перакладаў, чым да ўласных вершаў. Некаторыя істотна перапрацоўваю. Часам знаходжу памылкі ці абдрукоўкі ўжо ў апублікаваных перакладных і ўласных тэкстах. Нават пасля працы рэдактара і карэктара такія прыкрыя рэчы здараюцца. Але выдаць кнігу без рэдактара і карэктара – нават не магу сабе ўявіць такое. Усе заўвагі я ўважліва разглядаю. Не заўсёды пагаджаюся з варыянтамі, якія мне прапаноўваюць, але працую з тым словам, выразам, сказам, на які рэдактар звярнуў увагу. Для мяне заўвага ёсць выразным сігналам таго, што ў гэтым месцы нешта не так, што тут можна яшчэ нешта змяніць, каб палепшыць выказванне: зрабіць яго больш вобразным, дакладней сфармуляваць думку. Таму рэдактары і карэктары мне вельмі дапамагаюць, і я вельмі шаную іхнюю працу. А перашкаджае мне найбольш тое, што я моцна залежу ад настрою. Калі я нечым прыгнечана, то мне цяжка вырвацца з кола штодзённых клопатаў, я, наадварот, занурваюся ў самыя зямныя заняткі і справы. У такім стане, калі нібыта і хочаш нешта сказаць, але не можаш, а пры гэтым адчуваеш унутранаю патрэбу ў творчай працы са словам, ратуе пераклад, бо гатовы тэкст ужо існуе, ад яго можна ў любы момант адарвацца і вярнуцца пазней, а ён пачакае, не знікне. А незапісаны верш часам проста сплывае ў нікуды. Натхняюць мяне найбольш вандроўкі, у дарозе часта ўзнікаюць розныя задумы, толькі не заўсёды хапае імпэту на іх рэалізацыю. Бывае, што нейкія ідэі спеюць ува мне гадамі. Часам мяне падбадзёрваюць і заахвочваюць да працы сябры, з якімі я дзялюся сваімі творчымі планамі.    Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці? Найбольш задаволеная я сваім другім зборнікам – «Каштаны ў кішэнях». Ён мне бачыцца амаль ідэальным: па форме, па змесце, па графічным афармленні. Я люблю, калі кніга прадумана і з’яўляецца завершаным творам: усе тэксты, нібы нанізаныя на нітку агульнай нарацыі. Не атрымалася ў мяне пісаць прозу. Магчыма, я проста яшчэ не знайшла свой жанр, сваю форму, але я шукаю. Вяртацца і перажываць нешта зноў я б не хацела. Я б не хацела вярнуцца ні ў ранняе дзяцінства, ні ў школьныя часы. У мяне няма настолькі цёплых і светлых успамінаў пра тыя часы, каб я хацела перажыць іх яшчэ раз. Нават у гады маладосці я б не хацела вяртацца – зноў тое самае? Напэўна, я проста не люблю паўтораў. Мяне гэта стамляе, нават калі было нешта добрае, то я пражыла яго і мне хапіла, засталіся прыемныя згадкі пра шчаслівыя моманты. І ўсё, што я перажывала, што адчувала і думала, запісана ў маіх вершах. Я тут зусім не арыгінальная: біяграфія творцы ў ягоных тэкстах.    Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне? Дзённікі я некалькі разоў спрабавала весці, але кінула. Калі пазней іх перачытвала, зразумела, што нічога цікавага ў іх няма: найперш няма шчырасці, быццам пішу і баюся, што гэта нехта чужы прачытае. Нядаўна выкінула амаль усе, пакінула адзін невялічкі нататнік, самы позні. Лепшыя дзённікі – гэта мае вершы. З лянотай, ці, я б сказала, хутчэй з апатыяй, я не змагаюся. Усё, што зроблена праз сілу, атрымліваецца вельмі слабым, не ўражвае, не захапляе. Я часта задумваюся над тым, што вершы – нікому не патрэбная рэч, а ўжо дрэнныя вершы, то дакладна. Таму правіла «ні дня без радка» для мяне не працуе. Калі ж мне зусім не пішуцца вершы (а апошнія тры гады яны не пішуцца), то пішацца нешта іншае: пераклады, артыкулы, падарожныя нататкі.    Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры? Вершы калег і каляжанак чытаю абавязкова. Празаічныя творы – не заўсёды. З цікавасцю сачу за драматургіяй, хоць яе вельмі рэдка ў нас выдаюць і амаль не пішуць па-беларуску. Чытаю і перачытваю я найчасцей дзіцячую літаратуру: творы замежных аўтараў – Астрыд Ліндгрэн, Тувэ Янсан, Клайва Льюіса, Свэна Нурдквіста, а таксама беларускіх пісьменнікаў – Уладзіміра Караткевіча, Янкі Брыля, Пятра Васючэнкі. З вялікім задавальненнем перачытваю вершы польскай паэткі Віславы Шымборскай. З беларускіх паэтаў вельмі люблю Рыгора Крушыну, Таню Сапач, Міхала Анемпадыстава. Вельмі блізкія мне вершы Сабіны Брыло. Гэта вельмі моцны і выразны голас у сучаснай паэзіі. Прозу перачытваю вельмі рэдка, але збіраюся перачытаць «Па што ідзеш, воўча?» Евы Вежнавец.    Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры? З аднаго боку, нашай сучаснай літаратуры не хапае шмат чаго. Не хапае прамоцыі, фінансавай падтрымкі, не хапае чытачоў. Не хапае папулярных і папулярна-навуковых выданняў, энцыклапедычных і турыстычных даведнікаў. Не хапае беларускамоўных драматургаў. З другога боку – у нас надзіва шмат чаго ёсць (бо ў сённяшніх умовах магло б нічога не быць), і нават зацікаўленасць да беларускай літаратуры расце сярод чытачоў апошнім часам. Цяжка сказаць, што нас чакае наперадзе. Калі варункі не зменяцца, то нічога добрага. Адзіны спадзеў, што беларусы ўпартыя і ўсё ператрываюць. Толькі ці змогуць захаваць сваю мову? Вось гэтага я б і пажадала маладым аўтарам – зберагчы мову. Пажадала б таксама быць уважлівымі да кожнага слова, быць адказнымі за кожнае сваё слова. Вучыцца працаваць са словам і вучыцца адчуваць яго. Не баяцца крытыкі, прыслухоўвацца да заўваг. Чытаць слоўнікі і творы нашых класікаў. Тут я маю на ўвазе не толькі тых, якія ёсць у школьнай праграме, але і тых, а можа перадусім тых, якіх там няма. Шукаць забытае, цікавіцца сучасным, помніць, што добры пісьменнік – гэта найперш уважлівы чытач, слухач і назіральнік.  

Анкета "Дзеяслова" Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”?   Я заўжды любіла чытаць, гадоў з чатырох чытала апантана ўсё, што знаходзіла ў бібліятэках. Напэўна, гэта нейкая мая прыроджаная патрэба – успрымаць свет праз слова. Таму з ранняга дзяцінства я сама пачала пісаць, але нічога з тае пары не памятаю, дзіцячыя сшыткі з вершамі даўно спаліла, каб потым не саромецца іх, наўрад ці там было штосьці, вартае ўвагі. Назваць кагосьці “хросным бацькам” не наважуся. Усё ж пісаць я навучылася сама. Але сапраўды, у мяне на працягу ўсяго жыцця заўсёды знаходзіліся лю­дзі, якія мне дапамагалі і ўсяляк спрыялі, каб я працягвала пісаць. У гэтым я, безумоўна, шчаслівы творца.   У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць? Нічога адметнага: вершы прыхо­дзяць у галаву, а я стараюся паспець іх запісаць, пакуль не выскачылі. Тэхнічна гэта можа быць аловак або ручка і любая паперчына, што трапілася пад руку. Потым стараюся ўсё з такіх паперак перанесці ў кампутар, каб яно не згубілася. Ніякіх стымулятараў не прызнаю катэгарычна, мяне яны толькі адцягваюць і падманваюць, лепей за ўсё дапамагае цішыня і некалькі гадзін вольнага часу сам-насам. Звычайна такія гадзіны здараюцца ў дарозе, калі едзеш, напрыклад, цягніком без сям’і, гэта ідэальны час засяродзіцца. Я ўвогуле ранішні чалавек, на досвітку адчуваю сябе максімальна здарова і адэкватна, таму і пісаць люблю больш за ўсё ўранні. Начэй баюся і не давяраю іхнім відзежам, начамі ў мяне абвастраецца трывожнасць. Часам нешта і ўдзень пішацца, калі гэты дзень атрымалася вырваць у будзённай мітусні і схавацца ад усіх, але ранак гэта адназначна мой самы любімы час для творчасці. Што да крыніцаў натхнення, у мяне ўжо назбіралася ўнутры досыць шмат успамінаў, шмат нітачак болю ці любові, за якія варта толькі пацягнуць і тут жа патрэбны стан прыходзіць. Мне заўжды ёсць да чаго звярнуцца ў маёй памяці, каб адчуць натхненне, так што выдумляць і чакаць не даводзіцца. Наадварот з гадамі мацнее адчуванне, што я раблюся суцэльным клубком з такіх нітачак натхнення, уразлівым, танкаскурым, аголеным, таму і пісаць цягне ўсё больш і больш.   Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?  Звычайна шкілет верша прыхо­дзіць сам, незразумела адкуль. А я ўжо толькі дапрацоўваю дэталі, апранаю яго, аздабляю, выступаю рэдактарам для цуда. Спачатку гэта заўсёды рытм, пэўны вершаваны памер. Як толькі ўдаецца дакладна пачуць неабходны памер, літаральна ў 2-3 радках, тады звычайна астатні верш арганічна сам дапісваецца, сцелецца як радно. Калі нешта зусім не ідзе або ідзе пакутліва, то гэта амаль заўжды азначае няправільна абраны памер, недачуты. Тады варта пакруціць словы так, каб яны сталі ў патрэбнай паслядоўнасці, і верш цалкам увойдзе ў гэтую паслядоўнасць, як у патрэбны паз. У слоўнікі я зазіраю пастаянна, вель­мі люблю іх чытаць, яшчэ са школь­ных гадоў я з’яўляюся фанатам усемагчымых слоўнікаў. Гэта таксама свайго роду крыніца натхнення. Часам нават не ведаю, што шукаю там, бывае, проста рандомна праглядаю старонкі slounik.org, каб раптам напаткаць акурат тое, чаго не хапала. Да даведачнай літаратуры таксама нярэдка даводзіцца звяртацца, бо мне важна быць рэалістычнай, дакладнай. Дапусцім, я напісала радкі: “рэкі, дзе лётаюць шпарка шчаслівыя карпы”. Потым я іду ў інтэрнэт і вывучаю табліцу хуткасці рыб, а таксама арэал распаўсюджвання карпаў , бо мне важна ўпэўніцца, што пра карпаў можна напісаць “шпарка” і што яны сапраўды могуць жыць у рэках. І так з усімі вершамі, стараюся спраўджваць інфармацыю, якая прыйшла мне ў галаву аднекуль, а не паддавацца адным эмоцыям. Таму напісанне нават невялікага васьмірадковага верша – гэта доўгі складаны працэс. Бо, апрача нябеснага паклікання, ёсць яшчэ праца чалавечага розуму, без яго нікуды. Потым трэба яшчэ кожнае слова шмат разоў прагаварыць уголас, пакруціць на языку, каб радок адшліфаваўся, не быў шурпатым, каб упэўніцца ў гладкасці і “дрыжыкавыклікальнасці” верша. А бывае, наадварот, дапрацоўваеш верш так, каб ён быў не гладкім, а каструбаватым, коснаязыкім, цяжка вымаўляльным. Такі гукавы воблік мае сэнс, калі табе трэба перадаць стан дысгарманічны, няўтульны, ненармальны. Адмыслова падабраныя спалучэнні гукаў, алітэрацыі, асанансы вельмі важныя для паэзіі.   Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных за­думаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць?  Не перапісваю нанова ніколі, бо не магу ўжо вярнуцца ў той стан. Мне прасцей выкінуць верш цалкам, калі ён сумнеўнай якасці, чым перапісваць. Магу толькі адно-два словы замяніць, падрэдагаваць, калі ўгледжу відавочную памылку. Да думкі калегаў прыслухоўваюся, калі яны ўказваюць на недакладнасці або слабыя месцы. Звычайна адчуваю ўдзячнасць добрым людзям за якасную крытыку, але часцей застаюся пры сваім. Спрыяюць мне, канечне ж, людзі, якія натхняюць, якімі хочацца захапляцца, ад якіх вырастаюць крылы. Вельмі шчасліваю пачуваюся, калі атрымліваю шчымлівыя водгукі ад удзячных чытачоў, гэта надае моцы. А перашкаджае руціна, неабходнасць быць сацыяльнай істотай. Я вельмі цяжка пераношу неабходнасць вылазіць са сваёй норкі вонкі і пражываць “нармальнае” штодзённае жыццё. Увогуле, часцей я адчуваю, што гэта я ўсім перашкаджаю сваім існаваннем. Паэт – нязручны чалавек, ён увесь час кудысьці знікае, як той алкаголік, што сыходзіць час ад часу ў запой і тады яму нішто немагчыма даверыць. Нараджэнне верша – гэта такі “запой”, калі ты не выходзіш на працу, не адказваеш на званкі і паведамленні, бо адарвацца немагчыма, пакуль не дапішаш.   Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці? З аднаго боку, я задаволеная ўсімі творамі, хаця б таму, што іх нараджэнне – заўжды цуд. Нават калі яны недасканалыя, я мушу быць удзячнай за тое, што я ў прынцыпе маю такі дар. І ў той жа час, канечне, я бачу шмат недасканаласцяў у напісаным. Я, напрыклад, амаль не ўспрымаю сваіх ранніх вершаў, не разумею сябе ранейшую, нават раздражняюся часам. Але, напэўна, і гэтае раздражненне – неабходная ўмова для росту. Тым не менш я не хацела б нічога змяніць у гэтым шляху, ён мой – такі як ёсць, нават калі на ім было шмат памылак. Мне вельмі падабаецца жыць, і чым старэйшаю раблюся, тым больш цікавым і асэнсаваным робіцца кожны мой дзень, хочацца ўхапіць кожную хвіліну з тых, што мне засталіся. Безумоўна, мае вершы звязаныя з біяграфіяй, але падзеі ў жыцці – гэта толькі штуршок, намёк, таму я ні ў якім разе не ставіла б знаку роўнасці паміж тэкстамі і жыццём аўтара, нават калі ў вершы стаіць прысвячэнне. Гэта ўсё адно ў пэўным сэнсе гульня, абыгрыванне рэчаіснасці дзеля паэзіі.   Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне? Я не ведаю, як гэта калі “не пішац­ца”, калі “лянота”. Не пішацца звычайна толькі таму, што даводзіцца працаваць шмат ці вырашаць побытавыя клопаты, і на творчасць не застаецца часу. Пісаць жа немагчыма між іншым, паралельна са справамі. Паэзія патрабуе поўнай аддачы. На жаль, часцей бывае так, што яно “пішацца” нешта ў галаве, а я не магу сабе дазволіць спыніцца, засяродзіцца і запісаць, радкі знікаюць, збягаюць, забываюцца… Наадварот, калі б можна было, я пісала б штодня. Я атрымліваю неперадавальную асалоду, калі магу нараджаць вершы, гэта мой сапраўдны допінг для жыцця. Дзённікі ў традыцыйным сэнсе не вяду ўжо вельмі даўно. Але, магчыма, можна такімі лічыць допісы ў фэйсбуку. Часам узнікаюць думкі, што варта было б запісваць і больш дзеля захавання памяці, але ўсё ж такі мець справы з мовай мне нашмат прасцей у вершаванай форме, любыя празаічныя жанры даюцца мне надзвычай цяжка. Каб напісаць літаральна абзац, мне можа спатрэбіцца гадзіна-дзве, а то і палова дня, і яшчэ некалькі дзён перад гэтым, каб яго абдумаць і вынасіць, таму гэта, відаць, не зусім маё. Любы тэкст не ў вершаванай форме для мяне пакута, многія гэтаму здзіўляюцца, калі даведваюцца.   Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры? З беларускае паэзіі стараюся чытаць усё, што выходзіць новага, чытаю і маладых, і старэйшых калегаў. Мне блізкія вершы Антаніны Хатэнкі, Валянціны Аксак, Марыі Вайцяшонак, Андрэя Хадановіча, Юлі Цімафеевай і іншых. З сусветнай паэзіі па-ранейшаму асабліва шаную і перачытваю Марыну Цвятаеву. З нашай прозы хацелася б нарэшце перачытаць Караткевіча, Быкава, Брыля, але я цяпер зусім не маю часу на гэта і ад таго крыху сумую. З сучаснікаў мне даспадобы творчасць Макса Шчура і Андрэя Адамовіча, але я далёка не ўсё паспяваю чытаць з таго, што выходзіць новага ў беларускай прозе, таму не магу сабе дазволіць экспертна выказацца на гэтую тэму. З замежнай літаратуры я перачытала б нанова “Школу для дураков” Сашы Сакалова і “Ночевала тучка золотая” Анатоля Прыстаўкіна, гэта адны з найважнейшых у маім жыцці кніг.   Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры? Не хапае свабоды жыць і працаваць на сваёй зямлі на поўную сілу, не баючыся, не хаваючыся, не прыстасоўваючыся. Мне не хапае палітычных і сацыяльных зменаў, каб наладзіць кніжнае, творчае жыццё ў краіне, каб болей друкавацца і сустракацца з чытачамі ў маленькіх гарадах і вёсках. Няздзейсненых творчых планаў у мяне вельмі шмат, нават дзяліцца імі балюча, бо адчуваю, як паступова згасае патэнцыял. Таму і пра будучыню загадваць ужо баюся. Астатняе ў беларускай літаратуры ўсё ёсць, яна надзвычай раскошная і разнастайная сёння, багатая на тэмы, формы і таленты. Бывае, часам у сучасных літаратурных творах я не бачу грунтоўнасці, глыбіні, патрабавальнасці да сябе, працавітасці, усё як быццам наспех скроенае, але гэта, відаць, праблема наагул сучаснага сусветнага мастацтва, яна не толькі ў беларускай літаратуры мае праявы. Тым, хто пачынае, пажадаю верыць сабе, не здраджваць унутранаму голасу, не старацца спадабацца ўсім і не чакаць ад творчасці выгодаў, бо ў першую чаргу пісаць – гэта прапускаць праз сябе жах усёй чалавечай гісторыі, быць чуйным да болю іншых штодня, штохвіліны, а гэта нялёгка, і акупаецца яно толькі шчасцем мець гэты дар.  

Не кажы бабулі Біяграфічны расповед Памяці маёй бабулі Таццяны Васільеўны Ліс Бабуля стала ўдавой у тым узросце, калі я і не думала ісці замуж. Зрэшты, мяне не звалі. Каму патрэбны праблемы на сваю галаву? Канечне, дзед пра такое не думаў, закахаўшыся ў бабу Таню ў 6 класе. І свае праблемы атрымаў… Затое жылі яны весела, хоць бабуля ніколі не была ідэальнай жонкай, а – тым болей! – гаспадыняй. І дзед, пэўна, таксама, не быў ідэальным мужам і гаспадаром, хоць яго ведаю адно па расповедах… І расповеды заўжды на яго карысць! Мала пражылі, затое насычана, пакуль ён не памёр у 40 год ад інфаркту. А яна пражыла большую частку жыцця ўжо без яго, пасля яго… І амаль пра ўсё забылася. Альцгеймер – штука такая. Напэўна, я павінна трохі расказаць пра іх жыццё, пра яе жыццё, раз ужо мне 39, а я не вару баршчы, не смажу катлеты і не маю дзяцей… На жаль ці на шчасце – хто ведае? Скласці дакладнае генеалагічнае дрэва – справа добрая, але сумная. Тут мне не хопіць цярплівасці. Іншая рэч – гісторыя. Караценькія гісторыі. Баба Таня вельмі любіла і часта згадвала свайго бацьку Васіля. Ён быў шавец, працаваў у чыгуначных майстэрнях горада Маладзечна. Падчас другой сусветнай меў па гэтай прычыне бронь. Памёр рана з-за цукровага дыябету і адсутнасці інсуліну ў Смаргоні. Прадзед толькі-толькі пабудаваў у Зарудзічах новую хату з высокай столлю, са смалістых яшчэ, моцных, прыгожых бярвёнаў… І парадавацца ёй не паспеў. Але паспеў парадавацца, што дачка Таня пайшла вучыцца! Вельмі ганарыўся, што на іх беднай зямлі будзе настаўніца. Бабуля пасля 7 класаў беларускай школы паступіла ў Ашмянскае педвучылішча. Настаўніца пачатковых класаў – ого! Новыя боцікі на абцасіках. Халодныя “папуткі”. Стос спечаных бліноў і сала з сабой… А галовы студэнткі мылі ў Ашмянцы – шкадавалі капеек на лазню. Асобная гісторыя. Бабуля распавядала, як пабраліся ейныя бацькі – і гэта стала адной з самых яркіх гісторый майго дзяцінства! Васіль быў бедны, меў вузкую палоску зямлі і жыў з маці Уллянкай у вёсцы Зарудзічы. Антаніна, Антоля, была адной з пяці дачок у заможных Пётры і Настулі Зяневічаў з Сівіцы. Была прыгожай. Адна бяда – кавалер Сяргей сышоў у Савецкую Беларусь і, пэўна, забыўся пра яе… Прапаў… А тут Васіль пасватаўся… Што рабіць? Замуж ісці! Ды толькі перад самым вяселлем Сяргей вярнуўся з-за мяжы. Даведаўшыся пра шчасце каханай, паабяцаў застрэліць. У цэнтры вёскі, на плоце, нават афішу тэматычную размясціў. Маладыя ехалі з вёскі ў вёску схаваўшыся, каб “камуніст” не забіў. Абышлося. Расчараваны герой вырашыў ажаніцца з малодшай сястрой сваёй былой каханай. І звезці яе ў шчаслівае жыццё на ўсходзе. У Савецкай Беларусі. Прыйшоў да прадзеда Пётры і пасватаўся да малодшай – чарнавокай прыгажуні Марыі. Ад пасагу адмовіўся, затое прыгразіў вочы выкалаць дзяўчыне, калі не аддадуць за яго… Запрог Пётра жарэбчыка і павёз малодшую дачушку ноччу да ўсходняй мяжы… Ёй было шаснаццаць. Вярнулася Марыя з Магілёва толькі падчас другой сусветнай. Без мужа, які згінуў у сталінскіх турмах, і без дзяцей, якіх вывезлі ўглыб Расеі ў эвакуацыю разам з дзіцячым садком. Сама яна была на дзяжурстве ў адным з магілёўскіх шпіталёў – не адпусцілі. Марыю не рэпрэсавалі і дзеці не трапілі ў дзіцячы дом. Пашанцавала. Яна доўга шукала сваіх хлопчыкаў, баялася, што трапілі ў Германію… Знайшла іх – Валодзю і Аліка – пад самы канец вайны. Выйшла замуж другі раз. Няўдала. Памерла ў доме-інтэрнаце ў Наваградку, бо стала холадна ў старой хаце, а ў жыцці дзяцей і родных месца бабе Марыі – Сабілісе, як яе ўсе звалі па першым мужы Сяргею Сабілу! – не знайшлося. Антолі і Сарафіны ўжо не было ў гэтым свеце, а Ніна і Волечка да сябе жыць не пазвалі. Час ад часу баба Марыя гасцявала ў пляменніцаў – Мані або Тані... А сын Ніначкі Славік апекаваўся ёй, наведваў і пахаваў на радзіме, у Залессі. У сям’і Антолі і Васіля нарадзілася чацвёра дзяцей: старэйшы сын Сяргей (супадзенне або не змагла першае каханне забыць?), Марыя, Тац­цяна і Соф’я. Усе, акрамя Мані, нарадзіліся ў халады, зімой. Бабуля – на Вадохрышча, 19 студзеня. Жылі не вельмі заможна, але і не бедна. Усе мелі добрыя боты, вучыліся ў школе, а ў лепшыя часы ў сям’і была нават нянька Танька – бяднейшая дзяўчына з радні, што дапамагала Антолі з дзецьмі. Васіль любіў жонку, дзяцей, прывозіў з горада прысмакі (мёд, арэхі, цукеркі…). Але паспрабуй пакінуць пасля вуліцы непачышчанымі боты – ого! Падымаў малых з-пад коўдры і прымушаў чысціць. Мянушка была ў прадзеда – Мяцеліца! У час вайны вяскоўцы баяліся партызанаў, а не немцаў. Па той простай прычыне, што немцы ў Зарудзічах займаліся коньмі, а не расстрэльвалі людзей, гэта не былі часткі СС. Ганс частаваў малую Таню цукеркамі “Бім-бом” і казаў, што не хоча вайны, – хоча хутчэй вярнуцца да жонкі і дзяцей. Але былі і іншыя гісторыі. Аднойчы ў хату зайшоў худы чалавек і папрасіў хлеба. Палонны салдат уцёк з лагера. Антоля пасадзіла есці, наліла капусты, а Васіль зарыентаваўся хутчэй: забраў адзенне і кінуў у печ, даў сваю вопратку, сала, хлеба і выштурхаў у жыта, да ракі… І адразу пачуўся брэх сабак на падворку. Палонны паспеў перайсці рэчку – аўчаркі згубілі след. Усе засталіся жывыя. Васіля і Антолю ніхто не выдаў. Бабуля праз усё жыццё падтрымлівала сяброўскія стасункі з суседзямі – і старымі, і новымі… Гэта такая сямейная традыцыя. Суседкі Таня і Зіна сябравалі, і калі бацька Зінаіды Антонаўны вярнуўся з вайны, то навёз шмат паперы, з якой дзяўчаты рабілі сшыткі. Потым яны разам паступілі ў Ашмянскае педвучылішча і чатыры гады ездзілі туды з Зарудзічаў на “папутках”… У кузаве, схаваўшыся ад ветру… А потым усё жыццё сябравалі і працавалі разам ужо ў Залескай школе. Зіна час ад часу брала з сабой паляндвіцу: жылі багацей, бо было іх з сястрою двое і тата быў жывы. Ашмянскае педвучылішча – асобная гісторыя. Бабуля часта прыгадвала, што найболей баялася алгебры (ёй сніліся жахлівыя сны пазней – стаіць ля дошкі, здае і не можа здаць алгебру!). І ганарылася, што заўжды ўдавалася ўсё паздаваць і атрымаць стыпендыю. Праўда, аднойчы не здала і, каб было што есці, узялася за працу – цягаць брыкет і паліць печы ў вучылішчы! Трохі дапамагаў дзед (вучыўся ў тых самых Ашмянах на механізатара…). Не высыпалася. Хтосьці выпадкова спаліў прыгожыя боцікі, пашытыя татам, якога ўжо не было ў жывых, – студэнткі сушылі абутак ля