Бабка з сакрэтам

Баянь сорак пятага года

Адбылося гэта ці не ў першы дзень пасля заканчэння вайны. Нічога, здаецца, у звыклым вясковым жыцці асабліва значнага, тым больш велічнага. Пасля паўсядзённай калгаснай працы, пасадкі ці праполкі буракоў, а мо і акучвання бульбы працаздольныя жанчыны, у большасці ўдовы, блытаючыся ўва ўдовіных чорных і доўгіх спадніцах, прыбеглі з поля, дзе іх застаў старшыня калгаса на коніку. Разматалі хусткі, прыхарошыліся – жанчыны ўсё ж. Тое-сёе сабралі на стол і прыселі вакол яго. Спачатку моўчкі, задумліва сцішаныя пад цененькім звонам кілішкаў. У перагляд між сабой узялі па першай, другой. І прарвала. На трэцяй, хаваючы адна ад адной вочы, заплакалі, спачатку больш смарката і нема. А потым уголас і раўчакамі.. Але ж недзе пасля чацвёртай заспявалі, не сказаць каб весела, але ж і не зусім сумна, надоўга і працягла, па-чмялінаму, нізка і гудліва. Пад гэты чмяліны гуд, калі яго падзямельнасці пачало пагражаць заліцца слязамі і ўтапіцца ў іх, старая з унукам і пакінулі жалобна-святочнае адпяванне. Таму што баба ўжо перажыла гэту звычку, а ўнук яшчэ не дажыў да яе.

Жылі-былі старая баба пад дзевяноста гадоў ды малы ўнук пяці гадоў у адной хаце на бугры пасярэдзіне вёскі. Але ж была разам з імі яшчэ і курачка раба, пярэсценькая. Сапраўды была, як ацалела, і Богу, пэўна, невядома. Спраўна стракатка давала ўдзень па цёплым і белым яйку з жаўтком, калі перад гэтым яе добра пакармілі. Малы, старая ды курачка – больш ніхто не жыў у той хаце. Толькі не – чаканне яшчэ жыло. Сына бабулі, апошняга, малодшага і надта рахманага для вайны, што, па няпэўных чутках, згарэў жыўцом у танку пад Сталінградам. Чаму баба не давала веры. Вайна выбіла ўсіх яе пяцярых дзяцей, але гэта ўжо не лічылася. Яна сама развіталася з імі, адным сама закрыла вочы, бачыла іх мёртвымі, пра смерць другіх пераказвалі надзейныя людзі. Вось так і напладзіла баба сірот і сіротак па навакольных вёсках. Саму ж яе цягнула да жыцця надзея, таму што дасведчыцца на свае вочы ў смерці малодшага апошняга сына не давялося, а мо і не жадалася. І яна да скону жыцця заставалася няўпэўненай у сапраўднасці, што і ён ужо нябожчык. Чакала, абзавецца хаця б з таго свету. І ўнук цалкам падзяляў гэтае яе жаданне. Не даваў веры, што можа гарэць танк, ён жа жалезны. А яшчэ меў ён сваё чаканне – бацькі, які быў жывы і знаходзіўся недзе ў Берліне, дабіваў вайну.

І ў той памятны дзень, пасля застолля, баба з унукам выгодна і карысна парабілі. Яшчэ раней, па дарозе дамоў, баба змеціла, што да свірна, які стаяў, падобна хаце, на бугры на высокіх палях, каб не дыхаць зямлёй, а прадзьмухала ветрам, вельмі ж жвава наведваюцца птушкі і сакатліва горнуцца ацалелыя ў вёсцы куры.

Баба зайшла ў хату, але не затрымалася там. Ухапіла невялічкую марлевую торбачку, што колькі ўжо гадоў без патрэбы вісела на цвіку каля дзвярэй – для сцёку ў заможны час сыроваткі з адтопленага кіслага малака. Падала тую торбачку ў рукі ўнуку, павяла за сабой. І неўзабаве ён ужо пашыўся пад свіран, пад засекі, у якіх захоўваліся для сеяння ячмень з аўсом. У тых засеках меліся шчыліны, скрозь якія не-не ды і сыпалася долу зерне. Куры з птушкамі заграблі, змяшалі яго з пяском, але дзе-нідзе засталіся і не скляваныя імі зярняты. Унук нагроб тых зярнят разам з зямлёй і курынымі катыхамі поўную торбачку.

Хата панавала, святкавала спажыўна сытны дзень. І найбольш святкавала курачка раба, хаця і старая з унукам не хібілі. Усе трое выбіралі зерне з пяску і суладна дзяўблі яго. Баба асалавела і раздобрылася.

– Слухай, унучак, – сказала яна, – а ці не змайстраваць нам сапраўднае свята? Печ усё роўна прапальваць, дык ці не зварыць нам бабку?

– Вары, баба, бабку, – дазволіў унук.

