БРАМА. Апавяданне

Пачалося ўсё на выхадныя. Напярэдадні я пазычыў у сябра, што не так даўно вярнуўся з камандзіроўкі ў Югаславію, відэамагнітафон «Электроніка» і касету з парнаграфічным фільмам. Ні першага, ні другога мы з жонкай ніколі ў жыцці не бачылі, паколькі «Электроніку» можна было купіць толькі за чэкі «Знешэканомбанка», а дзе можна набыць такі фільм, нават і не ведалі. І вось суботнім вечарам я падключыў апаратуру, уставіў касету і павярнуўся да жонкі.

– Ну што, Аглая, гатова да ўспрыняцця буржуазнай псеўдакультуры?

Тая разгублена паціснула плячыма.

– Зразумела, – падвёў вынік я. – Тады канструктыўная прапанова: трэба прыняць грамаў па сто пяцьдзясят каньяку для лепшага разумення сюжэтнай лініі.

Жонка моўчкі кіўнула галавой. Я накіраваўся на кухню, дзе наліў у фужэры грамаў сто для суджанай і дзвесце для сабе добрага «Белого аиста», зрабіў два бутэрброды з салам і вярнуўся ў залу.

– Але ж ты і калгаснік, – здзекліва вымавіла Аглая. – Каньяк пад сала. А дзе морапрадукты, лімон нарэшце?

– Усё ў магазіне. А пад рукой была толькі традыцыйная закуска. Ну, за мастацтва!

Я кульнуў адразу ж усю вадкасць, каб потым не адрывацца ад прагляду. Жонка адпіла крышку, зірнула на мяне, на відэамагнітафон і таксама дапіла да рэшты.

– Можам пачынаць? – запытаў я.

– Можам, – дазволіла Аглая.

Я націснуў «Пуск», і мы прыпалі да экрана. Фільм быў на нямецкай мове пра сантэхніка, якога выклікалі рамантаваць краны, але нечакана гаспадыня выкарыстала яго ў сваіх плоцкіх інтарэсах.

– Што такое dasistfantastisch? – не паварочваючы галавы, запыталася жонка.

– Гэта проста фантастычна, – пераклаў я.

– Ты ж вучыў англійскую мову? – недаверліва перапытала Аглая.

– Гэта блізкія мовы, – запэўніў я яе.

Яшчэ праз хвілін пяць жонка здзіўлена вымавіла:

– Як гэта магчыма так выкруціцца?

– Галоўнае, жаданне, – сціпла патлумачыў я. – Можам паспрабаваць…

– Распранайся! – загадала Аглая і пачала сцягваць з сябе халат.

Не паспелі мы па-сапраўднаму заняцца эксперыментам, як у дзверы нехта зазваніў.

– Не будзем звяртаць увагі, – прапанавала жонка.

А званок прарэзліва і несупынна звінеў.

– Не, дарагая, так немагчыма, – здаўся я. – Увесь імпэт губляецца!

Я абматаўся ручніком і накіраваўся да дзвярэй.

– Вам чаго? – строга запытаўся няпрошаных гасцей.

– Гэта сусед знізу, – пачуўся мужчынкі голас. – Вы нас заліваеце.

Я хуценька адчыніў дзверы. На парозе стаялі два здаровыя лбы ў чорных касцюмах. За імі быў ледзь бачны лысенькі мужчынка ў плашчы. Адзін з амбалаў адштурхнуў мяне ўбок і прайшоў у кватэру. Другі, наадварот, праявіў да мяне цікавасць, прыціснуўшы да сцяны і запстрыкнуўшы на руках кайданкі. А лысік адразу ж пакрочыў у залу. Атрымаўшы добрага штуршка ў плечы, пацягнуўся за ім і я. Жонка сядзела на канапе, прыкрыўшыся плюшавым мішкам, і дзікімі вачыма глядзела на нас. На экране ў рэжыме стоп-кадр ўражвалі сваімі формамі і памерамі гаспадыня кватэры і сантэхнік. Чалавек у плашчы зірнуў на экран, хмыкнуў і сеў у крэсла.

– Даруйце, Іван Іванавіч, што перашкодзілі прагляду хатняга відэа. Але справа надта важная. Мы ведаем, што вы чалавек гарачы і непрадказальны, таму і пусціліся на крайнія меры. Але, паверце, справа таго вартая…

Тут ён дастаў з кішэні чырвоную кніжачку, раскрыў і, падняўшыся, сунуў мне пад нос.

– Палкоўнік КДБ Мітрошын Якаў Якаўлевіч. Вы нам патрэбны, Іван Іванавіч.

– Няўжо я, просты правінцыяльны доктар, магу дапамагчы такой уплывовай і аўтарытэтнай арганізацыі?

– Можаце, можаце, – ажывіўся палкоўнік. – Гэта ж вы мінулым летам пад Камянцом у пушчы без наркозу аперыравалі чалавека?

– Так, – пагадзіўся я, – аперыраваў. Але не зусім ужо без наркозу. Была шклянка гарэлкі, а ў чалавека пачынаўся перытаніт, і чакаць не было калі. Я ж пісаў на гэты конт тлумачальную запіску.

– Цудоўна! – узрадаваўся Мітрошын. – Зараз нам трэба будзе прае­хаць у адно цікавае месца. Не пашкадуеце. А кіно дагледзіце іншым разам. Прашу прабачэння ў гаспадыні дома!

І ён па-старасвецку пакланіўся Аглаі. І тут яе панесла.

– Ды што вы сабе дазваляеце? Уварваліся ў кватэру, схапілі чалавека без якой-небудзь прычыны. Сатрапы! Гэта вам не трыццаць сёмы год!

Тут яна хацела шпульнуць у гасцей медзведзянём, але своечасова ўспомніла, што гэта яе адзінае адзенне.

– Поўнасцю падзяляю ваша абурэнне, шаноўная Аглая Сцяпанаўна, –
зноў пакланіўся палкоўнік. – Але жыццё так уладкавана, што бываюць непрадбачаныя сітуацыі. І сёння менавіта такі дзень. Тым не менш запэўніваю вас, што з Іванам Іванавічам нічога дрэннага не адбудзецца і хутка вы зноў будзеце займацца кінапраглядам, які дакладна патрапляе пад артыкул 228 УК СССР. Іван Іванавіч, апранайцеся, калі ласка. Вельмі мала часу.

Я быў перакананы, што мы едзем на легендарную вуліцу Тэльмана, дзе і мясцілася ўсім вядомая ў горадзе абласное ўпраўленне КДБ. Але машына накіравалася ў супрацьлеглы бок. Праз паўгадзіны мы праехалі вёску Казлы і спыніліся на краі крэйдавага кар’ера.

– Вось мы і на месцы, – вымавіў Мітрошын, – прашу на выхад, шаноўны Іван Іванавіч.

Я выйшаў з машыны, з абодвух бакоў да мяне тут жа прыліплі маўклівыя спадарожнікі, і мы рушылі за палкоўнікам па сцежцы ўніз кар’ера. Я з цікавасцю пазіраў па баках. Паўсюль былі расстаўлены знакі «Праход забаронены», «Вядуцца выбуховыя працы», «За знаходжанне на тэрыторыі кар’ера штраф 50 рублёў». Там-сям соўгаліся людзі ў форме работнікаў кар’ера, але па выпраўцы няцяжка было здагадацца, хто яны на самой справе. Што ж тут робіцца? Тым часам мы спусціліся на дно кар’ера, якраз пасярэдзіне якога стаяў будаўнічы вагончык. Вось туды мы і зайшлі. Унутры вагончык ніяк не нагадваў будаўнічы: абшыты дрэвам, з утульнымі мяккімі крэсламі, халадзільнікам і мікрахвалёўкай, ён хутчэй быў падобны да заможнай аднапакаёвай кватэры. За сталом сядзеў сівы мужчына сталых гадоў у камуфляжнай форме без пагонаў, вакол яго пачціва замерлі два маладзёны ў робах зваршчыкаў.

– Таварыш генерал! Грамадзянін Судзілоўскі дастаўлены па вашым загадзе! – па форме даклаў Мітрошын.

Генерал з цікавасцю перавёў на мяне позірк, нечаму ўсміхнуўся і паказаў рукою на вольнае крэсла.

– Сядайце, таварыш Судзілоўскі, – ён зірнуў у нейкую паперыну і дадаў: – Іван Іванавіч. І ты, палкоўнік, сядай.

Я ўладкаваўся на прапанавым месцы і пачаў чакаць. Хвіліны на тры завісла паўза.

– А ты малайцом, – парушыў нарэшце цішыню генерал. – Не абураешся, не мітусішся, нават не цікавішся, для чаго цябе прывезлі. Нервы ў парадку. Ну, давай знаёміцца. Мяне завуць Копач Станіслаў Пятровіч. Я намеснік старшыні Камітэта дзяржаўнай бяспекі Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Генерал-маёр, як ты ўжо чуў. А ты, Іван Іванавіч, хірург вышэйшай кваліфікацыі, аматар лазні і турыстычных падарожжаў. Так?

– Так, – пагадзіўся я, – але чаму шаноўны генерал-маёр мне тыкае: гусей мы разам не пасвілі, ды і кілішкі не кулялі? І што тут увогуле адбываецца?

Краем вока я ўбачыў, як у прысутных здзеравянелі твары. Затое генерал ажно заквітнеў добразычлівай усмешкай. Ён нават павярнуўся да сваіх падначаленых і ўзняў угору ўказальны палец:

– Во, глядзіце, нікому не дае спуску. Адразу бачна: наш чалавек!

І працягваў далей ужо спакойным, дзелавым тонам.

– Інфармацыя, якую вы, Іван Іванавіч, зараз пачуеце, выключна сакрэтная. Але спачатку падпішаце адпаведную паперу, і калі з вашага боку будзе нават ненаўмысны зліў пачутага, адказваць будзеце па артыкуле №66 «Разгалошванне дзяржаўных сакрэтаў», а гэта ўжо найвышэйшая мера пакарання.

– А калі я адмоўлюся слухаць вашу сакрэтную інфармацыю?

– А вы не адмовіцеся, шаноўны Іван Іванавіч, – засмяяўся генерал. –
Я тут пагартаў вашу асабістую справу – рызыковы чалавек, аматар экстрыму, прыгод. Душа кампаніі. Вы ж сябе потым да інфаркту загрызяце, што адмовіліся ад дзяржаўнага сакрэту. Ці не так?

І тут улез у размову палкоўнік.

– Ды і за захаванне і прагляд парнаграфічных фільмаў таксама артыкул ніхто не адмяняў…

Генерал ажно скрывіўся.

– Фу, палкоўнік, ну што ў цябе за мянтоўскія манеры. Быццам ты не глядзеў гэтых фільмаў… Іван Іванавіч – чалавек азартны, але не палахлівы. Ну што, падпісваем паперу?