печы…. І хата, іх высокая новая хата, згарэла ў тым страшным зарудзіцкім пажары пачатку 1950-х. Не раз плакала Таня, чытаючы канспекты ля печы. Дзед Пеця з бабай Таняй сустракаліся з 6 класа. Для яе было дзівам думаць пра другіх кавалераў і да вяселля з ім, і падчас жыцця з ім, і пасля яго смерці. І ў галаве не было! Прытым што чалавекам дзед быў няпростым, патрабаваў парадку ва ўсім – рэчы заўжды павінны былі знаходзіцца на сваіх месцах. Чыстыя насоўкі, адпрасаваныя штаны і кашулі. А бабуля магла пасля школы зайсці да бабы Мані, перакусіць там і ўсе справы абмеркаваць… А дзед ужо дома пасля працы закіпае – Тані няма!.. Карацей, ратавала іх сям’ю свякруха – Стэпачка, Сцефаніда Антонаўна. На ёй былі і гаспадарка, і ўнукі, і псіхалагічная падтрымка. Як бачыла такую бяду, то цішком брала сынавы порткі і выносіла Тані да брамкі – быццам тая ў Мані не за размовамі забавілася, а штаны зашывала. Маня – краўчыха вядомая, усіх сваіх і чужых абшывала днём і ўночы… Пеця заўжды пхаў ключы ў кішэні штаноў – яны рваліся! А па гуку любой машыны ці трактара мог зразумець, ці патрабуецца рамонт і які менавіта рамонт. Дзед быў прыроджаны інжынер і хварэў душой за сваю працу. Іх і звалі Антолі – трох сясцёр Маню, Таню і Соню. У вёсцы казалі: “Гэтых Антоляў не перагаворыш (а пагаварыць яны любілі!) і не развядзеш!” І старэйшы брат – дзед Сяргей. Брат быў суворы і з дзявочай кампаніі выбіваўся. Малодшая Соня з вялікай ахвотай уцякла ад яго замуж, хоць муж Іван ад яе за ўсё жыццё добрае слова ці пачуў? Пытанне… Баба Соня зусім не шчодрая на добрыя словы. Дзед Сяргей зусім не быў падобным да свайго бацькі звышвыбуховым і жорсткім характарам. Жонка і дочкі не раз уцякалі ад яго праз акно да суседзяў (таму і рама другая, зімовая, выключна дэкаратыўную ролю ў заднім пакойчыку выконвала…). Сякера заўжды была недзе побач. Затое – акардэон! Ніводная бяседа без музыкі Сяргея не абыходзілася, без танцаў і спеваў. І тут з’яўляецца агульная тэма для многіх мясцовых жыхароў – Дом адчынку ў сядзібе Агінскага, танцпляцоўка. Дзед Сяргей адзін час працаваў там. І ўсе мясцовыя лёталі ў “санаторый” пасля працы – на танцы! Баба Таня кідала Стэпачцы спачатку Юрку, потым Алега (разам з бутэлькай сцэджанага малака!) – і яны з дзедам Пецем ішлі на танцы праз вёску, да старых будынкаў у прысадзе не менш старых ліпаў. Тут збіраўся мясцовы вясковы бамонд і прыезджыя адпачываючыя. Прыгожымі сукенкамі ўсіх сваіх забяспечвала Маня, а Сяргей граў на акардэоне. Асобная тэма – савецкія санаторыі. Дзед з юнацтва меў хворае сэрца і раз на год абавязкова выбіраўся кудысьці падлячыцца і адпачыць. Думаю, яму проста цікава было змяніць далягляды, вырвацца з вясковых і калгасных клопатаў – такі ўжо быў няўрымслівы чалавек! Разам у санаторый яны з’ездзілі толькі аднойчы – у Латвію, на рыжскае ўзмор’е: баба Таня была пасля аперацыі і адна не паехала б... Звычайна зімой яна не магла (школа!), а летам дзед Пеця не мог (уборка!). Дзед стаў першым дэпутатам Вярхоўнага савета ў нашай мясцовасці (адказваў за экалогію – хто пра яе думаў у тыя часы?) і меў магчымасць паехаць куды хацеў... Геаграфія паездак была даволі шырокай, як і стосы “пратакольных” фота з Крыма ці Каўказа. Затое сяброў падчас знаходзіў душэўных. З дзедам Жэнем з Мінска і яго сям’ёй яны пасябравалі на ўсё жыццё. Крыштаповічы прыязджалі ў вёску, а татка з дзядзькам Юрам бывалі ў сталіцы ў гасцях. Дзеда не стала, але гэта не змянілася, адносіны падтрымліваліся паміж сем’ямі. Бабуліны санаторыі і перапіскі цесна звязаныя паміж сабой. У кожным санаторыі яна заводзіла сябровак, што падчас перарастала ў далейшыя сустрэчы і ліставанне. Бадай, самая яркая яе санаторская прыяцелька – баба Шура з Барысава. Яна і ў Зарудзічы прыязджала не раз. На памяць пра гэту жанчыну тут застаўся сіні жывучы вінаград ля хаты і доўга жыў сабачка Марцік, які пастаянна абрастаў хвалістай поўсцю, з якой несупынна змагалася прабаба Стэпа з дапамогай нажніцаў. Марцік насамрэч быў падобны да гарадской балонкі, якую жорсткі лёс занёс у вясковую будку... і тут ён пражыў доўгае жыццё. Не стала бабы Шуры – лісты ў Зарудзічы ляцелі ўжо ад яе мужа. Баба Таня старанна адказвала – і гэта была выключна настальгічная перапіска... Кавалерам яна дала адстаўку яшчэ на марскіх курортах. Адзін з першых пасля смерці дзеда быў па-за межамі Беларусі. І там сталы сівы ўдавец назваў бабу Таню эталонам прыгажосці і жаноцкасці, пазваў замуж, а для пачатку – на дачу. Дача была на Азоўскім моры, і паехаць можна было ў выхадныя разам з санаторскай прыяцелькай. На начальніцкай “Волзе”. Не паехала. Замуж усё роўна не пайшла б, то навошта чалавеку галаву дурыць? Талон, эталон… Хм. Памяняць у сталоўцы нелюбімы кавун на селядзец, схадзіць разам на танцы, паразмаўляць і трохі пажартаваць – так! І нічога больш. А было б цікава прыязджаць да бабы Стэпы ў Зарудзічы, а да бабы Тані – на Азоўскае мора! Не збылося. Затое мы пілі ружовае шампанскае! Аднойчы на зімовыя канікулы баба Таня пазвала нас з сястрой Сашай і стрыечнай сястрой Воляй у госці. Была халодная марозная зіма, вялікая зала з напаленай печчу (напаліць вялікую хату было немагчыма!), часопісны столік, адбіўныя (бабуля рабіла іх выключна па святах!) і бутэлька малдаўскага ружовага шампанскага са скрыні на гарышчы. Дэфіцыт! Лёшкі з намі не было – адзіны старэйшы ўнук гадаваўся ў бабулі з дзядулем у суседняй вёсцы і толькі аднойчы пажыў у Зарудзічах, у самым пачатку... Разам – так, каб усе ўчатырох і без бацькоў – мы ў бабуляў не збіраліся. Неяк не супала… Быў своеасаблівы падзел – Волька з Лёшкам гадаваліся ў Міхневічах, мы з Сашкай – у Зарудзічах. Міхніцкія і зарудзіцкія ўвогуле рэдка супадалі, і так было не толькі ў нашай сям’і. Бабуля любіла нас. І сваіх вучняў, школу, працу... Было літаральна два чалавекі, якіх яна не змагла навучыць чытаць, нават з улікам класаў па сорак чалавек. І ніколі не баялася мясцовых хуліганаў і алкаголікаў – памятала іх дзеткамі, вучнямі, а яны памяталі і паважалі Таццяну Васільеўну. А яшчэ бабуля любіла свае Зарудзічы, дзе пражыла восемдзесят сем год... Вясной, едучы да мяне ў Залессе праз маёнтак Агінскіх на ровары, яна часта брала першацветы – жоўценькія такія кветачкі… Цікава, ці занесеныя яны ў Чырвоную кнігу? Залессе, лета-2021 – студзень-2023        

Заплюшчыш вочы – і пабачыш больш… *  *  *                  мінуламу Поўніла прорву пад лёдам поўня… Чаму, чаму не сышлі мы ў срэбранае бяздонне?..   …Дна не было, і ламаўся дол пад рукамі. Нявінныя, як анёлы, анёламі сталі б самі…   Ужо не станем – так накасячылі, хоць адбаўляй: сплыло срэбранае святло, і наш – цяпер непатрэбны – рай… Ведаць бы толькі, якую праходзім з місій, хто і нашто выцягнуў нас тады з той ледзяной бяды, цягне й цяпер, пульсуючы ў думках адным: “Не спыніся! Не марна нішто. Вер!!!”   Зрабіўшы такую ласку, ізноў Ён схаваўся ў казку – гляне раз-пораз адтуль, лагодны, на свет, што хвілінку – цёплы, ды век – халодны…   …Ты існуеш ад стрэчы да стрэчы – як справаздача – празрыстыя вершы… Быццам у Бога вымольваеш тое, чаго не было і не будзе ніколі…   Я – ад жыцця спрабую схавацца, са сценкаю зліцца, зашыцца ў працу…   Вавёркай па пеклавым коле – рэальнасці дотык вянчаны з болем…   …Слухай, а раптам праўда: раз Ён ратуе, значыць, бязмежна добры і ўсё даруе... Поўня глядзела ў палонку срэбрам. Гэтак і Ён – у бяздонне душы – любоўю, пяшчотай, даверам…     *  *  * Заплюшчыш вочы – і пабачыш больш. Сусвет у сэрцы птушанём заціх. Святло пульсуе, і пульсуе боль. Няма мяжы між імі і для іх…     *  *  * Мне дастаткова Do – То і няхай гучыць! Там, дзе Аідам уласны дом, Dominus, не маўчы!   Хай цішыню разрэжа Dominus, Do ўразлёт. Смерць – як мяжа, а жыццё – бязмежжа, – Так ці наадварот?   Той, хто ўяўляе доўга Бездань як шчэрыць рот, – Робіцца невымоўным Для ўсіх жыцця даброт.   Dominus, Do, гучы! Кліч у сапраўдны дом! Толькі ў Цябе ключы… Шлях, які ёсць жыццём.     *  *  * Паразмаўляй са мной, Анёле мой, калі народ у ноч на Новы год на вулку высыпаў у пошуках прыгод, а мне – нясцерпная самота.   Сябры – за кратамі ці за мяжой, і толькі ты заўжды за спінаю маёй ад ліха выратоўваеш употай.   А лепш пакінь мяне, Анёле мой, адна пабуду рэшту ночы. Ляці і перадай “люблю” таму, каму пра гэта не скажу сама. Хай стане хоць на міг цяплей яму. Згадае хай: палярная зіма сканчаецца аднойчы…   …Салюты. Весялосць. Гірлянд агні. Як вернешся, Анёле, адпачні. Я абяцаю берагчы сябе ад рознага вар’яцтва, Таго, каго люблю, чакаць і дачакацца…     *  *  * Пакіне лета на рачным пяску той сум, што ператвораны ў муку.   Ён быў – і больш няма: ураз вада змывае, паглынае без сляда.   Навошта сум рацэ, цікава мне. Я плыні ў думках выкажу сумнеў:   – Цяпер замест мяне журыцца ёй? – Узорам сыдзе з пенаю рачной.   З нябёсамі зліецца ў люстры дзён, а ўночы зор малюнкам стане ён.   – А мне – пустэча – лепей ад яго? Кранае вецер пер’е трыснягоў:   – Ляці, душа, ты ведаеш сама: Манетка мае рэшку і арла…     *  *  * Сум па нябёсах пераплавіўшы ў святло, Анёл, якога кінулі ў жыццё без крылаў, мяне пашкадаваў і атуліў цяплом. Каб тое, як было ля Бога, не забыла…     *  *  * Аблокі з-пад акоў туману выступаюць – ты ўжо нібы не тут – абрысы гор для позіркаў сустрэчных адкрываюць свой спаконвечны снежны ўбор.   І непрыступныя ўзвышаюцца абліччы, як вартавыя часу ў прывідным жыцці. Пакінуць звыклы свет маўкліва клічуць і да нябёсаў узысці.     Зацкаванасць Апатыя з’ядае рэшткі эмоцый, жывіцца ценямі страхаў… Выходзіць за межы цела, запаўняе ландшафт, шырыцца да далягляду… Людзі – як бутафорыі. Дэкарацыі ў пустыні са штучным святлом. І ты сярод іх – мішэнню…     *  *  * Цыкады думак, лабірынт бяссоння. Размоў мінулых анфілады… Хімеры, страхі, як з бяздоння, вылазяць з памяці шуфлядаў…     *  *  * Нябачны ля пляча майго – анёл. Святлом нябесным моўчкі атуліў, сагрэў, нібы ў далонях птушанё. Пяшчоты Боскай з’ява на зямлі…   Бязвер’я, недаверу краты, што былі мацнейшымі за лёс і кон, у невараць знікаюць без слядоў. Яснее позірк Бога. Побач Ён…     *  *  *                               Уладзіміру Караткевічу Згасае свечка… Дзень датлее. І жыццё. Ды цьмянае святло паміж магіл вандроўніку адкрыецца наноў: глядзі: у кроку – небыццё. Утульна, цёпла ў ім – хадзі, хадзі дамоў!..   Душа бадзяжная рванецца вышэй крыжоў і стомленага сэрца: я ўдома ўжо! Мой дом – паўсюль – любоў…     *  *  * Трывог ланцуг і невымерны суму цяжар – увесь набытак дзённы надвячоркам ляжа ў нататнік вершамі ў недасканалай форме. …Анёл пабачыць з-за пляча. Крылом агорне…     *  *  *                               Яне Цэгле ты перасоўвала дні ў календары маім – без тваіх рук час разарваўся – стаў калатушай на бездарожжы між “тут” і “цяпер”   словы твае вярталі жыццё кветкам засохлым – цяпер сочацца ў шчыліны казематаў і ажыўляюць камні ў турэмным двары   ды што да таго вясне якая не мае ў каго вучыцца і памірае ў пятлі разлукі тут…   Спякота Дзень вахту здаў: расслаблены, прылёг на коўдры траў паміж вяргінь ля дома. …Акно ахоўваў мёртвы матылёк, не мог спыніць – насоўвалася ўтома.   Запаланіла ўсё: пакой, спакой, і мроі, і ўспаміны, вечар зыбкі… І далячынь з няўцямнаю тугой злівалася ў адно: гучала скрыпка…

