Леанід Галубовіч – шэры кардынал беларускай паэзіі і крытыкі – нядаўна адзначыў сваё 65-годдзе выхадам кнігі выбранага «Поўня». Але ва ўмовах поўнай свабоды выказвання твор цэніцца не сам па сабе. Значна важней выглядае трыбуна, з якое ён агучаны. Нягледзячы на пастуляваную адсутнасць іерархій, літарацкія асяродкі падзелены амаль неадольнымі платамі і аплеценыя дротам, па якім пушчаны электрычны ток. Выпускнік Слуцкага ПТВ электрыкаў, Леанід Міхайлавіч увесь час спрабуе знаходзіцца па-за сутычкамі і платамі, назіраючы і аналізуючы стан самое электрычнасці… Ды й сам, перарваўшы шматгадовае маўчанне, працягвае раз-пораз выдаваць напятыя, як струна, радкі, якія б’юць пад дых. Гутарым пра жыццё, сплеценае з іншасветам, пра новае ў старым і неадкапаную ў разорах касмічную будучыню Беларусі.
Ціхан Чарнякевіч: Уважлівы чытач Вашых кніг (не толькі паэтычных, але і “Зацемак з левай кішэні”) можа сказаць, што яны распадаюцца ў дзве настраёва-тэматычныя групы. Адна з іх дэкларуе ўвагу да гэтага свету, дэталізуючы і партрэт, і пейзаж. Другая вымыкае ў іншасвет і спрабуе разгадаць загадкі, даць адказ на “клятыя” пытанні. Кніга “Поўня” паказвае, што Вы больш важкай і патрэбнай для чытача лічыце якраз “другую групу” сваёй паэтычнай крыві. Ці азначае гэта, што свет матэрыяльны цяпер для Вас уяўляе меншую цікавасць?
Леанід Галубовіч: Як чалавека жыццё мяне зацягвала чорт ведама куды, але як паэта чамусьці схіляла да супраціўнага – разгадкі смерці. Таму да пэўнага часу прырода і яе таемства, а тым больш прырода чалавека, пераймалі маю істоту ў роўнай ступені. З узростам, калі сувязь з зямным слабне, усё мацней праяўляецца спадзеў на сілы незямныя, то бок паднебныя… Я тут не выключэнне.
Аднак выбар вершаў для кніжкі “Поўня” быў арыентаваны не на тэматыку ці ідэю, а на іх мастацкую вартасць. Вядома, з майго пункту гледжання. Бо, адкрыемся чытачу, Ціхан, на першапачатку я ўсё ж прапанаваў скласці паэтычны змест кніжкі якраз табе. І ты зрабіў яго на асабістае ўспрыманне, якое мяне дарэшты не задаволіла, але ўнутрана ўсцешыла, бо, аказалася, што ёсць у мяне прыстойныя вершы і акром тых, якія выбраў я сам… Магчыма, некалі здзейсніцца і варыянт з выданнем твайго, маладога, выбару. Пакуль я схіліўся, як ты кажаш, да «клятых» пытанняў. Няхай так.
Ц.Ч.: У крытычных тэкстах Вы часта гаворыце пра паэзію, але размова мае хутчэй рэтраспектыўны характар. Як быццам кола замкнулася, а ўзнікненню працягу супраціўляецца самы ход сусветнай і, нягледзячы на параўнальна маргінальны статус, айчыннай культуры. Такія яўна дэкадансныя настроі характэрныя былі для пачатку ХХ стагоддзя, калі над старым часам змыкаўся прывід Першай сусветнай вайны. На чым грунтуецца сённяшні ваш песімізм?
Л.Г.: Агульны гістарычны час і яго пэўныя вызначальныя падзеі тут абсалютна ні пры чым. Уся справа ў канкрэтным, маім, узросце; магчыма, нават памудрэнні і кансерватыўнасці, а гэта значыць, вялікім унутранным жаданні нейкім чынам захаваць сваё літаратурна нажытае і нашу беларускую класічную традыцыю ў цэлым… Гэта нармальна для кожнага літаратара і для кожнага пакалення. Але ж я не настолькі наіўны, каб думаць, што за гэтым – “канец літаратуры”. Я ўпэўнены, што як разумова, так і творча чалавек здольны (і павінен) развівацца, што мастацтва не мае межаў дасканаласці (“адгэтуль і дасюль”), што творца будзе пакутна і бясконца шукаць менавіта тую “прыгажосць, якая выратуе свет”…
На маё разуменне, чалавек асягнуў і ўсвядоміў дзве зямныя сутнасці: нараджэнне і смерць. І, як укапаны, зачаравана-спалохана застыў перад магчымасцю вечнасці. Я лічу — тое, што мы называем чалавечым духам, і ёсць патаемнай субстанцыяй вечнасці, разгадкі якой спрабуюць дамагчыся людзі, у асаблівасці творчыя… Вось гэтая субстанцыя мяне і прыцягвае, і ўзвышае, і прыгнятае… Свет пастаянна змяняецца, чалавек таксама эвалюцыянуе, разам з імі мяняюцца форма і ідэйны змест мастацтва і літаратуры ў прыватнасці. Мы гэта адчуваем і на прыкладзе сучаснай беларускай літаратуры. Ёсць таленавітыя маладыя аўтары, ёсць пошукі новых форм і новага ідэйнага зместу… Але пакуль няма такіх літаратурныях з’яў, якія б спарадзілі сапраўдную (а не віртуальную) увагу і пашырылі кола беларускага чытача. Спадзяюся, толькі пакуль. На маю думку, гэта выклікана адсутнасцю альбо недастатковасцю (жадання, адоранасці) у спасціжэнні праяў чалавечага духу як самімі творцамі, так і ўнутры саміх гэтых творцаў. Сучасны аўтар падчас наўмысна і бессаромна агаляе цела і душу, але баіцца зазірнуць у бездань уласнага духу… Аднак гэта наўпрост не тлумачыцца іх бездухоўнасцю, а толькі нязведанасцю ўласнай духоўнасці.
