1

Калі вы бываеце ў Кіеве на Падоле і маеце хатніх жывёл, то мусіце ведаць заакраму “Дружок”. Сама крама не надта добрая. Там вы не купіце акварыумных рыбак ці амазонскіх папугаяў, не купіце дэкаратыўных марскіх свінак і трохметровых рэптылій. Затое ў “Дружку” ёсць Машка. У Машкі расце барада. Часам Машка гарэзіць і прымацоўвае сабе на грудзі цэннік, нібы яна таксама прадаецца, бо з барадою Машка вельмі падобная да якой-небудзь экзатычнай малпы. Насамрэч жа Машка – прадавец. Яна добры спецыяліст. Яна знойдзе і прадасць вам тое, што вы шукалі ўсё сваё жыццё. Выслухае вас. Дасць карысную параду. Вы і ваш хатні ўлюбёнец будзеце здаровыя, сытыя і задаволеныя. На такіх энтузіястах, як Машка, трымаецца рынкавая эканоміка Украіны.
Аднак сама Машка нешчаслівая. Яна так хоча, каб яе любілі, а яе чамусьці не любіць ніхто. Наадварот, людзі па-за “Дружком” унікаюць Машчынай кампаніі, уцякаюць ад яе, не хочуць ведаць яе ды яе бараду. Маленькай Машка выходзіла на дарогу перад домам сваіх бацькоў і прастойвала там па некалькі гадзінаў з надзеяй пагаварыць з кім-небудзь, пасябраваць, знайсці таго, хто мог бы яе любіць. Яна чаплялася да мінакоў з непатрэбнымі пытаннямі, а мінакі на злом галавы ўцякалі прэч, ледзь прыхоўваючы грымасу здзіўлення і агіды. І калі-нікалі Машка зрывалася. Бегла наўздагон якой-небудзь пані з толькі што купленым каганцом у руках, напрыклад, і крычала: “Я – Машка, мне дванаццаць гадоў, і ў мяне расце барада!”
Барада пачала расці вельмі рана. Цяпер Машцы здаецца, што ад самога нараджэння. Спачатку засвярбела скура вакол рота, потым прыйшло такое адчуванне, нібы скура трэскаецца, як асфальт, скрозь які прарастае зярнятка. Машка часта параўноўвае сваю бараду з газонам. Колькі бараду ні галі, неўзабаве шчэць вырастае новая, яшчэ гусцейшая, яшчэ шарсцейшая, яшчэ чарнейшая.
Кожныя два-тры дні Машка акуратна голіцца кітайскай электрабрытвай і да наступнага галення з жахам назірае, як няспынна і няўхільна яе твар страчвае прыкметы жаноцкасці.
Такую мяне ніхто не захоча, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў. Толькі мае два некастрыраваныя каты-вар’яты любяць мяне.
Каты прыбіліся да Машкі два гады таму. Адначасова. Некалькі дзён сядзелі пад дзвярыма яе здымнай кватэркі і мяўкалі. Прасіліся. Машка неабачліва накарміла іх, бо думала, што мяўкаюць з голаду. Каты ўсё з’елі, але мяўкаць не перасталі. Абдзіралі дэрмацін, якім былі абцягнутыя дзверы Машчынай кватэры, гадзілі на кілімок пад парогам, а аднойчы, калі Машка адчыніла дзверы, каб ісці на працу, прарваліся ўсярэдзіну. Адразу ўскочылі на ложак і замуркацелі. Машцы стала шкада іх выганяць. Яна вырашыла, што ў кожнага прыстойнага працаўніка заакрамы павінны быць свае жывёлы. Каб набыць досвед. Каб стаць спецыялістам.
Спачатку Машка думала, што мае ката і котку. Потым, прыгледзеўшыся, зразумела, што тое такі два каты – два дарослыя некастрыраваныя каты, што з нейкага дзіва трымаюцца разам.
Удзень каты салодка спяць на Машчыным ложку. Уначы б’юцца між сабой, крычаць, выюць на месяц, скачуць з падваконня на шафу, а з шафы – на халадзільнік у кухні. Скачуць па соннай Машцы. Калышуцца на жырандолі. Абсцыкаюць Машчын абутак. Назад адрываюць прыклееныя за дзень шпалеры ў калідоры.