Я пакорліва схіліў галаву.

Праз некалькі хвілін мы ўжо сядзелі каля невялічкага экрана, на якім дэманстраваўся не вельмі якасны фільм, а генерал каментаваў яго.

– У час распрацоўкі гэтага кар’ера рабочыя выйшлі на добра ўмацаваны тунэль. Але праз метраў трыццаць сутыкнуліся з вадаспадам, прычым невядома, адкуль ідзе вада і куды сыходзіць. Проста як вадзяная фіранка вісіць на вакне. І яна досыць тоўстая, паколькі выцягнутая рука не выйшла з супрацьлеглага боку. Зразумела, далей ісці рабочыя пабаяліся, паведамілі кіраўніцтву, тое – вышэй, і так дайшлі да нас. На сценах тунэля ёсць запісы на нейкай старадаўняй мове, на падлозе – знакі. Усё, як у фантастычных аповесцях. І мы вырашылі стварыць экспедыцыйную групу, якая пойдзе на той бок вадаспада. У тунэлі ўжо працуюць гісторык з Акадэміі навук Карнееў Мікола Архіпавіч, геолаг Дымаў Пётр Ільіч і біёлаг Сазонава Ірына Вітальеўна. А днямі прыйшлі да думкі, што ў такой экспедыцыі абавязкова павінен быць і доктар. Прычым з навыкамі прафесійнага турыста, уменнем карыстацца зброяй і здольнасцямі павесці за сабой людзей. Вы ж служылі, Іван Іванавіч, у войску?

– Так, тры гады ў пагранічных войсках на фінскай мяжы.

– Вось, і парушальніка там схапілі, за што былі ўзнагароджаны камандаваннем ганаровай граматай і дзесяцідзённым адпачынкам. Такі чалавек нам і патрэбны, тым больш што, скажу прама, астатнія члены групы – тыповыя батанікі, неарганізаваная інтэлігенцыя.

Я павярнуўся да генерала.

– Станіслаў Пятровіч, а чаму б вам у такім выпадку не ўзяць за кіраўніка групы якога-небудзь спецназаўца? З ім бяспечней будзе.

– Магчыма, і бяспечней, – пагадзіўся Копач, – але трэба мець на ўвазе і псіхалагічны момант: нашы спецназаўцы прывыклі дзейнічаць або паасобку, або з калегамі. І да членаў групы абавязкова будуць прымяняць патрабаван­ні, як да спецназу. Вучоныя такога не вытрымаюць, а ў нас жа навуковая экспедыцыя. Па-другое, прысутнасць сілавіка таксама не спрыяе творчай атмасферы ў калектыве. Іншая справа доктар. Падсвядома кожны ставіцца да яго прыязна. І па-трэцяе, мы не думаем, што на тым баку вадаспада з кімсьці давядзецца ваяваць. Проста дадатковыя меры перасцярогі.

– Зразумела, – адказаў я. – Можа, тады наведаемся ў тунэль?

Тунэль нагадваў маскоўскі метрапалітэн: такія ж паўсферы, высокая столь, падлога з вялізных мармуровых пліт. Праўда, каля ўвахода стаяў не міліцыянер, а два вартаўнікі з аўтаматамі. Генерал паказаў ім пасведчанне, і мы пакрочылі наперад.

– Шырыня калідора – чатыры метры, вышыня – таксама чатыры, – праінфармаваў мяне Копач. – А вось і наш шаноўны гісторык!

Генерал паказаў на высокага хударлявага мужчыну, што стаяў на зялёных скрынях і нешта разглядаў на сцяне.

– Мікола Архіпавіч, спусціцеся, калі ласка, на грэшную зямлю і пазнаёмцеся з кіраўніком вашай групы.

Вучоны з хвіліну здзіўлена разглядаў мяне, як бы не разумеючы, навошта яму тут перашкаджаюць працаваць, але злез са скрыняў і працягнуў мне руку.

– Мікола Карнееў!

– Судзілоўскі Іван Іванавіч, – адрэкамендаваўся і я, тут жа дадаўшы: – Пра сваё кіраўніцтва групай даведаўся дзесяць хвілін назад.

Карнееў паціснуў плячыма і па-дзіцячы пальцам паказаў на сцяну, каля якой толькі што завіхаўся.

– Тут зроблены надпісы на мове, вельмі падобнай на санскрыт. Тоё-сёе ўдалося разабраць.

– І пра што паведамляюць нам старажытныя аўтары? – пацікавіўся я.

– Сэнс прыкладна такі: не прыспешвайце час, і пра ўсё даведаецеся ў сваю пару.

– Гэта значыць, нас папярэджваюць не лезці не ў сваю справу? – падвёў вынік я.

– Так, – коратка пацвердзіў Карнееў.

Тым часам генерал падвёў да мяне яшчэ дваіх навукоўцаў.

– Вось група і ў поўным зборы! – зазначыў Копач. – Знаёмцеся, і прашу ўсіх у штаб-кватэру для ўдакладнення дыспазіцыі.

Мы пакрочылі за генералам да палаткі, што высілася крокаў за трыццаць ад нас. У палатцы стаялі мяккія крэслы, прыемна гуў вентылятар, натужна падпяваў яму халадзільнік «Мінск-2». Мы селі, генерал выцягнуў з халадзільніка бутэльку «Хванчкары», талерку з бутэрбродамі (чорная ікра!), пару бутэлек «Баржомі». Усе не адводзілі вачэй ад такога багацця. Генерал абвёў прысутных вачамі, задаволена ўсміхнуўся.

– Як бачыце, гасцей мы ўмеем прымаць. І аддзячыць карысным для краіны людзям таксама зможам па-царску!

Ён разліў па фужэрах віно і аб’явіў тост:

– За знаёмства!

Калі ўсе выпілі і прыкусілі, генерал перайшоў да сутнасці справы.

– Яшчэ раз пазнаёмімся: кіраўнік групы Судзілоўскі Іван Іванавіч – выдатны доктар, надзейны чалавек і майстар выжывання ў экстрэмальных умовах. Дымаў Пётр Ільіч – найсвятлейшая галава ў геалогіі, чалавек, які адчувае прыроду і можа на яе станоўча ўплываць. Сазонава Ірына Вітальеўна – найбуйнейшы спецыяліст у галіне біялогіі ў Савецкім Саюзе, ведае больш за Вялікую энцыклапедыю. Карнееў Мікола Архіпавіч –
гісторык ад бога, аўтар шматлікіх адкрыццяў у галіне археалогіі. Кожны з вас – выдатны вучоны, таленавіты даследчык і, даруйце за шчырасць, няўтульны чалавек. Вы жывяце сваёй справай і не ўмееце прыстасоўвац­ца да людзей і сітуацый. І таму вас не любяць калегі, не прымаюць у вучоным свеце, не даюць абараніць доктарскую дысертацыю. Тут я не маю на ўвазе шаноўнага Івана Іванавіча. І сёння ў вас з’явіўся рэдкі шанец даказаць усім нядобразычліўцам, што вы геніі, людзі, якія на практыцы дабіліся неверагоднага. Праўда, пакуль невядома чаго, але неверагоднага. Выкарыстайце гэтую магчымасць па поўнай – і вас запомняць на вякі.

Прысутныя слухалі генерала, апусціўшы галовы. І тут Сазонава падняла зусім па-школьнаму руку.

– Можна пытанне, Станіслаў Пятровіч?

– Так, Ірына Вітальеўна, слухаю вас.

– Ну, з намі, вучонымі, усё цяпер зразумела, – гэтая маладая і досыць прывабная жанчына раптам пачырванела, вочы заблішчалі. – А што, наш кіраўнік у адрозненне ад нас белы і пухнаты? Можа, і ў яго шафе зася­дзеўся які шкілет?

Генерал усміхнуўся і зноў наліў усім віна.

– І на кіраўніка ў нас ёсць справа, як, зрэшты, і на любога грамадзяніна нашай вялікай радзімы. Але кіраўнік, як сонца, павінен хоць бы вонкава быць без плямаў і бруду.

– А на сонцы ёсць плямы, – уторкнуўся ў размову Дымаў.

– Значыцца, наш кіраўнік чысцейшы за сонца, – адказаў генерал. – Затое ён умее рабіць аперацыі без наркозу, і ўжо выратаваў тым чалавека. Але да справы. Вашай групе трэба будзе прайсці на той бок вадаспада, агледзецца, узяць пробы грунту, вады, паветра, зрабіць замалёўкі ўсяго, што пабачыце. Як вы разумееце, мы нават прыблізна не ўяўляем, што там можа чакаць. Таму любыя рэчы, што трапяцца вам на шляху, нясіце сюды.

– Станіслаў Пятровіч, – ужо я падняў руку, – вы сказалі, зрабіць замалёўкі. А чаму не сфатаграфаваць?

Генерал нават уздыхнуў.

– Добрае пытанне, Іван Іванавіч. На працягу двух апошніх тыдняў мы правялі шэраг розных эксперыментаў. Спачатку адправілі на той бок ММ-2, механічную міну, з відэакамерай. Гэта такі невялічкі браніраваны танчык з дыстанцыйным кіраваннем, які выкарыстоўваецца для дастаўкі магнітных мін. На выпадак, калі раптам заглохне, прычапілі да танка трос, каб выцягнуць назад. Танк заехаў у вадаспад – і ўжо праз секунду знікла карцінка, а сам ён спыніўся. Уцягнулі назад. Замест машыны ўбачылі аплаўлены мячык, прычым вельмі халодны. А вось трос застаўся цэлым, паколькі быў з сінтэтычных матэрыялаў. Ну, мы і пачалі пхаць у вадаспад што толькі маглі. У выніку стала зразумела, што любыя сплавы аплаўляюцца або знікаюць увогуле. Цэлымі засталіся толькі вырабы з жалеза, золата і срэбра. А таксама натуральныя і сінтэтычныя тканіны.

Сазонава ад хвалявання ажно ўскочыла з крэсла.

– Вы хочаце сказаць, таварыш генерал, што наша экспедыцыя зможа ўзяць з сабой толькі рэчы з названых вамі матэрыялаў?

– Так, Ірына Вітальеўна, толькі з іх, – пацвердзіў Копач.

– А як жа мікраскоп, кантэйнеры для ўзораў, палаткі?

– Штосьці мы паспелі падрыхтаваць з натуральных кампанентаў, астатняе будзеце шукаць на тым баку.

– Тады як са зброяй? – запытаўся я.

– Зброя будзе першабытная! – нечакана рассмяяўся Копач. – Дамо кожнаму па нажы з жалеза, сякеру, а для вас, Іван Іванавіч, нашы ўмельцы зрабілі сапраўдны арбалет. Потым патрэніруецеся страляць.