Сам я спрабую гэтым пераймацца, але не больш за тое. Бо спасціжэнне духу (вечнасці) патрабуе «ўсяго чалавека», а ў канчатковым разе – і яго ахвяры… Я да такога пакуль не гатовы.
Аднак на маё меркаванне магістральны шлях мастацкай літаратуры палягае менавіта ў гэтым кірунку – у растаемліванні духу (прыроды, чалавека, часу, эпохі).
Ц.Ч.: Ад пачатку крытычнай дарогі, і асабліва апошніх гадоў дваццаць Вы найбольш пільна сочыце за маргінальнымі сцежкамі ў беларускай паэзіі, пакідаючы ўбаку тораны шлях – народных паэтаў, класікаў ХІХ і ХХ стагоддзя. Калі ў савецкі час гэта можна было патлумачыць засіллем, аж да млоснасці, манаграфій пра Коласа і Купалу, якіх у колах акадэмічнай крытыкі паспеў “паюзаць” ледзь не кожны даследчык, то цяпер, з адыходам шмат каго з тых літаратуразнаўцаў, фактычна няма каму пісаць і пра класікаў. Хоць яны, бясспрэчна, чакаюць слова, сказанага пра іх новай мовай – што паказала нядаўняя віхура вакол эсэ Альгерда Бахарэвіча “Цёмнае мінулае Каяна Лупакі”. Тым не менш, Вы працягваеце трымацца выклятых: Купрэева, Сыса, Гадулькі, Сахарчука, калі ўся традыцыя прагне вытлумачэння. Што падтрымлівае Вас на гэтым шляху?
Л.Г.: Я лічу, што класіка не павінна аспрэчвацца, яе можна толькі ўдакладняць і па-свойму тлумачыць, не трасфармуючы ідэі і самой мастацкай сутнасці.
А наконт “выклятых”, то, па-першае, не ўсіх нашых выклятых паэтаў ты пералічыў. Вось літаральна цяпер я ўкладаю дзве кніжкі (Васіля Гадулькі і Таццяны Зіненкі з Барысава, класнай паэткі, якая сышла з жыцця тры гады таму, не адолеўшы ўласных слабасцяў). Я хачу, каб любы “адчужаны” талент (у тым ліку і з уласных прычын) быў даступны сучаснаму і будучаму чытачу. Па-другое, негалосна, я і самога сябе (пэўным чынам, канечне, па нейкіх, толькі мне зразумелых, вычуваннях) адношу да тых самых выклятых паэтаў. Менавіта ў іх кагорце мне ўяўляецца маё існае (творчае) месца. Таму творчасць і біяграфіі гэтых (з грамадскага пункту погляду, няшчасных) паэтаў я, па меры магчымасці, стараюся пастаянна трымаць на слыху ў сучаснага чытача, каб не даць ім загінуць заўчасна другім наваратам, а значыць, нейкім чынам, і сабе самому…
Ц.Ч.: Уся шматгадовая гісторыя паэзіі сведчыць пра неабходнасць рэгенерацыі, пастаяннага ўлівання свежай крыві. Шмат хто з маладых паэтаў цяпер выдае нядрэнную кнігу, але не спяшаецца выдаваць другую. Вы прамаўчалі пятнаццаць гадоў, але ў самы, здаецца, затхлы час для Беларусі пачалі пісаць зноў. Чым можна вытлумачыць паэтычнае маўчанне маладых і якім чынам яно перарываецца?
