Мінулае яшчэ наперадзе
Дыялогі з Веніямінам Айзенштатам (Блажэнным)
Запісаныя Сяргеем Шапранам інтэрв’ю і дыялогі Святланы Алексіевіч пра час і пра сябе, пра Беларусь і сусвет, пра настаўнікаў Васіля Быкава і Алеся Адамовіча, пра свае кнігі і галоўнага іх героя – маленькага чалавека «чырвонай утопіі» стануць зместам новай кнігі «У пошуках сэнсу», якая пісалася-складвалася на працягу больш чым чвэрці стагоддзя і рыхтуецца да юбілею першага беларускага лаўрэата Нобелеўскай прэміі. «Дзеяслоў» друкуе адну з гутарак з будучай кнігі.
1999 год. Веніяміну Міхайлавічу Айзенштату было 77. Ён жыў на вуліцы Караля ў Мінску. З прычыны нездароўя апошнія гады не мог выходзіць на вуліцу і вымушана жыў пустэльнікам. Хоць паэтычным талентам Веніяміна Айзенштата захапляліся Барыс Пастарнак, Віктар Шклоўскі, Арсеній Таркоўскі і Аляксандр Кушнер, аднак ягонае імя і па сёння застаецца малавядомым у Беларусі.
Па праўдзе сказаць, не прыгадаю цяпер, як узнікла гэтая ідэя – каб Святлана Алексіевіч і Веніямін Айзенштат пагутарылі пад запіс для «Белорусскай деловой газеты», дзе я тады працаваў. Мне здавалася важным падтрымаць Веніяміна Міхайлавіча, вырваць яго хоць на адзін вечар з амаль татальнай адзіноты (і таму раней прапанаваў наведаць паэта цудоўнай спявачцы Алене Камбуравай, адна з песень якой была на вершы Блажэннага). Святлана Алексіевіч гаварыла ў той час пра намер зрабіць заключнай кнігай свайго цыкла «Чалавек знаёмы» мастацка-дакументальны аповед пра людзей першых савецкіх пакаленняў. Прызнавалася, што, нягледзячы на тое, што героі будучай кнігі па ўзросце – равеснікі яе бацькоў, але ёй вельмі складана знайсці асобнага чалавека ў гэтым пакаленні. Для таго ж, каб адшукаць дарогу да душ гэтых самых першых савецкіх пакаленняў, Святлана Аляксандраўна практычна адразу прыняла маю прапанову пагаварыць з Веніямінам Міхайлавічам. Так у лютым 1999-га і адбылася іх сустрэча.
Публікацыі гэтай гутаркі папярэднічала ўступнае слова, напісанае самой Святланай Алексіевіч:
«“Мінулае яшчэ наперадзе”, – сказаў нехта з палітыкаў. Пастаўлены дыягназ спачатку ашаламляе, а потым прымушае задумацца: што адбываецца з людзьмі? З-за чаго з рамантыкаў мы хутка ператвараемся ў стомленых і расчараваных людзей? Хтосьці адказвае: “Ад таго, што подлыя і цяжкія часы на двары”. А калі яны былі іншымі? Кожнае пакаленне знаходзіць свае адказы на падобныя пытанні…»
Сяргей ШАПРАН
С. Алексіевіч: Мне запомнілася, як аднойчы ў інтэрв’ю вы сказалі, што ніколі не марылі быць ні Чапаевым, ні Аляксандрам Матросавым, а заўсёды – параненым байцом, над якім схілілася жанчына ў белым. Уразіў гэты вобраз таму, што жылі вы зусім у іншую эпоху.