– Тады яшчэ пытанне, – працягваю я. – Ніхто не ведае, якой таўшчыні вадаспад. Як мы праз яго пройдзем, калі, скажам, дарога зойме 10 хвілін?

– Ну, па-першае, гэта малаверагодна. Думаю, вадаспад шырынёю пару метраў. Але для падстрахоўкі кожнага з вас апрануць у вадалазны касцюм з шоўкавай тканіны. На галаву – жалезны звон, на плечы – невялікі жалезны балон з паветрам. Шланг каўчукавы. Усё ўжо зроблена.

– Але ж гэта будзе цяжка на сабе несці, – запярэчыла Ірына.

– Нічога, – супакоіў генерал, – усяго ж пару метраў прайсці. Ну не з золата ж было іх рабіць.

– Я б не адмовіўся, – падаў нарэшце голас і Карнееў.

– Я б таксама, – пагадзіўся з ім генерал і гучна зарагатаў.

А далей пачалася падрыхтоўка да нашай экспедыцыі. Вучыліся хадзіць у вадалазных касцюмах, страляць з арбалета, арыентавацца на мясцовасці, здабываць агонь падручнымі сродкамі і гэтак далей. А па вечарах наладжвалі ўзаемаадносіны ў групе з дапамогай псіхолага: вялі няспешныя размовы пра жыццё, гулялі ў нейкія гульні, расказвалі розныя гісторыі. Калегі падабраліся вельмі розныя па характары. Карнееў – маўчун, сапраўдны флегматык па жыцці, станавіўся актыўным і няўрымслівым толькі пры словах гісторыя, археалогія. Сазонава, наадварот, здзіўляла і нават крыху раздражняла сваёю безапеляцыйнасцю разважанняў, выбухным характарам, поўнаю непрадказальнасцю паводзінаў. А вось Дымаў мне спадабаўся нейкай роднасцю душы. Аматар палаткі, гітары і добрай чаркі віна, ён паблажліва адносіўся да ўсяго свету, рэагуючы толькі на пазітыўныя моманты жыцця. Так прайшоў тыдзень. Увечары перад адпраўкай мяне выклікаў генерал Копач. На стале ўжо стаяла пляшка каньяку, талерка з бутэрбродамі, ляжаў пачак цыгарэт. Станіслаў Пятровіч напоўніў келіхі.

– Ну што, Ваня, сядай зручней, і давай за ўдачу!

Мы выпілі, з хвілінку памаўчалі, закусваючы каньяк. Генерал наліў па другой.

– Другая чарка, як кажуць дактары, за здароўе.

Мы зноў выпілі. Копач зацягнуўся цыгарэтай.

– Ну як, Іван, табе нашы навукоўцы?

Я паціснуў плячыма.

– Людзі як людзі: не горшыя і не лепшыя за астатніх. Ну, а час пакажа, хто ёсць хто.

Генерал прайшоўся па пакоі і спыніўся каля акна.

– Д’ябал ведае, што там, за вадаспадам. А вельмі хочацца даведацца!

Ён павярнуўся да мяне тварам.

– Разумееш, Ваня, шмат пастаўлена на вашу экспедыцыю. Калі ўсё будзе добра – гонар, слава, узнагароды і да т.п. Усю інфармацыю адправім у Маскву і будзем героямі. А калі праз трое сутак ад вас не будзе ніякай інфармацыі, мы ўзарвём кар’ер, як бы нічога і не было. Бо інакш паляціць шмат галоў. Разумееш мяне?

– Вы хочаце сказаць, Станіслаў Пятровіч, што па нас ніхто не пойдзе?

– Так, Ваня, ніхто! Гэта не маё рашэнне, а зверху, і казаць пра гэта я табе не павінен быў, але і не сказаць не магу. Прафесура хліпкая, таму іх не варта палохаць, а ты ведаць павінен.

– Дзякуй за праўду, – як мага бадзёра адказаў я. – Значыць, у нас толькі трое сутак?

– Так, трое, – пацвердзіў Копач. – Але калі вы вернецеся з інфармацыяй нават праз гадзіну, будзеце сапраўднымі героямі. Нас цікавіць адно: што за той заслонай, хто яе паставіў і чаго адтуль чакаць?

– Зразумела.

– Ну тады давай па трэцяй, і спаць. Заўтра цяжкі дзень.

Мы яшчэ кульнулі па кілішку, я падняўся і моўчкі пайшоў да свайго будана. Падумаць было над чым.

Раніцай нас праводзілі генерал і два тэхнікі. Размаўляць не хацелася, ды, зрэшты, і не было пра што. Па тварах калег было бачна, што ўсе моцна хвалююцца. Перад вадаспадам мы спыніліся, надзелі шлемы, тэхнікі праверылі, як паступае кісларод, і я першым рушыў наперад. Хоць гэта і быў вадаспад, але не адчувалася ніякага ціску вады, ды і яе слядоў на касцюме не заставалася. Навокал стаяў нейкі малочны туман, настолькі шчыльны, што не было бачна нават выцягнутай рукі. Я зрабіў яшчэ некалькі крокаў наперад – і апынуўся ў нейкай пячоры, вельмі падобнай на тую, з якой толькі што выйшаў. Адзін за адным з вадаспада пачалі выходзіць і мае спадарожнікі. Крыху павагаўшыся, я прыпадняў шкло шлема і зрабіў маленечкі ўдых. Нармальнае паветра! Мы хуценька пазбавіліся ад цяжкіх і нязручных шлемаў, балонаў з кіслародам і ўселіся на каменную падлогу пячоры.

– Віншую, панове, з паспяховым завяршэннем першага этапу нашай экспедыцыі, – адкрыў я нашае пасяджэнне. – Мы невядома дзе, але жывыя, у розуме і можам свабодна дыхаць. Таму час рухацца далей. Дыспазіцыя будзе наступная: Пеця застаецца ў гэтай пячоры і ўважліва яе аглядае. Магчыма, знойдуцца нейкія схованкі, зноў жа, убачыш нейкія новыя мінералы. А галоўнае – калі мы не вернемся праз двое сутак, вяртаешся назад і расказваеш усё генералу.

– Дык я… – пачаў было гаварыць Дымаў, але я яго досыць груба перапыніў.

– Ніякіх дык! Дэмакратыя скончылася там, перад вадаспадам. І загадваю тут я. Так патрабуе справа. Астатнія ідуць за мной крок у крок. І ніякай самадзейнасці. Зразумела?

Я абвёў усіх цяжкім позіркам. Каманда моўчкі хітнула галовамі ў знак згоды.

– Тады пайшлі.

Мы пакінулі пячору і апынуліся на схіле вялікага ўзгорка сярод густых хмызнякоў. Стаяла глыбокая ноч, але яркае святло поўні добра асвятляла мясцовасць. Наперадзе ўзвышаўся амаль такі ж самы ўзгорак, аперазаны невялічкай рачулкай і рукатворным ровам. Правей несла свае воды шырокая імклівая рака. Такім чынам гэты ўзгорак уяўляў з сябе добра збудаваную крэпасць з насыпным валам і моцным частаколам па ўсім перыметры. Штось­ці да болю знаёмае бачылася ў гэтым краявідзе. Раптам Ірына тузанула мяне за рукаў і паказала рукою за спіну. Я павярнуўся і ледзь не самлеў. Над намі на вяршыні ўзгорка ўзвышалася Каложская царква.

– Мы што, у Гродне? – разгублена прамармытаў я.

– Падобна што так, – пацвердзіў Карнееў. – Толькі царква поўнасцю каменная і зусім навюткая.

– А на тым пагорку, выходзіць, гарадзенскі дзядзінец дванаццатага стагоддзя месціцца, – канстатаваў Мікола.

– А чаму на трэцім узгорку няма Новага замка? – крыху разгублена запытаў я.

– Таму, – церпліва, як дзіцяці, працягваў тлумачыць наш гісторык, – што гэта дванаццатае стагоддзе, а Новы замак пабудаваны ў васямнаццатым.

– Ашалець, – я нават прысеў на кукішкі. – Мы ў дванаццатым стаго­ддзі. Герберт Уэлс нервова курыць…

На ўсведамленне таго, што перанесліся амаль на дзесяць стагоддзяў назад, нам спатрэбілася хвілін дваццаць. А затым мы рушылі на верх гары да Каложскай (Барыса-Глебскай) царквы. Царква была зачынена, але наперадзе праз гушчыню дрэў пабліскваў невялічкі агеньчык.

– Сядзіце тут! – загадаў я спадарожнікам, а сам, узяўшы арбалет напагатоўку, накіраваўся на агонь. Крокаў праз сто я выйшаў на круглую пляцоўку, па краі абазначаную камянямі. У цэнтры пляцоўкі стаў драўляны ідал, ля ног якога паліў вогнішча сівы стары.

– Сапраўднае капішча! – пачуў я за спінай усхваляваны голас і азірнуўся. За мной стаялі Карнееў і Сазонава.

– Вы што тут робіце? – узлавана запытаўся я.

– Не кідаць жа аднаго начальніка ў небяспечным лесе, – спакойна адказала Сазонава. – А тут такое…

Спрачацца не было ніякага сэнсу. Прынамсі зараз. Я зноў павярнуўся да вайдзілы, які сядзеў па-ранейшаму каля вогнішча, падкідваў туды нейкія зёлкі і глядзеў на нас. Я паволі наблізіўся да яго і сеў з другога боку вогнішча.

– Багі папярэдзілі, што да нас прыйдуць незнаёмцы з іншага свету, – глуха прамовіў стары. – Мой бацька чакаў вас кожную поўню, і я чакаў. І нарэшце дачакаўся. Вы выйшлі з чорнай гары? – ён матануў галавою ў бок Каложы.

– Так, – пацвердзіў я.

– Тады пайшлі, – вайдзіла падняўся і пакрочыў углыб лесу. Мы рушылі следам. Хвілін праз дваццаць мы выйшлі з гушчару на бераг ракі і спыніліся перад высокай пакручастай гарой.

– Бачыце зялёны камень? – стары паказаў пальцам кудысьці ў сярэдзіну гары. Я прыгледзеўся. Сапраўды, нават пры святле месяца была бачна вялікая цёмная пляма на вышыні метраў дваццаці.

– Адкаціце яго ўбок і заходзьце.

– А ты? – запытаў я ў дзеда.

– Мне туды нельга. Я вяртаюся на капішча.

Мы пачалі караскацца наверх. Камень на самой справе быў зялёны ад моху і памерам з чалавека. Я націснуў збоку плячом, і ён надзіва лёгка адкаціўся, адкрыўшы нам невялічкі праход. Мы ўвайшлі, і тут жа камень стаў на сваё ранейшае месца. Перад намі быў дакладна такі ж тунэль, як і папярэдні. Толькі пасярэдзіне яго стаяла нейкая кабінка, з якой тырчэла нечая кудлатая макаўка і чулася незадаволенае буркаценне. Раптам паказалася ўся галава, і незнаёмы мужчына, убачыўшы нас, нешта запытаў.