Вар’ятня Паэма Памяці Людмілы Някляевай-Гембіцкай   Бог захварэў. І мы Яго лячылі. Ён нас любіў – і мы Яго любілі, Таму Ён не памёр… (З ранніх вершаў).   1 …І быў вар’яцкі дом. І ціха ў той вар’ятні Канаў стары паэт. Пад ім – матрасік ватні, На ім пацёрты плашч, паношаны вятрамі…   Ён век свой дажываў між яваю і снамі, Якімі поўны быў вар’яцкі дом.   «Усё маё жыццё за мной гарыць агнём! Да попелу! Да тла! І тое ж будзе з вамі!» – Прарочыў ён… Ды што нам да прарокаў!   Ягоны голас, як рыпенне крокваў Пад ветрам, чуўся нам. І мы пілі віно, П’янелі, цалаваліся. Даўно З табою мы ў каханні вар’яцелі.   «Вар’яцтва – гэта лепшае, што мелі Усе, хто нарадзіўся на зямлі», – Вяшчаў прарок…   Мы згодныя былі. Шчаслівыя ў вар’яцтве, зналі мы, Што ў ім займелі...   «І апроч турмы, Апроч вар’ятні, мы не маем дома», – Прарок вяшчаў…   І гэта нам вядома Было даўно, бо мы згубілі дом.   «Прыкідваемся мы, нібы жывём, – Ён прамаўляў. – А што жыццё? Чужына! А смерць – Айчына!»   «Дык чаму ж тады Вы тут?.. Не на Айчыне?..»   «Бо жанчына І сын мой тут. І я шукаю сына, Якому сёння трыццаць тры гады. Выпадкам вы яго не сустракалі?»   «Магчыма. А як зваць яго?» «Хрыстом».   І як зямля пад хуткім цягніком, Нябёсы над вар’ятняй задрыжалі.   «Вы Бог?» – спытаў я. І з усіх вакон Святло лінула. Сціх нябесны звон, І ў цішыні, імя якой Нямая, Паэт прамовіў: «Ведама здавён: Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён, І сэнсу ўсё астатняе не мае. Так у нямых не мае сэнсу слых, Так карабель без сэнсу, калі тоне…»   «О, колькі ў свеце слоў, як пухіры, пустых! – Не вытрывала ты. – Яны ў любым законе, У кнігах, клятвах, споведзях людскіх!..»   Тут дверы расчыніліся – і ў іх Паўстаў Хрыстос. Такі, як на іконе.   Укленчыў прад старым: «Павінны быў я сёння Прыйсці ў бацькоўскі дом...»   «Нармальны псіх…» – Сказала ты.   «Дазволь да ног тваіх Прыпасці...» – як маліў, Хрыстос казаў.   Вар’ят вар’яту ногі цалаваў, І бацька са слязьмі глядзеў на сына, Шаптаў: «Ты не павінны... не павінны... А маці дзе?..» – спытаў. І голас быў на зломе... І пацямнелі вокны ў божым доме.   «Яна не хоча з намі... Я адзін...» «Што кажа?..» «Што і Бог, і Божы Сын Не тыя… Не такіх яна хацела…»   І ў твар вар’яту кінулася кроў: «Хацела не яна! Хацела цела, Што прагла, ненасытнае, грахоў, Прымаючы юрлівасць за любоў, Жаданне за каханне!.. Што сказала Яна яшчэ?»   «Што ў нас любові мала, Што той, якая ў ёй, пад сэрца у яе, Ні Бацьку і ні Сыну не стае, Таму на свеце й валадарыць зло…»   «Чаму так цёмна тут? Хто выключыў святло? – Накінуўся на нас вар’ят стары, Бо ў доме болей не было нікога. – Няма святла, а вінавацяць Бога!.. Ну? Што яшчэ?..»   «Што людзі – не звяры, Што ўсе яны страшней за ўсіх звяроў! Сабе падобных рвуць яны няспынна, Бо ў сэрцы Бога вымерла любоў, Калі раскрыжаваць дазволіў Сына, А калі Сына не пашкадаваў, Дык анікога Ён не пашкадуе, Таму й пануе зло, і смерць таму лютуе!.. Вось Божы дар! Вось што Гасподзь нам даў!»   «Яна казала гэтак?..» «Слова ў слова. Сказала, што перарабіць нанова Ты мусіш свет…»   «Дзеля жанчыны?!. Свет?!. Яна ўсё думае, што я паэт? Не Бог, што свайго слова не мяняе?!» – Узроў стары вар’ят. І ў цішы, што Нямая, Укленчыўшы, сказаў Ягоны Сын: «Ні горад Віфсаід, ні горад Харазін, Ні места, дзе мяне раскрыжавалі, Хрыста за Твайго Сына не прызналі, Таму, пакуль Ты іх не пакараў, Прасіла Маці, каб не пасылаў На крыж мяне Ты зноў, каб зноў Пілат Не вымыў рукі…»   «Што?.. – спытаў вар’ят. – Ты што сказаў?.. Пра што яна прасіла?..»   Нечалавечая У ім Скразіла сіла, І ты яе адчула, і з Хрыстом Укленчыла, і ўвесь вар’яцкі дом Укленчыў, сталі сцены на калені!..   «О, Божа! Да цябе мае маленні, – Прасіла ты. – Яві сваю любоў! Хай Сынава не праліецца кроў, Хай згіне зло, што правіць баль ад веку, Хай кат кап’ём не ўдарыць пад рабро, Хай запануе на зямлі дабро У кожным зверы, кожным чалавеку! Змяні наш свет! Перарабі! З’інач!..»   І ты заплакала… Вар’ят сказаў: «Не плач. Укленчыўшы, з кален не ўстануць сцены. Сатканыя часы, як паясы, І чалавек ва ўсіх вяках нязменны. Змяняюцца абставіны. Часы».   «А хто змяняе час?» «Ён сам сябе змяняе». «Ён Бог?» «Ён Бог. Цячэ – не працякае, Ва ўсе вякі і розны, і адзін... Ты просіш, каб на крыж не ўзняўся Божы Сын? Што ж, хай не Ён. А хто ўзамен яму? Каму за ўсіх на мукі аднаму? Каханаму твайму?.. Хай скажа: ён бы змог?.. І глянуў на мяне вар’ят, як Бог.   «О, не! – ты закрычыла. – Не! Не ён!..»   «Ты хочаш, каб я сам парушыў свой закон, Падмурак, на якім стварыўся свет, – Казаў, як Бог, вар’ят, прарок, паэт, – Каб аніхто за гэту навіну Не заплаціў ніякую цану, Каб вы займелі новы свет за так?.. Крыж – Божы знак! А калі іншы знак Патрэбны вам – плаціце Сатане! Жывіце ў новым свеце без мяне! Свет ваш тады! Не трэба мне чужога!..»   Ён хітраваў… Ці не?.. Як зразумець старога?.. Жыць можна ўсяк. Але ніяк – без Бога, Хай нават Ён вар’ят ці ашуканец…   Хрыстос сказаў мне ціха: «Гэта шанец».   І ты Яго пачула. І ў вачах Мільгнула нешта… Не, не Божы страх, Не жах, што страціш… Іншае… Кім станеш, Адправіўшы каханага на крыж…   Стаяла на каленях ты паміж Хрыстом і мной, між намі выбірала… «Няхай ідзе… – нарэшце ты сказала. І паглядзела на мяне. – Ідзі… – І з плачам узмаліла. – Не судзі!» І, як Хрысту, мне ногі цалавала.   «Ты звар’яцела?» – я пытаў вар’ятку.   «Табе паклалі ўжо да неба кладку, Ступі – і несмяротным стань!..»   «Скажы Што мне рабіць не на маім крыжы?»   «Ён твой цяпер! Ты выбраны! Абраны! Дык узыйдзі! Стань Богам, мой каханы!» – Больш за вар’ятку вар’яцела ты, А я ўяўляў апошні шлях пусты, Галгофу, крыж, які цягнуць на спіне…   «Гасподзь з табой. І Ён цябе не кіне, – Казаў Хрыстос. – І Сынам назаве».   «Чаму ж не сам Ты?..»   «Лепей сіраціне… Смерць Сына Маці не перажыве».   «Дык і мая…»   «Ты сірата. Не стала Тваіх бацькоў. Забраў іх сёння Бог».   І я адчуў, як чорны камень лёг Мне на душу. І як яна сканала.   «Дык што? – пытаў Хрыстос, – бацькоў пабачыць хочаш? Абняць на свеце тым?.. З раднёй пабыць тры дні… Што ў цябе тут? Ні дома, ні радні, Сірочыя, пустыя дні і ночы. Як Бог, цяпер ты ў свеце адзінокі…»   І мовіў Бог, вар’ят, прарок, паэт: «Шлях на Галгофу – шлях круты. Высокі. Прайдзі яго – і ты ўратуеш свет! Ты зменіш час!..» Прыдумаў, не іначай, Ён за мяне мой шлях… Мне толькі крыж падняць… Ужо й мая каханая не плача, Ужо й бацькі не будуць шкадаваць.   Дык за каго памерці на крыжы, Калі на ўсёй зямлі ад краю і да краю І мне чужыя ўсе – і я для ўсіх чужы?..   «Кахаеш ты мяне?..» – спытаў я.   «Так, кахаю... – Зірнуўшы на Хрыста, сказала ты. – І я хачу, каб прыгубіў мой любы Сусветнай славы кубак залаты! Дык прыгубі! Табе паданы кубак, Дасланы зорнай поштаю нябёс Шыпучы, як віно ў тым кубку, лёс!»   «Як спакушае! – моўчкі думаў я. – Шыпіць не як віно, а як змяя».   Я спакушаўся славай… Ды не коштам Жыцця! Не так, каб на крыжы канаць! Хай нават увакрэсну. А навошта?.. Няма адказу ад нябеснай пошты – НЕ ДАДЗЕНА на тое адказаць.   Вось побач Бог… І Сын. І ўсе ў вар’ятні. На небе і зямлі яна адна. І ўсё жыццё, нібыта арышт хатні: Ні кроку да дзвярэй ці да вакна.   Нічога, што вышэй за іх, не ўбачыць. «НЕ ДАДЗЕНА!» – адзін закон здавён. І Бог нічога ў свеце не з’іначыць, Бо Ён такі, як свет, і свет такі, як Ён.   І славячы Яго, тут кожны прагне славы! Але не на крыжы, дзе і цвікі ў іржы, І ўжо сам крыж паточаны, трухлявы, І храмы ўжо з нябытам на мяжы, І статак Божы трэба пугай гнаць У храмы тыя, каб ён славіў Бога!..   «Дык адкажы мне, – я спытаў старога, – Ці варта гэты статак ратаваць? Вось Сын Твой – ратаўнік… І колькі ўжо вякоў З грудзей яго цячэ жывая кроў – І п’юць яе, і плоць Яго ядуць, Цалуюць крыж, але на крыж не йдуць, Як Ён пайшоў, хоць зноў і зноў, і зноў Над светам велікодны гул званоў Плыве і кліча ўзвысіцца! Не змог Ніхто пачуць той звон…»   І раптам Бог Абняў, пацалаваў цябе: «Марыя! Ён у сабе ніколі не адкрые Таго, хто нашым Сынам мог бы стаць, Бо ён не здольны ні ахвяраваць, Ні свет людскі ён палюбіць не здольны, Як палюбіў наш Сын…»   І ты сказала: «Вольны Ты ад любові, ад мяне і Бога…»   І зразумеў я ўсё, і ў той жа час – нічога.   Я з Божай Маці піў віно ў вар’ятні?.. Я першы на зямлі, ці я астатні, Хто ў божым доме абдымаўся з ёй, Як неба абдымаецца з зямлёй, Калі Марыя не была Марыяй, Якая стала ёй – і Сыну ногі мые, А на мяне з пагардаю глядзіць: «Ты тут для жартаў Божых, для забавы…»   Дык як мне быць? Ці выпіць кубак славы, Ці кубкам ганьбы смагу наталіць?   Які мой знак, мой лёс, мая дарога? Хто б мне сказаў?.. На ўсёй зямлі – нікога! І я стаяў прад Маці і прад Богам, Не цямячы, хто ён, і хто яна, І тут душа гукнулася са дна, З-пад каменя: «Скінь гэты камень чорны!» – І крутануў я камень той, як жорны, Душу раздзёршы да жывой крыві, Да енку, крыку: «Госпадзі, яві Сваю любоў! Дай мне сканаць без мукі!..»   Душа мая ўзляцела, і на рукі Яе ўзяла Марыя, як дзіця, Надзела ёй вянок з лаўровага лісця, Люляла на руках і калыхала, Пяшчоціла, туліла да шчакі, І лёгка-лёгка на руку з рукі Душа мая, як ластаўка, лятала…   «Як матылёк… – казаў стары прарок. – Усё жыццё людское – матылёк, А столькі ў ім гардэчы, столькі пыхі, Што лаўра не хапае на вянкі…»   Ягоны голас плыў… ледзь чутны… ціхі… Скрозь Божы свет… скрозь Бога… скрозь вякі…   «Цяпер ты ведаеш, хто ты такі, – Казаў Хрыстос. – Чый сын ты. Чый каханак. – І да дзвярэй падвёў. – Зірні на ганак».   Я паглядзеў. І свой убачыў крыж. Марыя за руку ўзяла: «Дрыжыш?..»   «Не бойся, не дрыжы…» – сказаў Хрыстос, Узяў мой крыж і за мяне панёс.   Спытаў, калі ступілі за парог І рушылі ў крыжовую дарогу: «Дык ты вар’ят? Ці не?..» І не сказаў я Богу, Што не. Што не вар’ят. Бо лепей я, чым Бог.   2 Я на Галгофу йшоў. За мной вар’ят з вар’яткай. Дарогу нам перацякла рака – І крыж цераз яе паклаўся кладкай…   «Што скарастаць з лаўровага вянка? Лятучы пах? Зямное славы дым? А крыж твой мог бы стаць мастом тваім», – Казаў Хрыстос.   За рэчкай перад ім Гара сцяной паўстала, да якой Ён крыж прыставіў: «Лесвіцай мог стаць…»   Мы на гару ўзышлі. «Раскрыжаваць, Ты мне дапамажы сябе самога, Каб свет не вінаваты быў у тым, Што ў ім раскрыжавалі Сына Бога, Закатавалі на крыжы святым, – Падаў Хрыстос цвікі. Адзін быў залаты. – Два сам магу ўвагнаць... А трэці – ты, Адной рукой не справіцца самому... Прашу: вазьмі! Пара сыйсці мне з дому Вар’яцкага, якім стаў сёння свет, Дзе ўсе, забыўшы Божы запавет, Даўно жывуць па царскіх запаветах, І дзе, як месяц, што ідзе на ветах, Ідуць на скон і вера, і любоў, Таму ўзыйсці на крыж я мушу зноў, Пакуль прамень надзеі не пагас…»   «Але ўваскрэснуць можна толькі раз! Не дадзена Табе ўваскрэснуць двойчы! – Усклікнула Марыя. – Божа! Ойча! Не дай, каб у нябыт сышоў твой Сын!..»   «У правую руку, – прасіў Хрыстос. – Адзін. Вось гэты. Залаты. І слава на вякі: Ты станеш тым, хто ўбіў у крыж Хрыста цвікі!» – Казаў Ён мне, а я глядзеў на Бога, Які на словы сынавы ківаў: «Так... слава на вякі... ты ж прагнуў славы...» – І я ўявіў той славы твар крывавы, І глянуў у яго – і жах мяне працяў, Але не жах зямны... Касмічны жах, глыбінны, Які лунаў між зор і між планет ляцеў, Праз тое жах, Што Бог Напраўду звар’яцеў, І звар’яцелі Сын і Маці Сына, Убачыўшы, што свет, які стварыў Гасподзь, Дзе п’юць людскую кроў і паядаюць плоць, Дзе забіваюць брата куляй братняй, Што гэты Божы дом, Што гэты свет – Вар’ятня!   І я зірнуў на гэты свет з гары… Людскія ў ім круціліся віры, Агонь з агнём круціўся, смерч са смерчам, Вайна з вайною і жыццё са смерцю, І кроў, што выцякала з тых віроў, Кроў і людзей, і птушак, і звяроў Закручвалася новымі вірамі, Дзе патаналі разам з ваярамі Іх дзеці, жонкі, сёстры і бацькі, І енк, і крык ляцеў ва ўсе бакі, Уніз і ўверх, да ўсіх і да нікога, І чулася ў тым крыку скрозь вякі: «Калі ў вар’ятні Бог, хто ў небе замест Бога?! Як зваць яго? Адкуль ён? Хто такі?!.»   Няма адказу. Скрозь вякі – нічога.   НЕ ДАДЗЕНА.   Нябёсы зрушыў крык – І ўзяў я ў Сына Бога Трэці цвік.   3 Мы на гары жылі. З гары далёка Было відно. Пад намі сінявока, Вачамі рэк, азёраў і крыніц У неба, поўнае грамоў і бліскавіц, Зямля глядзела... І жыццё зямное З бляяннем коз і пахам сырадою Цякло, плыло скрозь час пад нематой Халодных зорак, вечнасці пустой, Якую Бог напоўніў сам сабою, Каб людзі, што жылі пад той гарою, Не страшыліся вечнай пустаты...   На той гары ўзвышаўся храм святы. Быў божы дом пры ім. Вар’ятня. Я і ты, Бог і Марыя, да якіх з блуканняў Вярнуўся Сын, спазнаўшы боль расстанняў, І горыч страт, жылі ў вар’ятні той, У храме тым і ў вечнасці пустой.   «Я б не дайшоў сюды, – казаў Марыі Сын, – Калі б не ўзняўся жураўліны клін, Які падняў мяне на гэтую гару».   «Цябе ён да крыжа твайго падняў, – Заплакала Марыя. – Я памру, Я не перажыву...»   А Бог спытаў: «Ты дзе блукаў аж трыццаць тры гады? Якія землі бачыў? Гарады? І як там быў прыняты Божы Сын?»   «Я бачыў Віфсаід і Харазін, Там кідалі мне ў спіну камяні І страшылі, што спаляць на агні…» «За што?» «За тое, што прарочыў царства Бога, Калі ўвесь свет паверыць у Яго. І свет чакаў… А царства не было…»   «Ты толькі гэта помніш з усяго? Агонь і камяні? І больш нічога? Свет чалавечы быў табе не рады?»   «Тваё Імя паўсюль мяне вяло, Але нідзе не бачыў я спагады, Нідзе любові я не адчуваў», – Сказаў Хрыстос.   І доўга Бог маўчаў.   Нарэшце мовіў: «Ведама здавён: Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён, І сэнсу ўсё астатняе не мае, Бо толькі Ён – спагада і любоў З пачатку свету і павек вякоў…»   «Дык хай жа Сыну Бог паспагадае! – Усклікнула Марыя. – Ёсць каму Пайсці на крыж! Навошта зноў Яму? Іх процьма пад гарой! А Ён у нас – адзін!.. Калі і Віфсаід, і Харазін Збівалі Сына Бога камянямі, Глуміліся з яго, тварылі здзек над намі, Чаму ў тым вінаваты Божы Сын? Чаму не ты?..» – ступіла да мяне І глянула Марыя вочы ў вочы Так, як навекі зараз пракляне. – Чаму ты не прызнаешся ў віне? Ты з Віфсаіду? З Харазіну ты?..»   «Я з-пад гары. Убачыў храм святы, Пачуў прарока, які тут прарочыў, Падняўся на гару, каб лепш пачуць…» «І што пачуў?» «Што прыдуць з-пад гары… ужо ідуць, Каб храм парушыць, зноў раскрыжаваць Таго, хто ім назваўся Божым Сынам, Каго Ісусам з Назарэту зваць…»   «Дык гора Віфсаіду з Харазінам! – Усклікнуў Бог! – І ўсім, хто пад гарой, Дзе праз бязвер’е – лютасць, гвалт, разбой!» – Прасцёр Ён на ўвесь свет сваю далонь, І пакаціўся з далані агонь, І паліліся воды за агнём, І скрозь агонь з вадою напралом Пабеглі людзі з долу на гару, Каб зратавацца…   «Я з зямлі сатру Усіх, каго стварыў! – крычаў Гасподзь. – П’юць кроў Хрыстову, паядаюць плоць, Але не вераць! П’юць і паядаюць! Яшчэ й багоў з цароў сваіх ствараюць І моляцца на іх!.. Сатру з зямлі!..»   А людзі беглі з-пад гары, плылі, Гарэлі і тапіліся, крычалі: «Даруй нам, Божа!..»   «Што ж раней маўчалі? – Пытаўся Бог. –Чаму пусты быў храм? Лянотна на гару было падняцца вам? Але ж узбеглі вы, як прыпякло!»   І ў голасе спагады не было, І не было любові ў словах Бога, – І ўсе папёрлі ў храм! Адно аднога Штурхалі! І тапталі тых, хто ўпаў!.. «Спыніцеся! – Хрыстос ім закрычаў. – У Божы храм ідуць не па прымусе!»   І з храма крыж зляцеў…   «Мне страшна… я баюся…» – На ўз’юшаны натоўп глядзела ты…   «А што нам Бог! Без нас Ён храм пусты!» – Пачуўся раптам крык з глыбінь натоўпу, І Бога страсянула, быццам токам, І Ён прасцёр далонь…   «Даруй нам! Не карай! – Узвыў натоўп. – Мы верым! Верым! Верым!»   Ды ветрам захліснула ў храме дзверы, Рассцежыўшы ў вар’ятні…   «Вось вам рай! І вось вам пекла! – грымнуў голас звыш. – Вам у вар’ятні жыць, пакуль над храмам крыж Адзін з вас сілай веры не ўзнясе!» І як знямелі, замаўчалі ўсе.   Маўчаў і Віфсаід, і Харазін… «Дык я адзін з іх…» – мовіў Божы сын У цішыні, якая ўсіх гняла, І лёг на крыж… І хмара наплыла На сонца, і сцямнела ўсё наўкол, Але відаць было і ў цемры, як анёл Зляцеў з нябёс і ўсім раздаў цвікі…   «Цвік увагнаць – і слава на вякі», – Сказаў Хрыстос. І здрыгануўся храм – Так рынуліся ўсе… А Ён сказаў: «Я сам. Каб не было ў тым нічыёй віны...»   «Ты не ўваскрэснеш! Станеш, як яны! – Марыя закрычала. – Пыл і прах!..»   І ў голасе яе быў смерці вечны страх, І сціх натоўп, як пад вадой агонь, А я адчуў, як апякло далонь. Бог запытаў: «Ты чуў Марыю, Сын?..» Хрыстос прамовіў зноў: «Я з іх адзін», – І паглядзеў з чаканнем на мяне: «Ты трэці цвік узяў. Дык ты гатовы?.. Не?..» – І я хацеў сказаць, што так, гатовы, Што здраджваць свайму слову не прывык, Але ўва мне замгліліся ўсе словы, Акамянеў між вуснамі язык…   «Не бойся, – ты сказала. – Дай мне цвік. Ніколі я не мела залатога Ані свайго цвіка, ані чужога…»   «Вазьмі», – падаў я цвік. Хрыстос зірнуў на Бога, З крыжа свайго: «Ты чуў? Яна з усіх – адна». І ўсклікнуў Бог: «Не! Толькі не яна!» «Чаму?.. – Хрыстос спытаўся. – Бо жанчына? Бо Магдалена?..»   «Хто яна?..» – не змог Уцяміць я пачутае...   А Бог Усклікнуў зноўку: «Не! Не ў тым прычына!» «А ў чым?..» «Не час ёй… Не прыйшла пара… Пазней… як хусткай галаву накрые…» – Прыдумваў нешта Божа, і гара Шапталася: «Зноў хітрыкі старыя… Марыя… Магдалена… Не пара…»   «Яна сястра твая…» – заплакала Марыя. І Бог сказаў Хрысту: «Яна твая сястра».   4 То гасла, то ўзгаралася зара. То снег сцяной. То дождж, нібы з вядра. То плыў туман, то дым… Ён горкі быў, не хатні. Галгофай называлася гара, Дзе храм стаяў, і дзе жылі ў вар’ятні Бог і Марыя, іх Дачка і Сын: Хрыстос і Магдалена... Я адзін Не быў нікому на гары раднёю, Як тыя ўсе, хто жыў тут пад гарою, Як над гарою жураўліны клін, Які прынёс Хрыста на крыж Ягоны, Каб я ўзышоў на крыж замест Яго…   І Ён глядзеў з крыжа. Чакаў. І быў пагляд замглёны…   І не пачуў я голасу свайго, Які казаў: «Такіх, як я, мільёны! Свет не заўважыць страты аднаго, Калі ён чалавечы сын, не Божы, І застанецца Віфсаід варожы, Варожы застанецца Харазін…»   І гнеўна Бог спытаў: «А чый ты сын?» «Нічый. Бо Ты забраў маіх бацькоў!»   «Але ж спачатку даў. Цячэ ў табе іх кроў. Яна – як і ў Хрыста. Ва ўсіх сясцёр, братоў, Якіх без ласкі Бога ты б не меў», – Сказала ціха ты… І Бог суцішыў гнеў.   Ён неадрыўна на цябе глядзеў З любоўю нават большай, чым на Сына. «Прыйшла пара, – сказаў. – І гэтаю парой Ты стала ўсім, кім можа стаць жанчына: Дачкой, каханкай, маці і сястрой».   «Яшчэ й святой», – падумаў я, згадаўшы Вар’яцкія і дні, і ночы нашы, Агонь той жарсці, у якім згараў...   Хрыстос сказаў: «Я ўсё ёй дараваў. Не так, як Бог. Як брат сястры даруе».   І я адчуў, як ува мне віруе Сляпая рэўнасць… Чорная да дна… І крыкнуў я: «Дык хай тады яна!..» «Што хай яна?..» «На скон! На крыж! За брата! – Крычаў я так, нібы ўвесь свет глухі. – Ты перад ім хіба не вінавата? Распусніца! За ўсе твае грахі Хай шугане нябесная адплата, Як полымя шугае са страхі! Хай нават ты пакаешся ў віне, Ні боль, ні жаль мяне не працяне, І вогненная паглыне геена Усё, што ў нас было!..»   «Якая сцэна!» – Ты ўсклікнула... і ўздыбіла мяне: «Я не кахаў цябе, Марыя-Магдалена!»   Здалося: неба зараз палыхне… І дрыжыкі прайшлі па храмавай сцяне, Калі ступіла ты да Сына Бога: «Прашу цябе: сыйдзі з крыжа чужога. Ён мой…»   Хрыстос устаў: «Я паміраць не раю. Рай у жыцці. А смерць – выгнанне з раю», – Сказаў Ён і замглёнымі вачыма Зірнуў на Бацьку, быццам на айчыма, Які глядзеў на крыж...   «Чаму ён твой? Ты хочаш стаць пакутніцай? Святой? Ці нават той... ці тым… кім ты не можаш стаць? – Няўцямна Бог пытаў, хоць мог і не пытаць, Бо ты ўжо на крыжы была… – Пакайся!!!» – Ён страшна крыкнуў, калі ты ўзнялася, Да храма паплыла... вышэй, вышэй... над дахам Спынілася... натоўп глядзеў і ахаў, А ты адтуль, дзе ластаўкі, стрыжы, Дзе ўстала ты над храмам на крыжы, Спытала: “Божа! Ойча мой, скажы, Я гэта ад Цябе пачуць павінна: Чые пакуты большыя? Ці Сына, Якім ахвяраваў дзеля любові Бог, Ці Маці, што ў крыві яго нявіннай, Як рыба, б’ецца ля Ягоных ног У муках – не па сіле чалавечай?..»   Замёр натоўп. А Бог сказаў: «Гардэча… Хіба сваёй ты сілай падняла Над храмам крыж?.. Ты помніш, кім была?.. Распусніцаю! Цацкай для забаў!..» «Вісіць… – натоўп шаптаў. – Ніхто не прыбіваў… Дык як вісіць?.. Няўжо яна святая?..» «А, можа, ведзьма?..» «Ведзьма не лятае Над Божым храмам на святым крыжы…»   «Скажы мне, Божа! Ойча, адкажы Хоць аднаму на свеце чалавеку: Калі Ты гэты свет пазбавіш здзеку, Што дзеецца няўмольна век ад веку Над намі? Над людзьмі, якіх ты сам стварыў! Яшчэ скажы: ці Ты пра нас забыў, Ці кінуў нас у гэты свет крывавы Жывымі цацкамі для Божае забавы, Каб здзекавацца з цацак сам Ты мог?!.   Ці гэта ўсё не Ты, а нейкі іншы бог?» – Зляцеў на божы дом твой голас камянём, І гэтак крыкнуў Бог, што раскаціўся гром: «Бог той, хто Бог! І Сын яго – хто Сын! А ты, як Віфсаід і Харазін, Не хочаш Бога мець такім, які Ён ёсць?! – Не боская душыла Бога злосць, Якая, мусібыць, Яго сляпіла, Бо так ты не казала…   – Тая сіла, З якой ты на гары святой жыла, Якая крыж над храмам падняла, Яна – мая! А ты сабе ўявіла, Што стаўшы мне дачкой, ты роўня сіле той?..   Дык ведай: не была ты мне дачкой! І не была ні маці, ні сястрой Ты майму Сыну!.. Ты магла быць імі З грахамі і сваімі, і чужымі, Але не станеш імі ўжо ніколі!   Я даў табе жыццё. Ты захацела болей За тое, што я даў. Чаго не можа мець Жыццё тваё. Што мае толькі смерць. Ну дык прымі яе як Божы дар!..»   Ударыла маланка з цёмных хмар У крыж – і ён упаў. Зляцеў пад ногі Сыну, Які шаптаў: «Я гэты свет пакіну… Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён, І сэнсу ўсё астатняе не мае...»   