В. Блажэнны: Я жыў у сталінскую эпоху. З плакатаў на мяне заўсёды глядзеў ваяўнічы і, як тады здавалася, ідэальны мужчына. У ім было ўсё, апроч дабрыні. Дабрыня была рэдкім паняццем у мой час. У нас не былі папулярнымі кнігі пра каханне. Мы ж будавалі сацыялізм. А бестселерамі тады былі «Падпальшчыкі» Мікалая Шпанава, раман «Іван Іванавіч» Капцяевай, «У аблозе» Кетлінскай, «Кружыліха» і «Спадарожнікі» Веры Пановай. Цяпер гэта ўсё забыта. Нават дамы не пісалі пра каханне. Дзяўчат майго пакалення больш цікавіла, ці здаў яе знаёмы нормы на значок БГПА («Будзь гатовы да працы і абароны»). Усе нарошчвалі біцэпсы, насілі напульснікі, рабілі «сонца» на турніку. Хоць для мяне гэта было недарэчна і дзіка. Я ўсё жыццё разбіваюся аб гэтую каменную сцяну варварства ХХ стагоддзя. Ідэалам майго пакалення былі лётчыкі, камандзіры. «Мы парни бравые…»
Але гэта быў яшчэ не самы горшы ідэал. Рэвалюцыя ў гэтую адвечную варожасць людзей унесла рамантычны арэол. Прыгадайце фільм «Мы з Кранштадта». Вобраз самаахвярнага марака, камісара. Усевалад Вішнеўскі, Багрыцкі, Лугаўскі былі рамантыкамі рэвалюцыі і буйнымі асобамі…
Юнацкія фантазіі не разумеюць каштоўнасці чалавечага жыцця. Яны шукаюць подзвігу… У нейкім фільме камендант нямецкага канцлагера пасля выканання сваіх абавязкаў ката іграе Ліста, Шуберта… Занадта шырокі чалавек. Яго можна зрабіць і ідэальным катам.
С.А.: Як вы думаеце, гэтая сталінская эпоха скончылася?
В.Б.: Вы самі нядаўна дзесьці напісалі, што савецкі час працягваецца, ён у кожным з нас… У людзях робіцца ўсё менш дабрыні. Думаю, з часам яна ўвогуле стане рэдкай якасцю. А такое слова, як «этыка», трэба будзе шукаць у энцыклапедычным слоўніку. Я цяпер усё больш пераконваюся, што гэтыя паняцці людзьмі адмецены начыста.
Памятаю, як у піянерлагеры я прачытаў дзяўчыне Лермантава, і яна спытала: «А на што ён хварэў?» – «Чаму хварэў?» – не зразумеў я. «Ён жа ўвесь час скардзіцца, што ў ягоных грудзях баліць. Напэўна, нейкі сухотны». Разумееце, якая была свядомасць?! Каштоўным было толькі тое, што цялеснае, буйное, агрэсіўнае. Маска Гуінплена: усе вясёлыя і шчаслівыя. А асабістая нота ў паэзіі памерла: пятнаццаць гадоў не пісала Ахматава, Пастарнак не пісаў. Пра астатніх і казаць няма чаго. Узорамі паэзіі былі такія вось вершы:
Ты идешь, Серго, любимый нами,
Друг и брат в работе и в борьбе,
Несгибаемый, как боевое знамя,
И родной, как песня о тебе,
По фронтам своей страны широкой
Ты идешь, товарищ и нарком,
Ленинцем без страха и упрека,
Сталинским стальным большевиком.
Іх аўтар – Безыменскі. Паэт Аўруцін неяк спытаў у мяне: «Як вы гэта запомнілі?!» Я адказаў: «А нічога іншага не было».
Я да гэтага часу памятаю, як інстытуцкі выкладчык вучыў нас: «Марксізм – гэта навука навук. Вы можаце не ведаць нічога, але калі вы прачытаеце ўсё пра марксізм і засвоіце гэта, вы будзеце ведаць усё». Пісаў і Маякоўскі: «Я ведаў селяніна, ён быў непісьменны: не разжаваў нават соль азбукі. Але ён ведаў слова “Ленін” – і ён ведаў усё!»
Гэта як зомбі: было дастаткова ўкласці ў галаву адну толькі думку.
С.А.: Калі я вас зараз слухаю… або прыгадваю, што вядома мне пра тую эпоху і людзей таго часу, мне здаецца, што гэтаму пакаленню свет здаваўся надзвычай простым і зразумелым. Не існавала ніякіх таямніц: чалавек бачыўся вялікім і ўсёмагутным. Таму і на парадах твары былі вясёлыя, гучала радасная музыка…
В.Б.: Так, свет быў вельмі просты. Вы ўявіце: у піянерлагер, ідучы ў сталовую, мы кожнага разу спявалі такую песню:
Красин бережно торгуется –
Всё боится прогадать.