– Яшчэ раз паўтарыце, калі ласка, – папрасіў я

– Вы з якога нумара? – ужо выразна пачулі мы.

Я разгублена павярнуўся да калег.

– З чацвёртага, – нечакана вымавіў Карнееў.

– Ага, – нарэшце ўсміхнуўся незнаёмец, – з чацвёртага. Гэта добра…

І зноў нырнуў у кабінку.

– Чаму з чацвёртага? – ледзь чутна запытаў я Міколу.

– Там каля ўвахода была вялізная рымская чацвёрка на падлозе. Вось я і падумаў…

Мужчына тым часам выбраўся з кабінкі і падышоў да нас.

– Айк! – назваўся ён і працягнуў кожнаму руку. Мы акуратна яе паціснулі, назваўшы сябе.

– Давайце прысядзем, – прапанаваў Айк і паказаў рукою ўглыб тунэля, дзе стаялі стол і крэслы. Мы пакорліва пайшлі за гаспадаром. Калі кожны заняў прапанаванае месца, Айк дастаў з тумбы бутэльку з нейкай ружовай вадкасцю і чатыры шклянкі. Наліў кожнаму прыкладна па палове, моўчкі кульнуў сваю і здзіўлена паглядзеў на нас.

– Штосьці не так? – запытаў пасля хвіліннай паўзы.

– Дык усё не так! – не вытрымаўшы, узарвалася Сазонава. – Хто вы такі? Дзе мы знаходзімся? Што гэта ўсё значыць? Вы можаце патлумачыць даходліва і разумна?

Айк з цікавасцю паглядзеў на Ірыну, потым перавёў позірк на гадзіннік, што вісеў на яго руцэ.

– Які ў вас моцны эмацыянальны фон, – з павагай вымавіў гаспадар тунэля.

– Глядзіце, ён яшчэ і здзекуецца, – зноў завялася Ірына.

– Што вы, – спалохана запярэчыў Айк, – я і ў думках не меў нічога такога. Проста вы не выпілі мірскую чарку, і я не ўпэўнены, ці вы прыйшлі з мірам сюды.

Не згаворваючыся, мы ўсе адначасова выпілі падазронага колеру вадкасць, якая на смак нагадвала лімонны лікёр. Айк з палёгкай уздыхнуў.

– Вы з чацвёртага партала. Значыць, дваццатае стагоддзе. Ці не падкажаце, які год?

– 1981, – праінфармаваў я.

– Ага, – задаволена пацёр рукі Айк. – туды мы яшчэ не заходзілі. Цікава.

Мне гэтая гульня пачала надакучваць.

– Паслухайце, паважаны Айк! Днямі мы знайшлі ў кар’еры каля Гродна тунэль, падобны на ваш. Зладзілі экспедыцыю праверыць, што знаходзіцца за вадаспадам. І трапілі зноў у свой горад, але, падобна, гадоў на васемсот назад. А зараз нам вельмі хацелася б атрымаць інфармацыю ад вас, як гэта сталася і што гэта ўсё значыць?

– Што ўсё гэта значыць? – перапытаў Айк і пачухаў свой немалень­кі нос. – Канцэрн «Таск» дзесяць гадоў назад знайшоў магчымасць ажыццяўляць падарожжы ў часе. Спачатку быў створаны толькі адзін партал, і жадаючыя маглі трапіць праз яго ў ХІХ стагоддзе.

– Даруйце, а чаму менавіта ў ХІХ? – перапыніла яго Ірына.

– Чамусьці ў выніку апытання большасць грамадзян выбрала гэты перыяд, – паціснуў плячыма Айк. – Дык вось, папулярнасць такіх падарожжаў стала неверагоднай, і канцэрн пачаў адчыняць новыя парталы: ХІІ стагоддзе, ХVI, XVIII, а апошні партал размясцілі ў ХХ. Праўда, паслаць туды нікога не паспелі, паколькі нешта ў сістэме дало збой і парталы зачыніліся.

– А падарожнікі? – пацікавіўся Карнееў.

– Засталіся часова ў адпаведных стагоддзях.

– І як даўно адбыўся гэты збой? – запытаўся я.

– Чатыры гады назад, – адказаў Айк.

Мы толькі пераглянуліся.

– Атрымліваецца, – зноў запытаўся я, – што вы таксама турыст, які захрас у часе?

– Не, – усміхнуўся мужчына, – я не турыст. Я супрацоўнік канцэрна і суправаджаў групу ў ХІІ стагоддзе, паколькі трэба было правесці тут пэўныя прафілактычныя работы ў так званым тунэлі. Але якраз па нашым прыбыцці прыйшла інфармацыя, што зачыняюцца ўсе парталы, а нам трэба набрацца цярпення і чакаць, пакуль яны адновяць функцыянаванне.

– І наколькі вялікая ваша група? І, дарэчы, дзе яна? – зноў падала голас Сазонава.

– Згодна інструкцыі, у групе павінна быць не больш за чатыры чалавекі, каб залішне не прыцягваць увагу туземцаў. Плюс інструктар. Адпаведна, наша група, апроч мяне і інструктара, складалася з трох чалавек: дзве жанчыны і адзін мужчына. Пункт дванаццаты інструкцыі аб перамяшчэннях у часе кажа, што ў выпадку адключэння партала група павінна пачаць укараняцца ў структуру грамадства, якое існуе ў дадзеным перыядзе. Мы трапілі ў перыяд станаўлення ўдзельных княстваў і барацьбы з паганствам. Гарадзенскі князь Глеб Усеваладавіч аказаўся дрэнным палітыкам, воінам і гаспадаром. Цэлымі днямі бесперастанку піў віно і забаўляўся з вылягжанкамі. А княства рабавалі ўсе, каму не лянота. Яшчэ б год-два – і горад быў бы канчаткова зруйнаваны, а народ разбегся б у розныя бакі. І тады, у адпаведнасці з пунктам трыццаць шостым інструкцыі аб перамяшчэннях, мы ўзялі справу ў свае рукі.

– А хіба падарожнікам па часе не забаронена ўмешвацца ў гістарычны ход падзей? – запытаўся я.

Айк нават не здзівіўся майму пытанню.

– Вы маеце на ўвазе пункт трыццаць другі інструкцыі аб перамяшчэннях? – у сваю чаргу спытаў ён.

– Так, – упэўнена хітнуў я галавой.

– Дарагі мой, дык яго ўжо шэсць гадоў як замянілі на пункт дванаццаты. Вы, пэўна, даўно не праглядалі інструкцыю па перамяшчэнні?

– Ды неяк не было часу, – сціпла адказаў я.

– Ну вось, – задаволена працягваў гаспадар, – а пункт дванаццаты дае права падарожнікам пад кіраўніцтвам падрыхтаваных інструктараў і супрацоўнікаў фірмы ў экстраных выпадках плаўна ўваходзіць у гістарычны ход падзей, прыстасаваўшыся да ўмоў гістарычнага часу.

– Гэта значыць, – загаварыў нарэшце Карнееў, – вы, не выкарыстоўваючы сучасных дасягненняў навукі і тэхнікі, можаце на свой густ карэкціраваць гістарычны працэс?

– Так, – пацвердзіў Айк, – можам. Тым больш, калі гэта ідзе на карысць грамадству. Неўзабаве п’яны Глеб Усеваладавіч тоне ў рацэ, і месца князя становіцца вольным. І тут у Гародні з’яўляецца яго брат Мсціслаў Усеваладавіч, пра якога да гэтага часу ніхто не чуў. У малодшага сына князя Усеваладкі пры сабе грамата, якая пацвярджае яго княжацкі род і абгрунтаванасць прэтэнзій на княскае крэсла. Дружына прысягае новаму гарадзенскаму князю.

– І, канечне, гэта вы прыклалі руку да з’яўлення граматы? – з’едліва запытала Іра Сазонава. – А князь Мсціслаў – ваш інструктар?

– Вы ўсё правільна зразумелі, – пагадзіўся Айк. – Грамату падрабіць з нашымі тэхналогіямі не ўяўляе вялікай праблемы, а наш інструктар Карх – і сапраўды добра падрыхтаваны спецыяліст. Да таго, уся група да гэтага амаль год праслужыла пры двары князя Глеба і добра вывучыла іх звычкі і правілы.

– Як гэта? – не зразумеў я.

– Мы дапускалі адразу ж па адключэнні парталаў, што працэс запуску можа зацягнуцца. Таму і распрацавалі план. Загрыміраваўшы ўсіх членаў групы пад мясцовае насельніцтва, размеркавалі ролі: паколькі жанчыны ў гэтым грамадстве стаяць на найніжэйшым сацыяльным узроўні, вырашылі іх прыкрыць. Адну з іх, Бэт, знешне невысокую і хударлявую, выдалі за падлетка і прыстроілі да мясцовага вайдзілы, каб нам атрымліваць больш інфармацыі ад мясцовых сялян. Амаль усе яны паганцы. Карх выдатна валодае халоднай зброяй, і таму адразу ж быў прыняты ў дружыну, а нашу прыгажуню Зелу, каб ніхто не скраў і не выкарыстаў, абвясцілі жонкай Карха. Мужчыну па імені Торг апранулі манахам і ўладкавалі да князя пісарам. Адукаваных людзей на княскім падвор’і амаль няма. Ну, а я застаўся тут, у тунэлі, паколькі трэба кантраляваць прыборы і назіраць за парталам. Паралельна наладзіў сувязі з мясцовым вайдзілам, паказаўшы яму пару фокусаў і назваўшы сябе магутным чарадзеем. У што ён хутка і ахвотна паверыў. А затым прадставіўся святару Барыса-Глебскай царквы святым пустэльнікам і сатварыў нават німб на галавой (прыйшлося падключыць галаграму). І той таксама паверыў. Таму я двойчы святы, мяне паважаюць, баяцца і не турбуюць.

– Ну, а як княскі ваяр Карх ператварыўся ў князя Мсціслава? – пацікавілася Ірына.

– Разам з Глебам патануў у рацэ і ваяр Карх.

Мы з Ірынай пераглянуліся.

– Дык, можа, гэта Карх і паспрыяў смерці Глеба? – з абурэннем запытала Сазонава.

