Са слязьмі на вачах і болем у сэрцы

Згадваючы Пятра Васючэнку

Лявон Баршчэўскі

Канец лета, пачатак вечнага жыцця…

Калі асоба сыходзіць так трагічна-раптоўна, як гэта здарылася вечарам позняга лета 2019 года з дарагім Пятром Васючэнкам, пачынаеш ліхаманкава перабіраць у памяці, штó ж самае каштоўнае ты ні пры якіх акалічнасцях не маеш права забыць пра яго, чым ты можаш яшчэ падзяліцца з іншымі. І гэта аказваецца справай няпростай, бо раней жа ты ніколі не думаў, што гэта ты будзеш пісаць пра яго, а не ён пра цябе. Нарадзіўся ж ён, хоць і менш як праз год, але ўсё-такі пазней…

Чалавечая памяць наогул рэч спецыфічная, і нагадвае нейкую сцяжыну, якая робіць неверагодныя петлі-выкрунтасы, раз-пораз зусім губляецца ў высокай траве, а недзе –
і часцяком у зусім нечаканых месцах – раптам робіцца шырокім гасцінцам. Пра гэта мне падумалася, калі днямі, збіраючыся перачытаць адзін з самых яскравых шэдэўраў Пятра Васючэнкі “Крыўскі слоўнік Яна Баршчэўскага”, я разгарнуў дваццацігадовае даўніны выпуск 54 легендарнай някляеўска-разанаўскай “Крыніцы” і раптам убачыў зроблены простым алоўкам надпіс на тытульнай старонцы часопіса. Свой уласны почырк пазнаць мне было няцяжка, а тэкст я прачытаў такі: “Пятро! Можаш браць назусім, я гэта купіў у кіёску. Лявон”. У галаве прамільгнула думка: чаму я гэта напісаў, чаму Пятру мог спатрэбіцца гэты, куплены ў кіёску, нумар, калі ён, ведаю, “Крыніцу” рэгулярна выпісваў? У 1999 годзе, калі пры канцы лета гэты нумар выйшаў, мы з Пятром, здаецца, часта бачыцца не маглі: ён ужо не выкладаў у Беларускім гуманітарным ліцэі, а надпіс алоўкам сведчыць, што яму ўсё-такі быў патрэбны яшчэ адзін асобнік часопіса з “Крыўскім слоўнікам”. І чаму гэты асобнік часопіса цяпер знаходзіцца ў маёй хатняй бібліятэцы (сваю падпіску я аддаў у ліцэйскую бібліятэку) – ці ён яго ў мяне наогул з нейкай прычыны так і не ўзяў, ці ўсё-такі браў, а потым, зноў-такі невядома чаму, аддаў мне яго? Адказаць на гэтыя пытанні цяпер я, бадай што, не здолею, але затое памяць вяртае з забыцця гісторыю, якая і натхніла Пятра Васючэнку напісаць гэты самы “Крыўскі слоўнік”.

…Стаялі цёплыя дні канца лета 1994 года. Рупнасцю Навума Гальпяровіча, які тады ўжо досыць працяглы час прапрацаваў на пасадзе ўласнага карэспандэнта Белдзяржтэлерадыё ў полацкім рэгіёне і меў арганізацыйныя магчымасці, якіх не хапала іншым, была зладжана супольная аўтобусная вандроўка групы актыўных тады маладзейшых літаратараў і журналістаў, што паходзілі з Полаччыны. Гэта пазней нашы творчыя шляхі з Навумам Гальпяровічам пэўным чынам разыдуцца: ён, каб захаваць працоўнае месца (пры новым рэжыме і ў Мінску), пяройдзе ў паралельны саюз пісьменьнікаў і перастане называць маё прозвішча ў сваіх публікацыях і нават ва ўспамінах. Гэта пазней прыгожая паляшучка, якую лёс закінуў у Полацк (на працу ў рэдакцыі мясцовай газеты “Полацкі веснік”), Ірына Дарафейчук, адседзеўшы падчас пратэстаў 2006 года ганебна прызначаныя ёй суткі ў каталажцы на мінскай вуліцы Акрэсціна, будзе вымушана з’ехаць у эміграцыю, каб там завяршыць сваю дысертацыю, якая ўжо была фактычна падрыхтавана да абароны ў Мінску…

Тады ж мы былі як адна сям’я. Можна сказаць пра гэта і ў наўпроставым сэнсе: Пятро Васючэнка вырушыў у нашу вандроўку са сваёй жонкай Нінай. Гэта, дарэчы, дадало нашай паездцы цікавасці, бо Ніна, археолаг паводле асноўнай адукацыі, колькі разоў прасіла кіроўцу зрабіць прыпынак каля чарговага гістарычнага кургана, і мы ўсе выходзілі й слухалі яе надзвычай інфарматыўныя расповеды пра ўнікальныя беларускія старажытнасці. Мэтай жа нашай супольнай вандроўкі былі выбраны родныя мясціны Яна Баршчэўскага – Расоншчына, возера Нешчарда і яго ваколіцы. Гэта было невыпадкова: цікавасць да творчасці паўлегендарнага земляка тады была на самым узлёце. Рэч у тым, што і ў царскай, і ў савецкай імперыі яго імя і творчасць рознага кшталту прыдворныя спецыялісты ўсяляк імкнуліся маргіналізаваць, а то і збэсціць (спробы з гэтым змагацца з боку Ула­дзіміра Караткевіча не мелі вялікага розгаласу), а цяпер, у Беларусі, якая стала незалежнай, хоць яго “Шляхціц Завальня” быў спехам уключаны ў школьную праграму, нават настаўнікі беларускай літаратуры – дый пісьменнікі таксама! – вельмі слаба ўсведамлялі маштаб той місіі, якую ва ўмовах страшэннай царскай цэнзуры Ян Баршчэўскі выканаў дзеля таго, каб новая беларуская літаратура ўзнікла з небыцця. Але “Шляхціца Завальню” ў незадоўга перад тым выдадзеным перакладзе Міколы Хаўстовіча чыталі ўжо, бадай, усе пасажыры таго аўтобуса.

Не скарыстацца з летняй цеплыні, вядома, было б недаравальна. Купанне ў ладна зарослым Нешчардзе было справай досыць экстрэмальнай, і мы наважыліся зайсці ў яго толькі позна ўвечары, калі (не буду хаваць, спажыўшы па колькі кропляў алкаголю) рыхтаваліся да сну ў расстаўленых тут жа на беразе намётах, прадбачліва прывезеных з Полацка. Затое назаўтра кіроўца падвозіў нас да некалькіх суседніх азёр (не забывайма, што на Расоншчыне іх нямала), першаю забягала ў ваду Іра Дарафейчук, якая ўмела нырцаваць і плаваць, як дэльфін, за ёй ляцела яе сяброўка з рэдакцыі полацкай газеты (на жаль, імя ўжо і не прыпомню), а нам, больш сталым людзям, рабілася нясцерпна сорамна, і мы спрабавалі не адставаць, хоць гэта і было амаль немажліва… Свежыя, шчаслівыя, мы ехалі далей, кідаліся ў чарговае возера, выходзілі сушыцца ў прыбярэжныя хмызнякі. Ідылія крыху разбурылася, калі мы, заехаўшы ў адну з прыазёрных вёсак, – відаць, каб узяць з калодзежа пітной вады – раптам пачулі адборныя мацюкі, выкрыкнутыя з ідэальным рускім вымаўленнем. Потым даведаліся ў мясцовых жыхароў, што, аказваецца, шмат якія апусцелыя хаты ў прыазёрных вёсках выкуплены (за абсалютна смешныя грошы) прыезджымі людзьмі з Расіі, з самога Пецярбурга і наваколля. Вось жа, гэтыя людзі прыязджаюць на ўвесь цёплы сезон туды, і некаторыя – скажам так, не рафінаваныя інтэлігенты – пачынаюць пачувацца там гаспадарамі, раз-пораз паглядаючы на мясцовых людзей як на халопаў, сяды-тады й абражаючы іх. Пры гэтым часам адбываюцца вельмі непрыгожыя рэчы: прыезджыя нешта крадуць, займаюцца браканьерствам ну й, натуральна, паказваюць сваё “красамоўства”… Вось тут ад адной старой жанчыны з вёскі Пятро і пачуў вобразнае параўнанне: “як тыя асташы”. Паступова ў размовах высветлілася этымалогія гэтага слова: яшчэ ў часы дзяцінства і юнацтва Яна Баршчэўскага такую мянушку атрымалі прыезджыя рыбакі з расійскага горада Асташкава, якія паводзілі сябе падобна да цяперашніх пецярбургскіх “дачнікаў”.

Па дарозе назад у Полацк, як мне помніцца, Пятро Васючэнка занатаваў сабе сюжэт пра “асташоў” і, у перапынках паміж агульнааўтобуснымі спевамі, пачаў уголас разважаць пра свет і светапогляд Яна Баршчэўскага. Гэтыя развагі, якія мы тады пачулі з яго вуснаў, пазней ператварыліся ў тэксты, і так паўстаў той знакаміты “Крыўскі слоўнік”, які акурат і пачынаецца з артыкула “Асташы”. Ну, а ў артыкуле “Нешчарда” мне і іншым удзельнікам той вандроўкі канца лета 1994 года нескладана пазнаць, што называецца, жывыя згадкі пра яе: “НЕШЧАРДА – адно з самых вялікіх азёраў у Беларусі, дзесьці як Нарач, Дрысвяты, Асвея, Снуды. І адно з самых халодных, няветлых, адкуль мо й пахаджанне назвы – ад “няшчодра”. Калі ў непагадзь яно пахмурнее, збіраецца ў маршчакі, дык выглядае рыхтык мора. Але яно спагадлівае і пяшчотнае да шчырых і чыстых людзей, такіх, як шляхціц Завальня – па сутнасці, гаспадар возера. Мне давялося некалькі разоў быць на яго берагах, бачыць апісаныя Баршчэўскім прыбярэжныя пясчаныя горы, лазняк, паплавы, белых крачак пад хвалямі. У рачулцы, што выцякае з Нешчарды, я ўлавіў двух печкуроў. Але не паказаліся мне цмокі, апісаныя Баршчэўскім, не выставіў над вадой свае рогі шатан. Але я памятаю і іншую Нешчарду – у раз’ятраны, гарачы жнівень 1994 года, калі возера нагрэлася, як саган з юшкай, і праз усю рабінавую ноч у ім нешта булькацела, плёскалася, уздыхала ды цмокала. А ўранні на хвалях пакалыхвалася пустая змяіная скура – ці то рэшткі ад здохлага цмока, ці то скінутая вопратка маладой вужачкі…”

Пятро Васючэнка ўбачыў свет у той самай полацкай радзільні, каля Верхняга замку, што і я. Дзецьмі і падлеткамі мы хадзілі вуліцамі аднаго горада, і я не маю сумневу, што недзе не раз перасякаліся, бо тагачасны Полацк быў невялікі, а цэнтральных вуліц было ўсяго некалькі. Сёння я ўпэўнены, што не раз мы недзе блукалі побач адзін з адным паміж не надта тады багатых паліц галоўнай полацкай кнігарні, якая і сёння носіць назву “Светач”, і ў дзіцячай бібліятэцы ў гістарычным будынку на колішняй Ленінскай вуліцы, і пазней – у “дарослай” гарадской бібліятэцы на вуліцы, што вяла наўпрост да чыгуначнага вакзала. Чаму я ў гэтым упэўнены? Ды таму, што абодва мы былі “кніжнікамі”, абодвух нас да нясцерпу вабіла таямніца друкаванага слова, запакаванага ў грунтоўны ледэрынавы, просты кардонны або яшчэ прасцейшы папяровы пераплёт. Здавалася, што ў горадзе, адкуль пайшлі ў свет Прадслава-Ефрасіння Полацкая ды Францішак Скарына, іначай быць і не магло. Савецкія ідэолагі часу нашага з Пятром сталення, вядома, прапаноўвалі шанаваць найперш зусім іншых асоб, але, відавочна, нешта пра Ефрасінню, Скарыну, а таксама Сімяона Полацкага мы тады ведалі, бо для каго ж яшчэ з зямлякоў кніга магла быць нават большым, чым яна была для нас з Пятром!

Усё гэта, аднак, не зрабілася нашым агульным успамінам, і ўжо, на жаль, не зробіцца. Рэч у тым, што ў Полацку той пары, нашага школьнага дзяцінства і юнацтва (а вучыліся мы з ім у розных школах) – мы так і не пазнаёміліся. Не пазнаёміліся мы, напрыклад, хоць бы праз выпадак у “знакамітым” цягніку, які ў часы нашай студэнцкай маладосці ажно дзевяць гадзін – вечар і вялікую частку начы – спыняючыся ледзьве не каля кожнага слупа, цягнуўся з Мінска ў Полацк. Гэтым цягніком мы, безумоўна, не раз дабіраліся ў свой родны Полацк да і пасля студэнцкіх вакацый або на нейкія даўжэйшыя выхадныя, і проста не можа быць, каб мы дзесьці не перастрэліся ў тамбуры або ў праходзе каторага з вагонаў….

І тым не менш, мы з Пятром Васючэнкам столькі разоў у апошнія гады, здавалася, абмяркоўвалі (звычайна ў тэлефонных размовах), што трэба ўрэшце неяк сабрацца, падзяліцца сваімі згадкамі пра Полацк ужо не такіх блізкіх ад нас шасцідзясятых і першай паловы сямідзясятых гадоў, а потым, мажліва, пра гэта і напісаць, і недзе нешта надрукаваць, але… Мой – а колісь і ягоны таксама – ліцэй, кафедра ў ягоным – а колісь і ў маім таксама – універсітэце пазбаўлялі нас таго часу, які быў абсалютна неабходны, каб сустрэцца і пагаварыць пра наш Полацк, а таксама і пра літаратуру воддаль ад мінскай мітусні, выкінуўшы хоць на пару дзён з галавы думкі пра чарговыя абавязкі, якія конча трэба выканаць, пра іншых людзей, з якімі абавязкова трэба паразмаўляць – і не некалі там пазней, а сёння або заўтра… Адна справа, аднак, здавалася, нас дысцыплінавала абсалютна. Рэч у тым, што ў 2018 годзе выдавец і наш з Пятром даўні агульны знаёмы й сябар Зміцер Колас падахвоціўся выдаваць новую беларускую кніжную серыю “Драматургі свету”, і мы адразу ж запрасілі ў рэдкалегію гэтай серыі Пятра, бо хто ж сярод сучасных беларусаў так знаўся на гісторыі і здабытках нацыянальнай і сусветнай драматургіі, як не ён?! Планавалася, што ўся рэдкалегія серыі будзе збірацца рэгулярна, не радзей як раз на месяц. Але так не сталася. У рэдкалегію ўвайшлі, акрамя нас чатырох (трэба палічыць і Марыю Пушкіну), Валер Мазынскі і Вячаслаў Ракіцкі, а яны таксама людзі занятыя і надзвычай мабільныя – вось жа і выйшла, што сабраліся мы тры або чатыры разы, і кожнага разу няпоўным складам. Пра такую сустрэчу мы дамаўляліся і на пачатку лета, якое для Пятра так і не закончылася: два-тры разы нават папярэдне вызначалі канкрэтную дату, але, але…

Што ж тады нас, якія так і не пазнаёміліся ў родным горадзе дзецьмі або юнакамі, усё-такі звяло разам? Адказ ляжыць на паверхні: мы былі маладыя і поўныя сіл, калі пачалося новае беларускае Адраджэнне, звязанае гэтым разам з гарбачоўскай палітыкай перабудовы ў савецкай камуністычнай імперыі. Тут, што праўда, таксама не было ўсё так проста. Пятро Васючэнка, закончыўшы журфак Белдзяржуніверсітэта, адразу быў залічаны ў аспірантуру акадэмічнага інстытута літаратуры і застаўся жыць у Мінску, а я вярнуўся на малую радзіму, дзе пачаў працаваць настаўнікам у роднай полацкай дзясятай школе, а потым і выкладчыкам у Наваполацкім політэхнічным інстытуце (які пазней, у дзевяностыя, набыў статус універсітэта). Праз некалькі гадоў і я быў накіраваны сваім інстытутам у мэтавую аспірантуру ў Мінск, а Пятро неўзабаве ўжо стаў і кандыдатам навук. Тады ён ніяк не быў звязаны з мінскім “ін’язам”, а я з Акадэміяй навук, таму не дзіва, што тады ў Мінску мы таксама так і не пазнаёміліся. Пасля аспірантуры я зноў вярнуўся на Полаччыну, атрымаў часовае жытло ў Наваполацку, але, рыхтуючыся да абароны сваёй дысертацыі, раз-пораз наведваўся ў сталіцу. Узнікла першая ў паваенным часе ў Беларусі нефармальная літаратурная суполка з назвай “Тутэйшыя” (з Алесем Бяляцкім, Алесем Жлуткам і некаторымі іншымі іх калегамі мы абмяркоўвалі гэтую ідэю ў інтэрнаце на Акадэмічнай яшчэ тады, калі я сам дзяліў аспіранцкі пакой у інтэрнаце на тагачаснай вуліцы Варвашэні). Памятаю, што аднаго разу падчас кароткага побыту ў Мінску я наведаўся на адно з пасяджэнняў “Тутэйшых” ужо ў Доме літаратара, і не памылюся, што тады першы раз я ўбачыў Пятра Васючэнку ўжывую, але рэальна пазнаёміцца з ім так тады й не паспеў.