І пачалі яны разам гатаваць бабку. Больш, зразумела, улягала баба. Унук толькі дапамагаў парадамі, калі яна запальвала печ і лупіла бульбу. І потым таксама, словам і ўдзелам. Карацей кажучы, хвосцікам соваўся за бабай, блытаўся ў яе спадніцы, лез пад рукі, цікаваў і цікавіўся, што, як і да чаго, таму што вельмі хацеў бабкі. Быў ахвочы і здольны нават сам палупіць бульбу, баба навучыла. Але ж яна не даручала рабіць гэта яму. Надта ж тоўстыя атрымліваліся ў яго лушпайкі. І гэта былі ягоныя хітрыкі. Амаль за дзесяць кіламетраў ад іх вёскі жылі яшчэ шасцёра бабіных унукаў. Адна толькі пры маці, а другія – поўнымі сіротамі. Бедавалі аднолькава, і раз на тыдзень хтосьці адзін з іх прыбягаў па лушпайкі. І бліжэй да лета баба ўсё часцей і часцей лупіла бульбу сама, як вось і зараз. Хутчэй шліфавала і паліравала, а не абірала.

І ашчадна лупленая бульба ляжала ў місе задаволена роўненькая і гладзенькая, адна пад адну, як курыныя яйкі. Бабуля дастала драчку і пачала дзерці яе. Тут унук ужо не вытрываў, работа цяжкая. Мужчынская, адабраў у бабы драчку. Да ўсяго, бабуля яшчэ скрывавіла пальцы, і падзёртая ўжо бульба, што сама па сабе на паветры крыху ружовая, рабілася ружовай яшчэ больш, і нават чырвонай. Заканчваючы церці бульбу, унук, зразумела таксама закрывавіў пальцамі. Але гэта не пашкодзіла іх задуме. Баба, па ўсім, была таксама ахвочая да бабкі. Надзёртая і адстаялая ад вільгаці бульба пасля таго, як злілі ў другі посуд ваду – пад крухмал – трошкі выправілася, спалатнела і пасінела.

Бабуля пайшла ў камору ў сенцах, знайшла дзежку, выкарпала з парыжэлай ад старасці солі прыхаваны ёй цененькі шматок такога ж солева парыжэлага сала. Печ, таму што дроў у ёй было па-вясноваму ўжо зусім нічога, прагарэла да жару. Бабуля разагрэла патэльню і пачала падпражваць сала. Яно так запрашальна-смакоўна скварчэла, што ўнук не стрымаўся і прапанаваў:

– Баба, а давай мы бабку і сала з’ядзім паасобку.

Гэта, пэўна, у нейкай ступені было слушна. Бубуля на імгненне кінула завіхацца каля печы. Задумалася, перабіраючы сухімі вуснамі. Але ж есці паасобна бабку і сала не дазволіла. Не саступаючы ад печы, вынайшла, чаму:

– Хлеба ў нас мала, акрайчык толькі. А есці без хлеба проста так сала – грэх сёння. Мы ўсё ж прыгатуем бабку. Такую ўжо бабку. З сакрэтам.

– Ну, калі толькі з сакрэтам, тады добра, – пагадзіўся ўнук. – А дзе ж возьмем сакрэт?

– А вось якраз у гэтым і ёсць сакрэт, – як абрэзала, перапыніла гаворку баба.

І ўнук віўся камарыкам, сляпіцай лез старой пад рукі, пакуль яна ўпраўлялася ў печы. На століку каля вакна вышароўвала даўнавата гультаяваты, без патрэбы, шчарбаты гліняны гаршчок, спавіты з бакоў і пад гарлянку тонкім, ссінелым ужо медным дротам. Беражліва апускала ў яго надзёртую, зусім ужо сінюю бульбу і пражанае сала, што сварлівымі пырскамі не жадала туды. І яшчэ нешта, паварочваюся ад унука бокам і спінай, потайкам прарабляла. Брала з прыпечку і комінка нейкія сухія састарэлыя зёлкі, крышыла ў пальцах, сыпала іх у гаршчок, нешта сакрэтным шэптам па-змоўніцку прыгаворвала. І тройчы хрысціла яго. І плявалася пры гэтым. Праўда, не на гаршчок і не ў гаршчок – убок ад яго. Унук аж выпростваўся і на вачах падрастаў, пільнуючы кожны яе рух. І сам адчуваў, што расце, расце, набрыняе сілай ад бабінай сакрэтнасці. Са скуры лузаўся, каб выглядзець сакрэт, як ён вылеціць з яе рук і пырхне ў бабку. Толькі ўсё было дарэмна. Ці баба была надта сакрэтная і спрытная, не далася яго вачам, ці ён нешта прагледзеў. Паставіла гаршчок, пэўна, ужо з сакрэтам, у печ. Накрыла яго патэльняй. Зачыніла печ засланкай: няхай упарвае.