Айк глянуў на яе як на малое неразумнае дзіця і ўздыхнуў:

– Я ж казаў, што Глеб моцна піў, і Карх дыягнаставаў у яго цыроз печані. Жыць заставалася князю ад сілы месяц-два. Моцныя болі амаль не пакідалі яго. Але калі б князь проста памёр у ложку, пачаліся б размовы, што нехта атруціў Глеба. А па звестках і Бэты, і Торга, і самога Карха ваявода Барыс падбухторваў некаторых ваяроў абраць яго новым князем. Магла пачацца міжусобная вайна. А так Глеб патануў, з кім не бывае, пакуль аплаквалі і Барыс спакойна чухаўся, піруючы з хаўруснікамі, з’явіўся Мсціслаў, памяняў ваяводу, адарыў грашыма дружыну, і ўсе засталіся задаволенымі. Ну, апроч Барыса, зразумела. Яго пасадзілі спачатку ў яму, а потым далі магчымасць патаемна збегчы да балтаў.

– Слухайце, – вымавіў я, – у мяне галава кругам ад усёй гэтай інфармацыі. Як быццам байка якая. Айк, нам жа трэба вяртацца, бо праз тры дні кар’ер узарвуць разам з парталам, і нам ужо ніколі не вярнуцца дамоў.

– Даруй, Іван, але я не разумею, як можна ўзарваць нешта нематэрыяль­нае? Партал – гэта тунэль у часе і прасторы, – сказаў Айк.

– Час і прастору ўзарваць нельга, – пагадзіўся я. – Але можна ўзарваць кар’ер, які засыпле ваш партал, і як мы адтуль выйдзем?

Айк моўчкі ўзяў жменьку пяску з падлогі, роўненька рассыпаў на сталь­ніцы, падняў нейкую палачку і пачаў маляваць, расказваючы:

– Вось так выглядаў ваш партал. Тунэль – гэта галаграфічны праход, зроблены шляхам сціскання элементаў прасторы. Для прыгажосці мы нанеслі малюнкі пліт, роспісу, знакаў, але гэта ўсё можна змяніць на любую форму і змест. Дапусцім, вашы знаёмыя ўзрываюць кар’ер. Партал запраграмаваны такім чынам, што пры выбухах, землятрусах і іншых здарэннях ціск так званага тунэля кампенсуе знешні ціск матэрыялаў. Пясок асыплецца, і складзецца ўражанне, што партала няма. Але як толькі ўсё супакоіцца, уваход у партал будзе закрыты тонкай сценкай спрасаванага пяску, як, зрэшты, было і тым разам, калі вы знайшлі ўваход. Таму парталу нішто не пагражае. Іншая справа, ці прапусціць ён вас. Мне таксама цікава на гэта паглядзець, бо зараз ён анамальна спрацаваў, прапусціўшы вас сюды. Дык можа, паступова пачынаюць уключацца і астатнія парталы? Раніцай сходзім на чацвёрты паглядзець. А там будзем бачыць.

У гэты момант пачуўся скрыгат, і ў тунэль увайшоў высокага росту ваяр вельмі грознага выгляду. Ён кінуў каля ўвахода шлем і шчыт, але меч пагрозліва сціскаў у руцэ.

– А вось і наш князь Мсціслаў Усеваладавіч – прадставіў незнаёмца Айк.

– Хто гэта? – насцярожана запытаў князь.

– Людзі з 20-га стагоддзя, – адрэкамендаваў Айк.

І ў той жа момант твар Мсціслава расплыўся ад шчасця. Ён кінуў меч, падбег да нас і пачаў кожнага абдымаць, прыгаворваючы:

– Ну нарэшце! Партал запрацаваў!

– Супакойся, – перапыніў яго Айк. – Яшчэ нічога невядома. Магчыма, толькі адзін з іх, самы новы і дасканалы, працуе. Зноў жа, не ведаем, ці задзейнічаны абодва бакі. Усё трэба даследаваць. Дарэчы, а ты што тут робіш?

Мсціслаў, ужо крыху супакоіўшыся, прысеў у вольнае крэсла, наліў сабе шклянку міры і залпам кульнуў.

– Прыйшлі разведчыкі. На нас ідзе войска князя Рурыка Расціслававіча. І немалое, заўважу вам. Аб’явіў па горадзе трывогу. Умацоўваем сцены, варым смалу, рыхтуем катапульты. Але, баюся, сілаў супрацьстаяць не хопіць. Што будзем рабіць, Айк?

Айк на хвіліну задумаўся. Потым падняўся і пакрочыў да вялізнай шафы, што стаяла каля сцяны. Крыху пакорпаўся і выцягнуў аб’ёмістую скрыню.

– Што гэта? – пацікавіўся князь.

– Калі першы раз сюды ішлі, дык не ведалі, каго сустрэнем. А раптам тут шмат драпежных звяроў? Таму і ўзялі петарды. Забіць – нікога не заб’юць, але напалохаць могуць. Вось іх мы і размесцім па схіле. А вось гэта я прыхапіў па ўласнай ініцыятыве.

І ён дастаў невялічкую бліскучую скрыначку.

– Плактыд! – гучна абвясціў.

– Плактыд? – здзіўлена перапытаў Мсціслаў. – Яго ж забаронена ўжываць?

– А што такое плактыд? – сціпла пацікавіўся я.

– Гэта жэлепадобнае рэчыва, якое пры невялікім удары ўзрываецца.

– Ага, як пластыд! – здагадаўся я. – І што будзем з ім рабіць?

– Трэба намазаць стрэлы – і эфект пераўзыдзе ўсе чаканні! – запэўніў Айк.

Мсціслаў задаволена хмыкнуў.

– Вынесі мне на вуліцу, я каго прышлю па гэта багацце.

– Не, – запярэчыў Айк, – без мяне вы не справіцеся. Па-першае, твае варвары ўзарвуць сябе і прыпасы яшчэ па дарозе ў замак. Па-другое, я лепш за ўсіх умею гэтым карыстацца. Ды і адных вас як кінеш? Яшчэ парэжаце адзін аднаго. А так буду за вамі прыглядаць.

– І мяне з самой прыхапіце, – папрасіў я.

– Не, – сказаў Мсціслаў. – Вы пачакаеце тут, у тунэлі. Там і забіць могуць.

– І параніць, – дадаў я.

– І параніць, – пагадзіўся князь.

– Вось, а я добры ўрач, маю пры сабе аптэчку і таму абавязкова спатрэблюся.

Мсціслаў і Айк перазірнуліся. Князь паціснуў плячыма:

– Ну добра тады, ідзі.

– А я аднаго камандзіра не кіну, – раптам заявіў Карнееў. – Іду з вамі.

– А я, – пачала было гаварыць Сазонава, але Мсціслаў рухам рукі спыніў яе.

– А ты будзеш назіраць за парталам. Раптам з’явіцца інфармацыя, а нас нікога няма. Што, яшчэ чатыры гады чакаць? Таму сядзі тут, і калі хтосьці з’явіцца, усё яму і раскажаш.

Іра разгублена паглядзела на мяне.

– Так, Іра, – пацвердзіў я, – гэта разумна. Заставайся.

Айк даў нам з Карнеевым нейкія лахманы, пераапрануўся сам, і мы рушылі за князем. Па вузкай сцяжынцы ўзняліся на самы верх да крапасных сцен.

– Хто ідзе? – аклікнуў вартавы.

– Князь Мсціслаў! – адказаў Карх.

Са сцяны выпаўзла доўгая драбіна, па якой неўзабаве мы пачалі караскацца наверх.

– Гэта хто, княжа? – запытаўся барадаты ваяр у багатых строях, калі мы апынуліся на двары замка.

– Што, не пазнаеш, Святагор? Гэта магутны Айк, волхв і чараўнік. Ён нам сёння дапаможа. А гэта яго памагатыя Кій і Ізяслаў. Ну як, ваявода, дружына гатова да сечы?

– Так, княжа, – пацвердзіў барадач. – Ніхто жывата свайго не пашкадуе!

Мы прайшлі праз двор у невялікую драўляную пабудову, якая аддалена нагадвала царкву. Унутры віселі абразы, гарэлі свечкі. Князь першым сеў на лаву і паказаў рукою астатнім, каб сядалі і яны.

– Што ж, сябры мае, – загаварыў Мсціслаў, – давайце думу думаць, як сустрэнем ворага. І няхай Бог дасць нам розуму ў нашым доме.

– Дазволь, княжа, слова сказаць? – Святагор падняўся з лавы і пільна ўсіх агледзеў. – Я так мяркую, што нам трэба вывесці на сцены ўсіх мужыкоў, якіх толькі знойдзем, і няхай яны кідаюць у ворага камяні, льюць смалу і кіпень, пакуль тыя будуць лезці па схіле. А дружына да пары схаваецца за мурамі. І толькі ў апошні момант з’явіцца на сценах, пачаўшы сечу. Гэта дазволіць нанесці страты ворагу і захаваць некранутымі сваіх ваяроў.

– Але ж мужыкі без кальчуг, лат, іх умомант паб’юць стрэламі, дзідамі, снарадамі з катапультаў, – запярэчыў Мсціслаў.

– Мужыкоў мы знойдзем новых, прыгонім з іншых месцаў, – усміхнуўся ваявода. – А вось дружыну набраць справа куды больш складаная. Таму трэба выбіраць, княжа: ці мужыкі, ці ваяры.

– А можна мне? – я падняў руку ўгару.

– Кажы, чалавеча, – дазволіў князь.

– Я так разумею, што войска Рурыка значна большае за наша? –
і зірнуў на ваяводу. Той, усеўшыся на лаву, няспешна кіўнуў галавою.

– Значыць, – працягваў я, – патрэбна вайсковая хітрасць. Мы дзелім дружыну на тры часткі. Першая разам з мужыкамі адбівае наступ ворагаў на крапасных сценах. Другую мы хаваем у лесе за Барыса-Глебскай царквой, а трэцюю – з супрацьлеглага ад дзядзінца месца, у ляску на горцы. І як толькі ворагі захраснуць на штурме, наша дружына справа і злева разам па камандзе ўдараць у тыл ворагу. Ну як?

Ваявода, абураны да чырвані на твары, ускочыў з лавы.

– Ты што, волхв, звар’яцеў? З адной і так невялікай дружыны зрабіць тры карузлікавыя горбачкі? Ды нас пераб’юць умомант. Скажы, княжа!

Князь у задуменнасці прайшоўся туды-сюды па царкве, паглядзеў на ваяводу, перавёў позірк на мяне.

– А што, – яго твар нават прасвятлеў, – у гэтым нешта ёсць. Саступаем у колькасці, дык возьмем хітрасцю. Я згодны з Кіем. Як сцямнее, збірай, Святагор, дружыну на плошчы, ды паклапаціся, каб нікога чужога не было: будзем дзяліць войска. На сценах застануся я сам, правае крыло павядзе ваявода, а левае я даручаю табе, Кій. Управішся?

– Так! – упэўнена адказаў я, тут жа адчуўшы, як халодныя струменьчыкі поту пабеглі па спіне. – А які сігнал дасі, княжа, да атакі?

Тут ужо выступіў Айк:

– Як убачыце ў небе рознакаляровы хвост фенікса, ведайце, што трэба выступаць.