Машка ўжо безліч разоў пашкадавала, што дазволіла катам застацца, але цяпер выгнаць іх не магла. Каты не выганяюцца. Не сыходзяць з кватэры. Так, нібы гэта яны, а не Машка, плацяць кожны месяц за кватэру арэндную плату ў памеры 300 даляраў. Вяртаюцца назад, куды б Машка ні занесла іх у торбе, а па вяртанні хуліганяць яшчэ мацней, з помсты, напэўна.
Каты мяне любяць, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў. Любяць, але сваю любоў не дэманструюць, як гэта і належыць прыстойным асобам мужчынскага полу. Іначай чаго б гэта яны так упарта заўсёды вярталіся? Што іх каля мяне трымае? Толькі любоў.
Хаця часам, вельмі рэдка, Машцы прыходзіць у галаву куды банальнейшы адказ. Каты не бачаць у Машцы чалавека. Яны прымаюць яе за роўнага сабе звера. За малпу. За барадатую малпу.

Машцы падабаецца працаваць у заакраме, бо тут заўсёды шмат лю­дзей. Прычым тыя людзі, якія прыходзяць у заакраму, ніколі не бываюць дрэннымі. У гэтым Машка свята перакананая. Уласнікі жывёл не могуць быць дрэннымі ў прынцыпе.
Тут яна каралева. Спецыяліст. Тут ёй не трэба выпрошваць чыёй-небудзь увагі – людзі самі звяртаюцца да Машкі. Апавядаюць ёй пра сваіх чатырох­ногіх або перыстых улюбёнцаў. Апісваюць, наколькі могуць і ўмеюць, іхнія характары і густы. Пытаюцца, ці Машка сама што-небудзь трымае.
– Так, – адказвае Машка, – у мяне двое катоў.
– Двое?! – прыцмокваюць пакупнікі. – Яшчэ й катоў. Гэта, напэўна, цяжка.
Але не. Машцы зусім не цяжка. Машка можа слухаць і слухаць, гаварыць і гаварыць, бо яна ўжо дастаткова намаўчалася раней.
У “Дружку” Машка пачала чакаць. У яе з’явілася надзея, што адным днём сюды, у “Дружок”, зойдзе мужчына, які мусіць стаць яе жаніхом. Ён прыйдзе да яе, сам пра гэта не здагадваючыся. Ён ужо шукае яе. Вось-вось з’явіцца ў дзвярах крамы, можа, нават сёння. Такі сур’ёзны і шыкоўны, у чорным дзелавым гарнітуры, у белай кашулі і лакаваных чаравіках.
Жаніху спачатку вельмі не спадабаецца Машчына барада. Ён загаворыць з іншай прадавачкай, магчыма, Ілонай. Але Ілона дзівосна дурная. Яна абсалютна нічога не ведае пра жывёл і пра тое, што жывёлам сапраўды патрэбна. Ілона будзе какетліва клыпаць сваімі даўжэннымі веямі і будзе казаць:
– Ох, сама не ведаю, што вам параіць. Найлепш у такім выпадку пайсці ў ветбальніцу і ўсыпіць сабаку.
Або:
– Навошта вам марнаваць грошы на корм, калі хамяка можна спакойна карміць капустай.
Або:
– Каціныя драпалкі не дапамагаюць. Каты ўсё роўна будуць драпаць шпалеры і аббіўку фатэляў. Я б катам паадразала кіпці. Гэта адзіны дзейны спосаб.
Ілона ніяк Машчынаму жаніху не дапаможа. Ён ветліва ёй падзякуе і ўжо тады, калі не будзе мець іншага выйсця (бо ўрэшце барада не замінае жанчыне быць разумнай), звернецца да Машкі.
Машка не страпянецца. Не будзе паказваць, што так доўга Яго чакала. Што так на Яго спадзяецца. Машка не скажа:
– Я Машка, мне дваццаць пяць гадоў, і ў мяне расце барада.