Л.Г.: Прырода кожнага чалавека ў пэўны час вымагае ад яго як голасу, так і знямення. Маўчанне паэта ёсць нямым своеасаблівым адказам на пэўныя запытанні часу. Альбо праявай недаверу свайму голасу ці няўпэўненасцю ў яго запатрабаванні акаляючым светам. Расчараваннем, у рэшце рэшт, у сваім выбары… Ці нават наўмысным праектам (задумкай), як цяпер кажуць, …. Вось жа ў мяне ў 2000 годзе здарыўся натуральны спад творчай энергетыкі. Я гэта адразу адчуў і не хацеў змушаць сябе да пісання вершаў. Тады мне думалася, як у свой час з алкагалізмам, завязваю канчаткова. Аднак творчасць, тым больш паэзія, такая іпастась, – непадуладная і некіраваная. Стыхія яна і ёсць стыхія: узрушэнне і разрушэнне. Калі праз пятнаццаць гадоў я выдаў новую кніжку, памятаю, на яе прэзентацыі Валянцін Акудовіч сказаў на публіку, што, маўляў, яшчэ невядома, што было і застанецца больш значным у паэзіі Галубовіча, – яго маўчанне ці наноў пададзены ім голас…
Лічу, што ў галоўным ён мае рацыю: паэтычнае маўчанне, вытрыманае да канца (да самага натуральнага чалавечага канца), было б, як кажуць маладыя, прыцягальнай фішкай да маёй жыццёвай літаратурнай біяграфіі. Але прымусовае маўчанне ў творчым плане было б роўнае самагубству для мяне самога. Такая вось дылема…
А сёння чыё маўчанне стала адчувальным для нашай літаратуры? Я нават не ведаю… Хіба толькі таленавітага Віталя Рыжкова, публікацый і новай кніжкі якога ўжо зачакаліся. Хацелася б, скажам, мець другую кніжку і Ярыны Дашынай, і зборнік Ірыны Бельскай… Але яны ўсё ж друкуюцца ў перыёдыцы. Мажліва, я ўжо не паспяваю адсочваць увесь сучасны літаратурны працэс, асабліва творчасць маладзейшых нашых літаратараў. Але, паўтаруся, у кожным маўчанні ёсць свой прытоены голас, не маюць свайго голасу толькі нямыя ад нараджэння. Зрэшты, нават у іх ёсць унутраны голас…
Ц.Ч.: Мінулае паціху забываецца, а для кагосьці наагул бачыцца белай плямай, на якую не варта марнаваць час і высілкі. Часам здаецца, што мінулага зусім не было. Але мне б хацелася наастачу спытацца, наколькі Вам бачыцца пазітыўным тое жыццё беларускага, што сёння адбываецца. Калісьці, да эпохі выбуху камунікацый, справа гэтая была амаль патаемнай – употай перадаваліся адно аднаму кніжкі, веды. Сёння ж сітуацыя кардынальна змянілася, але ў той жа час нельга сказаць, што колькасць народу, каму беларускае падаецца цікавым, вырасла ў астранамічную лічбу, якая можа “перайсці ў якасць”. А гэтага ўсе чакаюць з эпохі Купалы і братоў Луцкевічаў. З’явіліся маркеры адрозненняў, кшталту вышыванак, стужачак, налепак, але ўнутр традыцыі і будучыні па-ранейшаму складана зазірнуць. Можа, ўсё ж дарога недзе была скрыўленая?
Л.Г.: Беларусы, як самадастатковая нацыя, яшчэ ўсё фармуюцца-складваюцца… Мы ў дарозе. Але дарога – не просты шлях, яна мае павароты і прадуманыя ці стыхійныя змены кірунку, хаджэнне па колу і нават часовае павяртанне назад… (Пэўным чынам, “Шлях-360” Алеся Разанава…)
Бо ні адна дарога наўмысна не скрыўляецца, а толькі тады, калі яна змушана абмінуць нейкую перашкоду, вярстуючы свой шлях да мэты. Успамінаецца родны калгас на бацькаўшчыне, дзе я ў свой час працаваў электрыкам, які называўся “Шлях да камунізму”. І куды ён зайшоў і дзе апынуўся? Дзесяць гадоў таму яго расфармавалі, ператварылі ў агракомплекс і пераназвалі… Мы можам задавацца касмічнымі, як кажуць, планамі і ідэямі, але не маючы ні матэрыяльнай, ні духоўнай базы, будзем толькі, як папугаі, паўтараць завучаныя маніфесты. Колькі было беларускіх адраджэнняў, а ўлада за дваццаць гадоў не змагла вызначыцца і прыняць годную (ды аніякую!) нацыянальную ідэю… Па вялікім рахунку беларускі нацыянальны чалавек так і застаецца закансерваваным да свайго пэўнага часу. Аднак калі нацыянальныя адраджэнні дзейнічалі на грамадскіх асновах і ўсё-ткі, па меры магчымасці, здолелі захаваць карані беларушчыны на Беларусі, то ўлады – наадварот, гэтыя карані толькі пастаянна падсякалі і падсушвалі… Таму Беларусь уяўляецца мне гэткім вялікім восеньскім разараным полем з васьмю мільёнамі людзей, сагнутых над бульбай, як над зорным небам… Спадзяюся, аднойчы яны ад(к)рыюць свой Космас…
Фота Сяргея ГУДЗІЛІНА і Міраслава АДАМЧЫКА