Усе ўперыліся вачамі ў Айка.

– Я наваражу вам фенікса, – супакоіў ён прысутных

Неўзабаве звечарэла. Разведчыкі данеслі, што Рурык разбіў лагер не­далёка ад горада, воіны робяць лесвіцы, чапляюць крукі на вяроўкі, плятуць ахоўныя шчыты з лазы. Раніцай абвешчаны штурм Гародні.

З усімі перасцярогамі мы падзялілі ваяроў на тры невялікія атрады, пажадалі адзін аднаму поспехаў, і я павёў сваю дружыну пад сцены Барыса-Глебскай царквы. Маё войска з цікавасцю пазірала на новага камандзіра, якога князь шчодра надзяліў кальчугай, шаломам, мячом ды шчытом. З непрывычкі я ледзьве цягнуў ногі пад такім цяжарам. Падняўшыся на гару, я зразумеў, што ў такой амуніцыі больш не зраблю і кроку. Таму без шкадавання скінуў усё гэтае жалеза, пакінуўшы на сабе кальчужку, шлем ды кароткі меч з дзідай. Вядома, цяпер мяне лягчэй дастаць і стралой, і прашчай, але я, прынамсі, атрымаў свабоду ў рухах.

Я рассадзіў войска на невялічкай палянцы, выставіўшы дазоры, і строга ўсім забараніў распальваць агонь. І тут жа пачаў распавядаць пра нашу тактыку бою, успомніўшы кніжкі па гісторыі Старажытнага Рыма.

– Па сігнале спускаемся двума ланцужкамі з гары і строімся квадратам па 10 чалавек у кожным радзе. Прыкрываемся шчытамі. А ў сярэдзіне паставім лучнікаў. І такім шчыльным квадратам крочым на ворага. Па маёй камандзе: «Селі!» – усе прысядаюць, а лучнікі страляюць у ворага. Камандую: «Падняцца!» – і зноў сталі шчыльным квадратам. Крайнія прыкрываюць шчытамі бакі, сярэднія прыкрываюць верх. Так нас не кране ні адна страла. А калі каго дастане – не звяртаць увагі, самкнуцца і крочыць далей.

– А як мы квадратам падымемся на крапасны вал? – запытаўся адзін з ваяроў, і ўсе згодна загулі.

– А мы і падымацца не будзем. Ворагі, убачыўшы нас і адчуўшы стрэлы лучнікаў, самі спусцяцца ўніз.

– А калі не спусцяцца? – не заспакойваўся ўсё той жа ваяр.

– Яшчэ лепей, – усміхнуўся я. – Нашы лучнікі спакойна іх усіх перастраляюць. Але я ўпэўнены, што спусцяцца. А зараз мы павінны патрэніравацца станавіцца квадратам, каб кожны ведаў свае месца.

Палову ночы я патраціў, пакуль больш-менш навучыў іх трымацца строю. І толькі тады дазволіў пару гадзін паспаць. Ну, а мне не спалася. Усё навокал здавалася нейкім нерэальным, казачна-выдуманым. Але, магчыма, і з гэтае прычыны я не адчуваў ніякага страху, быццам бы ўсё адбывалася не са мной ці ў нейкім сне. І толькі калі засвяцілі першыя промні сонца, нешта незразумелае пачало сціскаць сэрца. Я пайшоў падымаць сваю армію.

Гадзіны праз тры напружанага чакання мы пачулі з боку горада крыкі, бразгаценне металу, а затым рэзкія выбухі. «Айк заняўся петардамі!» – падумалася мне, і тут над галавой пачуўся аглушальны трэск. Некаторыя з маіх байцоў ажно прыселі ад нечаканасці. Усе задралі галовы ў неба.
І праз хвіліну яно загарэлася прыгожымі рознакаляровымі палосамі.

– Фенікс! – усхвалявана крыкнуў я. – Усе за мной!

І мы, як я і вучыў, двума струменьчыкамі пацяклі ўніз па гары. Уперадзе поўным ходам ішоў бой. Ворагі дапаўзалі да самых крапасных сцен, тут і там закідваючы на яе крукі з прывязанымі вяровачнымі лесвіцамі.

– Квадрат! – скамандаваў я і з прыемным здзіўленнем убачыў, што ён атрымаўся амаль бездакорным. – Нага ад шчыта! Пайшлі! Крок, крок, крок!

Пад мой імправізаваны рытм дружына рушыла да месца бою. Наблізіўшыся метраў за семдзесят да ворага, я скамандаваў:

– Селі!

Лучнікі досыць трапна стрэлілі, і добры дзясятак захопнікаў пакаціўся з гары.

– Падняцца!

Толькі тут нас і заўважылі. Нехта ў чырвоным плашчы гучна крыкнуў, і частка варожых ваяроў кінулася з гары на нас.

– Селі!

І зноў паляцелі смяротныя стрэлы ў непрыяцеля.

Тыя, што не пацярпелі ад стрэл, ужо амаль ушчыльную дабеглі да нас.

– Дзіды! – скамандаваў я. Лучнікі, якія ўжо замянілі лукі на новую зброю, рэзка выставілі між шчытоў дзіды. І зноў пачуліся смяротныя крыкі.

– Атака! – аддаў я апошнюю каманду, і тут пачалася сапраўдная сеча на мячах. Паколькі перада мной утварылася сцяна з ваяроў, мне досыць складана было дацягнуцца да ворагаў. Але раптам наперадзе ўпаў адзін з байцоў, і прама на мяне з перакошаным ад злосці тварам кінуўся нейкі мацак. Я чыста інстынктыўна тыкнуў яго дзідай у ступню. Ён аж узвыў ад болю. Я выхапіў з ножнаў меч і секануў яго па твары. Мацак абмяк і рухнуў на зямлю. У гэты самы момант я адчуў, як мая галава сплюшчылася ад удару, святло ў вачах патухла, і я праваліўся ў выратавальнае бяспамяцтва.

Страшэнна балела галава. Неверагодным намаганнем сілаў я расплюшчыў вочы і ўбачыў, што ляжу на шырокім ложку, а нада мной зіхаціць прыгожа распісаная святымі лікамі столь. Я здолеў крыху павярнуць галаву ўправа, і мой позірк сутыкнуўся з позіркам дзяўчыны неверагоднай прыгажосці, якая з ласкавай усмешкай глядзела на мяне.

– Апрытомнеў? – пяшчотным голасам запытала дзяўчына.

– Здаецца, так, – паспрабаваў я ўсміхнуцца ў адказ, але гэта не вельмі ўдала атрымалася.

– Вось і добра. А мы так баяліся за цябе. Такі быў моцны ўдар, што шлем на тваёй галаве раскалоўся.

Я крышачку прыўзняўся на ложку і нецярпліва запытаў:

– Дык мы перамаглі Рурыка?

– Так, – пацвердзіла дзяўчына, – разбілі ўшчэнт. Твой план спрацаваў на выдатна.

– А адкуль ты ведаеш пра мой план? – шчыра здзівіўся я. – І ўвогуле, хто ты?

– Я Ізяслава, дачка ваяводы. Ён мне ўсё і расказаў: і як твой план яго спачатку абурыў, і як мужна ты змагаўся. А калі цябе паранілі, княжа загадаў прынесці цябе ў яго церам ды прыставіў мяне лячыць.

– А ты знахарка?

– Так, – сціпла апусціла вочы Ізяслава. – Яшчэ маленькай мяне розным травам, замовам навучыла мая бабуля. Вось і дапамагаю людзям.

Тут зарыпелі дзверы, і ў палаты ўвайшлі Мсціслаў, Святагор і Карнееў.

– Ну, як наш ваяр? – гучна запытаў князь.

Ізяслава паднялася і няспешна пакланілася Мсціславу:

– Апрытомнеў, княжа. Дапамаглі мае зёлкі. Будзе жыць.

– Вось і малайчына, дзеўка, – узрадаваўся князь і падышоў да ложка. Ваявода тут жа падсунуў яму крэсла. Князь сеў, паглядзеў на мяне і нечакана зарагатаў:

– А я думаў, што ў плечы ўвагналі тваю разумную галаву. Гэткі ўдар вытрымаў! Малайца!

Я пачакаў, пакуль ён, а за ім і ўсе прысутныя адсмяюцца, і запытаў:

– Як бітва скончылася, княжа?

Мсціслаў адразу ж пасур’ёзнеў.

– Шмат людзей паклалі, Кій. Але каб не твой разумны план, усе б засталіся на полі. Калі на твой атрад кінулася палова войска Рурыка, нам на сценах адразу ж лягчэй уздыхнулася. Падцягнулі яшчэ камянёў, кіпеню і ўзмацнілі агонь. А тут у спіны ўдарыў ворагам ваявода. Рурыкавічы ледзьве не звар’яцелі, калі ўбачылі, што б’юць з трох бакоў. Частка кінулася наўцёкі, але асабістая ахова Рурыка змагалася да апошняга, пакуль уся не палегла на полі. Багата і нашых пабілі, але горад мы адстаялі. Цяпер надоўга будуць памятаць гарадзенскіх ваяроў.

Мсцілаў падняўся.

– Дзякуй табе, Кій, за дапамогу!

З нагоды перамогі над войскам Рурыка князь зладзіў увечары вялікі пір. Дружына, Айк, мы з Карнеевым, ну і, зразумела, сам князь размясціліся за сталом у княскім палацы. Простаму люду выкацілі на двор бочкі з медавухай, засмажылі быка, паклікалі скамарохаў. І пачалося вяселле. Жанчыны пасядзелі за сталом з гадзіну, а калі госці ўжо добра падпілі, ціхенька пакінулі палаты. І тут жа непрыкметна іх месцы занялі вылягжанкі, вясёлыя, ярка размаляваныя, імгненна запоўнілі палац песнямі, смехам, дзявочым віскам. Я выйшаў на двор крыху падыхаць, бо ўжо добра-такі ачмурэў ад выпітага віна. Ды і галава яшчэ пабольвала пасля ўдару. Падняўся на крапасную сцяну, адкуль адкрываўся цудоўны від на Нёман і навакольныя лясы. Было ціха, час ад часу толькі чулася пераклічка вартавых на вежах. Раптам нехта паклаў мне руку на плячо. Я рэзка павярнуўся. Перада мной стаяла і ўсміхалася Ізяслава.