Не. Яна застанецца стрымана сціплай. Будзе размаўляць метадычна і аргументавана. Яе голас не будзе трымцець ад жалю да самой сябе, маўляў, паглядзіце, якая я няшчасная, у мяне расце барада. Не. Машка заварожыць яго дарэчнасцю кожнага слова, розумам, на які здатныя толь­кі абдзеленыя прыгажосцю людзі. Ён прыйдзе зноў. Ён будзе хадзіць і хадзіць. Ён закахаецца ў яе барадатую душу.
Цікава, думае Машка, калі ў “Дружку” няма пакупнікоў, якая ў яго жывёла? Што ён трымае? Ката? Сабаку? Хамякоў? Хамякоў дакладна не. Напэўна, такі сабаку. Шатландскага тэр’ера. Машцы падабаюцца шатландскія тэр’еры. Яна дзесьці прачытала, што гэтыя сабакі ўмеюць лавіць чарцей.

У “Дружку” няма пакупнікоў. Вечарэе. Машка адна. Праз дваццаць хвілінаў яна закрые краму і пойдзе дадому, да сваіх дваіх некастрыраваных катоў-вар’ятаў.
Раптам адчыняюцца дзверы і заходзіць Ён з плоці і крыві. Мужчына ў чорным дзелавым гарнітуры, белай кашулі і лакаваных чаравіках. Машка ў той жа момант яго пазнае.
– Вы яшчэ працуеце? – пытаецца мужчына.
– Так-так, працуем яшчэ дваццаць хвілінаў, – адказвае Машка і хавае галаву пад прылавак, каб адразу Яго не напалохаць, каб падышоў бліжэй.
Мужчына ўважліва разглядвае вітрыну, а Машка спадылба – яго. Машка не спадзявалася, што жаніх выявіцца ажно настолькі прывабным. Прыгажун. Магчыма, Машка і заслугоўвае такога прыгажуна, але гэта праўда, што ніколі не ведаеш, чаго сапраўды заслугоўваеш. Чым чалавек можа заслужыць шчасце? Яно проста прыходзіць. Як дар. Як ласка.
Мужчына ўдае, нібы яму абыякавая Машчына барада. Выхаваны. Але іначай і быць не можа. Машка не дарэмна доўгія гады чакала менавіта яго. Ён глядзіць на Машку, а яна стаіць, як сапраўдная прынцэса заалогіі, паміж кацінымі туалетамі з аднаго боку і пацучынымі клеткамі – з другога.
– Мне патрэбны корм для пумы, – кажа мужчына.
Машка не разумее.
– Прабачце, для каго корм?
– Для пумы. У вас ёсць?
– Корм ёсць для катоў, малых, дарослых, цяжарных і кастрыраваных, для сабак, для птушак-певуноў, для хамякоў, для акварыумных рыбак, для хамелеонаў, для кролікаў… – Машка тараторыць аўтаматычна і чымсьці пачынае нагадваць сабе Ілону.
– А для пум ёсць?
– Для пум няма. А вам навошта?
– Дзіўнае пытанне. Каб мець чым карміць пуму.
– У вас пума?
– Пума.
– Ніколі не чула, каб у Кіеве хтосьці трымаў пуму.
– Ну чаму ж. У Кіеве іх шмат.
– А, – Машка б’е сабе па ілбе, – вы, мабыць, гаворыце пра заапарк! Вы з заапарку?
– Не. Да заапарку я не маю ніякіх адносінаў.
– Дзе ж вы трымаеце пуму?
– У сябе дома.
Машка збілася з панталыку. Корма для пумы ў “Дружку” дакладна няма. У гэтым яна ўпэўненая на ўсе сто.
– Дык у вас ёсць корм ці не? – бачна, што мужчына крыху нервуецца.
– Баюся, што няма.
– Шкада, – кажа ён і паварочваецца да выхаду.
Машка не можа гэтага дазволіць – каб ён вось так узяў і пайшоў. Бо ён жа зараз пойдзе. І больш ніколі не вернецца.
– Пачакайце! – крычыць Машка. – Корма няма ў краме. Але можна патэлефанаваць на склад і замовіць. На складзе корм мусіць быць. Там у іх ёсць усё, што заўгодна, і нават больш.
– То патэлефануйце, калі ласка.