Такое знаёмства адбылося яшчэ праз гады два. Быў утвораны ліцэй пры Беларускім гуманітарным адукацыйна-культурным цэнтры (БГАКЦ), які атрымаў легальны статус у структуры тагачаснага міністэрства адукацыі. Афіцыйны загад аб стварэнні стацыянарнага ліцэя міністэрства выдала толькі пасля фактычнага развалу Савецкага Саюза, 23 верасня 1991 года, калі ў нашых школах ужо ва ўсю ішлі заняткі. Мы свае заняткі павінны былі пачаць ужо з 1 кастрычніка, і трэба было тэрмінова набіраць вучняў, праводзіць уступнае сумоўе. Якраз тады ў камісію па правядзенні гэтага сумоўя Вінцук Вячорка прапанаваў уключыць Пятра Васючэнку, які перад тым ужо чытаў лекцыі ў нядзельным ліцэі для дарослых слухачоў. Вось жа, праводзячы ўступнае сумоўе ў ліцэй (дзе я працаваў ужо намеснікам дырэктара), мы з Пятром, урэшце, пазнаёміліся асабіста і абмяняліся першымі нашымі “полацкімі” ўспамінамі. Адразу ж абмеркавалі, якой павінна быць літаратурная адукацыя ў наваствораным ліцэі, і высветлілася, што мы шмат у чым аднадумцы. Акрамя беларускай літаратуры (за якую тады адказваў светлай памяці Алег Дышлевіч), было вырашана выкладаць не рускую літаратуру, як гэта мае месца ў школах Беларусі й па сёння, а замест яе – “літаратуру народаў свету”. Пятро горача падтрымаў прапанаваную мной назву дысцыпліны і адразу ж падахвоціўся весці заняткі па ёй на трэцім і чацвёртым курсах (10–11 класы), складаць адпаведную праграму, выкарыстоўваючы й пэўныя мае напрацоўкі. Свае погляды – на той час абсалютна наватарскія! – адносна асаблівасцяў падыходу да выкладання літаратуры ў посткамуністычнай школе ён выклаў у некалькіх публікацыях, у прыватнасці выступіўшы на навукова-практычнай канферэнцыі “Беларуская школа”, зладжанай з ініцыятывы БГАКЦ у канцы сакавіка 1992 года. Пачаў ён гэты выступ з канцэптуальнага выказвання: “Успрыманне рэалій сусветнага літаратурнага працэсу не можа адбывацца іначай, як праз прызму нацыянальнага светапогляду. Гэты дыктуецца не кан’юнктурнымі патрэбамі часу, але самім спосабам фармавання сусветнай літаратуры з сусветаў нацыянальных літаратур”. Падрабязна і аргументавана вытлумачыўшы свае тэзы, ён зрабіў падагульненне, сутнасць якога і да гэтага часу ніяк не дойдзе да цяперашніх беларускіх адукацыйных чыноўнікаў (ці яны свядома яго ігнаруюць?): “…Сусветная літаратура разглядаецца як кантэкст, у якім самавіта й нязмушана развіваецца і беларуская літаратура”. Ідэі Пятра Васючэнкі, падхопленыя іншымі нашымі ўдумлівымі літаратуразнаўцамі й педагогамі, такімі, як Ева Лявонава, светлай памяці Галіна Адамовіч і Ірына Шаблоўская, у значнай ступені падтрыманыя і легендай беларускай педагагічнай навукі акадэмікам, нябожчыкам Міхасём Лазаруком, на жаль, з нядаўняга часу пачалі фактычна ігнаравацца цяперашнімі складальнікамі школьных праграм па беларускай літаратуры. І толькі ўласцівыя Пятру прыродная сціпласць і далікатнасць не дазволілі яму да канца адстойваць гэтыя ідэі, калі яго ў апошнія гады пачалі запрашаць як эксперта або рэцэнзента на абмеркаванне скалечаных і выхалашчаных версій апошніх пакаленняў гэтых праграм.

Мушу сказаць без ніякага перабольшвання: сусветная літаратура ў выкладанні Пятра Васючэнкі адразу зрабілася адной з самых улюбёных дысцыплін сярод ліцэістаў першага і пазнейшых набораў навучэнцаў Беларускага гуманітарнага ліцэя. І хоць Пятро тады працаваў старшым навуковым супрацоўнікам акадэмічнага інстытута літаратуры, а праз кароткі час атрымаў і гадзіны на кафедры беларускай мовы й літаратуры лінгвістычнага ўніверсітэта, я меў трывалае ўражанне, што ён ставіўся менавіта да працы ў ліцэі як да сваёй галоўнай. Пра гэта сведчыла і тое, што ён наведваў усе ліцэйскія вечарыны – і не проста наведваў, а і весяліў выкладчыкаў і ліцэістаў, чытаючы раз-пораз са сцэны свае знакамітыя “страшкі”! Вельмі цікава было слухаць і яго па-сапраўднаму мудрыя разважанні пра жыццё і літаратуру, пра літаратуру ў жыцці беларуса.

У БГАКЦ была здзейснена прапанова Пятра Васючэнкі наконт заснавання спецыяльных (у матэрыяльным сэнсе збольшага сімвалічных) прэмій Цэнтра ў дзвюх намінацыях – па літаратуры і “За грамадскую чыннасць”. Гэта цяпер незалежныя беларускія літаратары могуць атрымаць салідныя прэміі імя Ежы Гедройця, імя Наталлі Арсенневай, імя Карласа Шэрмана, імя Цёткі, урэшце, прэмію “Дэбют” у розных намінацыях. У другой жа палове дзевяностых новыя ўлады перасталі прысуджаць дзяржаўныя прэміі па літаратуры (а прэмій за сумленнасць у грамадскім жыцці дзяржава і не прадугледжвала!), таму нашы творчыя і актыўныя ў грамадстве людзі заслугоўвалі асаблівай увагі. Вось жа, згаданыя прэміі БГАКЦ уручаліся нашым вельмі паважаным асобам (сярод якіх, між іншым, былі Валянцін Акудовіч і Алесь Разанаў) аж да афіцыйнай ліквідацыі Цэнтра ўладамі ў 1998 годзе. Пятро быў і фактычным аўтарам статута гэтых прэмій.

У 1997 годзе Пятру Васючэнку прапанавалі ўзначаліць кафедру беларускай мовы і літаратуры ў сталічным лінгвістычным універсітэце. Перш чым прыняць гэтую прапанову, ён звяртаўся і да мяне з пытаннем: ці трэба. ці варта? Вядома, я разумеў, што гэта моцна абмяжуе магчымасці Пятра надалей выкладаць у нашым ліцэі, а тое і зусім стане перашкодай для гэтага. Але ліцэй ужо знаходзіўся пад пагрозай афіцыйнага закрыцця (рыхтавалася распараджэнне аб высяленні ліцэя з будынка па вуліцы Кірава немаведама куды). З іншага боку, я добра разумеў, наколькі важнай для крыху касмапалітычнай навучальнай установы, якой здаўна быў мінскі “ін’яз”, павінна быць беларуская кафедра – і таму сам параіў Пятру прыняць прапанову рэктара Наталлі Баранавай. Натуральна, зрабіў я гэта не без шкадавання, бо адчуваў, што цяпер нам не ўдасца бачыцца рэгулярна, а ў рэальнасці сустрэчы нашы сталі й занадта рэдкімі, пра што шкадую цяпер яшчэ больш. Пятро меў намер запрасіць мяне праводзіць практычныя заняткі па мастацкім перакладзе са студэнтамі, звяртаўся да рэктара з адпаведнай прапановай, але асцярожная Баранава адказала яму: “Можа, калі-небудзь пазней, бо чакаем розныя камісіі, праверкі…” Сітуацыя развівалася так, што гэтае “пазней” не надышло ўжо ніколі, а з часам, здаецца, і сама гэтая дысцыпліна знікла з абавязковай часткі ўніверсітэцкага навучальнага плана.

Недзе пры канцы 90-х гадоў, не памятаю ўжо, з якой нагоды, мы з Пятром былі разам у Полацку, і тады надарылася магчымасць завітаць у яго родную хату, што стаяла амаль усутыч да муроў манастырскага комплекса старадаўняй Спасаўскай царквы, на вуліцы Ефрасінні Полацкай. Там жа я пазнаёміўся з яго мілымі бацькамі (тата, спадар Васіль, быў яшчэ жывы). Разам з групай знакамітых беларускіх пісьменнікаў, у якую ўваходзілі Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Сяргей Законнікаў, Уладзімір Арлоў, мне давялося паўдзельнічаць у творчай вечарыне, праведзенай у полацкім лясным каледжы, арганізаванай Пятровай мамай, спадарыняй Галінай, якая тады загадвала бібліятэкай каледжа. За кубкам гарбаты пасля сустрэчы яна, дарэчы, надзвычай кампетэнтна разважала пра класічную і сучасную беларускую літаратуру.

Зноў бачыцца з Пятром і з Нінай давялося часцей, калі іх дачка Марылька вучылася ў нашым ліцэі, які яна закончыла з вельмі добрымі адзнакамі ў 2002 годзе, за год да яго афіцыйнага закрыцця ўладамі. Натуральна, нашы тагачасныя размовы йшлі найперш вакол дачушкі, але Пятро не прамінаў магчымасці паразважаць пра агульную сітуацыю ў краіне, пра палітыку, якой ён таксама цікавіўся. Ён моцна перажываў у сувязі са скарачэннем беларускага кампанента ў розных установах адукацыі, хоць пра свайго рэктара, Наталлю Баранаву, гаварыў звычайна пазітыўна, і толькі часам нейтральна. Што да яго ўласных палітычных перакананняў, магу засведчыць: хоць Пятро Васючэнка, здаецца, ніколі не належаў да ніякіх партый, ён цвёрда і непахісна верыў у лепшую будучыню незалежнай і дэмакратычнай Беларусі. Яшчэ перад сумнавядомым рэферэндумам 1995 года, якім фактычна скасоўвалася дзяржаўнасць беларускай мовы, ён у адной з цэнтральных газет выступіў з аргументаваным артыкулам, у якім параўноўваў галасаванне за месца беларускай мовы ў грамадскім жыцці з тым, калі б чалавека змусілі галасаваць, любіць ён сваю родную маці або не.

У сярэдзіне 2000-х гадоў мне з калегамі з Беларускага ПЭН-Цэнтра ўдалося знайсці фундатараў, якія пагадзіліся падтрымаць выхад двухтомнага выдання – папулярных нарысаў “Беларуская літаратура і свет”, чарнавік якога быў падрыхтаваны намі, разам з Пятром Васючэнкам і Міхасём Тычынам, яшчэ ў дзевяностыя гады. Тады мы ўсе ўтрох не раз сустракаліся ў Мінску і абмяркоўвалі, як будзем дапрацоўваць і рыхтаваць гэтае выданне да друку. Гэта былі незабыўныя творчыя дыскусіі! Калі двухтамовік выйшаў, мы адгукнуліся на запрашэнне прафесара Полацкага ўніверсітэта Аляксандра Гугніна і прыехалі ладзіць прэзентацыю кніг падчас міжнароднай літаратуразнаўчай канферэнцыі. У часе гэтай паездкі Пятро задумаўся і сказаў, што вельмі спадзяецца пасля таго, як перастане загадваць кафедрай у Мінску, вярнуцца ў родны горад і павыкладаць у тамтэйшым універсітэце. Памятаю, што і я падзяліўся з імі падобнымі думкамі. Жыццё ж тады нам здавалася надзвычай доўгім, калі не бясконцым. На вячэру ж пасля ўдалай прэзентацыі мы тады зноў-такі выбраліся да Пятровай маці. Адно што пасля таго, як полацкая праваслаўная епархія забрала сабе ў валоданне даўнейшы дом Васючэнкаў на вуліцы Ефрасінні, спадарыні Галіне давялося пераехаць жыць у шматпавярховы дом у новай забудове, на тэрыторыі колішняга полацкага аэрадрома, і менавіта там адбывалася наша сустрэча, менавіта там мы доўга размаўлялі й нават спявалі. Там ён тады застаўся начаваць тры ночы (пакуль доўжылася полацкая канферэнцыя) і запрасіў Міхася Тычыну скласці яму кампанію. Дарэчы, Міхась Тычына, які шмат гадоў працаваў у акадэмічным інстытуце, уваходзіў у раду па абароне доктарскіх дысертацый, а паралельна таксама выкладаў у нашым ліцэі, некалькі разоў наракаў на тое, што, маўляў, Пятро ніяк не наважыцца падаць фактычна даўно гатовую доктарскую працу пра сімвалізм у беларускай літаратуры на абарону. Ён казаў літаральна наступнае: “У нас у інстытуце ўсе добра і даўно ведаюць здольнасці і ўзровень Пятра, і пакуль мы разам з Міхасём Мушынскім, Васілём Жураўлёвым ды іншымі даўнімі дактарамі ўваходзім у раду, магу гарантаваць, што абароніцца ён як трэба”. Але, відаць, кафедральны клопат, дый, напэўна, надзвычай сур’ёзныя праблемы са зрокам так і не далі Пятру часу выканаць неабходныя фармальнасці і атрымаць доктарскую ступень.

Часцей мы з Пятром Васючэнкам пачалі сустракацца ў апошнія пяць гадоў. Найперш гэта было звязана з падрыхтоўкай чарговых кніг-дапаможнікаў для нашага, цяпер ужо грамадскага ліцэя (два дапаможнікі выйшлі ў 2014 і 2015 гг.), але былі й іншыя нагоды: абмеркаванне літаратурных і калялітаратурных спраў. Самае, аднак, важнае было тое, што Пятру нарэшце зрабілі надзвычай складаную аперацыю на вачах, і, як ён сам мне казаў, ён зноў пачаў бачыць навакольны свет такім, якім бачыў яго, “калі вучыўся ў старэйшых класах сваёй полацкай дзявятай школы”.

Недзе два гады таму ў нас пачаліся абмеркаванні праспекта згаданай вышэй серыі “Драматургі свету”. А пры канцы 2018 года Пятро Васючэнка з радасцю прыняў запрашэнне выступіць у сядзібе Таварыства беларускай мовы на прэзентацыі чарговых двух ліцэйскіх дапаможнікаў, якія я напісаў ужо самастойна. Прамаўляў Пятро, як звычайна, дасціпна і цікава. Такім, дасціпным і цікавым, я яго ведаў заўсёды, ніколі й блізка не думаючы, што давядзецца пісаць пра яго асобу ў мінулым часе…

Што б там ні было, а я веру, што трагічны для Пятровай сям’і й для ўсіх, хто яго, вочна ці завочна, ведаў, канец лета 2019 года пазначыў пачатак яго новага жыцця. Жыцця ў Вечнасці…

Снежань 2019 г.

 

Ніна Здановіч

Са слязьмі на вачах і болем у сэрцы

Чалавек – істота шматгранная, тым больш калі ён – творца. Я паспрабую выявіць некаторыя з гэтых граняў у асобе спадарожніка майго жыцця з моманту нашай сустрэчы.