– А ты, – пачаў было гаварыць я, але дзяўчына прыпала сваімі вуснамі да маіх, і я імгненна забыўся, пра што хацеў запытацца. А яшчэ праз хвіліну яна ўжо вяла мяне за руку, як малога, у невядомым мне накірунку. І толькі я адкрываў рот, каб запытацца, Ізяслава прыкладала палец да вуснаў, паказваючы, каб маўчаў. Неўзабаве мы апынуліся ў лесе. А яшчэ крокаў праз сто выйшлі на бераг невялічкага возера, каля якога ўзвышаўся вялізны драўляны стод. Ізяслава павярнулася да мяне і адным рухам сцягнула з плеч маю кашулю. Затым скінула сваю і засталася зусім галюткая. Пры свеце месяца яна была падобнай да русалкі. Зноў узяла мяне за руку і павяла ў возера. Ступіўшы ў ваду, Ізяслава крыкнула: «Даганяй! – і хуценька паплыла. Я кінуўся за ёй. Мы плавалі, пырскаліся, дурэлі, як малыя…

Не ведаю, колькі прайшло часу, але ранішнія крыкі пеўняў у горадзе вярнулі нас да свядомасці. Ізяслава паклала галаву на мае грудзі і ціхенька запыталася:

– Ты хутка пакінеш нас?

– У сэнсе пакінеш? – не зразумеў я.

– Пойдзеш у свой свет, – патлумачыла дзяўчына. Але я ўсё роўна нічога не зразумеў.

– У які гэта свой?

Ізяслава паднялася на ногі, працягнула мне руку. Я падняўся, але руку яе не выпусціў.

– Я ведаю. Кій, што ты тут не застанешся. Ты іншы. І Айк іншы, чым мы. І хутка вы ўсе сыйдзеце. У цябе жонка ёсць? – нечакана запытала дзяўчына. Я ажно разгубіўся.

– Так, ёсць.

– А я ведала, – ледзь чутна прашаптала Ізяслава. – Але я павінна была пакінуць цябе ў сваім сэрцы. І даць кавалачак памяці табе ў дарогу. Не кажы нічога жонцы, бо гэта быў толькі сон. Бывай, мілы.

Дзяўчына вырвала руку з маёй і хутка пабегла да дзядзінца. Я сеў зноў на траву і прыплюшчыў вочы. А можа, і праўда ўсё гэта прыснілася?

Айк чакаў нас каля чацвёртага партала. Мы ўвайшлі ў тунэль і ўбачылі Дымава, які бесклапотна спаў каля вогнішча. Айк адразу ж падышоў да такой жа тумбы, што і ў ягоным тунэлі. Крыху пакорпаўся там.

– Хлопцы, партал працуе.

– Дык мы можам ісці дадому? – нясмела запыталася Ірына.

– Так, толькі трэба актывізаваць партал.

– А як мы сюды трапілі без актывацыі? – падазрона запытаўся я.

Айк паглядзеў на мяне як на малое неразумнае дзіця і суцяшальна ўсміхнуўся.

– Разумееш, Іван, калі партал працуе, дык без дазволу аператара ты праз партал не пяройдзеш: ён будзе, як сцяна, цвёрды. А вось калі партал адключаны ці дае збой, ён можа набываць розныя якасці: быць у выглядзе полымя, вады, рознакаляровага дывана і шмат іншых варыяцый. Такая ж непрадказальнасць з падарожнікамі: партал можа знішчаць жывыя арганізмы, а прадметы прапускаць. І наадварот. А можа ўвогуле замарозіць смельчака ў самай сярэдзіне. Калісьці такое было на першым партале. Вы прайшлі таму, што партал не працаваў, і вам проста пашчасціла, што біяматэрыю ён прапускаў. А вось падыдзі і пакратай «вадаспад» зараз.

Я павольна падышоў да вадаспада і працягнуў руку. Яна і сапраўды ўпёрлася нібы ў камень.

– І што, Айк, мы больш сюды ніколі не трапім? – запытаў я.

– Без дазволу аператара ніколі.

– А калі мы створым такую ж машыну часу?

Айк сумна пакачаў галавою.

– Іван, вы створыце абавязкова такую машыну часу, але не пры табе, і яе аператарам буду я. Бо тая машына – гэта і ёсць вось гэтая машына. Тэорыя часу і прасторы.

– Халера, – вылаяўся я, – мазгі хутка паплывуць тут ад вашых тэорый. Ты вось што скажы: зараз, калі партал запрацаваў, мы можам адсюль вынесці якія-небудзь сувеніры на памяць? А то ж нам ніхто не паверыць на слова.

Айк на хвіліну задумаўся.

– Можна ўзяць тое, што належыла забітым. Гэта не парушыць часовы баланс. І паспяшайце: нам трэба актывізаваць іншыя парталы. У вас паўгадзіны.

Мы выскачылі з тунэля.

– Вы што возьмеце? – на бягу запытала Ірына.

– Шчыт, меч, кальчугу. У чым біўся. Хай будзе на памяць…

Мы сустрэліся зноў у тунэлі роўна праз трыццаць хвілін. Я быў пры поўнай баявой амуніцыі. Карнееў прыцягнуў цэлы мех збанкоў, місак, посцілак. Сазонава нейкім чынам злапала ці, можа, выменяла на што, некалькі жывых рыб, маленькае кураня, пару матылькоў.

– Будзем вывучаць і параўноўваць, – адказала яна на мой здзіўлены позірк.

Дымаў, як і належыць геолагу, прынёс пробы вады, глебы, нейкія камяні, кавалкі дрэў.

– Ну што, панове, – падышоў да нас Айк, – час развітвацца.

– Перадай ад нас прывітанне князю, – папрасіў я.

– Добра, – пагадзіўся Айк, – перадам. Вось, – працягнуў мне нейкі кавалак пергаменту, – напішы свой адрас. Не абяцаю, але калі завітаем у ваш час, абавязкова знайду.

Я вугельчыкам напісаў хатні адрас і тэлефон, зусім не ўпэўнены ў рэальнасці яго слоў. Мы абняліся па чарзе з нашым новым сябрам і пакрочылі да вадаспада. На самым краі ляжалі нашы вадалазныя касцюмы, але рук вольных, каб іх забраць, не было.

– Скажам, што татары пасеклі, – прапанаваў я.

Усе пагадзіліся. Мы прайшлі туманную сцяну і адразу ж убачылі буданчык, дзе нас частаваў прысмакамі генерал Копач. Уваход ахоўваў аўтаматчык. Убачыўшы нас, ён нешта крыкнуў, і тут жа з нсмёта выскачылі Станіслаў Пятровіч разам з Мітрошыным. Генерал ірвануў было на сустрэчу да нас, але палкоўнік моцна схапіў яго за рукаў.

– Таварыш генерал, а як жа радыяцыя? – ледзь не са слязьмі ў голасе запытаў ён.

Копач разгублена азірнуўся. А насустрач нам ужо беглі тры асобы ў супрацьрадыяцыйных касцюмах. Неўзабаве нас праверылі рознымі прыборамі, затым па чарзе памылі ў падрыхтаванай загадзя душавой, чымсьці папырскалі, далі новае адзенне і толькі тады правялі да генерала.

Станіслаў Пятровіч сядзеў перад накрытым сталом, дзе зноў былі і ікра, і фінскі сервелат, і армянскі каньяк, і яшчэ багата якіх прысмакаў. Ён прапанаваў нам сесці, разліў каньяк па кілішках і падняўся з крэсла.

– За вяртанне! – вымавіў ён і кульнуў сваю чарку.

Мы падтрымалі яго.

– А зараз добра прыкусіце, і Іван раскажа пра ваша падарожжа. Астатнія потым дапоўняць, – тым жа загадным тонам сказаў Копач. Хвілінаў дзесяць вісела цішыня. Мы яшчэ двойчы выпілі, падсілкаваліся і ў вялікім задавальненні адкінуліся ў крэслах. Генерал не прыспешваў.
Я пачаў расказваць, час ад часу паварочваючыся да калег, каб праяснілі той ці іншы момант.

Дзесьці праз паўгадзіны мой аповед скончыўся, і зноў над сталом за­панавала цішыня.

– А гэта трафеі? – паказаў вачыма генерал на рэчы, што мы прынеслі з сабой.

– Так, – пацвердзіў я. – Аўтэнтычныя.

– Там яшчэ і пробы паветра, вады, глебы, – дапоўніла Сазонава.

– Малайцы, – задуменна вымавіў Копач. Затым падняўся, прайшоў некалькі кругоў вакол стала і, спыніўшыся, уважліва агледзеў нас.

– Значыць, так. Што вярнуліся жывыя і здаровыя, яшчэ раз малайцы. Зараз вас адвязуць на нашу базу. Гэта добры санаторый пад Ваўкавыскам. Адпачнеце два дні, і падрабязна кожны напіша справаздачу з вашай камандзіроўкі. А там зноў сустрэнемся і падвядзем вынікі.

– А ці можна патэлефанаваць дадому? – нясмела запытаў Дымаў.

– Не, – адрэзаў Копач. – Пакуль ніякіх кантактаў.

Пад вартай аўтаматчыкаў мы селі ў аўтобусік “РАФ” з цёмнымі шыбамі і паехалі ў санаторый. Здавалася, можна ўжо і расслабіцца, але нешта невядомае не-не ды і сціскала мне сэрца. Зрэшты, потым разбярэмся.

Санаторый аказаўся закрытага тыпу, і апроч нас там была толькі абслуга. Прычым надзіва маўклівая. Толькі кароткія фразы па справе, у астатніх выпадках або так, або не. Нас добра кармілі, правялі праз шэраг прыемных аздараўленчых працэдур, забаўлялі замежнымі фільмамі, рыбалкай, велапрагулкамі. Так і праляцелі двое сутак. А на трэція на тэрыторыю санаторыя ўехалі тры «Волгі» і адна «Чайка». Зразумела, усе чорнага колеру. Да нас у сталоўку прыбег сам дырэктар санаторыя і збялелымі вуснамі прамармытаў:

– Хуценька ў сталоўку. Сам Андропаў прыехаў! Вас выклікаюць…

Юрый Уладзіміравіч Андропаў – усемагутны гаспадар Камітэта дзяржаўнай бяспекі СССР. Такога не чакаў ніхто. Але чаму ў сталоўку?

Калі мы ўвайшлі ў памяшканне, усё стала зразумелым: пасярэдзіне стаяў стол, на ім сапраўдны самавар, прычым не электрычны, а на дровах, вакол яго месціліся нейкія сподачкі з рознымі варэннямі, печывам і, як я зразумеў, фірмовымі крамлёўскімі сушкамі, да якіх Андропаў (як сцвярджае народная чутка) вялікі аматар. Па краях стала ўзвышаліся шэсць кубачкаў на сподачках. Андропаў стаяў каля стала і сціпла нам усміхаўся. За яго спінай бачылася постаць генерала Копача, твар якога нагадваў манумент з каменю.

– Ну, а вось і нашыя героі, – прыязна загаварыў Юрый Уладзіміравіч. – Станіслаў Пятровіч, прадстаўце нам гэтых мужных людзей.