– На жаль, сёння тэлефанаваць позна. Прыйдзіце праз некалькі дзён. Я абавязкова заўтра зранку замоўлю са складу ваш корм і яшчэ праз дзень яго прывязуць. Спадзяюся, вашая пума да таго часу не здохне, – Машка ласкава ўсміхаецца, хаця й ведае, што ўсмешка зусім не пасуе да яе барады.
– Добра, – кажа мужчына, – я прыйду праз некалькі дзён. Толькі не забудзьце.
– Не забуду.
Пума, думае Машка, пума. Ён не такі, як усе.

Са складам Машка звязваецца часта, некалькі разоў на тыдзень. Як правіла, яна мае справу з Валерам, прозвішча якога для ўсіх застаецца таямніцай. З ім гавораць па тэлефоне, потым ён уласнаруч прывозіць замоўленыя тавары і знікае ў нікуды – туды, адкуль з’явіўся. Гэтаксама ніхто ў “Дружку” не ведае, дзе знаходзіцца сам склад. Нічога, апроч нумара тэлефона і Валеры без прозвішча.
– Валера, – кажа Машка па тэлефоне, – я хачу зрабіць замову.
– Для цябе ўсё, што заўгодна, прыгажуня! – адказвае з трубкі Валера, а Машка каторы раз у думках называе яго прыдуркам, бо ўпэўнена, што Валера з яе смяецца.
– Патрэбны корм.
– Які? Я запісваю.
– Вельмі спецыфічны.
– Чалавечы? – і Валера гучна рагоча па той бок дроту. – Зараблю трохі грошай, спрасую хлеб з квашаным агурком і варанай каўбасой і буду прадаваць гэта як універсальны корм для чалавека. Пабачыш, які будзе поспех.
– Не. Для пумы. Корм для пумы. Ёсць на складзе такі?
У трубцы на некалькі секунд маўчанне.
– Пумы? А хіба такі корм увогуле бывае?
– Ну, калі бываюць пумы, то бывае і корм для іх, – кажа Машка.
– У Кіеве няма пум.
– Ёсць. І шмат.
– Машка, адкуль ты ведаеш? Ты бачыла хоць адну?
– Я асабіста не бачыла, але мне гаварылі, што бачылі. У краму прыходзяць людзі і запытваюць пра корм для пумы. Гэта штосьці значыць, праўда? Калі запытваюць, значыць у іх ёсць пума. І яны мусяць яе чымсьці карміць.
– Дарагая мая, я ведаю ўсіх жывёл, якія былі, ёсць і будуць у Кіеве. Кожнага найзасранейшага льва, ці тыгра, ці леапарда, ці мядзведзя. Я ведаю ўсіх. У мяне такая праца. І пумы ў Кіеве няма ніводнай. Павер мне. Цябе разыгрываюць.
Прыдурак, думае Машка.

Гэты кавалачак рэкламнай паперы ляжаў у кішэні Машчынай курткі некалькі месяцаў. Якраз цяпер прыйшоў час ім скарыстацца. ВЫДАЛЯЕМ НЕЖАДАНЫЯ ВАЛАСЫ. НАЗАЎЖДЫ.
– Балюча не будзе, – кажа мілавідная расфуфыраная бландзінка ў кароценькім халаціку, заводзячы Машку ў кабінет.
– Я не баюся, – адказвае Машка. – Я доўга сябе рыхтавала.
– Сядайце, калі ласка, у крэсла. Зараз прыйдзе доктар.
Бландзінка з прафесійнай цікавасцю разглядае Машчына аблічча.
25 гадоў, канстатуе яна. 25! І толькі цяпер гэтая барадатая пачварка здагадалася прыйсці да дактароў. Яна ж, напэўна, ніводнага разу нават не цалавалася. Хто захоча такое цалаваць? Я, напрыклад, пабачыўшы яе дзе-небудзь на вуліцы, уцякала б як мага падалей. Магла б атрымаць перапуд на ўсё жыццё. Сучасныя жанчыны сталі нейкія дзіўныя: зусім не пераймаюцца тым, як выглядаюць. Усе такія брыдкія. Адна я прыгожая.