Беларусь

Менавіта яна нас злучыла. Гэта былі цудоўныя гады навучання ў аспірантуры. Памятаю сваё першае ўзрушэнне, да слез у вачах, калі пасля трох месяцаў працы ў вёсачцы ў Крупскім раёне, адарваная ад сяброў-аднадумцаў, снежаньскім днём упершыню пераступіла парог аспіранцкага інтэрната па вуліцы Акадэмічнай і пачула, як хлопец на цудоўнай заходнебеларускай гаворцы нешта горача распавядаў па тэлефоне. (Толькі потым даведалася, што гэта быў Язэп Янушкевіч і што належыць ён да кагорты літаратараў, сярод якіх я і вылучыла Пятра.)
А Пятро не раз паўтараў, што адразу вырашыў, што я – яго палоўка, калі я першы раз з’явілася ў аўдыторыі на лекцыі па філасофіі. (Мабыць, я ўся свяцілася ад шчасця і ўсміхалася па сваёй звычцы на ўсе тады яшчэ 32 зубы ад таго, што я ізноў буду вучыцца!) Гэта было ў далёкім 1981 годзе.

Потым была першая супольная вандроўка, арганізаваная Інстытутам літаратуры, па мясцінах Дуніна-Марцінкевіча ў Люцынку. Дарогаю мы абмяркоўвалі творы тагачаснага куміра свядомай беларускай моладзі – Уладзіміра Караткевіча.

А потым, летам 82-га, Пятро прыехаў на раскопкі ў Мсціслаў, дзе разам са мной былі нашыя агульным знаёмыя. Увечары мы блукалі па мсціслаўскіх пагорках з цудоўнымі краявідамі, па Дзявочай гары, месцы апошняй гераічнай абароны горада, сядзелі на беразе імклівай Віхры і – ізноў гутарылі пра Бела­русь, пра ўсё, што было дарагое нашым сэрцам. Вынікам стаў артыкул Пятра пра мсціслаўскія раскопкі.

Нягледзячы на тое, што 1982 і 83 гады былі часам напружанай працы над дысертацыямі, Пятро заўсёды сустракаў мяне па вечарох з курсаў, апоўначы з электрычкі, калі я ездзіла да бацькоў у Слонім. А яшчэ – у выпадку з Пятром я пераканалася, што мужчыны на самай справе выдатныя кулінары: ну якая дзяўчына можа пахваліцца, што падчас рамантычных адносінаў кавалер карміў яе тушанымі зайцамі ці карасямі ў смятане?

Потым я адкрыла яшчэ адно наша агульнае захапленне: гэта беларуская песня. Пятро ўвогуле меў цудоўны барытон і, мабыць, абсалютны слых. Хоць я, як ён не раз жартаваў, “не адрознівала паўтаноў”, мы разам і ў нашых агульных кампаніях самазабыўна спявалі нашыя песні. Тады душа спявала і плакала за родную Беларусь. Пятро ў той час ужо спяваў у хоры Акадэміі навук, куды прывёў і мяне. Але пасля таго, як замест нашых песень там сталі развучваць песні кшталту “Валенок”, мы сышлі адтуль. Я пасля жартавала, што Пятро мог бы ўпрыгожыць сваім голасам любы царкоўны хор.

Традыцыя прыязджаць да мяне на раскопкі засталася назаўсёды. Пасля Мсціслава былі Слонім (толькі потым я зразумела, што прычына была і ў жаданні пазнаёміцца з маімі бацькамі), Ліда, Ружаны і, канешне ж, яго родны Полацк. Але прычынай была не толькі дзяўчына, якая яму падабалася. Прычынай была Беларусь, якую ён прагнуў пазнаць усебакова. Археалогія дазваляла гэтую любоў да роднай зямлі матэрыялізаваць, паставіць, так бы мовіць, на трывалы грунт, “на мацярык”, кажучы археалагічным тэрмінам.

У нас былі крыху розныя “шляхі да Беларусі”. Я расла ў “традыцыйнай” сям’і: мае бацькі – “заходнікі”, пераехалі ў Слонім з вёскі Высацак Дзятлаўскага раёна, дзе пражылі 21 год разам, маючы дзевяць дзяцей. І хоць я нарадзілася ўжо ў горадзе, з дзяцінства ведала, што галоўныя святы – гэта Каляды і Вялікдзень з іх традыцыйнымі стравамі і звычаямі, а “на Яна” да нас заўсёды прыходзіла таткава радня, бо ён для іх быў Янак, а не Іван, як па пашпарце. Мая маці была захаваль­ніцай і гарантам гэтых традыцый, сапраўднай крыніцай народнага фальклору, і Пятро зразумеў і ацаніў гэта ад першай сустрэчы. Я і ўся мая вялікая сям’я ўдзячна яму за тое, што маміны жарцікі, маміны прыслоўі і гісторыі ён захаваў у сваіх творах. А яшчэ мы ўдзячныя яму за тое, што пасля смерці нашага таты сем зімаў яна жыла ў Мінску ў нашай сям’і.

Пятро ж пачаў адкрываць для сябе Беларусь праз дзіцячыя ўражанні з вёскі Зялёная Паляна Рагачоўскага раёна, куды яго адвозілі на той час, калі яго маці, Галіна Аляксееўна, ездзіла на сесіі падчас вучобы ў бібліятэчным інстытуце ў Маскве. А пасля былі кнігі, з якімі ён не расставаўся з чатырох гадоў. Знаёмыя маці жартавалі, што Пятро рос у бібліятэцы Полацкага ляснога тэхнікума, дзе яна працавала загадчыцай. Не сумняваюся, што тыя, хто вучыўся там ў сярэдзіне 60-х гадоў, не раз назіралі карціну, калі маленькае хударлявае хлапчанё ледзь цягнула з бібліятэчнай паліцы да стала таўшчэзныя кнігі – мастацкія ці пра розных жывёл і птушак. Гэтую любоў да кнігі ён захаваў да канца сваіх дзён. Сведчаннем таму – наша сямейная бібліятэка, што налічвае блізу трох тысяч кніг, у частцы з якіх і цяпер захаваліся яго закладкі з каментарамі. На журфак у 1976 годзе ён прыйшоў ужо свядомым беларусам.

А захапленне прыродай і грунтоўныя веды пра яе бачныя і ў яго “Каляровай затоцы”, і ў жартоўнай “Пірамідзе Ліннея”.

Яшчэ адным нашым супольным захапленнем былі вандроўкі па Беларусі. Мы і машыну набылі пераважна для гэтага. Памятаю нашу першую вандроўку на “гольфіку” па Віцебшчыне: Пятро казаў, што мы “насадзілі поўную машыну дзяўчат” і паехалі на Глыбоччыну (кіравала ўсім наш экскурсавод Галя Раманенка). Пабылі на магіле Ігната Буйніцкага, у мясцінах Язэпа Драздовіча, завіталі ў Мосар да Булькі. Адзін з эпізодаў гэтай вандроўкі потым з гумарам узгадваў Пятро: пра трох авечак-самагубцаў, якія па чарзе спрабавалі перабегчы асфальт перад самай машынай.

Часам у вандроўках нараджаліся сюжэты будучых твораў. Падчас адной з экскурсій у 90-х мы ўбачылі кінуты напаўразбураны катэдж у выглядзе замка. Пятро тут жа склаў гісторыю пра збяднелага рыцара, які паехаў некуды шукаць сваю долю. Гэта быў матыў, з якога нарадзілася цудоўная п’еса “Збраяносец Андрусь”, якая лягла ў аснову спектакля ТЮГа “Рыцар ордэна Сланечніка” і вытрымала больш за 100 пастановак. Мару пра вяртанне гэтай п’есы да гледача. Яна таго вартая.

Былі і далёкія супольныя вандроўкі: па Еўропе да Парыжа і ў госці да брата ў ЗША. І пра гэтыя вандроўкі засталіся гумарыстычныя гісторыі, пра якія Пятро часам узгадваў: як у Парыжы ля Дома Інвалідаў, дзе пахаваны Напалеон Банапарт, ён сам ледзь не стаў інвалідам праз няўдалы скачок цераз тратуарны бардзюр, ці як у Атлантычным акіяне на востраве Тупсэйл вылавіў краба, у якога не ставала адной кляшні, з прычыны чаго яму была даравана свабода.

 

Сям’я

Гармонія сямейных адносін, акрамя кахання, грунтуецца на ўзаемаразуменні, даверы і ўзаемнай павазе. Жаданне падтрымаць адно аднаго было натуральным для нас.

Ён быў цудоўным бацькам: ад паўтара да амаль пяці гадоў, калі не было месца ў садку для Марылькі, мы глядзелі яе па чарзе, як дазваляў графік працы. Звычайна Пятру даставаліся суботы-нядзелі і вечары. Ён не толькі паспяваў гатаваць і карміць дачку, але не стамляўся прыдумляць ёй розныя гульні. Ды і сваіх “Паноў…” ён пачаў прыдумляць найперш для дачкі. Так нарадзілася першая кніжачка пра паноў-бабздыроў.

Ён паспеў стаць двойчы дзедам: дзякуй за гэта Марыльцы і Сяргею! Так сталася, што ўнукі гадаваліся пераважна не ў Менску. Мы прыяжджалі да дзяцей спачатку на сядзібу ў Верхнядзвінскім раёне, пакуль яе не разрабавалі цяперашнія “гаспадары жыцця”, а потым у Полацк. Але апошнія 2 гады абставіны склаліся так, што ездзіла туды толькі я. Не толькі таму, што ў Пятра не было часу з-за працы, але і таму, што на нашых руках была яго нямоглая маці, якую ён даглядаў у маю адсутнасць. Па маім вяртанні з чарговага наведвання з нецярплівасцю распытваў падрабязнасці пра ўнукаў, разглядаў фотаздымкі і вельмі радаваўся расповеду пра тое, што ўнукі (Казімірка і Басенька) – заўзятыя кніжнікі, а трохгадовы Казімір-Тадэвуш ужо складае ўсялякія расповеды, кантамінуючы пачутае з розных кніжак.

Якім ён быў мужам? Ён быў маёй палоўкай, разумеў і падстаўляў плячук, калі гэта было неабходна. Адзіная яго слабіна была ў тым, што ён любіў, каб я была побач, і сумаваў, калі мяне не было. У памяці засталася выразная карціна: вяртаюся дахаты ўвечары пасля заняткаў, заходжу ў двор, звыкла пазіраю на балконныя вокны і бачу за шклом Пятра… Як мне  гэтага не хапае…

Пры ўсім пры гэтым – ён з гатоўнасцю пагаджаўся на мае вандроўкі: у Італію, у Венгрыю, ў Польшчу. А сам так і не паспеў, як марыў, пахадзіць па вуліцах Лондана, з’ездзіць да свайго Святога Пятра ў Рым…

 

Праца

У Пятра было толькі два месцы сталай працы: спачатку Інстытут літаратуры ў Акадэміі навук, а пасля, 25 апошніх гадоў, – лінгвістычны ўніверсітэт. Усе праблемы, звязаныя з палітыкай паступовага згортвання сферы вывучэння і распаўсюджання беларускай мовы і літаратуры, адлюстраваліся ў вучэбных праграмах, што штогод даводзіліся кафедры. І ён усімі сіламі, праяўляючы ўсе свае дыпламатычныя здольнасці, імкнуўся захаваць наменклатуру гадзін, каб захавалася кафедра, каб не страціць супрацоўнікаў, хоць гэта не заўсёды ўдавалася, што таксама заставалася рубцамі на сэрцы.

Не без вялікіх высілкаў Пятра ва ўстанове з’явіўся Цэнтр беларускай мовы і культуры – месца, куды ён вельмі любіў заходзіць, дзе ладзіліся літаратурныя і культурніцкія сустрэчы.

Пятро з вялікай адказнасцю ставіўся да аўдыторных заняткаў: нягледзячы на каласальны багаж ведаў, рыхтаваўся да кожнага з іх. Выпадковыя сустрэчы з былымі яго студэнтамі пацвярджаюць, што высілкі не былі дарэмнымі: праз яго лекцыі для многіх пачыналася вяртанне да Беларусі. Пятро шчыра радаваўся якасным курсавым і дыпломным працам, пад яго кіраўніцтвам абараніліся дзве кандыдацкія дысертацыі.

Асобная старонка яго жыцця – родны журфак. Там засталася часцінка яго душы, там была пастаўлена апошняя кропка ў яго працы як навуковага кіраўніка, калі абаранілася яго аспірантка з Ірана – Нурыех Горбані.

Ён быў апантаным прапагандыстам роднага слова, беларускай літаратуры. Таму ніколі не адмаўляўся ад сустрэч з чытачамі, з дзецьмі: ці ў школах, ці ў бібліятэках Мінска, роднага Полацка, у беларускай глыбінцы.

З гэтай жа мэтаю ён рыхтаваў і перадачы для радыё – да апошніх дзён свайго жыцця. Дзякуючы ім у мяне застаўся яго голас – з аксамітным адценнем, якім ён распавядае пра тых, хто стаў падмуркам не толькі беларускай літаратуры, але і беларушчыны.

Незадоўга да свайго сыходу, калі я ў чарговы раз спрабавала выцягнуць яго на лецішча, каб крыху адпачыць ад працы, ён сказаў мне: “Я не ўмею адпачываць. Я ўмею толькі працаваць”.

 

Захапленні

З дзяцінства – гэта рыбалка, да якой прызвычаіўся праз бацьку, заўзятага рыбака і вынаходніка (Васіль Пятровіч зрабіў не толькі самаробную машыну на аснове матацыкла, на якой праездзіла сям’я блізу дзесяцігоддзя, але таксама складную лодку-катамаран, на якой лавіў рыбу бадай на ўсіх полацкіх азёрах). Стараўся не адставаць ад бацькі і сын. Пятро любіў разглядаць дзіцячы фотаздымак са шчупаком, даўжэйшым за яго, ці здымак з вылаўленай у Атлантычным акіяне камбалай. Марыў хоць раз пабываць на зімовай рыбалцы. Але не склалася…

Хаця Пятро не займаўся спортам, але цікавіўся лёгкай атлетыкай, футболам і біятлонам. Сачыў за чэмпіянатамі Еўропы і свету, кубкавымі гульнямі. Ён быў не проста гледачом, але пісьменнікам-аналітыкам: застаўся агульны сшытак (як канцылярская кніга), у якім дзесяцігоддзямі занатоўваліся вынікі спаборніцтваў – з каментарамі, прызначанымі толькі для сябе: з гумарам, без прыўкрас. Ён любіў глядзець чэмпіянаты па фігурным катанні – не толькі з-за самога дзейства (хаця драмы чалавечых лёсаў цікавілі яго як пісьменніка), але і з-за цудоўнай музыкі, пад якую каталіся фігурысты.

Увогуле захапленне музыкай, асабліва класічнай, пачалося ў яго яшчэ ў студэнцкія гады: за ганарары ад публікацый у газетах ён набыў стэрэапрыёмнік “Ленінград” і з задавальненнем слухаў у сваім аспіранцкім “бункеры” (так яго сябры называлі яго аднаасобны пакойчык) па вечарах трансляцыі канцэртаў. Часам ладзіў сапраўдныя “музычныя вечары” для сяброў.

Але галоўным яго захапленнем было спазнанне жыцця. Ён прагнуў новага. Не раз узгадваў пра вандроўку па Палессі ў аспіранцкае лета разам са сваім сябрам Валерам Каплічам: пакуль той збіраў мошак, Пятро “збіраў” расповеды бабулек, аглядаў палескія цэрквы і краявіды.

І, безумоўна, самае вялікае яго захапленне – гэта кнігі. Памятаю яго радасць ад “вылаўленага” у букінісце 20-томнага збору твораў Вальтара Скота. А цяпер асірацелыя кнігі кожную хвіліну нагадваюць пра гаспадара…

 

Творчасць

Перабіраючы яго паперы, разумею, што страціла не толькі мужа, сваё надзейнае апірышча, але і цудоўнага суразмоўцу, аднадумцу. Вельмі шкада, што, як ва ўсіх у гэтым імклівым часе, гэтага самага часу для сумоўя якраз і бракавала. Кампенсавалася гэта крыху тым, што я вычытвала кампутарныя тэксты твораў і навуковых прац, не толькі шкадуючы яго слабы зрок, але і таму, што было вельмі цікава даведвацца нешта новае пра літаратуру: вучылася спасцігаць філасофію жыцця, зашыфраваную ў мастацкіх творах. Часам адчувала сябе вадамеркаю, якая з захапленнем назірае за прафесіяналам-дайверам.

Што рабіла нашае жыццё гарманічным? Мабыць, узаемная цікавасць, ці цікаўнасць: яго літаратура і мая археалогія – яны як два бакі аднаго цэлага, якое завецца Беларуссю. І мы не стамляліся яе вывучаць, адкрываць і дзяліцца сваімі “адкрыццямі”.