Мы пачалі па чарзе падыходзіць да старшыні КДБ, ён паціскаў руку, а Копач даваў кароткія звесткі пра кожнага. Я падышоў апошнім. Генерал нешта паспеў прашаптаць начальніку на вуха, перш чым гучна абвясціў маё прозвішча. Андропаў на імгненне затрымаў маю руку ў сваёй, з цікавасцю разглядаючы мяне. Я, хоць гэта і далося мне нялёгка, не адводзіў вачэй ад яго позірку. Юрый Уладзіміравіч нарэшце адпусціў руку і гучна абвясціў:

– Прашу ўсіх да стала.

Калі мы расселіся, карціна стала амаль камічнай: за сталом сядзяць чатыры ўдзельнікі экспедыцыі, Андропаў і Копач. А вакол стала стаяць адзінаццаць чалавек аховы Андропава і дырэктар санаторыя.

Андропаў таксама хутка заўважыў такі абсурд і махнуў рукою. Да яго тут жа падбег здаровы бугай у цывільным касцюме. Андропаў нешта сказаў яму, той адразу ж паказаў прысутным на дзверы, і праз імгненне апроч нас у зале нікога не было.

– Давайце піць гарбату, – аптымістычна прапанаваў начальнік КДБ. – Мне казалі, што з сапраўднага самавара гарбата найсмачнейшая.

Ён напоўніў кожнаму кубачак, а затым пачаў рэкламаваць варэнне, сушкі. Не чалавек, а бальзам на душу…

Паступова ўсе крышачку расслабіліся, пасёрбваючы гарбату, а Юрый Уладзіміравіч тым часам расказаў нам крамольны анекдот.

– Прыносіць малады аўтар рукапіс аповесці ў рэдакцыю савецкага часопіса. Рэдактар чытае: «На двары стаяла восень. У пакоі адзінока сядзеў граф і панура курыў сваю люльку. Тут увайшла пакаёўка і запытала:

– Граф, ці не выпіць вам кофію?

– Аднак, – адказаў граф і груба авалодаў пакаёўкай…»

– Нядрэнна, – сказаў рэдактар аўтару. – І канфлікт ёсць, і тыранія пануючага класу паказана. Але канцэпцыя сацыялістычнага рэалізму патрабуе адлюстраваць у творы ролю народа, а таксама ўзняць праблему заўтрашняга дня.

– Добра, – адказаў аўтар, – я дапрацую.

Вярнуўся праз месяц і падае твор рэдактару. Рэдактар чытае: «На двары стаяла восень. У пакоі адзінока сядзеў граф і панура курыў сваю люльку. Тут увайшла пакаёўка і запытала:

– Граф, ці не выпіць вам кофію?

– Аднак, – адказаў граф і груба авалодаў пакаёўкай. На двары кавалі жалеза кавалі. Адзін з іх кінуў молат на зямлю і сказаў:

– Ды халера на яго, хлопцы! Пайшлі вып’ем. А заўтра скончым!»

І Юрый Уладзіміравіч гучна засмяяўся:

– Як вам сацрэалізм?

Мы таксама заўсміхаліся, прыкідваючы, які турэмны тэрмін атрымалі б, каб гэты анекдот зараз расказалі мы.

Андропаў раптам пасур’ёзнеў і загаварыў ужо іншым, больш канцылярскім тонам.

– А зараз да справы. Краіна і партыя дзякуюць вам, таварышы, за мужнасць і рашучасць пры выкананні дадзенага задання. Я пазнаёміўся з вашымі справаздачамі. Так, гісторыя неверагодная, але я вам веру. Пытанне ў іншым: а ці зможа вам паверыць звычайны абывацель, просты савецкі чалавек? А калі нават нехта і паверыць, ці не прывядзе гэта да непрадказальных учынкаў? Усё гэта вельмі сур’ёзна, таварышы. Таму я вас папрашу на пэўны тэрмін нікому, нават самым блізкім, нічога не расказваць пра экспедыцыю. Для ўсіх вы былі на гары Арарат, дзе знайшлі старажытнае паселішча людзей. Вось яго і вывучалі. Дамовіліся?

– Але ж гэта сенсацыя ў навуковым свеце, – падаў голас Дымаў. – Ну, як такое можна схаваць ад свету?

– А мы, шаноўны Пётр Ільіч, і не збіраемся хаваць інфармацыю ад усяго свету. Мы ж не амерыканцы якія… Проста патрэбны час на падрабязнае вывучэнне гэтага фенамену, на аналіз небяспечнасці такіх кантактаў, магчымыя плюсы і мінусы ад наладжвання адносін з тымі асобамі. А калі зараз абвясціць аб знаходках, падымецца такі вэрхал, што будзе не да вывучэння. Таму давайце крыху пачакаем. Згодны?

Усе моўчкі кіўнулі галовамі.

– Ну і добра, – павесялеў Андропаў. – А для поўнага спакою вы зараз пойдзеце з генералам у кабінет дырэктара і паставіце там свае подпісы аб нераспаўсюджванні інфармацыі. Але перад тым дазвольце павіншаваць вас усіх ад імя ЦК КПСС і асабіста Леаніда Ільіча Брэжнева з узнагароджваннем кожнага ордэнам Працоўнай Славы. Таксама Станіслаў Іванавіч перадасць вам дакументы на ВАЗ-2107.

– Кожнаму? – ачумела перапытала Ільіна.

Андропаў ажно засмяяўся.

– Так, кожнаму. Машыны ўжо чакаюць вас у магазіне «Аўтааматар» на…

– На вуліцы Белуша, – падказаў Копач.

– Вось-вось, на вуліцы Белуша. Зараз, таварышы, вы крочыце з генералам, а да таварыша Судзілоўскага ў мяне будзе яшчэ пару пытанняў.

Мае калегі падняліся з крэслаў, развіталіся і пайшлі за Копачам. Юрый Уладзіміравіч пачакаў, пакуль за імі закрыюцца дзверы, і тады прыцішана запытаў:

– Іван Іванавіч, толькі папраўдзе, што гэта за людзі, тыя прышэльцы?

– Людзі як людзі. Простыя, як мы з вамі. Можа, толькі больш разумныя.

– Добра, – пагадзіўся старшыня, – а на якой мове яны размаўлялі?

– На рускай.

– Дык гэта былі рускія, савецкія?

І тут я задумаўся. Айк, убачыўшы нас, сказаў нешта незразумелае. Мне падалося, што я недачуў. Але зараз дакладна памятаю, што не па-руску. Хутчэй на эсперанта (я, як і многія, спрабаваў вучыць эсперанта самастойна, але, зноў жа як і ўсе, хутка кінуў гэтую справу). Але як толькі я загаварыў па-руску, ён тут жа адказаў па-руску.

– Я думаю, Юрый Уладзіміравіч, што ў іх свеце ёсць агульная мова накшталт эсперанта, але ёсць ці мініяцюрныя электронныя перакладчыкі, або яны ўсе ведаюць пэўную колькасць базавых моў: скажам, англійскую, рускую, кітайскую.

Андропаў зняў акуляры, пальцамі пацёр пераноссе. Затым зноў начапіў акуляры і запытаў:

– Гэта былі капіталісты?

– Думаю, што так.

– Чаму?

– Яны сказалі, што ёсць прыватная фірма, якая і арганізоўвае падарожжы ў часе. Не савецкая ж…

– Лагічна, – пагадзіўся Андропаў. – Атрымліваецца, што краіны капіталізму не зніклі ў будучым. А сацыялістычны лагер?

– Нават і не ведаю. Нічога пра гэта не гаварылі.

– А ці не дапускаеце вы, шаноўны Іван Іванавіч, што імперыялісты, выкарыстоўваючы сваю машыну, рухаюцца па часе і непрыкметна падрываюць устоі сацыялістычнага грамадства? Гэта вам нават не джынсы з жуйкай. Скажам, прыбываюць яны заўтра да нас, пачынаюць раздаваць грошы, рэчы, карыстаючыся нашымі часовымі цяжкасцямі, і ў некаторых не вытрымліваюць галовы, і яны пачынаюць узнімаць капіталістычны лад жыцця. Асабліва моладзь…

– Мне падалося, Юрый Уладзіміравіч, што яны інтэлігентныя, культурныя людзі.

– Але гарантаваць, што інтэрвенцыі не будзе, вы, Іван Іванавіч, не можаце?

– Не, не магу.

– Вось у тым і справа, шаноўны, – Андропаў чамусьці павесялеў нават. – А калі партала не будзе, яны да нас не трапяць? Праўда?

Тут я ўспомніў словы Айка, што партал знішчыць немагчыма, але чамусьці прамаўчаў.

– Што ж, – працягваў Андропаў, ужо разважаючы сам з сабой, – капіталізм рыхтуе дыверсію, і мы павінны перасцерагчыся. І тады яны не здолеюць умяшацца. Так, гэта адзіна правільнае рашэнне.

І ён пакрочыў да выхаду, але раптам спыніўся, пэўна, успомніўшы пра мяне.

– Іван Іванавіч, дзякуй вам за супрацоўніцтва! Вас мы прадставілі да ордэна Леніна. І неўзабаве вас чакае павышэнне па службе. Бывайце.

І ён выйшаў.

Назаўтра мы сядзелі ў маім пакоі і чакалі аўтобуса. Увайшоў Копач, прывітаўся і прысеў у вольнае крэсла.

– Ну што, сябры мае, дазвольце яшчэ раз падзякаваць вам за супрацоўніцтва і нагадаць просьбу Юрыя Уладзіміравіча: поўная тайна. І каб ведалі: заўтра партал будзе ўзарваны, а кар’ер зачынены для распрацовак. Так што ніякай машыны часу не было. І яшчэ. Згодна з распараджэннем галіновых міністэрстваў Дымаў Пётр Ільіч прызначаецца прарэктарам па навуцы геолага-разведачнага інстытута ў Надыме; Сазонава Ірына Віталь­еўна – загадчыцай аддзела інстытута біялогіі Грузінскай ССР; Карнееў Мікола Архіпавіч – дэканам факультэта археалогіі Самаркандскага педагагічнага інстытута; Судзілоўскі Іван Іванавіч – намеснікам міністра аховы здароўя па лячэбнай справе Казахскай ССР. Кожнаму будзе прадстаўлена кватэра па месцы новай працы, пад’ёмныя грошы. Віншую, таварышы!

Мы моўчкі пераглянуліся. Тут і дурню зразумела, што ад нас пазбаўляюцца: раскідалі па ўсім белым свеце, прыкрыўшыся так званым службовым павышэннем. Але добра, хоць не расстралялі.

Па дарозе да аўтобуса, у суправаджэнні аховы, да мяне падышла Ірына і ціхенька шапнула:

– Яшчэ абавязкова сустрэнемся. Гэтыя дурні ж не ведаюць, што партал нельга ўзарваць.

Я моўчкі кіўнуў галавою і непрыкметна паціснуў ёй руку. Вядома, сустрэнемся!