Унук з бабай паселі на лаву каля вакна, адначасова слухаючы печ і гледзячы на дарогу. Дарога была нецікавай ад шэрага прыскавага пяску, вераб’і, падобна, нават грэбавалі ім, зніжаліся, целяпаючы крыламі, але не садзіліся. І ім абаім надоўга цярпення і нерухомасці не хапіла. Нейкі час моўчкі сядзелі каля падвулічнага вакна, потым загаманілі. І няпроста, спрачацца пачалі, амаль біцца, даводзячы адно аднаму, упрэла ўжо бабка, ці не. Гадзіны ж са дзве стаіць.

– Перапрэе, – маркоціўся малы. – Страціць сакрэт і смак. Хата ўжо ад перастою млее.

– Вытрывае, адной так было, жывой засталася. Рана, – пярэчыла старая. – Бабка то можа і гатовая, а сакрэту яшчэ выстайка патрэбна. Яны трывушчыя і не надта варкія.

Невядома, як сакрэт, а бабка, унукава праўда, сапраўды ўжо ўпрэла. Гаршчок ажно распірала ад яе духу. Ён нават імкнуўся выказаць гукамі сваё задавальненне. Пнуўся наздраватым верхам, нешта вышэптваў, як надоечы баба над ім. Вуркацеў парай і вышэптваў ёю. Пэўна, прасіўся вонкі сакрэт. Унук, як заведзена, счакаў, пакуль старая зачарпне і з’есць першую лыжку. І толькі пасля гэтага абедзвюма рукамі аплёў уборыстую драўляную, з ліпы, лыжку, што намерылася, пэўна, ухапіць як не ўсю бабіну бабку разам. Але ён прымусіў сябе зачапіць з краёчку. І не сквапна. Раздумліва, па-даросламу, прыглядаўся і нехапліва жаваў і каўтаў. Аблізваў лыжку, зазіраў у гаршчок. Старанна здымаў з краёў яго хрусткія прыгаркі.

Прыгаркі былі смачней за саму бабку. Але ж і бабка – за вушы не адцягнеш і нос упрысядкі. Яе акурат упору паспелі выхапіць з печы, не далі ацвярдзець, збіцца комам. Была ў меру густая і вадкая, злёгку рабенькая і шэранькая, як і іх карміцелька курачка. І ўнук з бабуляй не прыкмецілі і самі, як апрасталі гаршчок да апошняга прыгарку ў донцы – і мыць не трэба.

– Усё, – сказала баба, пераварочваючы лыжку, што сведчыла аб сытнасці. – Управіліся.

– Як усё, як управіліся? – здзівіўся ўнук.

– Ты ж сам бачыш, усё. Гаршчок пусты.

– А сакрэт? Сакрэт жа яшчэ. Забыла?

– З’еў, праглынуў, унучак, сакрэт і не прыкмеціў. Што ж гэта будзе? Што будзе?

Унук насупіўся і прыціх. Толькі калі баба прыбрала са стала, спытаў:

– А што будзе, баба? Што бывае, калі з’ядаюць сакрэты?

– А я і сама не ведаю, – адразу ж адгукнулася старая, – не даводзілася мне іх самой есці, хоць і зажылася ўжо. Але, думаю, цуд будзе. Будзе цуд. Трэба чакаць цуд.

Унук порсценька споўз з лавы і выхапіўся ў двор. Уладкаваўся на прызбе, з вясны ўжо разварушанай, але не прыбранай яшчэ кастрыцы. Склаў рукі на каленях і ўтаропіўся ў далячынь, па-за вёску, лясок, за якім, пэўна, была ўжо іншая вёска, таму што з нябачных яму комінаў віўся рэдзенькі дымок. Засяродзіўся і пачаў чакаць абяцанага бабай цуду. І цуд ніколькі не затрымаўся. Адразу ж аказаў сябе. З пасівелай на сонцы кастрыцы, з-пад хаты, выпаўзла старая-старая, ржавая, мо бабінага веку і такая ж выпетраная вожычыха. А за ёй, як прыліплыя, пяцёра маленькіх яшчэ вожыкаў. Маці і яе дзеці, а мо і ўнукі, перажылі пад хатай зіму, а цяпер выйшлі на сонейка, каб пагрэцца. І грэліся, не баючыся сытага, але трохі пахмурнага хлопчыка, месца хапала. І хлопчык грэўся разам з імі, выпнуў сонцу голы і тугі жывот.

Вось такая была бабіна з унукам бабка. Бабка часоў, калі большай смакаты яшчэ і свет не ведаў. На той свет разам з бабай на сто трынаццатым годзе яе жыцця пайшоў і яе сакрэт. Калі ўнук толькі-толькі пачаў убірацца ў розум, нешта пазнаваць аб цудзе і яго сакрэтах.

Цалкам публікацыю чытайце ў папяровым нумары “Дзеяслова”.