Яднала нас яшчэ і рамантычнасць. Пятро застаўся рамантыкам да канца жыцця: ён любіў чытаць казкі і глядзець фільмы-казкі (у гэтым нашыя жаданні супадалі). Ён сабраў вялікую “казачную” бібліятэку, у якой знайшлося месца і казкам “Тысячы і адной ночы”, і “Чарадзейным казкам” ці “Казкам пра жывёл” серыі “Беларуская народная творчасць”. І сам быў Пятром-казачнікам. Нават значная частка яго п’ес – гэта п’есы казкі (“Страшнік Гам”, “Збраяносец Андрусь”, “Новы Калабок”).

Ён усе праблемы насіў у сабе, таму так рана спынілася збалелае сэрца. Першы і апошні раз бачыла слёзы ў яго вачах, калі забіралі ў полацкі шпіталь нашу паўтарагадовую Марыльку з тэмпературай пад сорак градусаў.

А потым – толькі цяжка ўздыхаў бяссоннымі начамі ды прамаўляў сакраментальнае “як ёсць!” у адказ на мае спробы даведацца пра праблемы.

У адным са сваіх юбілейных інтэрв’ю на пытанне пра самае запаветнае жаданне ён адказаў: пісаць, пісаць і пісаць. Пятро казаў, што як толькі дажыве да пенсіі – перадасць кафедру ў надзейныя рукі – і будзе пісаць. Не атрымалася… Засталіся недапісаныя рукапісы і “друкапісы”. Тут варта працытаваць словы Кузь­мы Чорнага, узгаданыя Пятром у радыёп’есе паводле твора “Млечны шлях”: “Божа, дапішы мае творы”.

Хочацца спадзявацца, што жыццё Пятра Васючэнкі як пісьменніка будзе працягвацца…

 

Сяргей Кавалёў

Пра тое, як паны Кубліцкі і Заблоцкі выйшлі на сцэну

Ці чуў хто з вас пра знакамітых паноў Кубліцкага ды Заблоцкага?

Сёння на гэтае пытанне многія адкажуць станоўча, з цёплай усмешкай прыгадаўшы герояў казачных аповесцяў Пятра Васючэнкі “Прыгоды паноў Кубліцкага і Заблоцкага” (1997), “Жылі-былі паны Кубліцкі і Заблоцкі (2003), “Дзівоснае лета паноў Кубліцкага і Заблоцкага” (2018). А нехта ўспомніць і спектаклі пра гэтых казачных герояў, пабачаныя ў дзяцінстве ці то ў Мінску, ці то ў Маладзечна, ці то ў Магілёве, а можа – па Беларускім тэлебачанні альбо пачутыя па Беларускім радыё.

Я ўпершыню даведаўся пра існаванне Кубліцкага і Заблоцкага ў 1989 годзе, калі ў часопісе “Бярозка” былі надрукаваныя першыя казкі Пятра Васючэнкі пра паноў-шалапутаў. Здаецца, гэта былі тры казкі: “Нішчымніца”, “Каму чыгун мыць” і “Яйка ад Куры-Шчабятуры”. І я адразу ўявіў Кубліцкага і Заблоцкага на сцэне. Напрыканцы 80-х якраз пачыналася мая прыгода з драматургіяй, на Беларускім тэлебачанні адбылася прэм’ера п’есы “Драўляны Рыцар”, я пачаў пісаць наступную – “Звар’яцелы Альберт” паводле твораў Яна Баршчэўскага. А тут адкрываю часопіс і чытаю:

“Ходзіць па нашым краі пагалоска пра пана Заблоцкага, што жыў надта даўно, яшчэ за князем Дрыгайлам. Жылося тады людзям не абы-як, адно мыла не ставала, – і вось пан Заблоцкі паквапіўся на лёгкі прынажытак. Адправіўся ён за мора, наладаваў мылам повен карабель ды плыве назад паціху. Ажно нахапіўся вецер, кінуў карабель на падводныя камяні, і той карабель даў цечу. Увесь тавар, лічы, змыла, а пан Заблоцкі застаўся ні з чым. З тае пары пачалі казаць: “Зарабіў, як пан Заблоцкі на мыле”.

Але гэта даўнейшая гісторыя, хто пра яе не чуў! Ды мала хто ведае пра іншыя прыгоды пана Заблоцкага ды ягонага дружбака пана Кубліцкага. Ото ж былі паны! Колькі яны пазараблялі гузоў на свае галовы – усё праз фанабэрыю, прагавітасць, недарэчныя дзівацтвы! І шкода часам іх, ды смех разбірае: ну ж і шалапуты!”¹

Уразілі каларытныя героі: Кубліцкі і Заблоцкі, яшчэ ў тэксце згадваліся селянін Ахрэм Верацённік і князь Дрыгайла, потым з’явіліся Кура-Шчабятура і ейны сыночак Страхапуд. Асалоду выклікала сакавітая беларуская мова казак, выкшталцона-іранічны стыль, плённае перапляценне фальклорных матываў і багатай аўтарскай фантазіі. З вядомай прыказкі: “Зарабіў, як пан Заблоцкі на мыле” Пятро Васючэнка збудаваў цэлы свет: карнавальны, фантасмагарычны, парадаксальны. Гэткі беларускі варыянт “Гарганцюа і Пантагруэля” Франсуа Рабле.

У адрозненне ад Рабле, які жыў у Францыі шмат стагоддзяў таму, аўтар казак пра Кубліцкага і Заблоцкага жыў у маім часе, у маёй краіне, і я нават быў з ім знаёмы. Мы сустракаліся на паседжаннях Таварыства маладых літаратараў “Тутэйшыя”, на вечарынах у Доме літаратара. Ціхмяны, удумлівы, сарамлівы, Пятро Васючэнка не надта актыўна ўдзельнічаў у бурлівых дыскусіях тутэйшаўцаў, дзе рэй вялі Анатоль Сыс і Адам Глобус, ды і на паседжаннях суполкі бываў не часта. Мы больш ведалі яго па публікацыях у друку: па крытычных і літаратуразнаўчых артыкулах, апавяданнях. Я не памятаю, ці пісаў ён казкі да Кубліцкіх-Заблоцкіх, але калі ў 1987 годзе абіралі кіраўніцтва “Тутэйшых”, Васючэнку выбралі адказным менавіта за дзіцячую літаратуру.

Спачатку я думаў напісаць п’есу пра Кубліцкага і Заблоцкага сам, на падставе альбо па матывах казак Пятра. Так, як напісаў “Звар’яцелага Альберта” на падставе твораў Яна Баршчэўскага альбо крыху пазней дзіцячую п’есу “Заяц варыць піва…” па матывах казак і вершаў Уладзіміра Караткевіча. Але ў адрозненне ад Баршчэўскага ці Караткевіча аўтар казак пра Кубліцкага і Заблоцкага быў маім сучаснікам, ягоны твор (цыкл казак, аповесць, раман?) знаходзіўся яшчэ ў стадыі напісання (першы варыянт пад назвай “Прыгоды паноў Кубліцкага і Заблоцкага” выйшаў кніжным выданнем толькі ў 1997-м). І самае галоўнае, не хацелася ў драматургічнай версіі страціць непаўторны моўны каларыт казак: у мяне быў зусім іншы стыль, ды і родную мову я, шчыра прызнаюся, ведаў горш за Пятра.

Сустрэўшы на адной з літаратурных вечарынаў Васючэнку, я выказаў сваё захапленне апублікаванымі ў “Бярозцы” казкамі, “прафесійнае” перакананне ў іх перспектыўнасці для тэатральнага ўвасаблення і прапанаваў пісаць п’есу пра Кубліцкага і Заблоцкага разам. Пятро ўзрадаваўся, бо, як аказалася, ён не толькі любіў сваіх герояў, але і тэатр. Пазней, калі я пабываў у яго дома, пабачыў багаты драматургічны кнігазбор: ад Эсхіла да Сартра.

Маё ўяўленне пра тэхналогію працы ў суаўтарстве абмяжоўвалася жартам Ільфа і Пятрова з прадмовы да “Залатога цяляці”: «Як мы пішам удвох? Ды так удвох і пішам. Як браты Ганкуры. Эдмонд бегае па рэдакцыях, а Жюль сцеражэ рукапіс, каб не ўкралі знаёмыя». Паколькі ініцыятыва напісання п’есы была мая і ў мяне ўжо былі пэўныя знаёмствы ў тэатральных колах, а рукапіс належаў Васючэнку, было зразумела, што па рэдакцыях (па тэатрах) давядзецца бегаць мне, а ён будзе сядзець дома, сцерагчы п’есу ад крадзяжу ды “мёд-гарэлачку смактаць, кілбасы ды кумпякі пуцаваць”, як ягоныя шляхетныя героі.

Але ў любым выпадку п’есу спачатку трэба было напісаць. Я прапанаваў свайму суаўтару простую і лагічную стратэгію: на падставе ягонай казачнай прозы я пішу драматургічны твор, а ён дапрацоўвае-габлюе мову дыялогаў, выроўнівае стыль новых фрагментаў пад агульны ўзор, зададзены ў прозе. Пятро сцяміў, што на першым этапе ад яго не патрабуецца ніякай працы, і ахвотна пагадзіўся. Ён даў мне яшчэ некалькі неапублікаваных казак пра Кубліцкага і Заблоцкага ў дадатак да публікацыі ў “Бярозцы”, і я паехаў пісаць п’есу.

Паехаў у літаральным сэнсе гэтага слова, і даволі далёка. У красавіку 1990 года мяне запрасілі на ўсесаюзны семінар драматургаў у Ялту на чатыры тыдні, там я і пісаў “Дзівосныя авантуры Кубліцкага і Заблоцкага”. У выніку на падставе трох-пяці казак Васючэнкі ўзнік чарнавы варыянт п’есы пад умоўнай назвай “Яйка ад Куры-Шчабятуры”. Тэкст налічваў 10 старонак, акрамя Кубліцкага і Заблоцкага ў п’есе дзейнічалі Кура-Шчабятура, яе сынок Страшыдла і дзеўка Дрыпа. Сюжэт быў наступны: ашалелыя ад голаду і пыхі паны просяць Куру-Шчабятуру знесці яйка, з якога б вывелася куранятка з сарака ножкамі, ростам з парсюка ці нават быка і з салам у даланю таўшчынёй. У выніку з яйка вылупліваецца Страшыдла, які пагражае з’есці Кубліцкага з Заблоцкім, а потым і цэлы свет. У фінале з’яўляецца дзеўка Дрыпа, якая дапамагае панам пазбыцца пачвары. У празаічным арыгінале замест дзеўкі Дрыпы фігуравала вясковая Бабулька, але мне хацелася зрабіць фінал больш жартаўлівым і прыўнесці крыху эротыкі. Дзеўка Дрыпа з яе маніякальным жаданнем выйсці замуж за першага лепшага нарадзілася з фразы Заблоцкага ў казцы Васючэнкі: “Што паненкі… Не бяды, застанецца й пану Кубліцкаму якая-кольвек дзеўка-дрыпа”.

Я вярнуўся ў Мінск і аддаў тэкст на дапрацоўку Пятру, ён хуценька адшліфаваў мову герояў, а асабліва шчыраваў над дыялогамі дзеўкі Дрыпы, якая яму надзвычай спадабалася. Здаецца, з’яўленне гэтай гераіні істотна паўплывала на характар і далейшыя лёсы Кубліцкага з Заблоцкім. Мяне ж засмучаў аб’ём нашай п’есы: усяго 10 старонак. Падчас наступнай сустрэчы я прапанаваў Пятру пісаць другую дзею, тым разам арыгінальную, а не на падставе празаічных казак. І карэнным чынам змяніць тэхналогію сумеснай працы: разам выдумляем сюжэт, новых герояў, вызначаем сцэны для напісання кожнаму з нас. Пятро пагадзіўся, пад умовай, што атрымае права перарабіць потым напісаныя ім сцэны ў празаічныя казкі.

Прыдумваць п’есу паехалі ў Дом творчасці пісьменнікаў “Іслач”. Сюжэт вызначыўся хутка: збітая з панталыку залётамі Кубліцкага і Заблоцкага і не ведаючы, каторага з іх выбраць, дзеўка Дрыпа выпраўляе паноў здзяйсняць геройскія подзвігі; паны запісваюцца ў харугву гетмана Трыбуховіча і ўдзельнічаюць у вайне караля Гарбуза Восьмага з князем Дрыгайлам, трапляюць у палон і служаць у князя на пасецы пчалярамі; Дрыпа адпраўляецца шукаць зніклых жаніхоў, а знаходзіць князя Дрыгайлу, які вельмі заімпанаваў ёй сваёй падзорнай трубой і рамантычнымі аповедамі пра зорнае неба; у выніку Дрыгайла з Дрыпай бяруць шлюб, а Кубліцкі з Заблоцкім ахвотна застаюцца на пасецы з пчолкамі ды з мёдам, каб рэалізаваць сваё (а, можа, наша агульнае?) няхітрае жыццёвае крэда: “Галоўнае – што? Галоўнае, каб кожны быў на сваім мейсцы. Там, дзе яму лепш”.

Фрагменты некалькіх празаічных казак Васючэнкі мы ўсё ж такі выкарысталі ў другой дзеі, якая атрымала назву “Падазроная труба”. З напісаных мной сцэнак найбольш забаўнай атрымалася фінальная: пра раптоўнае каханне князя Дрыгайлы да дзеўкі Дрыпы ды іхні шлюб, а Пятро напісаў шыкоўную сцэнку “Цар Максімілян” (пра лялечны спектакль, пабачаны Дрыпай на смургонскім кірмашы), якой не было ў першапачатковым сцэнары (пазней гэтая сцэнка ў перапрацаваным выглядзе ўвайшла ў аповесць “Жылі-былі паны Кубліцкі ды Заблоцкі”).

Пісалася п’еса весела, мы ні разу не пасварыліся і пачалі жартаўліва клікаць адзін аднаго Кубліцкім і Заблоцкім. Праўда, калі некаторыя мае прапановы Пятру не падабаліся, альбо я выказваў незадавальненне напісанымі ім фрагментамі, ён пачынаў гугнявіць сабе пад нос дзіцячы вершык: “Плохо жить на свете/ Октябренку Пете:/ Бьет его по роже/ Пионер Сережа”. Хаця ведалі мы адзін аднаго даўно, але па-сапраўднаму пазнаёміліся і пасябравалі менавіта падчас напісання п’есы. У нас з ім аказалася шмат агульнага. Мы абодва паходзілі з горада, а не з вёскі (Пятро – з Полацка, я – з Магілёва), любілі ў дзяцінстве чытаць п’есы, а ў дарослым жыцці – пісаць казкі (маім літаратурным дэбютам быў зборнік казак “Мэва”, Васючэнка акрамя твораў пра Кубліцкага і Заблоцкага выдаў кнігі для дзяцей “Каляровая затока” і “Дванаццаць подзвігаў Геракла”). Мы абодва спалучалі навуковую дзейнасць з літаратурнай творчасцю, былі сябрамі суполкі “Тутэйшыя” і прыкладна ў адзін час уступілі ў Саюз пісьменнікаў. Вось толькі мне не дадзена было пісаць такую выдатную прозу, як Пятру (ягонае апавяданне “Аптэкаркі” – адзін з маіх улюбёных твораў), а ў яго так і не склаўся раман з тэатрам (большасць ягоных п’ес, напісаных пасля “Дзівосных авантур Кубліцкага і Заблоцкага”, так і не пабачыла сцэну)…

Восенню 1990 года наша сумесная праца над п’есай пра Кубліцкага і Заблоцкага была завершаная, прыйшоў час бегаць па рэдакцыях і тэатрах. Напачатку будучыня п’есы малявалася ў ружовым колеры: Рэпертуарная калегія Міністэрства культуры купіла ў нас правы на пастаноўку п’есы ў народных тэатрах і студыях, у 1991 годзе адбылася прэм’ера спектакля на Беларускім радыё (ролі агучвалі выбітныя акцёры Купалаўскага тэатра), а ў 1992-м – прэм’ера пастаноўкі на Беларускім тэлебачанні. Да тэлеспектакля песні-зонгі напісаў Лявон Вольскі, на той час – лідэр рок-гурта “Мроя”, а пазней – стваральнік “N.R.M” і “Крамбамбулі”, культавая постаць у беларускай музыцы.

А вось наконт запатрабаванасці п’есы тэатрамі я памыліўся: беларускія рэжысёры не спяшаліся займаць месца ў чарзе на пастаноўку нашага з Пятром шэдэўра. Шчыра прызнацца, я быў здзіўлены і адчуваў віну перад сваім суаўтарам, якому абяцаў шалёны поспех п’есы.