– Што прымусіла вас наважыцца да нас прыйсці? – пытаецца ў Машкі бландзінка. – Даруйце, калі лезу не ў сваю справу. Проста цікава.
– Нічога канкрэтнага. Барада. Яна колецца.
– Я вам не веру, – какетліва шчабеча бландзінка. – Тут дакладна мусіць быць мужчына! Толькі мужчына можа змяніць жанчыну.
Машка, седзячы ў крэсле, думае пра пуму. Яна нічога насамрэч пра яе не ведае. Нейк заўсёды жыла так, нібы пумы не існуе. Нібы гэты свет належыць толькі тыграм і гепардам. Але ж не. Ёсць яшчэ пума. Амерыканскі горны леў. Бледна-карычневы. З’ядае прыблізна 48 парна­капытных на год. Гэта адна тона мяса. Заўсёды адзін, за выняткам трох дзён шлюбных гульняў. Хаця часам трох дзён дастаткова, каб не пачувацца самотным.
– А бровы? – пытаецца бландзінка.
– Што бровы?
– Вы іх не вышчыпваеце прынцыпова?
Машка ніякавата перасмыкае плячыма.
– У вас непрыстойна густыя бровы. Іх трэба вышчыпваць.
– Так, – кажа Машка, – але я думала, што бровы патрэбныя жанчыне. І чым гусцей, тым лепш.
– Дзе вы такое пачулі?! Гэта няпраўда. Навошта жанчыне густыя бровы?
– Каб пот з ілба не сцякаў у вочы.

Ён усё не прыходзіў. Мінуў тыдзень. Машка чакала Яго, як умела, стрымана сціпла. Апранала сваю найлепшую сукенку. Падфарбоўвала вусны. Не адыходзіла з крамы ні на імгненне. Ён прыйдзе, ён паабяцаў, думала Машка, ён не можа цяпер мяне пакінуць.
– Што ты зрабіла са сваёй барадой? – сказаў Валера, завозячы чарговую партыю заатавараў. – З барадой ты падабалася мне больш.
Машка наўрад ці гэта чула. Яна бесперапынна глядзела на заўсёды людную дарогу за вакном, угадваючы ў кожным мужчыну свайго жаніха. У чорным дзелавым гарнітуры, у белай кашулі і ў чаравіках.
Машка мела што прапанаваць Яго пуме. Яна знайшла ў супермаркеце аддзел “Мяса дзікіх жывёл”, якім раней зусім не цікавілася. Там было замарожанае філе сібірскага аленя. Машка купіла яго. Дарма, што алень сібірскі, а пума амерыканская, вырашыла яна. На смак сібірскія алені наўрад ці моцна адрозніваюцца ад сваіх амерыканскіх родзічаў. Машка парэзала філе на дробныя шматочкі, перасыпала яго цертымі сухарамі і запакавала парцыйна ў цэлафанавыя мяшэчкі. Гэтага, па Машчыных падліках, мусіла хапіць пуме на паўмесяца. Калі не вельмі закармліваць.
Аднак Ён усё не прыходзіў.
– Ілона, – настаўляла Машка сваю напарніцу, – калі раптам прыйдзе мужчына ў чорным гарнітуры, элегантны, ну, ты зразумееш, у лакаваных чаравіках і спытаецца пра мяне або пачне табе гаварыць штось такое зусім незразумелае – пакліч мяне, знайдзі мяне, дзе б я ні была, добра?
– Добра, – адказвала Ілона, – толькі вось як я зразумею, што ён гаворыць “штось незразумелае”?
Праз два тыдні Машка занервавала.
Можа, Яго пума здохла, і таму Ён не прыходзіць? Бо навошта тады, калі пума сапраўды здохла, Яму здаўся к чорту ейны самаробны корм. Шчыра кажучы, “корм” ужо добранька так падпсаваўся. Машка збіралася купіць яшчэ аляніны, свяжэйшай, але ў супермаркеце яе больш не выявілася. Разабралі.
Ну, прыйдзі, думала Машка. Я стала такая сімпатычная, калі б ты толькі бачыў. Без барады мяне можна назваць сімпатычнай. Ты не бу­дзеш мяне саромецца. Мы так цудоўна зажывем усе разам. Я, ты і нашыя коцікі, маленькія і вялікія. Будзе вельмі добра. Толькі прыйдзі.