Я вар’яцеў: «Што за жахлівы сон! Марыя-Магдалена, ты святая! Даруй ты мне ў апошнюю хвіліну За подлы страх!..» – агнём пякло мне рот...   А ты лунала неба пасярод, І бег дзівіцца на цябе народ, І з Віфсаіду бег, і з Харазіну, З мястэчка Крэва, з горада Смаргонь… А ты, злятаючы, кружылася паволі, Як парушынка лёгкая з таполі, Пакуль не легла Богу на далонь.   5 Наўкол Галгофы шмат чаго не стала: Бог пабурыў, пракляўшы, гарады, Заліў вадой палі, агнём спаліў сады, – Усё панішчыў. А гара стаяла.   Плыў час над ёй. Вясна зіму змяняла. Дакуль з гары той вока дасягала – Паўсюль відзежы... Здані, міражы. Сапраўднага жыцця як не бывала…   На той гары над храмам ты паўстала, Але не плоць і кроў, а срэбра на крыжы.   І я маліўся на цябе шторанку… Хрыстос і ўдзень, і ўноч сядзеў на ганку Вар’ятні. І глядзеў на храм, на крыж, Нібы пытаўся: «Як ты там вісіш?»   Ён ціхі быў, як вецер у саломе. А Бог злаваў: «Што гэта ў нашым доме! Ці ты прыбі яе, ці прывяжы, Каб не вісела, як не на крыжы, І не здзіўляла свет…»   «Яна ўвесь свет здзівіла Так моцна, што мацней і не здзівіць, – Казаў Хрыстос. – Адкуль такая сіла? Скажы мне, Ойча: як яна вісіць?»   «Не ведаю. Ніколі сам такога Не бачыў. Ты прыбіў бы… Прывязаў…» «Ёсць таямніца ў свеце і для Бога?» – Спытаў Хрыстос. І Бог не адказаў.   Ён сумаваў. Хадзіў вакол гары, Як некага шукаў. І птушкі, і звяры, І гады ўсе за ім паўзлі, ляцелі, І Божай ласкі ўсе яны хацелі, А Ён нікога з іх не заўважаў... Ён сумаваў.   А мне Хрыстос шаптаў: «Парушыў, папаліў усё, што мог… Каму цяпер паказваць: вось я – Бог! Звярам і гадам?.. Дык таму й сумуе…»   Ён думаў, што Гасподзь яго не чуе, А Бог пачуў, бо чуе ўсё і ўсіх…   «Мой любы Сын! Мы на гары ўтраіх, А я нібы адзін, калі яе не стала… Чаго ўзлаваў я? Што яна сказала? Няхай у словах трохі перабрала, Але ж не чуў ніхто, апроч сваіх. Чаму ж тады я не стрымаў свой гнеў? У чым прычына?.. Што маўчыш? Знямеў?»   «Сказала праўду! Вось у чым прычына! – Ускочыў Божы Сын, нібы яго пружына Падкінула. – І хто сказаў?.. Жанчына! Распусніца!» – крычаў на ўсю гару Хтыстос, і я баяўся, што памру Раней, чым прыбярэ мяне Ўсявышні…   Не бацька і не сын, я быў тут лішні, Я стаў адзін, калі яе не стала, Калі яна над храмам залунала У срэбры, што на сонцы зіхаціць, І я спытаў: «Чаму б не ўваскрасіць, Калі мы без яе асірацелі?..»   І журавы над храмам узляцелі, І над гарою пачалі кружыць, Нібы чакаючы…   «Хай уваскрэсне, Ойча! Хай ажыве!» – Сын на калені ўпаў, І са слязой у голасе сказаў Гасподзь: «Я б ажывіў… Яна сама не хоча…»   «Чаму?» «Не кажа. Проста: не хачу. Ні так ні сяк з ёй не дайсці да згоды. І я ўсё думку ў галаве кручу: Вось пройдзе час, адродзяцца народы, Да Бога вернуцца, і з гэтае нагоды Спытаюць: “Што за крыж? Каго мы Богам бачым?..”   Каму і як мы гэта растлумачым? Мне днём і ноччу галава баліць: Як з гэтым быць?..»   «Дык можна пераліць, – Знячэўку, быццам з голаса чужога Сказаў я Богу, хоць казаць нічога Не думаў. – Пераплавіць срэбра можна… Яе ў Хрыста...»   І глянуў асцярожна, Як на вар’ята, на мяне Хрыстос, А Бог не стаў чакаць: маланкаю наўскос Падсекла крыж – і срэбра пацякло Так, як ліецца Божае святло, І ў ім мільгаў твой твар, нібы на абразах, І набываў абрысы Бога… Жах Мяне абняў! Так неба абдымаў Я ў снах, калі між зоркамі лятаў, Жахаючыся ўпасці ў іх агонь, І ўсё мацней мне правую далонь Пякло, нібы ў яе ўвагналі цвік, І я сціскаў, душыў у горле крык: «Каханая! Марыя-Магдалена! Цябе Гасподзь вяртае з праха, з тлена, Каб пераліць у Бога, у Хрыста, Каб свет пачаўся з чыстага ліста, Наноў каханне наша пачалося!» – Крычаў я сам сабе, а срэбра ўсё лілося Жывой ракою, у якой плыло Усё, што будзе, і што ўжо было, Што Бог і на гары, і пад гарою Стварыў з любові Божай, са святла, Каб выйшаўшы адтуль, дзе вечная імгла, Была ты ў свеце Божаю дачкою І Божай маці, і Яго сястрою, І Божаю каханкаю была.   6 Бог пагасіў апошнюю зару На небасхіле. На краёчку самым... Гары не стала. Землятрус гару У друз і пыл парушыў разам з храмам.   Адна вар’ятня засталася цэлай. Такой, як і была. Нібы яна зляцела На крылах з той Галгофы, той гары…   І жыў у ёй вар’ят, прарок, паэт стары, Які ўжо не прарочыў, і даўно Нічога не пісаў. «Напісаны ўсе перлы», – Казаў ён. І пытаўся пра адно: «Як ты жывеш, калі яна памерла?»   Я сам не ведаў… «Дык спытайся ў Бога, – Казаў стары вар’ят. – Ці да Яго дарога З парушанай гары занесена пяском?..»   Дарога тая легла паяском Тваёй сукенкі… І на ёй – нікога...   …Раней, калі яшчэ вар’яцкі дом Быў на гары, і ў ім паэт прарочыў, Я з Богам сустракаўся часцяком: Іду па Крэве – Ён насустрач крочыць З усмешкай бацькі, з дзедавым кійком, І неадрыўна мне глядзіць у вочы. Не абяцае раю той пагляд…   Заходзім пад руку мы ў дзедаў сад (Які табе і мне здаваўся раем), Галінкі райскіх яблынь прышчапляем…   Мой Бог! Калі вяртаюся назад – Набыта ў кіпень! Гэтак вар’явала Каханне ў нас!..   А сад наш выспяваў, Ты райскім яблыкам мяне пачаставала, Спакусніца…   Калі цябе не стала, Я Бога анідзе не сустракаў.   Жнівень-кастрычнік 2022, Крэва, Мінск, Кракаў.

Анкета «Дзеяслова»   Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”?  Чым бачыцц мне літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Усім разам, і без містыкі. Творчы пачатак закладзены ва ўсіх людзей у генах. Любы від дзейнасці звязаны з нейкімі творчымі прыёмамі. Нават праца дворніка вымагае ў пэўных выпадках творчага падыходу. У адных людзей больш выражана схільнасць да адмысловых відаў творчасці, у іншых – да інакшых. Магчымасць жа рэалізаваць свой творчы патэнцыял залежыць ад канкрэтных жыццёвых акалічнасцяў і ад якасцяў асобы такіх, як уседлівасць, сіла волі, цікаўнасць, працавітасць альбо ленаватасць, ад матэрыяльнага дастатку сям’і, выхавання, адукацыі і г.д. Як усе без выключэння дзеці ранняга ўзросту, я ў маленстве меў схільнасць да рытмічнай мовы і рыфмавання. Мая старэйшая сястра Святлана, якая вельмі любіла мяне (і я яе не менш), ганарылася маімі “поспехамі” і без канца ўводзіла мне ў вушы, што я буду паэтам. Яна нара­дзілася ў траўні 1941 года, немаўляткам з маці трапіла ў эвакуацыю, дзе жыць давялося ў вялікай нястачы. Святлана цяжка захварэла і, нягледзячы на ўсе намаганні дактароў, памерла ў шаснац­цаць год. Незадоўга да смерці яна ўзяла з мяне, дзевяцігадовага, слова, што я не кіну складаць вершы. Я паабяцаў. Мае дзеці, дарэчы, таксама ад нараджэння мелі схільнасць да творчага працэсу, звязанага з музыкай і са словам. Дачка Святлана скончыла музычнае вучылішча, інстытут культуры па класе віяланчэлі, выступала з музычнымі ансамблямі. Але на гэтай ніве ў яе, як той казаў, не склалася. Урэшце яна зрабілася педагогам-арганізатарам, працуе ў школе, арганізуе працу гурткоў самадзейнасці, сустрэчы дзяцей з музыкантамі, паэтамі. Сын Дзімітрый – кандыдат філалагічных навук, аўтар шматлікіх навуковых прац па беларускай філалогіі і культуралогіі. Што ж тычыцца майго творчага дэбюту, калі ім лічыць першую публікацыю, то адбылося гэта так. У 1966 годзе мяне, актыўнага наведвальніка літаратурных аб’яднанняў пры некалькіх беларускіх перыядычных выданнях, запрасілі на семінар маладых пісьменнікаў у Каралішчавічах. Ініцыятарам запрашэння быў А. Русецкі. На семінары разам са мною былі вельмі таленавітыя хлопцы і дзяўчаты: Іван Кірэйчык, Валянціна Коўтун, Леанід Калодзежны, Ніна Мацяш, Ніна Шклярава, Анатоль Кірвель, Галіна Каржанеўская, Марыя Баравік… Усе яны былі куды больш таленавітыя за мяне, і пачуваўся я з гэтай нагоды ніякавата. Вялі семінар Анатоль Вярцінскі, Васіль Вітка, Мікола Аўрамчык. Вось менавіта Мікалай Якаўлевіч і звярнуў на мяне ўвагу, папрацаваў са мной індывідуальна. У выніку ў 1967 годзе ў 7-м нумары “Маладосці” ўбачыла свет мая першая падборка вершаў. Мікалай Якаўлевіч актыўна цікавіўся маімі поспехамі і дапамагаў добрымі парадамі доўгія гады. Потым у маім станаўленні як паэта адыгралі вялікую ролю У. Паўлаў, М. Стральцоў, Р. Барадулін. З падачы В. Сёмухі і В. Рабкевіча я пачаў займацца перакладам. Шмат мне дало сяброўства з Л. Дранько-Майсюком, творчасцю якога я зачараваны з самага яго дэбюту. Духоўна ён вельмі блізкі мне. Часцяком у мяне мільгае нават зайздрослівая думка: ну чаму гэта напісаў ён, а не я… Вось колькі ў мяне “хросных бацькоў”.   У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць?  Чытаючы біяграфіі многіх творцаў, сутыкаешся з тым, што ў пераважнай іх большасці ўсталяваны і пэўным чынам арганізаваны рабочы дзень. Я неарганізаваны чалавек. Спецыяльнага часу на творчасць не вылучаю. Рабіў спробы прымусіць сябе нешта напісаць. Нічога з гэтага не атрымалася. Задумкі ў мяне ўзнікаюць нечакана ў любыя гадзіны сутак і часцей за ўсё ў самы неспрыяльны час. Галоўнае, нешта павінна мяне моцна ўразіць. Не абавязкова падзея павінна адбыцца менавіта са мною. Гэта можа быць нешта прачытанае, пачутае ад людзей альбо сустрэтае ў СМІ. Іншым разам мною авалодвае нейкі рытм. Я мармычу нешта ў гэтым рытме, потым пачынаюць з’яўляцца адпаведныя рытму словы, строфы. Не заўсёды, пачаўшы верш, я ведаю, чым ён скончыцца. Калі б вы бачылі, на якіх выпадковых паперках накрэмзаныя мае чарнавікі! Запісваю я іх звычайна шарыкавымі ручкамі. Здараецца – і алоўкам. Потым пачынаецца праца з вершам, бо адразу, на адным дыханні, не ўсё атрымліваецца найлепшым чынам. Вось тут ужо я саджуся за працу спе­цы­яльна. Бывае, што ўдзень, бывае – і сярод ночы, тым больш што бяссонне – нярэдкі мой госць. “Стымулятараў” дзеля творчай працы не ўжываю. Не куру, віна амаль не п’ю, не аматар. Каву п’ю ў час адпачынку. Гатовыя вершы апрабоўваю на жонцы, дзецях, сябрах. Амаль заўжды чую ад іх нейкія слушныя заўвагі, асэнсоўваю іх і перарабляю напісанае. Кампутарам карыстаюся для захавання і перасылкі тэкстаў. Калі згаданае вышэй і ёсць натхненне, то пішу я, значыць, толькі зазнаўшы натхненне. Вось калі я пісаў мастацка-дакументальную аповесць “Чорны год”, тады я працаваў, паставіўшы перад сабою творчую мэту. Я сустракаўся з удзельнікамі падзей, вёў з імі гутаркі, чытаў іхнія ўспаміны, вывучаў дакументы і садзіўся за стол мэтанакіравана.   Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?  Пры апрацоўцы чарнавікоў я, безу­моўна, звяртаю ўвагу на тэхнічныя дэталі, бо ў стыхійна паўсталых вершах не ўсё бывае ідэальна. Я прыхільнік класічнага рыфмаванага сілаба-танічнага верша, але з такой паэтычнай тэхнікі абсалюту не раблю. Ёсць творы, якія вымагаюць дольніка, верлібра, белага верша. Тут спрацоўвае і творчая інтуіцыя. Бывае, што дзеля большай выразнасці думкі трэба паламаць рытм. Здараецца, што нейкае слова здаецца не зусім адпаведным. Тады разгортваю сінанімічны альбо тлумачальны слоўнік. Слоўнікі я вельмі люблю, іншым разам зачытваюся імі, як мастацкім творам. Яны адкрываюць неверагодныя моўныя скарбы. Усім калегам, асабліва маладым, я раю: чытайце слоўнікі – дзвюх- і болей моўныя, арфаграфічныя, тлумачальныя, спецыяльныя, абласных гаворак, энцыклапедычныя – не пашкадуеце!   Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных задумаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць?  Спрыяе мне ў творчасці перш за ўсё натхненне, а таксама зычлівае стаўленне да маёй творчасці рэдактараў выданняў, куды я дасылаю свае вершы. Да слухачоў, чытачоў, сяброў і блізкіх, рэдактараў я прыслухоўваюся безумоўна, але не бяздумна, прымаю не ўсе заўвагі, а толькі тыя, якія бачацца мне слушнымі. Перашкаджае ж часцяком творчаму працэсу неспрыяльны збег жыццёвых акалічнасцяў. Ад гэтага ніхто не застрахаваны. Часам у мяне ўзнікае жаданне перачытаць напісанае раней. Часцей за ўсё мае даўнейшыя творы мне ў нечым здаюцца недасканалымі, не ўсё ў іх падабаецца, за некаторыя робіцца сорамна. Але я іх не перарабляю, немагчыма перарабіць жыццё, якое ўжо адбылося. А вершы – гэта маё жыццё. Хай застаюцца такія, як ёсць. Бывае, трапляецца кінуты на паўслове чарнавік, у ім нейкая цікавая думка, вобраз, але ў час напісання не хапіла нечага, каб давесці верш да канца. Вось у такіх выпадках я пачынаю працаваць над вершам нанова. Здараецца гэта не так і часта, але здараецца.   Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці? Я ўжо часткова адказаў на пастаўленыя пытанні. Ёсць у мяне дзясяткі са два вершаў, якія мне цалкам удаліся і вытрымалі выпрабаванне часам. Задаволены я і тым, што мне ўдалося апублікаваць аповесць пра ўдзел майго бацькі і яго таварышаў у супраціве фашысцкай навале. Застаецца дадаць, што ў мяне нямала вершаў, якія можна лічыць аўтабіяграфічнымі. У іх занатаваныя мае перажыванні як сына, мужа, бацькі, урача, выкладзена тое, чаму я быў сведкам. Ды йнакш, напэўна, і не бывае. І ўсё ж не варта ставіць знаку тоеснасці паміж лірычным героем і аўтарам твора. А што б я хацеў перажыць нанова? Сустрэчы з дарагімі мне людзьмі, якіх больш няма. Але гэта немагчыма.   Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне? Дзённікаў я не вяду. Думаю, тут я не маю рацыі. Памяць – інструмент не надта надзейны, з цягам часу прытупляецца. Аднак праз сваю неарганізаванасць пераступіць не магу. Калі не пішацца, не пішу. Плінія з ягоным nulla dies sine linea паважаю, але я супраць пісання радкоў дзеля радкоў. Пачуццё ляноты? Калі чытаю ў Пушкіна, як ён аддаецца ляноце, я яго добра разумею. Натхнення не шукаю: яно само знаходзіць мяне.   Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры?  Чытаю я менш, чым хацелася б, праз праблемы са здароўем і бытавыя варункі часу катастрафічна не хапае, але перыёдыку праглядаю рэгулярна, мала­дзейшых аўтараў чытаю , а старэйшых калегаў – і пагатоў. Любімыя аўтары: Янка Купала, Максім Багдановіч, Лермантаў, Пастарнак, Мандэль­штам, Страль­цоў, Гейнэ (правільней – Гайнэ), Аўсей Дрыз, Ганна Ахматава, Ніна Мацяш, Самуіл Маршак, Анатоль Вярцінскі, Лёня Дранько-Майсюк. Перачытваць люблю Купалавыя “Курган” і “Магілу льва”, Караткевічавыя “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” і “Ладдзю роспачы”, франтавыя дзённікі Канстанціна Сіманава, розныя вершы Ніны Мацяш і Лёні Дранько-Майсюка, навелы Стэфана Цвейга (правільней – Цвайга). Не ведаю, можа я безнадзейна састарэў, але ў сучаснай моладзевай паэзіі прымаю далёка не ўсё. Засмучае павярхоўнасць, катэгарычнасць, неахайнасць тэхнікі. І яшчэ, часам мне здаецца, што ў нас памёр альбо ўпаў у летаргію інстытут рэдактарства. Ро­біц­ца горка, калі пад выглядам вытанчанасці думкі і высокай асацыятыўнасці чытачу прапануецца выяўная бязглуздзіца, набор цытатаў і псеўдарэмінісцэнцый, а то і (проста дзеля эпатажу) брыдкаслоўе, пры гэтым нічым не апраўданае. Засмучае высакамернае стаўленне некаторых юных геніяў да набыткаў папярэднікаў і да творчасці класікаў, імкненне да ідаласкідання і высмейвання. Чытайце, хлопцы-дзеўкі, Запавет: не судзі і асуджаны не будзеш. Вам у класікаў яшчэ дзесяць год трэба ваду насіць і дзяцей калыхаць!   Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры?  Сучаснай беларускай літаратуры перш за ўсё не хапае чытача. Нават шмат хто з тых, што лічаць сябе пісь­меннікамі, не чытае нікога, апроч сябе. Гэта бяда ўсёй сённяшняй сусветнай літаратуры. Мы жывем у часы “масавай культуры”, калі запатрабаваная літаратура забаўляльная, над якою не трэба ламаць стомленай бытам і ўсёю рэчаіснасцю галавы. Але ў Беларусі становішча больш трагічнае, бо фактычна робіцца мізэрна мала для прапагандавання роднага слова. Занядбанне мовы і праз гэта знікненне чытача непазбежна прывядуць да краху літаратуры. Што пажадаць тым, хто робіць першыя крокі па дарозе на Парнас? Перш за ўсё Багушэвічава: “не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі”. Чытайце не толькі свае “неўміручкі”, але як мага больш твораў высокай літаратуры, вучыцеся працаваць са словам, будзьце жорсткімі крытыкамі сваіх тэкстаў, прыслухоўвайцеся не столькі да тых, хто вас хваліць, але раней да тых, хто тыцкае вас носам у вашыя хібы. І – per aspera ad astra (праз церні – да зор)!  

Скрыня. Куфар. Камода Проза з той кніжкі, якая можа быць Скрыня Каб зрабіць скрыню, куфар, камоду – у сталярні спяваў гэбель, у кузні стагнала кавадла; сталяр ішоў да каваля, каваль прыходзіў да сталяра; дрэва ўціскалася ў жалеза, жалеза ў дрэва... О, скрыня, куфар і камода – мэбля, якая зачароўвала, і першая тут яна, цьмяна-шэрая немаляваная, з плоскім векам, скрыня. Так, спачатку была скрыня, потым куфар, а тады ўжо й камода... Скрыню штукавалі з габляваных смаловых (часам дубовых) дошак таўшчынёю ці не 10 мл, ставілі колы з ясеню ці грабу, упускалі замок, прымацоўвалі металёвыя ручкі; скрыню акоўвалі (і для моцы, і для вока!) бляшанымі істужкамі-палосамі. Ствараліся жалезныя таямнічыя малюнкі, у якіх угадваліся то чарадзейныя істоты з рагамі, дзюбамі і пазурамі, то нязвыклыя карані, сцябліны і лісце, то амаль дзіды, вухналі і цвікі... Скрыню грузнай не рабілі. Пры пажары (а пажары часта здараліся!) першымі ратавалі такія рэчы, як скрыня, таму гэтыя рэчы мусілі быць лёгкімі, пад’ёмнымі. Зазвычай у скрыню складалі ўжыванае, але патрэбнае адзенне – лахі, ку́нтахі, усялякае «кошмары́нне» і рахамонне, тыя ж чорныя запінкі для работы ў гародзе, гумо́ўцы1, які іншы збіты абутак. Скрыня стаяла ў сенях, у сцёпцы2, а то і ў адрыне. Этнограф Міхась Раманюк не памыліўся, калі напісаў пра гэту адметнасць нашага побыту. Памыліліся іншыя даследчыкі – у грунтоўным томе змясцілі здымак давыд-гарадоцкай скрыні, а падпісалі, што гэта давыд-гарадоцкі куфар3. Аднак у нас гэта розныя віды мэблі – і па сваім ужытку, і па вонкавым абрысе, і па тым, дзе што стаіць, і нават па ўспрыманні. На жаль, і найбольш вядомае навуковае даведачнае выданне памылкова сцвярджае: скрыня – тое самае, што і куфар4... І слоўнікі гавораць пра тое ж5, але хай сабе... Дык вось, гэта праўда, што скрыня стаяла ў сенях, у сцёпцы або ў адрыне, а ў хату яе ўносілі іншы раз тады, калі з’яўлялася лішняя душа, якой не было дзе спаць. Аднойчы ў дзяцінстве я спаў на скрыні, пастаўленай на альпенскія цагліны. Тады якраз прыйшла ранняя вясна, Гарынь пачынала хутка разлівацца, вада ўжо ўкацілася ў гарод і двор, магла ўлезці і ў хату, таму ў хаце ўсё падмасцілі, каб не падмокла. На падмошчанай, паднятай над падлогай, кароткай скрыні я спаў, каб змясціцца, наўскасяк і на ўсё жыццё запомніў, як праз радно, якім было заслана века, у плечы ўядалася акова – рогі, пазуры, дзюбы; карані, сцябліны, лісце; дзіды, вухналі, цвікі! І асобна – двое завесаў, якімі века мацавалася да задняга бока, да яго верхняй дошкі... Скрыня – самае прыдатнае месца, каб да самай раніцы не заснуць, круціцца і думаць пра ўсялякае, і сярод іншага пра тое, што ў нас на разумнага кажуць: хітры, таму ў нас: хітрая галава – значыць, разумная галава! 24 лістапада 2021 г., серада, 22 г. 22 хв.; Менск.   1 Гумо́ўцы (давыд-гарадоцкае) – гумавыя боты. 2 Сцёпка (давыд-гарадоцкае) – кладоўка. 3 Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі, т. 2, с. 255; Мн., 1985 г. 4 Беларуская савецкая энцыклапедыя, т. 9, с. 565; Мн., 1973 г. 5 Тлумачальны слоўнік беларускай мовы, т. 5, с. 186; Мн., 1983 г.   Куфар Куфар на жалезных колах – не скрыня, яго цанілі больш, таму ставілі ў хаце. Ягонае з выгібам века гаварыла пра свята і сціплую задаволенасць ад жыцця. Калі слова «каханне» яшчэ не палохала гаркотаю дзявочыя вусны, а словы «ой, нешта будзе» ўжо давалі вуснам саладосць, то ў гэтую кароткую пару дзявочыя вочы штодня глядзелі на куфар. І гэта невыпадкова. Калі мелася на выданні дачка, – яе вена трымалі ў куфры... З часам паняцце вена пашырылася, выйшла, калі так можна сказаць, за межы куфра. Венам пачалі называць і зямлю, і карову, а не толькі грошы, упрыгожанні, ручнікі з вышыўкамі і квяцістыя дзявочыя строі, якія чакалі сваёй пары пад распісаным векам. І вось тая пара прыходзіла, і з’яўлялася асалода, якая, няхай на момант, але з’яўлялася адвеку – дзеўка па́дала за хлопцам, хлопец па́даў за дзеўкай, а раз так, то спраўлялі заручыны, куфар перавозілі ў хлопцаву хату, ішлі пад вянец, а пасля царквы садзіліся за вясельны стол... Праз усе гады ў куфры хавалі ўсё лепшае і каштоўнае; там збіраліся рэчы, як той казаў, і таго, і гэтага часу – трубкі льнянога палатна, крам1, адрэзы крэпдэшыну, бастону і таннага штапелю, гафтаваныя кашулі, усялякія камізэлі і казачы́ны2, на падрост пашытае дзіцячае адзенне, кра́йкі3, цёмна-чырвоныя і залацістыя шалі, чарнабуркі на гузіках, а таксама жаночае далікатнае – ваўняныя панчохі, налі́снікі4, га́лькі5... Ды ці мала што можна было знайсці ў куфры! Так, века з сярэдзіны пунсавела роспісам – хвалістыя кветкі і выгнутыя сцябліны; зрэдку, здаецца, і нотныя знакі, ці праўдзівей – нейкія дзіўнаватыя ўзоры, падобныя да нотнай азбукі. Упушчаны замок адмыкалі вялікім ключом, паднятае века падпіралі доўгай жалезнай зашчапкай. Але калі-нікалі для большай надзейнасці гаспадар прыстройваў яшчэ і вісячы складны замочак, у які ўкладваў керанку. Калі б нехта спрабаваў употай адамкнуць гэты хітры замочак, то, не ведаючы, праткнуў бы керанку (рэдкую паперыну!), замену якой хутка не знайшоў бы, ці зусім не знайшоў бы такую паперыну і не здолеў бы схаваць след сваёй дробнай шкоды. І вось па гэтым знаку (пашкоджаная керанка!) гаспадар і даведаўся б – у куфар лезлі! Хатнія рэчы мелі розум, у якім панаваў спакой, і спакой гэты гаварыў: «...