Першую пастаноўку “Дзівосных авантураў…” у тэатры здзейсніла ўкраінская рэжысёрка Галіна Карбаўнічая, з якой я пазнаёміўся на Расійскай лабараторыі тэатраў лялек і якую лёс закінуў у Мінскі абласны тэатр “Батлейка” ў Маладзечне. Украінка Карбаўнічая добра разумела беларускую мову, але не разумела беларускіх рэжысёраў, якія не звярталі ўвагі на такі самабытны нацыянальны матэрыял, які мог быць цікавы не толькі дзецям, але і дарослым. У верасні 1992 года Галіна з чатырма маладымі акцёрамі паставіла на сцэне “Батлейкі” маю п’есу “Хохлік”; камерны, паэтычны спектакль спадабаўся і гледачам, і крытыкам, і да гэтага часу трымаецца ў рэпертуары тэатра. Прызначаную на кастрычнік таго ж года прэм’еру “Дзівосных авантураў Кубліцкага і Заблоцкага” мы чакалі з нецярпеннем, я пазнаёміў Карбаўнічую са сваім суаўтарам, і яны адразу пасябравалі. На прэм’еру запрасілі прадстаўнікоў Міністэрства культуры, тэатральных крытыкаў і, канечне ж, аўтараў. Гэта была першая прэм’ера ў жыцці Васючэнкі-драматурга, і ён вельмі хваляваўся. Я не быў на рэпетыцыях спектакля, але пасля “Хохліка” не сумняваўся ў таленце і дасведчанасці рэжысёркі.

На прэм’еры здарылася катастрофа. Каб не было папрокаў, што яна працуе толькі з выбранымі маладымі акцёрамі, Карбаўнічая вывела на сцэну ўсю трупу нядаўна адкрытага тэатра, палова якой была яшчэ ці ўжо (па ўзросце) прафесійна непрыдатная, і прымусіла граць адкрытым прыёмам, не хаваючыся за традыцыйнай шырмай. Пакрыўджаная на дырэктарку і рэжысёрку адміністратарка запрасіла на прэм’еру дзяцей са спецшколы, якіх мала цікавіла дзейства на сцэне, цалкам для іх незразумелае. Напалоханыя ўвагай міністэрскіх чыноўнікаў і сталічных крытыкаў акцёры таксама не разумелі сэнс спектакля, які гралі. Акцёры хаатычна перамяшчаліся па сцэне з лялькамі ў руках, школьнікі насіліся па зале з ранцамі і перыядычна прасіліся ў прыбіральню, адкуль вярталіся прыкметна павесялеўшыя. Кульмінацыяй маладзечанскай прэм’еры стала знікненне партманэ з грашыма з сумачкі тэатральнага крытыка Жанны Лашкевіч (назаўтра партманэ знайшлося ў аднаго са школьнікаў, але ўжо без грошай). Нават сёння, маючы трыццацігадовы вопыт супрацоўніцтва з тэатрамі, мне цяжка прыгадаць больш сакрушальны правал, чым прэм’ера “Дзівосных авантураў Кубліцкага і Заблоцкага” ў Маладзечне.

Вечарам у Мінску мы планавалі сустрэцца ў Галіны Карбаўнічай і адзначыць прэм’еру. Я прыехаў, хоць і ў змрочным настроі. Пятро на сустрэчу не з’явіўся, чым вельмі пакрыўдзіў Галіну. Рэжысёрка яму ніколі не даравала гэтую “здраду”. Я Пятра разумеў, і мне было яго шкада: усё ж такі першая ў жыцці прэм’ера. Пэўным суцяшэннем для аўтараў стаў ганарар з Міністэрства культуры за правы пастаноўкі п’есы ў прафесійных тэатрах Беларусі…

У 1994 годзе Галіна Карбаўнічая звольнілася з “Батлейкі”, і першым яе спектаклем у якасці “свабоднага мастака” стаў цудоўны монаспектакль “Дзівосныя авантуры Кубліцкага і Заблоцкага” ў Беларускім паэтычным тэатры аднаго акцёра “Зніч”. Акцёр Леанід Сідаровіч віртуозна граў усіх дванаццаць персанажаў п’есы з дапамогай забаўных лялек, зробленых Веніямінам Маршаком і Таццянай Лісавенка. Спектакль можна было граць на любой пляцоўцы, ён падабаўся і дзецям, і дарослым; асабліва запомніўся паказ спектакля ў Нацыянальнай бібліятэцы (яшчэ імя Леніна і яшчэ ў старым будынку), дзе прысутнічала шмат нашых з Пятром знаёмых і пісьменнікаў-тутэйшаўцаў. За дваццаць пяць гадоў змянілася некалькі акцёраў, але спектакль Карбаўнічай да гэтага часу ў рэпертуары тэатра “Зніч” (адноўлены Галінай Дзягілевай).

Такім чынам, праз чатыры гады пасля напісання п’есы яна была нарэшце паспяхова ўвасоблена на сцэне, спектаклю выпала доўгае жыццё, і можна было б ставіць кропку ў гэтай гісторыі. Але мне хацелася яшчэ пабачыць пастаноўку п’есы на драматычнай сцэне, з выкарыстаннем песняў-зонгаў Лявона Вольскага. Некалькі разоў я прапаноўваў п’есу і ў Купалаўскі тэатр, і ў РТБД, і ў ТЮГ; у гэтых тэатрах ставіліся іншыя мае п’есы і інсцэніроўкі, у 2002 годзе Наталля Башава паставіла ў ТЮГу спектакль “Рыцар ордэна Сонца” па п’есе Пятра Васючэнкі “Маленькі збраяносец”, а Кубліцкі з Заблоцкім так і не выйшлі на вялікую сцэну. Вельмі падабалася п’еса Уладзіміру Савіцкаму, ён нават падрыхтаваў рэжысёрскі сцэнар для ўвасаблення на сцэне ТЮГа, але да гэтага часу не здзейсніў сваю задуму…

П’еса “Дзівосныя авантуры Кубліцкага і Заблоцкага” друкавалася ў розных калектыўных зборніках і анталогіях, а таксама ў маім аўтарскім зборніку дзіцячых п’ес “Шлях да Бэтлеему” (2009) з пазнакай “напісана ў суаўтарстве з Пятром Васючэнкам”. Калі я пазнаёміўся з галоўным рэжысёрам Магілёўскага абласнога тэатра лялек Ігарам Казаковым, я падараваў яму зборнік “Шлях да Бэтлеему”. Праз нейкі час Ігар патэлефанаваў мне і сказаў, што з адзінаццаці п’ес, змешчаных у кнізе, ён выбраў для пастаноўкі п’есу пра Кубліцкага і Заблоцкага. Рэжысёр прасіў разбудаваць першую дзею (менавіта яе ён хацеў увасобіць на сцэне) і ўвесці постаці двух катрыншчыкаў-апавядальнікаў. Я звязаўся са сваім суаўтарам і прапанаваў разам рабіць сцэнічную версію праз інтэрнэт. Пятро пагадзіўся, але без энтузіязму. Магчыма, ён у гэты час працаваў над чарговай кнігай, а, можа, навучаны горкім вопытам, проста не верыў, што спектакль адбудзецца. Даслаў мне на электронную пошту старонку тэксту, я прачытаў, уздыхнуў і сам зрабіў новую сцэнічную версію п’есы. Былога ўзаемапаразумення паміж суаўтарамі ўжо не было, ды і цяжка перапрацоўваць твор, напісаны дваццаць гадоў таму.

Між тым спектакль у Ігара Казакова атрымаўся выдатны: вынаходлівы, стыль­ны, смешны і тужлівы адначасова. Мастацкае афармленне і лялькі зрабіла Людміла Скітовіч, у спектаклі гралі два акцёры: Мікалай Сцешыц і Юрка Дзівакоў (цяпер вядомы рэжысёр-авангардыст). Прэм’ера ў Магілёве адбылася ў чэрвені 2012 года, я не прысутнічаў на прэм’ерным спектаклі і, здаецца, Васючэнка таксама. Лыжкай дзёгцю ў бочцы мёду стала тое, што імя майго суаўтара адсутнічала на афішы; давялося тэлефанаваць у тэатр і выпраўляць памылку. Я ўпершыню пабачыў спектакль толькі праз год на тэатральным фестывалі ў Любліне, другі раз глядзеў яго ў Беластоку. Спектакль шмат гастраляваў па Беларусі і Расіі, але не ведаю, ці паказвалі яго ў Мінску і ці пабачыў яго Пятро. За дваццаць-трыццаць гадоў шмат змянілася на свеце, і мы таксама змяніліся. Напэўна, на пачатку 90-х, калі мы былі драматургамі-пачаткоўцамі, мы прыляцелі б на прэм’еру нашай п’есы ў Магілёў пры любых абставінах.

Так сталася, што пасля “Дзівосных авантураў Кубліцкага і Заблоцкага” ні Пятро Васючэнка, ні я ніколі больш не пісалі п’ес у суаўтарстве. Але мы на ўсё жыццё захавалі любоў да гэтай п’есы і да яе герояў. Пятро працягваў жыццяпіс Кубліцкага, Заблоцкага і дзеўкі Дрыпы ў празаічных казках. Высветлілася, што ў яго былі іншыя матрыманіяльныя планы ў адносінах да дзеўкі Дрыпы, чым у п’есе: ён выдаў яе замуж за акцёра, які граў цара Максіміляна, Дрыпа таксама падалася ў вандроўныя акцёркі, а іхняга сынка Дрыпянятку давялося гадаваць Кубліцкаму з Заблоцкім (ці не алюзія да апавядання “Тралялёначка” Францішка Багушэвіча?).

Апошнія дваццаць пяць гадоў нашага знаёмства з Пятром мы жылі ў розных краінах, але сустракаліся прынамсі раз на год то ў Мінску, то ў Любліне: абмень­валіся новымі кнігамі, навінамі, думкамі. Калі я бываў Мінску, я завітваў да Васючэнак у госці, часам з усёй сям’ёй; Пятрова жонка Ніна ладзіла смачны пачастунак у шляхецкім стылі (упрыгожаннем стала была качка, пханая блінамі), Пятро навучыў нас гуляць у дзіўную картачную гульню, у якой прымалі ўдзел і дзеці. Я запрашаў яго на нашыя навуковыя канферэнцыі: у Любліне, Казімежы Дольным, Вішніцах. Мы разам бывалі на драматургічных семінарах і на Фестывалі нацыянальнай драматургіі ў Бабруйску, наведвалі ягоны родны Полацк. Сустракалі ў Любліне з нашымі сем’ямі Міленіум. Водгукі гэтых сустрэч і люблінскіх уражанняў я потым знаходзіў у ягоных кнігах, але многія каларытныя эпізоды засталіся па-за кадрам…

У Пятра Васючэнкі быў адмысловы погляд на свет: адначасова і прыязны, і скептычны, арыгінальны спосаб выкладання думак, непаўторнае пачуццё гумару (свой мастацкі метад ён вызначаў як полацкі іранізм).

Нядаўна ў ягонай кнізе “Адлюстраванне першатвора. Літаратура ў філалагемах і пятрогліфах” (2004) я натрапіў на наступную думку, запісаную аўтарам 31 снежня 1997 года:

“Рэжысёр бачыць так: гэта я магу паставіць, гэта я зраблю. Зрок рэжысёра вечаровы. Ён нібы кот, які ўвечары адрознівае 25 адценняў шэрага колеру. Яго не цікавяць самыя колеры – удзень каты іх не адрозніваюць. Яго не цікавяць літаратурныя вартасці твора, па вялікім рахунку не цікавяць і змест, філасофія рэчы. Яго цікавяць гледачы, акторы, сцэны, мізансцэны, воплескі, кветкі, банкеты.

Зрок драматурга – дзённы. Ён бачыць спектр, колеры. Але не бачыць вечаровых адценняў”.

Пасля смерці Пятра ў гэтым свеце знік колер, які бачыў толькі ён. І мне вельмі бракуе гэтага колеру ў збяднелай палітры свету.

 

Уладзімір Сіўчыкаў

Пан прахвэсар

Шпацыр пры ўручанскіх валунах

…і Я кажу табе: ты Пётр, і на камені гэтым…

Паводле Мацвея Святое Дабравесце, 16:18

Полацкаму мальцу Петручку ад нараджэння ягонага проста наканавана было стацца вучоным, кніжным чалавекам, прадаўжальнікам традыцый Еўфрасінні Полацкай, Францыска Скарыны ды Сімяона Полацкага. Дом, у якім прайшлі першыя гады жыцця, стаіць на вуліцы, якая вядзе да храма, усяго за некалькі соцень метраў ад Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра. Бацька ягоны, Васіль Пятровіч, быў выкладчыкам, а мама, Галіна Аляксееўна – бібліятэкаркай у Полацкім тэхнікуме лясной гаспадаркі.

А я ўдзячны лёсу, што меў права і гонар звацца сябрам выдатнага пісьменніка, эрудзіраванага навукоўца і абазнанага, чуйнага педагога, інтэлектуала і надзвычай прыстойнага чалавека.

* * *

Пазнаёміцца нам собіла напрыканцы бурлівых 80-х, падчас так званай перабудовы, калі малодшы навуковы супрацоўнік Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, але ўжо і кандыдат філалагічных навук пастукаў у дзверы літаратурнага аддзела часопіса для падлеткаў “Бярозка”, дзе працаваў я пасля заканчэння філфака Белдзяржуніверсітэта. Ісці Пятру са сваімі экалагічнымі п’есамі ды казкамі ад Акадэміі да старога корпуса Дома друку было недалёка – варта было толькі перайсці галоўны сталічны праспект. Да таго ж церабіў ён знаёмую сцяжыну: яшчэ ў 1980 годзе апублікаваў у “Бярозцы” апавяданне “Вярнуўся…” І гэты паход аказаўся плённы, бо ў ліпені 1989 года адбылася першапублікацыя трох навелак з будучай кнігі казак “Прыгоды паноў Кубліцкага і Заблоцкага”.

А покуль тэксты тыя чыталіся, вылежваліся ў рэдакцыйным партфелі, ілюстраваліся, ставіліся ў нумар ды вярсталіся, супольна ўдзельнічалі ў акцыях ды імпрэзах літаратурна-грамадскага аб’яднання “Тутэйшыя”. Варта пагадзіцца з тым, што Пятро не быў у аб’яднанні на першых арганізатарскіх ролях праз сваю сціпласць, калі не сказаць сарамлівасць, але ж ніколі не здраджваў ён патрыятычнай пазіцыі, трымаў высокую прафесійную, рознажанравую планку. Хто-ніхто з даследчыкаў не лічыць сёння Васючэнку “тутэйшаўцам”, але ж на некаторыя паседжанні ён прыходзіў, удзельнічаў у абмеркаваннях творчасці сяброў і, галоўнае, апублікаваў у праграмным, легендарным ужо аднайменным зборніку сваё апавяданне “Упрочкі”. І ўжо тады можна было пераканацца, што ў літаратуру прыйшоў самавіты, разважлівы і таленавіты празаік, бліскучы стыліст з бездакорным густам.

У тым самым 1989-м, насычаным і літаратурнымі падзеямі годзе, сталіся мы і суседзямі па сталічным мікрараёне Уручча, які першы пераступіў кальцавую аўтастраду. Я быў там за старажыла, паспеў пражыць з сям’ёю чатыры гады, калі Пятро засяліўся са сваімі дзяўчатамі ў пабудаваную кааператыўную трохпакаёўку. Гасцявалі адзін у аднаго найперш у працоўных кабінетах, сустракаліся, бывала, і сем’ямі на шпацырах, а ўлюбёным маршрутам сталі сцяжыны ва ўручанскай славутасці – Музеі валуноў Інстытута геафізікі, створаным з ініцыятывы акадэміка Радзіма Гарэцкага, які звалі мы найчасцей Садам камянёў.