А неяк адна старая надакучлівая жанчынка паўгадзіны выбірала корм для свайго такога ж старога аблезлага хамяка.
– Як вы думаеце, – казала яна Машцы, – які корм лепей узяць? Той, што з кавалачкамі фруктаў, ці той, які ўзбагачаны вітамінам А?
– Залежыць, чаго вы хочаце, – буркнула Машка. – Калі хочаце, каб хамяк быў энергічным, то бярыце з кавалачкамі фруктаў. Калі хочаце, каб прыгожа выглядаў, то бярыце з вітамінам А.
– А так, каб быў і энергічным, і прыгожым? Які мне ўзяць корм?
– Вазьміце звычайны. У ім ёсць усё неабходнае.
– Ад звычайнага корма мой хамяк неяк дзіўна адрыгвае.
– Слухайце, – крыкнула Машка, – навошта ўвогуле купляць корм, калі хамякоў можна спакойна карміць капустай!
Тады Машка зразумела, што Ён ужо ніколі не прыйдзе.
Яе барада зноў пачала расці. Яшчэ гусцейшая, яшчэ чарнейшая, яшчэ шарсцейшая. Машка гэтаму ўзрадавалася. Без барады яна пачувалася голай.

2
– Мне трэба запатэнтаваць сваё вынаходніцтва, – кажа Валера, – я табе гаварыў пра чалавечы корм? Жарты жартамі, але ў гэтым штосьці ёсць. Спрэсаваць вараную каўбасу з хлебам і квашанымі агуркамі. У гэтым штосьці ёсць. Канечне, корм трэба ўдасканаліць. Можа, дадаць гарчыцы. Або хрэна. І абавязкова запатэнтаваць вынаходніцтва. Іначай гэта зробіць хто-небудзь іншы. Зараз усе ўсё патэнтуюць. Зарабляюць на патэнтах вялікія грошы.
Машка ляжыць поруч з ім. У сваім ложку. Два некастрыраваныя каты-вар’яты гайдаюцца на жырандолі.
– Табе трэба штосьці з імі зрабіць, – кажа Валера, – яшчэ не бачыў такіх дурнаватых катоў. Напэўна, зноў насцалі ў мае боты.
– Я нічога не магу з імі зрабіць. Каты заўсёды вяртаюцца.
– Каты катамі, а ты памятаеш пум? Як ты званіла мне па корм для пумы, памятаеш?
– Памятаю.
– Ты ж пажартавала была, праўда?
– Праўда.
– А я падумаў, ты сур’ёзна, – Валера рагоча і моцна прыціскае Машку да сябе, – падумаў, з’ехала з глузду.
– У Кіеве пум няма. Я хацела з цябе пажартаваць.
– Слухай, Машачка! Давай ажэнімся! Га? Як ты на гэта глядзіш? Ты мне даўно падабаешся.
– З барадой?
– А што такога?! Барада ў цябе вельмі прыгожая. Не ў кожнага мужчыны такая ёсць. Ну як? Ты згодная?
– Не.
Валера перастае быць вясёлым і адсоўваецца.
– І ўвогуле, Валера, – кажа Машка, гледзячы на катоў, – не прыходзь болей да мяне.
– Не прыходзіць? Але чаму?! Табе кепска са мной? Я цябе не задавальняю? Мы ўсяго тры дні, як пазнаёміліся бліжэй. Я так хутка табе абрыд?
– Справа не ў тым. Я проста прывыкла быць адна.
Валера падрываецца з ложка і на хуткую руку збірае раскіданую па падлозе вопратку.
– Не разумею такіх жаночых штучак! – крычыць ён. – “Прывыкла быць адна”! Так і скажы, што не падабаюся табе, што не хочаш быць са мной! Толькі, калі ласка, не трэба разводзіць паэзію!
Ён з грукатам ідзе прэч, а Машка застаецца ляжаць у поцемках.
Яна нічога не думае. Ёй добра. Ёй ужо не самотна.
Трох дзён сапраўды дастаткова.