у кожнага свае коні ў галаве, таму як е, хай так і будзе!..» Куфар даваў радасць. Збіраючыся ў царкву, гаспадыня любоўна даставала з яго святочнае ўбранне – кашміровую спадніцу, паплінавую кофту, хвартушок з белай ко́леншчыны6 і атласную хустку з цікавым незразумелым усходнім упрыгажэннем, і хустку гэтую называла турэцкай. Вымала (зноў жа любоўна!) хромавыя чабаткі, або на малінавых шнурках румынкі – халяўкі з самага верху абшытыя футрам! Калі ж было добрае надвор’е, абувала вішнёвага колеру чаравічкі... У куфры з правага боку святлела прадаўгаватая шуфлядка з прымкнутым вечкам. Гаспадыня адмыкала шуфлядку і брала з яе вялікія жоўтыя нанізаныя на суравую нітку каралі. А ў шуфлядцы зіхацелі пярсцёнкі, завушніцы, бранзалеты, крыжыкі, ланцужкі, прыгожыя старыя гузікі, гаспадароў гадзіннік, срэбная чарачка, проста грошы і не проста грошы, а нешта большае – мікалаеўскае золата! Таксама ж магла бліснуць і якая-небудзь з часоў прэзідэнта Масціцкага фераньерка, а на самым дне ляжалі метрычныя пасведчанні ды іншыя важныя паперы, прыціснутыя заўсёды сур’ёзнымі пячаткамі... Куфар на гулкім хаду! Жадаючы такой пагляднай мэбляй абставіць хату, ішлі да сталяра. Майстра абзада́чвалі1, і ён браўся падганяць сасновую дошку да сасновай дошкі, у каваля заказваў акову, плаціў кавалю сам, а тады дарабляў – абабіваў аковаю каробку і века, сшываў іх завесамі, ставіў на восі колы, упускаў замок, укручваў ручкі, пакрываў сваю работу чорным лакам. Куфар з векам танчэйшым за бакі і дно выходзіў як вазок – ого, якія колы, а якія моцныя восі, і скрозь акова, на кожнай дошцы – металёвыя звілістыя птушкі, пачваркі, га́ды, стрэлы, крыжы і, здаецца, райскія дрэвы. Але каваныя жалезныя колы цешылі найбольш. Пусціш іх па давыд-гарадоцкім польскім бруку, на ўсе ягоныя тры з паловаю кіламетры, і з трывалых шасцікантовых трылінак пасыплюцца ва ўсе бакі зыркія каляровыя зоркі. Некалі адзін дзядзька так і зрабіў; чалавек быў поўны радасці, жонка яго таксама. Людзі добрае натуры. Праўду не зводзілі да хлусні, а хлусню да праўды не ўздымалі, работы не баяліся, а зарабіўшыся, маглі (на пацеху суседзям!) заместа: засвярбела ў галаве, сказаць: загалавела ў свярбе! А-а, маўляў, хай смяюцца... Дай, Божа, здароўя ўсім, то і нам лягчэй будзе... Дык вось, яны заплацілі сталяру і не павезлі свой набытак дадому падводаю, а выпхалі на каменную дарогу вуліцы Касцюшкі, па-народнаму – Альшанскай вуліцы, і нібыта сказалі: «Хай будзэ багато звону!» І звону-грукату было! Так яно й павялося, нават звычаем стала – новаму куфру даць праехацца па брукаванцы. Хоць трохі, метраў сорак, каб гэта паглядзець – а мо колы саскочаць?! Як усё добра, то на фурманку і дадому. Але там, дзе «трохі» – гэта не казка, а першы раз было як у казцы, таму й запомнілася... Куфравы гром бег па даху магістрата, аканіцах аптэкі і па ганку паліцэйскай бібліятэкі. Водгулле амаль маланкавых удараў адбівалася ад чырвонага коміна млечарні, рудога вільчыка шпіталя і абрыналася на філію палітычнай паліцыі. Па бруку ляскалі ледзь не перуны, яны глушылі балаголаў і пудзілі коней. Адзін фурман вёз на электроўню дровы, – знячэўку ён выпусціў з рукі пугаўё, а ягоны конь занатурыўся, бо для каня зусім не куфар, а нейкі празмерна грымлівы чорны самаход пёрся насустрач! – Коб вас ціхля́нка8 ву́разала! – крычалі ўслед вясёламу дзядзьку і ягонай жонцы. – А на вас коб чорна да цэ́мна! – адмахваліся ад праклёну сваім праклёнам шчаслівыя гаспадары новага куфра. Колы, здаецца, не прапускалі ніводзін камень, і паперадзе куфра жахала блізка навальніца! Забыўшыся на авёс, галубы ўзляталі над конавяззю, а каты, пачуўшы грукат, як апараныя, адскоквалі ад ятак і рыбных крамак. Сарока піла, але так і не напілася з пажарнай бочкі «Стражы агнёвай», – ашалела ўскінулася пад самае неба, а з пажарнай часці, дзе якраз паказвалі кіно, выбеглі збітыя з панталыку гледачы, так і не даглядзеўшы карціну. Збянтэжаная кухарка прыпала да шырокага кухоннага акна, палову якога закрывала фіранка з вышытым надпісам Smacznego9, а ў гарбарні Фінкельштэйна адзін з гарбароў таксама збэ́чыўся10 і заместа лазовай тоўчанай кары ўсыпаў у чан дубовую тоўчаную кару. З Хорскае гміны здзіўлена круглелі чыноўныя вочы, і тым часам за­клапочаны млынар Хаім Барухін (каб даведацца – а ці не гарыць?!) вызірнуў з млына. – Defilada wojskowa11! – сыпалі са школкі дзеці. А іхні кіраўнік Мечыслаў Байбар, ажно прысядаючы, рагатаў ля школьнай брамы: – Rozbój na równej drodze12! Пачуўшы пра «rozbój», у карцёжні падхапіліся з-за карцёжнага стала зацятыя гульцы – палкоўнік Стэфан Заёнц, капітан Казімір Мікульскі, паручнік Альфонс Ваньтоўскі, камендант паліцыі Юзаф Зёла, кіраўнік пошты Францішак Манкевіч і бургамістр Стэфан Бэднарчык. А на стадыёне клуб жаўнераў і каманда «Макабі» спынілі гульню ў футбол, бо свісток суддзі стаў нячутны. Ксёндз Юзаф Чайка, рабін Шнэур-Залман Шапіра і бацюшка Бяляеў, кожны заняты сваімі думкамі, выпадкова сутыкнуліся на рагу і адзін з адным забыліся паздароўкацца, бо перад імі нечакана ўзнік ён – чорны бліскучы куфар! А гаспадар тартака Мордух Рымар вёў жонку Бушкех, дачку Рахель і сына Берла ў рэстаран «Варшавянка», але так загледзеўся на куфар, што завёў іх у рэстарацыю «Палессе». У гэту хвіліну натарыус Альфонс Тускевіч расказваў дырэктару Беларускага музея Антону Луцкевічу (пан Антон толькі што прыбыў з Вільні!) пра знаходкі, якія адкрыліся ў час археалагічных раскопак тутэйшай Замкавай гары. Натарыус не дагаварыў, а дырэктар не даслухаў – паўз іх, раскідваючы каменна-жалезныя зыкі, прамільгнуў куфар! Службовец з касы Стэфчыка апавядаў ціхмянаму просьбіту, што кідальніца кап’я Марыя Кваснеўская здабыла на Берлінскай алімпіядзе бронзавы медаль, і хацеў далей апавядаць, што гэты медаль больш важны, чым золата і срэбра немак Флейшар і Кругер, бо гэта польскі медаль, але службовец тут жа «обопне́ў»13, не здолеў гаварыць – ля касы Стэфчыка вырас куфар! Навучэнцы платных купецкіх курсаў чыталі ўголас газету: «Sukces polskiej piłkarskiej drużyny olimpijskiej!»14 – маўляў, ура, нашы выйгралі ў каманды мадзьяраў 3:0, але тут гарачае паветра, што цмокнула з-пад куфра, выхапіла з рук скамечаную газету і занесла яе на параход «Норвід», які ўжо выйшаў на сярэдзіну Гарыні і развярнуўся ў бок Прыпяці, і ягоныя пасажыры з квіткамі да Пінска падумалі: «А ў Пінску нам не павераць, калі мы раскажам пра куфар!» Але навошта, каб верылі, калі яно проста ёсць! З куфра, абсыпанага каляровымі зорамі, не зводзілі вачэй і дзяўчаты кравецкіх курсаў, і вучні школы «Тарбут», і афіцэры штаба 17-га батальёна корпуса памежнай аховы. Але самы шчыры быў гэты абразок – на куфар, як на жаданае прыстанаўле́нне15, зачаравана глядзелі хлопчык Васіль і дзяўчынка Люба! 3 снежня 2021 г., пятніца, 16 г. 56 хв.; Менск.   1 Крам – тканіна, якую набіралі ў крамах. 2 Казачы́на – фасон жаночага (часам і мужчынскага) адзення. 3 Кра́йка – паясок з узорам. 4 Налі́снік – станік. 5 Га́лька – камбінашка. 6 Ко́леншчына – баваўняная тканіна. 7 Абзада́чваць – даваць задатак. 8 Ціхля́нка або ціх – істота давыд-гарадоцкай дэманалогіі. 9 Смачна есці! (польск.) 10 Збэ́чыўся (давыд-гарадоцкае) – збіўся з толку, памыліўся. 11 Вайсковы парад! (польск.) 12 Тут літаральна: разбой на роўнай дарозе! (польск.) 13 Обопне́ць (давыд-гарадоцкае) – анямець, знерухомець. 14 Поспех польскай алімпійскай футбольнай каманды!» (польск.) 15 Прыстанаўле́нне (давыд-гарадоцкае) – тэатральны спектакль.     Камода Даўней у нас гаварылі: трэба дуб1 – ідзі да Якава Куста; хочаш мець фаску – ідзі да бондара Концуба; думаеш пра свайго воза – ідзі да стэльмаха Есіпа Паўловіча. А як не можаш без камоды, – «онёо́»2 сталярня Якава Клубушкі! Ішлі, праўда, не толькі да іх, да іншых умельцаў таксама, але іншых упаміналі менш (у каго якое шчасце!), таму неяк само па сабе ў галовах склалася, што толькі Якаў Куст (хай і за большыя грошы!) вымайструе самы гонкі дубок, бондар Концуб – самы зручны цэбрык, стэльмах Паўловіч – самыя зграбныя калёсы, а сталяр Клубушка – самую файную камоду. І сапраўды ж, гэтыя майстры былі з найбольшым прыродным дарам тонкага ўмельства, і той жа Клубушка лічыўся ці не самым удалым у нас камодчыкам... Камода – святочная будоўка з падвойным дном на дзве шуфляды, якія змяшчаліся ўнізе, блізка ад колаў. Камода шанавалася гаспадарамі больш за куфра, і ад майстра-камодчыка вымагала і больш далікатнага ўмення. Тое незабыўнае ўменне-майстроўства дыхала павольным разлікам, пахам жывіцы, нагостраным на асялку жалязкам, празрыстымі стружкамі з фуганка, насліненай уедлівасцю хімічнага алоўка... У скрыні камода ўзяла плоскае века, у куфра – жалезныя, але шырэйшыя колы, а разам ад скрыні і куфра – крыху аковы, бо толькі на дно – туды, дзе колы. Замочная адтуліна камоды, – як гербавы знак! Родная скрыні і куфру, – камода адрозная ад іх! Шэрая скрыня таіла ў сенях цвёрдую надзею, чорны куфар захоўваў у хаце трывалае задаволенне, – камода ж, маючы колер яечнага жаўтка, стварала ў хаце сонца. Вясёлая на вока ярка-жоўтая камода атулялася шклістым арнаментам, у якім блюзнілася і далёкая марская хваля, і блізкі пеўневы хвост, і блакітны водсвет пабеленай столі. Узоры, якія йшлі ад душы... Размалёўваў камоды (куфры таксама!) наш мастак Барыс Сыса. Іншы раз на распісаную і светлаваную лакам камоду ставілі цацачны кошык з цукеркамі. Я памятаю выразныя абрысы таго каляровага кошыка і ведаю: тое, што не забываецца, якраз і мае добра бачныя контуры... А яшчэ я знаю: сапраўднае хараство заўсёды сціплае, і ўладальнікі гэтага хараства і надалей мелі творчую схільнасць, ідэі, намеры, задумы, але ў 1950-я, 1960-я гады прыйшла мода на шафы, шыфаньеры і на так званыя сценкі. Пашырылася мэблевая прамысловасць, запанаваў канвеер, і ці не кожная асобная майстэрня спазнала заняпад, і наогул паволі заняпала ўсё цудоўнае саматужніцтва. Такая праўда, а праўда (вочы жыцця!) часцей засмучае, чым радуе. Тая праўда адышла ў мае родныя кадацкія гароды, як і тое жыццё, якое мела простыя з’явы і няпростую загадку – смерць. Так, у тым блізкім да поту і мазаля звыклым жыцці калолі свіней, білі трусоў, рэзалі авечак, лупілі кароў, секлі зелле, рубалі дровы, а дабра ў тым жыцці жадалі гэтак: каб па табе ў царкве не пазванілі! Аднак жа радасць у тым дзіцячым жыцці з’яўлялася штодня... Аднойчы кошык з цукеркамі саставілі з камоды на акно і паднялі сонечнае века. У камодзе я ўбачыў плюшавы сак і белыя гузікі нафталіну; яны заблыталіся ў каракулевым каўняры, які ляжаў у кутку асобна. З-пад гэтага старасвецкага каўняра дасталі шандал, кружок воску і суканыя ільняныя ніткі... Воск трошкі падагрэлі ў металёвай місцы на прыпечку, пры гэтым глядзелі, каб у міску не нападала з коміна сажы, а тады цёплую і мяккую масу раскачалі, уклалі ў яе навошчаную нітку і ссукалі свечку. Калі свечка падсохла і астыла, яе абстукалі зверху да нізу мокрай кляновай лыжкай і нават, крыху лінуўшы вады на стол, пакачалі ў вадзе. Не хацелі, каб свечка была матавай, а то і зусім цьмянай; хацелі, каб яна – жоўтая з лёгкім зялёным адценнем – блішчэла, як струна! Века апусцілі, кошык паставілі на камоду, у свечцы запалілі нітку, і нітка, блакітна загарэўшыся, ператварылася ў кнот. Гэта было вельмі прыгожа – на камодзе свечка ў шандале і кошык з цукеркамі. 10 снежня 2021 г., пятніца, 21 г. 36 хв.; Менск.   1 Дуб (давыд-гарадоцкае) – лодка. 2 Онёо́ (давыд-гарадоцкае) – вунь.