Ад таго часу запачаткавалася і традыцыя штогод разам адзначаць сем’ямі восеньскія Дзяды. Найчасцей збіраліся ў Пятра, які адмыслова абіраў і драў бульбу на тарцы, а пазней – на кухонным камбайне, гатавалі клёцкі з “душамі”, якія неадменна трэба было спажываць гарачымі. Таму Пецева жонка, археолаг і культуролаг Ніна Здановіч, не цярпела спазненняў, а мы стараліся прыйсці акурат да прызначанай вечаровай гадзіны. Пасля ўзаемных вітанняў гаспадар дапамагаў распрануцца, праводзіў у пакой, дзе, як правіла, пачынаў са свайго традыцыйнага пытання: “А што добрага чуваць?”, бо заўсёды чакаў ад людзей дабрыні і паразумення. Адтуль ды, мусіць, з акадэмічна-ўніверсітэцкай звычкі быў і ягоны неадменны паважны зваротак да мяне. Амаль што заўсёды “Уладзімір Мікалаевіч” ці проста “Мікалаевіч”, “Уладзя” ці “Валодзя” ў асабліва давяральнай абстаноўцы. Мне ж ён быў Пецем, Пецечкам, Пятром, Пятром Васільевічам…

Пятро як гаспадар напачатку чытаў “Ойча наш”, потым адкладаў у місу пакрысе ад кожнай стравы і адносіў на падваконне. пасля гукалі мы: “Святыя дзяды, хадзіце сюды!”, згадвалі сваякоў, якія пайшлі ў лепшы свет.

У пэўны момант Пецева дачушка Марылька сыходзіла ад стала разам з маімі Алесяй ды Хрысцінай, прыхоплівалі з сабою трохколерную котку Багданку, якая ставілася да гасцей спачатку крыху насцярожана, а потым даверліва, бо адчувала, мабыць, роднасны пах нашай хатняй улюбёніцы Тáйгі-Тыгры. Праз нейкі час дачушкі вярталіся з суседняга пакоя, прасілі ўвагі, абвяшчалі, што пакажуць інтэрмедыю ці сцэнку паводле “Паноў Кубліцкага і Заблоцкага”. Абвяшчалі размеркаваныя ролі паноў ды дзеўкі Дрыпы, а таксама выканаўцаў, настойліва патрабавалі цішыні, аднак мы з Пятром Васільевічам, занятыя сваёй гамонкай, бывала, млява адмахваліся: “А мы, меджду протчым, яшчэ не ў партэры, мы яшчэ ў бухвеце!”

На Дзядах згадвалі памерлых, але заўсёды шанаваў Пятро Васіль­евіч усё жывое і ўсё існае на зямлі. Пра тое сведчаць і экалагічная казка “Каляровая затока”, і паэтычны зборнік “Піраміда Ліннея. Бестыярый”, падпісаны (яшчэ адзін улюбёны Пятроў выраз!) такім чынам: “Спадарам Сіўчыкавым і Шастакам на ўспа­мін пра “Клёцкі-2008”. Пятро Ва­сю­чэнка. 01.11.08”.

Думаю, што не какетнічаў Пятро Васільевіч і з натуры, з члена сям’і – Баг­данкі – спісаў вершык “Котка”:

 

Дзеля чаго існуе котка,

Пралаза, шэльма і какотка?

Знішчаць мышыную пароду,

Чыніць паўсюль малую шкоду.

 

Умеў быць Пятро Васільевіч іранічным і самаіранічным, а таксама не баяўся падацца смешным. Памятаю, як драматург ператвараўся ў актора, станавіўся на кукішкі, удаваў з сябе катá, выпускаў уяўныя кіпці і паказваў той самай Багданцы, як трэба карыстацца новай, набытай ім кіпцедрапкай. Помніцца і яшчэ адзін эпізод: Пятро Васільевіч ведаў, што стаіць дачушка Марылька, развітваецца ля пад’езда са сваім кавалерам, і, не раўнуючы што той кароль у выкананні Яўгена Лявонава з кінафільма Марка Захарава “Звычайны цуд”, усё парываўся на міжкватэрную пляцоўку калі не падгледзець, дык хоць падслухаць: “Я толькі крыху падслухаю! Я ж бацька, я хвалююся, я перажываю!”

Каб не дужа задаваліся, Пятро Васючэнка памясціў у свой паэтычны бестыярый і людзей, у тым ліку і самога сябе:

 

Дзеля чаго існую я?

Па гараскопе я – Свіння,

І Вадаліў, і Кіпарыс.

Такі мой зорны відарыс.

І калі я жыву пад небам,

Дык, значыць, некаму патрэбен.

Жывуць усе, жыву і я,

Са мною – ўся мая сям’я.

 

Прычым, як падаецца мне, сям’ю разумеў ён у шырокім сэнсе. Неад’емнай часткаю яе былі ўсе, каго я ведаў, – не толькі жонка і дачка, але, натуральна, і мама Галя, брат Саша, і сем залвіцаў з іх мужамі, і два швагры, і пляменнікі, і шматлікія альберцінскія родзічы. Хоць і можна было пачуць часам ягонае знакамітае “Цешча, а не дурэце маёй галавы!”, аднак Марыю Міхайлаўну ён дужа шанаваў, а творы свае перасыпаў запісанымі ад яе сакаўнымі прыказкамі, прымаўкамі ды выслоўямі, няраз хапаўся за асадку з нататнікам: ”Чакайце, дарагая цешча, зараз піснý!”

Хай даруе мне і найшаноўная Ніна Іванаўна, але больш за два дзесяцігоддзі быў Пятро дваяжэнцам – бездань увагі, сіл і цяпла аддаваў ён… кафедры беларускай мовы і літаратуры лінгвістычнага ўніверсітэта. Хай даруе мне мілая Марылька, але бязмерна любіў ён і сваё дзецішча – навукова-вучэбна-метадычны цэнтр пры той кафедры.

Але вярнуся да “Піраміды Ліннея”. Патрапіла пад вокладку і вершаванае чатырохрадкоўе пра студэнтаў, з якімі Пятро Васільевіч сутыкаўся і працаваў цягам дзесяцігоддзяў у лінгваўніверсітэце ды на журфаку сваёй alma mater, які сам колісь скончыў:

 

Навошта створаны студэнты?

Каб іх тыранілі дацэнты,

Каб іх скубалі дактары,

Каб засыхалі без пары.

 

Не думаю, што надта ўжо цярпелі ад Васючэнкі ягоныя студэнты і аспіранты, бо ведамі сваімі дзяліўся ён вельмі ахвотна, вучыў, а не павучаў, і аніколі не чуў я, каб ён на кагосьці падняў голас. Магу засведчыць і тое, што быў ён чалавекам неканфліктным, але цвёрдым, як камень, у сваіх прынцыпах і перакананнях, бо не раз бываў на ягонае запрашэнне з выступамі і на кафедры, і ў цэнтры – расказваў студэнтам, аспірантам ды выкладчыкам і пра сваю творчасць, і пра сучасны літаратурны працэс, і пра выдавецкую справу, і пра кніжныя навінкі. Там і дазнаўся, што некаторыя студыёзусы гарэзнічалі – пісалі свае опусы, мадрыгалы ды эпіграмы ў стылі “а ля Васэчэнка”.

Cклаўся і ў мяне экспромт, які, праўда, так і не агучыў сябру:

 

Навошта створаны Пятро –

Крывіч, салдат універсальны?

Каб множыць веды і дабро.

І зніч ягоны незгасальны.

 

І яшчэ такі:

 

Навошта Васючэнка Пеця

Існуе ў беларускім свеце?

Ён стойкі рыцар Адраджэння

І прыклад Крыўі паслужэння.

 

Лінгвауніверсітэт месціўся і месціцца ў цэнтры горада, на вуліцы Захарава, а мой выдавецкі офіс немалы час быў на паралельнай вуліцы Фрунзе. Таму гэта было яшчэ адно наша суседства і, каб завітаць да мяне, Пятру варта было толькі прамінуць нямецкую ды польскую амбасады, а таксама колішні наш пісьменніцкі Дом літаратара.

Выдавецкая супрацоўніца Аксана са знакавым, паэтычным прозвішчам Багдановіч дзівілася і нават дакарала – маўляў, чаму, навошта вы цвеліце Пятра Васільевіча “панам прахвэсарам”?! Даводзілася тлумачыць, што ў тым не было і намёку на жаданне пакрыўдзіць кандыдата філалагічных навук, сябра Саюза беларускіх пісьменнікаў і Саюза тэатральных дзеячаў, што гэта цалкам палягала ў рэчышчы спавяданага ім “полацкага іранізму”, а сам Пятро, вялікі жартаўнік і самаіраніст, неадменна ўдакладняў сваё пачэснае званне “пан прахвэсар” дадаткам “…беларускай басоты”. І гэта аніколі не замінала нашай плённай супрацы. Найчасцей я выступаў генератарам ідэй і рухавіком праектаў, выдаўцом і літаратурным агентам, а Пятро – ізноў жа “эўрыстам”, укладаль­нікам, прадмоўшчыкам і аўтарам.

Мала хто ведае, але з-пад яго пяра ў 1996 годзе выйшлі пад жаночымі псеўданімамі два раманы ў жанры love story – “Скитания беспутной, или Венденская ваза” і “Глинтвейн на двоих”, за якія ўпершыню ў жыцці атрымаў ён даляравы ганарар. Як пераклаў бы тыя тэксты на беларус­кую мову, дык яны і сёння чыталіся б хораша.

Гэтаксама ў Маскве выйшаў навукова-папулярны, але фундаментальны том “Великие писатели ХХ века”, дзе выступіў Пятро ўкладальнікам, рэдактарам, аўтарам прадмовы, пасляслоўя і кароткага слоўніка літаратуразнаўчых тэрмінаў і паняццяў, а таксама аўтарам многіх артыкулаў. Пабыў ён тады крыху і містыфікатарам: напісаў пра некаторых класікаў сусветнае літаратуры пад двума псеўданімамі.

З’яўляўся ён адным з аўтараў кніг “Сучасная беларуская проза: традыцыі і наватарства” з прыпавесцю “Белы мурашнік” і “Сучасная беларуская драматургія: традыцыі і наватарства” з п’есай-казкай для тэатра лялек “Хведар Набілкін – беларускі касінер”. Апошнюю Пятро яшчэ і ўклаў, напісаў да яе ўступнае слова.

У суаўтарстве з Лявонам Баршчэўскім і Міхасём Тычынам, вядомымі ў Беларусі філолагамі-літаратуразнаўцамі і пісьменнікамі, якія мелі вялікі досвед выкладання літаратуры ў вышэйшых і сярэдніх навучальных установах Беларусі і замежжа, падрыхтаваў амаль 600-старонкавы том “Беларуская літаратура і свет: ад эпохі рамантызму да нашых дзён: папулярныя нарысы”.

Не адзін год доўжылася наша супольная праца і ў рэдакцыйнай радзе 51-томавай серыі “Мая беларуская кніга” поруч са згаданымі ўжо Лявонам Баршчэўскім, Міхасём Тычынам, а таксама Уладзімерам Арловым. Праводзілі паседжанні, на якіх абмяркоўвалі план-праспекты, бясконца сазвоньваліся і дзяліліся меркаваннямі, спрыялі адзін адному ў складанні тамоў класікі. На чацвертыя старонкі вокладак трэба было панапісваць сціслыя (да 800 друкарскіх знакаў!) тэкстоўкі, у якіх мусілі прывабна расказаць чытачам пра аўтараў і пэўныя творы. Пятро ахвотна браўся і за гэту, здавалася б, малаўдзячную працу: “Ян Баршчэўскі, Быкаў, Бядуля, Дунін-Марцінкевіч, Караткевіч, Купала, Ластоўскі, Мележ, Мрый, Шамякін – усё гэта мае аўтары! Абавязкова напішу!” Ахвотна браў ён удзел і ў прэзентацыях серыі, прапагандаваў яе найперш сярод сваіх студэнтаў.

Быў Пятро і цудоўным бацькам. Аднаго дня парэкамендаваў ён і сваю падрос­лую дачушку як перспектыўную аўтарку для нашай выдавецкай серыі “Беларускія ЕўраГраматыкі”. Марыля справілася са складаным заданнем: напісала “Кароткую граматыку англійскай мовы”, па якой і сёння навучаюцца ў Беларускім ліцэі імя Якуба Коласа.

Веды ў Пятра былі грунтоўныя, начытанасць фенаменальная, працаздоль­насць проста неверагодная, а развагі і меркаванні не галаслоўныя, а падмацаваныя цытатамі з класікаў. Меў ён талент не толькі чытаць, але і прачытваць тэксты – мастацкія і навуковыя. Таму шчыраваць над кожнай кнігай серыі, рыхтаваць іх да друку было і карыснай працай, і немалым задавальненнем.

Пра гэта і сёння сведчаць ягоныя шматлікія дэдыкацыі на тытульных аркушах  ягоных аўтарскіх кніг кшталту: “Валодзю Сіўчыкаву – генератару ідэй, закладзеных у гэты праект, без чыёй энергіі, падтрымкі і ініцыятывы аўтар не дачакаўся б гэтага выдання. Быць вялікім ва ўсім!”, “Раі і Валодзю і меншым Сіўчаняткам ад складальніка – ад аўтара-складальніка. Вось і мы ў сям’і вялікіх! Вялікага вам шчасця, удачы, дабрабыту і дужасці!”, “Кніга – не “цагліна”, а карабель, які паплыве, спадзяюся, па хвалях літаратурнага і калялітаратурнага мора. Шчаслівага плавання! Складальнік – рэдактару, Пятро Васючэнка – Уладзіміру Сіўчыкаву. 8.07.03”, “Валодзю Сіўчыкаву і ўсёй ягонай радзіме, з удзячнасцю і пажаданнем подзвігаў магчымых і немагчымых. Шчыра. Пятро Васючэнка. 02.11.2013. Дзяды” або “Валодзю Сіўчыкаву на ўспамін пра “Тутэйшых” і літаратурныя вандроўкі. Верасень, 1993 г. Магілёў”. Апошні з гэтых аўтографаў у кнізе прозы “Белы мурашнік” нагадвае пра наш сумесны ўдзел у семінары маладых драматургаў, які прайшоў на базе Магілёўскага абласнога лялечнага тэатра, галоўным рэжысёрам у якім працаваў тады Алег Жугжда.

Акрамя літаратурных, былі яшчэ і краязнаўчыя вандроўкі па Беларусі з Антонам Астаповічам. Адна з іх палягала па Браслаўскім краі, па землях любімай Пятром Крывіі. Гэта калі ў нядзелю ранюсенька падцягваліся студэнты ды інтэлектуалы-беларусафілы да аўтобуса на пляцоўцы непадалёк каланады Акадэміі навук і той выпраўляўся ажно ў Глыбокае з паўміфічнай Мюнхгаўзенавай магілай ды ацалелай калонай у гонар Канстытуцыі 3 мая, з велічным Траецкім касцёлам у стылі позняга барока ды касцёлам і кляштарам кармелітаў. Прыпыняліся ў былых мястэчках Удзела, Мосар, Слабодка, Браслаў, Опса і Відзы, аглядалі тамтэйшыя славутасці, слухалі нашага абазнанага гіда…

Былі дыскусіі ды абмеркаванні навінак на кніжных выставах, былі супольныя выступы ў тэлевізійных і ў радыёстудыях, а таксама ў бібліятэках, у школьных і студэнцкіх аўдыторыях.

Былі выезды на навукова-практычныя канферэнцыі, сярод якіх найбольш запомнілася тая, што адбылася ў Полацкім універсітэце з ініцыятывы шаноўнага прафесара Аляксандра Гугніна.

Гэтаксама садзіўся я за стырно сваёй “Аўдзі”, калі выязджалі мы ў маё роднае Жодзіна на першыя Радзівілаўскія чытанні “Значэнне і роля роду Радзівілаў у гісторыі Беларусі”. Праводзіліся яны з нагоды 390-годдзя заснавальніка Жодзіна князя Багуслава Радзівіла (1620–1669). Маё паведамленне мела назву “З вопыту выдання кнігі “Багуслаў Радзівіл. Аўтабіяграфія”, а даклад Пятра Васільевіча – “Фальклорныя вытокі літаратурнага вобразу Радзівіла Пане Каханку – беларускага Мюнхгаўзена”. Не падлягае сумненню, што думаў Пятро “пра няўрымслівага ў пахвальбе князя, калі ствараў аповесці-казкі пра паноў Кубліцкага ды Заблоцкага. Больш за тое, белетрызаваны і фалькларызаваны вобраз беларускага Фальстафа і Мюнхгаўзена бачыўся яму падставай для гістарычнай хронікі, рамана, бурлеска ХХІ стагоддзя, а жанр фэнтэзі лічыў ён адгалінаваннем літаратурнай казкі. Творча пераймаў Пятро традыцыі свайго земляка Яна Баршчэўскага як пісьменнік-практык, і нездарма менавіта ў родным Полацку быў уганараваны Гліняным Вялесам, адной з нешматлікіх ягоных узнагарод. “…Не бывае прарока без пашаны, хіба што толькі на бацькаўшчыне сваёй, і ў доме сваім”. Паводле Мацвея Святое Дабравесце, 13:57.

Надараліся ў нас сябрыны з гісторыямі, показкамі, байкамі ды небыліцамі і на Пецевым лецішчы пад Гарадзішчам, і на маім, што на Лысай гары, пад слаўным Заслаўем, а таксама зацікаўленыя абмены ўражаннямі ад заморскіх і заакіянскіх ваяжоў падчас памятных сямейных застолляў у Пецевым Полацку і ў Нініным Альберціне, што пад Слонімам.

Надараліся ў нас і сумесныя паходы ў тэатры, а ў іх ліку і на прэм’еру монаспектакля “Дзівосныя авантуры паноў Кубліцкага і Заблоцкага” рэжысёра-пастаноўшчыка Галіны Дзягілевай, што адбылася ў дольнай зале касцёла святых Сымона і Алены.

Бывала, станавіліся мы поруч як аўтары на старонках беларускіх перыядычных выданняў. Да прыкладу, у лютаўскім нумары часопіса “Маладосць” 2004 года адразу пасля ягонай п’есы (гульні з прывідам у дзвюх дзеях) “Пясочны гадзіннік” апублікавана маё слова на дарогу для маладой мастачкі і літаратаркі “Quo vadis, або Эскіз да партрэта”.

 

* * *

Пятро пачаў выступаць у рэспубліканскім друку раней за мяне, а вось сябрамі творчай суполкі, Саюза беларускіх пісьменнікаў, сталі мы амаль што адначасна.

Пазней, у спрыяльны час, Пятро не толькі падказаў мне ўступіць і ў Беларускі ПЭН-цэнтр, які ўспрымаў я тады як закрыты элітарны клуб для выбраных і не асмельваўся прэтэндаваць на сяброўства ў ім (і які, дарэчы, днямі адзначыў сваё 30-годдзе). Не толькі даў тую слушную параду, але і напісаў, даў у шэрагу з Алесем Аркушам, Адамам Мальдзісам і Алесем Разанавым рэкамендацыю, дзе рэзюміраваў: “Лічу, што творчыя і арганізатарскія якасці, незалежныя і дэмакратычныя погляды Уладзіміра Сіўчыкава даюць яму поўнае права стаць сябрам Беларускага ПЭН-цэнтру”.

Мая старэйшая дачка Алеся і жонка Раіса былі студэнткамі Беларускага калегіюма, слухалі лекцыі Пятра Васільевіча, а жонка пад ягоным кіраўніцтвам пісала і выпускную працу – эсэ “Люблю Мінск”. На жаль, ужо не выкладаў ён у легендарным Беларускім ліцэі імя Якуба Коласа, калі прыйшла туды вучаніцай мая малодшая дачка Хрысціна.

Аніразу не адмовіў ён, неадменна прыходзіў на прэзентацыі маіх аўтарскіх кніг “Лісты да брата”, “Бювар”, “Высакосны год” і “Уладзевы гісторыі”, браў слова, якое заўсёды было мудрым і густоўным. Больш за тое, да першых дзвюх напісаў Пятро пасляслоўі, а на “Уладзевы гісторыі” адгукнуўся грунтоўнымі рэцэнзіямі, за якія я яму і сёння вельмі ўдзячны. Стараўся не заставацца ў даўгу: апублікаваў разгорнуты водгук-бурлеск “Трынаццаты чын” на Пятроў раман-бурлеск “Дванаццаць подзвігаў Геракла”.

Даражыў я сумоўямі з ім, вельмі цаніў час, праведзены разам. Неяк падзяліўся з Пятром сваімі сумненнямі ў адной складанай сітуацыі, а ён замест наўпроставай парады падзяліўся ці не сваім жыццёвым крэда, прызнаўся, што кіруецца народнай мудрасцю: “Не рабі благога і не бойся нічога!”

 

* * *

Пераглядаю фотаздымкі з Пятром, і вынікае, што большасць з іх маюць творча-вытворчыя сюжэты, бо быў ён руплівым творцам і нястомным працаўніком. Першае сумеснае фота зафіксавала нас у Пецевым дамашнім кабінеце, які быў яму і за бібліятэку.

Адны з апошніх здымкаў – з Музея гісторыі беларускай літаратуры, дзе праходзіла ягоная юбілейная імпрэза. Падчас выступу прэзентаваў я яму, шчасліваму дзеду, сваю кніжку вершаў дзецям “Багоўка” для ўнучкі Басенькі, Барбары Караліны і ўнука Казіка, Казіміра Тадэвуша. А цяпер бачыцца мне выцінанка – папяровы голуб на музейнай сцяне – сімвалам святога духу, а мудры Янка Маўр на жывапісным партрэце ўспрымаецца як святы Пётра, што паглядаў на юбіляра і, мабыць, ужо прычэкваў каля райскай брамы.

А самыя апошнія супольныя фатаграфіі былі зробленыя ў студыі ў радыёжурналісткі Галіны Шаблінскай, на запісе перадачы (ізноў жа з нагоды ягонага 60-гадовага юбілею) на Першым нацыянальным канале Беларускага радыё з удзелам Ірыны Багдановіч, Ірыны Бурдзялёвай, Алега Вінярскага, Навума Гальпяровіча, Галіны Дзягілевай і Аксаны Спрынчан.

 

* * *

У адным са сваіх бліскучых эсэ “Як беларусы ў больніцы ляжаць” Пятро зазначыў, што “Зазвычай беларусам улетку няма калі хварэць ды паміраць”, але ж сам і абвергнуў тую тэзу: адышоў у іншасвецце ў той жнівеньскі дзень, калі пахавалі паэта і празаіка Леаніда Дайнеку. Мімаволі і з горыччу думалася: “Заручыўся з Богам у самым росквіце творчых сіл! Гэта ж як шмат ён паспеў здзейсніць і стварыць! А колькі яшчэ мог бы зрабіць, каб было яму адмерана яшчэ дваццаць гадоў!”

Не быў Пятро Васільевіч Гераклам, волатам целам, але, несумненна, быў волатам інтэлекту, таленту і духу.

Нёс ён у свой дом і хлеб надзённы. Апошнім вечарам ліфт не падняў яго на пяты паверх, затое ўзнёсся Пятро ў нябёсы. Можа, прагучыць гэта крыху парадаксальна, але нават сваім раптоўным адыходам ашчадна, з любоўю паставіўся ён да сваіх дзяўчат, да іншых родных і блізкіх.

Вернікі кажуць, што Гасподзь дорыць лёгкую, імгненную смерць праведнікам. Мабыць, варта пагадзіцца з гэтым, але, думаецца мне, што не глядзеў сябе шаноўны Пятро як след, не абследаваўся, не апекваўся сваім здароўем, бо не хацеў, каб дактары “корпаліся ў ягоных шлунках”. Нават у вечар свайго адыходу адмовіўся ён ехаць на “хуткай дапамозе” ў больніцу, маўляў, трэба глядзець хворую, ляжачую маму!

Усходнія могілкі, на якіх знайшоў Пятро вечны супакой – найбліжэйшыя да яго Уручча, дзе пражыў ён роўна палову свайго жыцця. На тым лапіку беларускай зямлі, на адным з нацыянальных пантэонаў пакоіцца ягоны прах. Пакоіцца непадалёк ад магіл іншых слаўных сыноў нашае Бацькаўшчыны, а найбліжэй – ад магілы ўраджэнца яго Віцебшчыны Генадзя Бураўкіна.

 

* * *

Пятро Васільевіч па-новаму прачытаў купалаўскія п’есы, быў знаным тэарэтыкам і практыкам беларускай драматургіі, аўтарам грунтоўнейшых даследванняў “Беларуская літаратура і сімвалізм”, “Янка Купала і сімвалізм”, “Максім Багдановіч і сімвалізм”. Мабыць, таму і ў лёсе ягоным было шмат сімвалічнага. Нават сарачыны па ім, на якіх давялося мне выступіць за маршалка, адбыліся ў кавярні “Аўстэрыя Уршуля”, якая месціцца ў будынку нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Сімволіку можна ўбачыць і ў тым, што саракавіны тыя прыпалі на Дзень настаўніка, а Пятро Васільевіч быў настаўнікам з вялікае літары. Сотні ці нават тысячы навучэнцаў і студэнтаў памятаюць ягоную знакамітую мантру. “Літаратура – гэта што?” – звяртаўся ён да аўдыторыі і чуў шматгалосы адказ: “Літаратура – гэта тэксты!” На наступнае пытанне: “А з тэкстамі што трэба рабіць?” – моладзь дружна адгукалася: “Тэксты трэба чытаць!”

Казалі на той жалобнай вечарыне ў “Аўстэрыі Уршуля”, што апошнім сваім зямным часам Пятро ўпотайкі маліўся перад абразамі, казаў, што паспеў парабіць усё, што хацеў, прызнаваўся, што гатовы, каб Гасподзь прызваў яго…

 

* * *

Пісаў шаноўны Пятро Васільевіч, што пісьменнік папраўдзе адбыўся, калі стаў носьбітам адметных ведаў, калі стварыў свой мастацкі свет. Пятро Васючэнка, выдатны літаратар і мысляр, свой адметны мастацкі свет стварыў. Прыдумаў Пятро і сваю, аўтарскую форму празаічных мініяцюр – пятрогліфы.

Прыгадваю, як аднаго дня запрашаў яго на прэзентацыю сваёй кнігі ў Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літаратуры. “А што мы там будзем рабіць?” – спытаўся Пятро Васільевіч. – “Як гэта што?! Будзем уваходзіць у гісторыю беларускай літаратуры, прычым на дзяржаўным узроўні!” – пажартаваў я тады.

Але зараз мне не да жартаў. Самая строгая пані суддзя вызначае ягонае месца ў нашае літаратуры. А я сёння мушу сказаць, што Пятро Васючэнка папраўдзе і адметна, годна ўвайшоў у гісторыю беларускага прыгожага пісьменства. Прынамсі, яго казачныя гісторыі пра авантуры шалапутных паноў ужо сталіся класікай беларускай дзіцячай літаратуры. Ці не найлепшым доказам таму нядаўняя выдатная навіна: Васючэнку намінавалі на шведскую прэмію ў галіне дзіцячай літаратуры ALMA (Astrid Lindgren Memorial Award).

 

Пятро Васільевіч больш нічога не напіша. Таму сёння нават ягоныя дэдыкацыі прачытваюцца іначай, напаўняюцца глыбінным сэнсам.

Таму мусім перачытваць напісанае, створанае ім, перавыдаваць апублікаванае, ставіць на Скарынаў варштат тое, што не пабачыла свет пры Пятровым жыцці, бо выданне і перавыданне твораў – ці не пайлепшы помнік пісьменніку. Тым болей, што чакаюць зацікаўленага чытача ягоны раман-казка ў стылі ракако “Папялушка праз дзесяць гадоў”, “Крыўскі кішэнны слоўнік”, які можна параўнаць са слоўнікам Вацлава Ластоўскага і “Хазарскім слоўнікам” Міларада Павіча, слоўнікам як мастацкім творам, а таксама іншыя тэксты з ягонай творчай спадчыны.

На Дзень усіх святых 2019 года.

 

Алесь УСЕНЯ

Ад смешнага да вялікага

Неяк пачуў ад сябра:

– Студэнцкае жыццё – самае лепшае, самае памятнае. І каб была такая магчымасць, дык год студэнцтва аддаў бы за два гады звычайнага жыцця.

Я пагадзіўся і ад сябе дадаў:

– Асабліва тады, калі ты падчас вучобы жыў у інтэрнаце.

Хто такі, па сутнасці, студэнт? Гэта ўжо не маленькі, не бездапаможны чалавечак, якога дагэтуль апекавалі бацькі і школьныя настаўнікі, падказвалі, што добра, а што дрэнна, можна сказаць, пільнавалі ці з пугай, ці з пернікам.

І ў той жа час студэнт – гэта яшчэ не самастойны чалавек, які цалкам узяў на сябе адказнасць за сваё існаванне. Яму не трэба задужа абцяжарвацца думкамі пра адзежыну і кавалак хлеба, бо яшчэ не парвалася сувязь са спонсарамі-бацькамі, дый “скупендыя” (так мая бабуля з-за непісьменнасці называла стыпендыю) не дасць памерці з голаду. А калі ў цябе ёсць яшчэ і дах над галавой, месца ў інтэрнаце, дык гэта ўжо райскае жыццё, нірвана. Менавіта інтэрнат дае адчуванне самастойнасці і студэнцкай еднасці. Нездарма мае аднакурснікі-мінчукі, як мне здаецца, адчувалі сябе абдзеленымі і часцяком наведваліся ў нашы гаманлівыя пакоі.

Якраз з інтэрната пачалося маё знаёмства, а потым і сяброўства з Пятром Васючэнкам. Мы тады нават яшчэ не былі студэнтамі, а толькі паступалі на факультэт журналістыкі Белдзяржуніверсітэта. Усіх абітурыентаў з перыферыі на час уступных іспытаў засялілі ў інтэрнат на ўскраіне сталіцы – у Шчомысліцах. Мне выпала жыць у адным пакоі з Пятром Васючэнкам і Славам Булацкім. Абодва – такія ж, як і я, учарашнія школьнікі, таму, як кажуць, агульную мову ўдалося знайсці хутка. Зрэшты, агульнаю мова якраз і не была. Я, вясковы хлопец, размаўляў па-беларуску. А Слава і Пятро – гарадскія: адзін з Бабруйска, другі – з Полацка. Яны, вядома, разумелі маю гамонку, але самі беларускія словы ўжывалі толькі як экзатычныя. (З часам усё перавернецца з ног на галаву: я пачну выдаваць папулярную рускамоўную газету, а Пятро Васючэнка, асвоіўшы мову, можна сказаць, з нуля, стане знакамітым беларускамоўным пісьменнікам.)

Пятро, Слава і я цвёрда верылі, што ўсе трое, хоць і рознымі сцежкамі, “прарвёмся” на факультэт журналістыкі. Для гэтага ў кожнага была свая падстава.

Пятро – энцыклапедыя ведаў, для яго здаць іспыты – як вылушчыць жменю гарбузікаў. Найбольш мяне ўразіла ягонае веданне французскай мовы. Пятро нават прызнаўся, што перакладае дэтэктыўны раман нейкага французскага аўтара.

У мяне – амаль сотня апублікаваных заметак, артыкулаў і вершаў, процьма дыпломаў і грамат. Павінна ж гэта ўлічыцца.

А пра Славу Булацкага і гаварыць няма чаго. Пропускам на факультэт будзе ягонае прозвішча, лічылі мы: як-ніяк, а дэкан журфака – ягоны дзядзька…

Так што падчас уступных іспытаў на падручнікі мы не надта налягалі. Тым больш што “не наеўся – не наліжашся”. А гэта значыць, вольнага часу было досыць. І мы з Пятром сталі заляцацца да дзвюх дзяўчат, таксама ўчарашніх школьніц, якія жылі ў суседнім пакоі і рыхтаваліся да іспытаў. Шчыра кажучы, гэта была мая ініцыятыва, бо наконт заляцанняў я ўжо меў такі-сякі вопыт, а Пятро, як мне здавалася, увогуле быў “нецалаваны”. Але пры выпадку ён мог пасмакаваць даволі салёны анекдот, кінуць панадны позірк услед пекнай дзяўчыне, аблізаўшы свае пульхныя пачуццёвыя вусны. Дарма, што знешне Пятро выглядаў на “батаніка” – хударлявага падлетка ў акулярах. Адчувалася, што ў ягонай душы палаюць жарсці будзь-будзь! І ён з вялікай ахвотай пагадзіўся стварыць са мною “кавалерскі тандэм”.

Зрэшты, нашы заляцанні далёка не зайшлі і ніякага плёну не прынеслі. Два ці тры разы мы пасядзелі ў пакоі дзяўчат, разумна паразмаўлялі, і на гэтым усё скончылася, хаця мы з Пятром толькі ўвайшлі ў смак, тым больш што дзяўчаты былі прыгажунямі.

У інтэрнат засяліліся два самавітыя маладзёны, якія ўжо адслужылі ў арміі, шыракаплечыя, гонкія – не раўня нам, смаркачам. Яны, натуральна, паклалі вока на самых пекных дзяўчат на паверсе і ўзялі іх у аблогу. На разумныя размовы маладзёны часу не трацілі, адразу ж “узялі быка за рогі”, і дзяўчатам гэта спадабалася больш, чым нашая з Пятром “артпадрыхтоўка”. Яно і праўда: як высветлілася пазней, дзеўкі былі спрактыкаваныя ў любошчах, дарма што зусім юныя, дык і навошта ім “малакасосы”, якія ў лепшым выпадку памацаюць за калені?..

Карацей кажучы, мы з Пятром атрымалі поўны адлуп. Як толькі з’явіліся сапраўдныя самцы, прыгажуні нават не глядзелі ў наш бок.

Каб выклікаць “самцоў” на нейкае рысталішча, і думаць не было чаго: насоўгалі б нам у каркі як мае быць. Затое нас ахапіла прага помсты да “здрадніц”. А як мы маглі ім адпомсціць? Толькі словам.

Я прапанаваў Пятру напісаць пра іх байку, маючы на ўвазе, што тварыць буду сам, а Пятро толькі выправіць памылкі. І вось тут мяне напаткала нечаканка. Пятро не толькі ўспрыняў маю задуму з імпэтам, але і пажадаў паўдзельнічаць у творчым працэсе самым непасрэдным чынам. Го, дык гэта ж яшчэ лепш!

Змусіўся пагадзіцца, што пісаць будзем па-руску, бо Пятро ў беларускай мове амаль ні бум-бум.

Пісалася нам лёгка, спорна, бо, як кажуць, набалела: ён радок, я радок, у яго ўдалая рыфма, у мяне нечаканая метафара…

Байка атрымалася доўгая, злая, вульгарная і, напэўна, дасціпная. Пішу “напэўна”, бо ў памяці яна не захавалася, прыгадваюцца толькі першыя радкі:

 

Живут на пятом этаже

Две Кошечки на букву «ж».

И там же, рядышком совсем,

Есть два Кота на букву «м».

Всегда в кошачьей сей семье

Идет процесс на букву «е»…

 

А яшчэ не сцерся з памяці фінал:

 

Мораль найдете вы потом:

Она у Кошек под хвостом.

 

Напісаць напісалі, але як жа гэты опус увесці ў вушы “здрадніцам”? На сцяне калідора цыдулку не наклеіш – чаго добрага, распачнецца скандал, дарослыя дзядзькі пачнуць шукаць аўтараў… Прыйшлі да высновы, што твор трэба перадаць з рук у рукі, але пры гэтым мы як быццам і ні пры чым. Мне, трохі хітрэйшаму, удалося пераканаць наіўнага Пятра, што менавіта ён павінны выканаць ролю кур’ера.

– Мяне могуць западозрыць, а на цябе ніхто не падумае, – даводзіў я. – Ты інтэлігентны, прыстойны… Такія людзі на нешта кепскае не здольныя – гэта кожны скажа…

І Пятро – святая прастата! – “клюнуў”. Магчыма, яго заспакоіла легенда, якую я прыдумаў. Маўляў, ты, Пятро, ішоў па калідоры, а тут нейкі незнаёмы хлопец стаў упрошваць: занясі любоўную запіску ў …ццаты пакой, бо там мая дзяўчына жыве, а мы з ёю ў свары, дык турне мяне з пакоя разам з запіскай; маўляў, сказаў хлопец так, сунуў у руку цыдулку і сам хуценька знік з вачэй; а ягоны твар ты не разгледзеў, бо вельмі дрэнны зрок – гэта ўсе ведаюць…

Калі Пятро пасунуўся ў “пашчу льва”, я туляўся паблізу дзвярэй дзявочага пакоя, бо ўсё ж асцерагаўся, што раз’юшаныя “кошечки” сарвуць з ягонага твару акуляры і сваімі кіпцюрамі паспрабуюць выдраць яму вочы. Тады я і кінуся на дапамогу.

Аднак Пятро аказаўся больш абачлівым, чым я думаў. Ён зайшоў у пакой, хуценька прадэкламаваў нашу легенду, сунуў паперчыну ў рукі адной са “здрадніц” і – дай бог ногі. Так што ў нас быў час, каб зашыцца ў сваім пакоі, пакуль агаломшаныя “здрадніцы” дачытваюць байку да канца…

Дзяўчаты ляманту не ўзнялі, і ў тым не было нічога дзіўнага: каму ж хочацца выстаўляць сябе ў гэткім ракурсе? Яны толькі аддалі рукапіс сваім самавітым кавалерам, і тыя ўзяліся шукаць аўтара, каб “расквэцаць яму морду”. Кур’ера Пятра “следчыя” пад увагу не бралі (ну як можна не паверыць такому прастадушнаму, культурнаму чалавеку?), аднак правільна вызначылі: незнаёмец, які перадаў паперчыну, добра ведае ўсе абставіны, а значыць, жыве побач. “Следчыя” вырашылі знайсці аўтара па почырку. Яны хадзілі па пакоях, кожнага прасілі накрэмзаць пару радкоў…

А хваробу! Мы з Пятром – не аболтусы, загадзя ўсё прадугледзелі і напісалі тэкст, так бы мовіць, друкаванымі літарамі.

Па стылі вызначыць зламысніка таксама было немагчыма, бо мы, абітурыенты, тады яшчэ адзін аднаго не ведалі, не здагадваліся, хто на што здатны…

Чаму я вырашыў прыгадаць менавіта гэтую гісторыю, хоць падчас сумеснага студэнцтва ў нас з Пятром здараліся і больш яркія эпізоды? Таму што ў сваіх нататках хачу акрэсліць асаблівасць літаратара Пятра Васючэнкі, пра якую, магчыма, ведаю лепш за ўсіх.

Сумесныя сатырычныя практыкаванні мелі працяг падчас вучобы, балазе, жылі ў адным інтэрнаце на вуліцы Кастрычніцкай. Мы, пяцёра аднакурснікаў, стварылі сатырычна-музычны ансамбль “Абэндшнобель”. Назва была ўзятая, як кажуць, ад балды, нарадзілася спантанна і не мела ніякага сэнсу. Віця Чарнушэнка граў на гармоніку, Слава Наздрын-Платніцкі браў у рукі бразготку, Андрэй Мазанік дзьмухаў у свістульку, я арудаваў лыжкамі. А салістам стаў Пятро. Ён наведваў універсітэцкі хор, валодаў густым барытонам (а можа, нават і басам) і калі спяваў тэкст пад мелодыю “Вячэрняга звону”, яму мог бы пазайздросціць любы поп.

Ніводнай журфакаўскай вечарыны не адбывалася без удзелу нашага ансамбля. Спявалі ў асноўным частушкі, якія прыдумлялі мы з Пятром. Кажуць, няблага атрымлівалася…

…Быў 1999 год, толькі што адгрукатаў небывалы эканамічны крызіс, які нават багацеяў зрабіў амаль жабракамі. Выдаючы газету, цяжар таго крызісу я адчуў на сабе. Якраз у гэты час мне патэлефанаваў Пятро Васючэнка.

– Дапамажы выдаць маю кніжку, – папрасіў ён.

Ягоная просьба дзіўнай не здалася. На выданне кніг грошай ні ў кога не было, дзяржаўныя выдавецтвы, як кажуць, ляжалі, а я да тае пары паспеў дабрачынна выпусціць у свет некалькі кніг беларускіх аўтараў.

Хіба ж мог я адмовіць аднакашніку Пятру, хоць у самога “фінансы спявалі рамансы”? Пра адно толькі ў яго папрасіў:

– Ты мне на ўсякі выпадак перадай рукапіс: папярэдне хачу прачытаць…

Ад прачытанага я быў у захапленні!

Пра несумненны талент Пятра Васючэнкі, канечне, ведаў, аднак і ад яго не чакаў такой заліхвацкасці. Адразу ж набраў нумар ягонага рабочага тэлефона:

– Кідай усе справы, прышлю па цябе машыну, і кіруйся да мяне ў офіс: твой геніяльны рукапіс абавязкова трэба “замачыць”!

Варта сказаць, што ў маіх апартаментах быў “сталінскі” пакойчык, дзе я частаваў сваіх гасцей і дзе меўся міні-бар у выглядзе глобуса: там ніколі не пераводзіліся харошыя спіртовыя напоі. Пазней пра гэты “глобус” Васючэнка напіша ў адным са сваіх твораў.

Добра мы тады пасядзелі з Пятром, да позняга вечара. Нямала пахвальных слоў пачуў ён ад мяне за рукапіс кнігі “Прыгоды аднаго Губашлёпа”. І было за што!

Прататыпаў гумарыстычна-сатырычных апавяданняў я добра ведаў, бо яны “вынырнулі” са студэнцкага жыцця. Бянтэжыла толькі тое, што ў кнігі будзе два аўтары: Васючэнка і яшчэ адзін наш аднакурснік. Добра ведаючы творчы патэнцыял “суаўтара”, я дапытваў Васючэнку цэлы вечар:

– Прызнайся, Пеця: ён жа ні радка не напісаў, ніводнай метафары не ўставіў, як у нас некалі было. Проста распавёў табе некалькі гісторый, а ты, як чалавек высакародны, палічыў за абавязак паставіць ягонае прозвішча побач са сваім. Але ж калі так разважаць, дык і Пушкіна трэба лічыць суаўтарам “Мёртвых душ”, бо менавіта ён падказаў Гогалю сюжэт. Скажы, Пеця: я не памыляюся, наш аднакурснік да гэтай кнігі “з боку прыпёку”?

Аднак мае допыты ніякага плёну не прынеслі: Пятро трымаўся, як партызан у гестапа:

– Пісалі ўдвух…

Неўзабаве кніга была выдадзена (увесь наклад я аддаў Пятру, каб ён паправіў сваё матэрыяльнае становішча), аднак яна, мне здаецца, не была належна ацэнена.

У беларускай літаратуры шмат гумарыстычных і сатырычных здабыткаў, асаб­ліва ў драматургіі і паэзіі. А што датычыць празаічных твораў буйных памераў (раманаў і аповесцяў), дык іх яўна бракуе. Наўскідку прыгадваюцца толькі “Запіскі Самсона Самасуя” Андрэя Мрыя ды “Бацька ў калаўроце” Рыгора Семашкевіча. Зрэшты, і ў гэтых творах гумарыстычна-сатытырычныя кавалкі тэксту мяжуюцца са звычайнай прозай. Рамана накшталт “Дванаццаці крэслаў” ці “Залатога цяляці” Ільфа і Пятрова, якія выклікаюць усмешку з першага да апошняга абзаца, у нашай літаратуры, на жаль, нямашака.

Таму я і быў у захапленні, чытаючы рукапіс Пятра Васючэнкі: гумар пырскаў літаральна з кожнага радка, з кожнага сказа, хацелася не толькі смяяцца, але і рагатаць.

І як жа я ўзрадаваўся, калі напрыканцы нашай вячэры ў офісе Пятро пры­знаўся, што задумаў напісаць вялікі сатырычна-гумарыстычны твор. Прычым ён не меў на ўвазе працяг сваёй “эпапеі” пра паноў Кубліцкага і Заблоцкага. Пра што будзе гэты твор, Пятро мне не сказаў – мусіць, каб не сурочыць. Адно запытаўся:

– А ты яго выдасі?

– Выдам і зноў жа аддам табе ўвесь наклад.

У мяне не было сумнення, што гумарыстычны раман Васючэнкі стане падзеяй у беларускай літаратуры. Аднак карты, як кажуць, не леглі…

Я некалькі разоў цікавіўся ў Пятра, як рухаецца праца над творам, але ён казаў, што ніяк, спасылаўся на вялікую занятасць. Яно і праўда: апрача штодзённай працы на кафедры Васючэнка часта выступаў у друку з артыкуламі, рэцэнзіямі, эсэ, пісаў п’есы…

І тут зраблю невялікую рэмарку. Пушкін напісаў выдатныя празаічныя творы “Капітанская дачка”, “Дуброўскі”, “Аповесці Белкіна”, Лермантаў – “Герой нашага часу”, але найперш мы ўспрымаем іх як паэтаў. Менавіта як паэт у нашай свядомасці існуе Янка Купала, і толькі ўжо затым мы ўзгадваем яго геніяльную драматургію (“Тутэйшыя”, “Паўлінка”). А Уладзімір Караткевіч для нас – у першую чаргу аўтар захапляльнай прозы, якая абудзіла цікавасць беларусаў да роднай гісторыі, і не надта часта згадваецца, што Караткевіч пісаў не менш таленавітыя вершы.

Пятро Васючэнка быў літаратарам шматпрофільным, шматгранным: празаік, літаратуразнаўца, крытык, драматург, эсэіст… Але мы маглі б найперш успрымаць яго як выбітнага сатырыка, гумарыста, калі б ён напоўніцу разгарнуў свой талент менавіта ў гэтым жанры, тым больш што адметных сатырыкаў-гумарыстаў за ўсю гісторыю беларускай літаратуры было не надта многа – прозвішчы можна пералічыць на пальцах адной рукі. Застаецца толькі атрымліваць асалоду ад тых іскрамётных твораў, якія Пятро Васючэнка пакінуў пасля сябе…

Зрэшты, у жыцці Пятро быў сур’ёзным чалавекам, хаця досыць часта ад яго можна было пачуць дасціпны жарт і іранічную рэпліку. Ён, напрыклад, захапляўся шахматамі (а гэтая гульня патрабуе сур’ёзнасці!). Менавіта шахматы сталі для нас дадатковай падставай для таго, каб зблізіцца падчас студэнцтва. У дзяцінстве і юнацтве шахматы мяне таксама дужа цікавілі, але я больш налягаў на рашэнне і складанне задач ды эцюдаў. А Пятро быў, так бы мовіць, практыкам. І калі мы садзіліся за шахматную дошку, часцей перамагаў ён. Праўда, гэтаму быў і іншы вытлумак. Я чалавек азартны, імпульсіўны, часта рабіў неабдуманыя хады, а Пятро “перш чым адзін раз адрэзаць, сем разоў адмяраў”…

Натуральна, падчас каманднага чэмпіянату ўніверсітэта па шахматах нам з Пятром выпала гуляць на першых дзвюх дошках. А каму на якой? Мы вырашылі пайсці на хітрык. Пятро, хоць ён і мацнейшы за мяне, сядзе за другі столік, бо змагацца з майстрамі і кандыдатамі ў майстры спорту, з лідарамі іншых каманд – гібельная справа (Васючэнка, на маю думку, гуляў на ўзроўні першага разраду). Затое на другой дошцы, дзе гульцы, як мы меркавалі, трохі слабейшыя, Пятро пазмагаецца! А мне ўсё адно каму прайграваць – і слабейшаму, і мацнейшаму абавязкова “празяваю” фігуру. Гэткім чынам мы планавалі здабыць для каманды хоць некалькі ачкоў.

Хаця б! Гэтак жа разважалі і ўдзельнікі іншых каманд. У выніку на першай дошцы мне выпала гуляць са слабейшымі, і я прайграў усе партыі, вымучыўшы толькі адну нічыю, а Пятро змусіўся змагацца з карыфеямі. І якім жа было маё здзіўленне, калі ў гэтай “зграі ваўкоў” ён часцей за ўсё браў верх…

 

* * *

40-гадовы юбілей звычайна не адзначаюць, гэта лічыцца дрэнным знакам, але на той час грошай у мяне было багата, таму я вырашыў у харошым рэстаране зладзіць свята і для сябе, і для сяброў. Сярод іх, натуральна, быў і Пятро Васючэнка. Прамовіўшы за сталом віншаванне, ён нечакана для ўсіх і для мяне на памяць прадэкламаваў верш:

 

Мне здаецца чамусьці парою,

Быццам я – адзінокі прышэлец

З невядомай далёкай планеты.

Вам, зямлянам, тады немагчыма

Зразумець маё сэрца. І часта

Вы прыносіце боль невыносны

Мне. І з вамі не хочацца болей

Жыць на вашай планеце агіднай.

Мне так сумна і так адзінока…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Я хачу на сваю планету…

 

Гэты верш быў напісаны мною яшчэ ў студэнцтве, і Пятро мог прачытаць яго толькі ў насценнай газеце журфака. Відаць, радкі адпавядалі і ягонаму светаадчуванню, калі яны запомніліся. Пятро ніколі не выстаўляў сваю душу наросхрыст. Можна толькі здагадвацца, што разам з аптымізмам у ёй суседнічалі і туга, і боль, і пакуты, якія не кожны з нас мог заўважыць і зразумець.

Але хочацца верыць, што Пятру Васючэнку ўсё-такі ўдалося трапіць на сваю планету…