Англия с Францией целуется –
Хочет цену набавлять!
І такую лухту мы спявалі стройна і звонка…
Я яшчэ заспеў старых, ранейшых настаўнікаў – рускую інтэлігенцыю, што ацалела пасля прыходу савецкай улады. Гэтыя людзі баяліся літаральна ўсяго. Гэта былі людзі, асуджаныя на небыццё. Як бізоны, маманты… А маладыя настаўнікі, што скончылі рабфак… Я памятаю аднаго настаўніка гісторыі – ён увесь час пляваў на падлогу. Вакол яго пастаянна было цэлае сузор’е гэтых пляўкоў! Гэта значыла, што ён быў сваім хлопцам, гэткая «рабочая костачка».
С.А.: А што выратавала вас? Як вы ацалелі?
В.Б.: Майму духоўнаму адраджэнню дапамагла паэзія. У сёмым класе хлопец па прозвішчы Новікаў даў мне «Анталогію рускай паэзіі» – ад Салаўёва да Міхаіла Святлова, якую я цалкам перапісаў. Я ж нічога не ведаў. Мандэльштам, Белы – мы нават не чулі гэтыя імёны. Але, вядома, нешта ў душы ўжо было… вось гэтая ранімасць, жаль… Дырэктар школы, які добра да мяне ставіўся, даў мне мянушку «амерыканскі назіральнік» – за маю «сузіральнасць».
У паэта Барыса Карнілава, расстралянага ў 1938-м, ёсць такія радкі:
Видно, ты и впрямь была воловья
Сила жизни, жажда красоты,
Если и теперь еще готов я
Славить мир до слез и хрипоты.
Акрамя гэтага, шмат чаму вучаць нас страты. Калі мой старэйшы брат пакончыў з сабой (паколькі пасля забойства Кірава з’явілася разнарадачка на «ворагаў народа»), мяне зачынілі ў вар’яцкім доме…
С.А.: Вы і праз гэта прайшлі…
В.Б.: Не сам прайшоў, а лёс правёў.
Мой брат вучыўся ў КІЖы (Камуністычным інстытуце журналістыкі). Яму было дзевятнаццаць гадоў. Ён жыў у літаральным сэнсе ў галечы: хадзіў у драўляных чаравіках і называў іх «стук моды». І меў толькі касаваротку. Патрапіўшы ж у «чорны» спіс, пакончыў з сабой – павесіўся. Дома ад мяне гэта доўга хавалі…
Самагубства брата вельмі моцна паўплывала на мяне – нешта ўва мне надламалася. Мне ўсё стала абыякава. Я не хацеў жыць. І, уласна кажучы, і перастаў жыць… Потым ужо ўва мне ўзнікла супрацьстаянне, але не палітычнае, а супрацьстаянне ў тым сэнсе, што я адзін у гэтым свеце. Як мудра пісаў Юрый Алеша, «усмешка хлопчыка, які адчувае сябе не такім, як усе, паступова ператвараецца ў сабачы ашчэр загнанага дарослага чалавека».
Я нейкі час настаўнічаў у вёсцы – выкладаў гісторыю, геаграфію і канстытуцыю. І па абавязку настаўніка казаў, што савецкая канстытуцыя дала калгаснікам шчаслівае жыццё. На што дзеці рэагавалі наступным чынам: «Во дае!» І іншы разважлівы голас: «Чай, ён грошыкі атрымлівае за гэта!»
Але хоць я вельмі бедна жыў, ужо адчуваў: мне болей не трэба. Супрацьстаянне вось гэтай хлусні і стварыла маю творчасць. Гэтаксама пастаянная небяспека стварае выдатнага драпежнага звера: калі б у ваўка ці тыгра заўсёды было свежае мяса, яны проста вырадзіліся б! Няўдалае каханне таксама стварае вялікія творы.
С.А.: Але вар’яцкі дом – гэта, напэўна, яшчэ адзін свет, прычым значна больш страшны?
В.Б.: Няма больш бяскрыўднага народу, чым гэтыя няшчасныя людзі. Кожны з іх заняты толькі сабой. Калі і былі нейкія ўспышкі, санітары іх адразу па-варварску падаўлялі ўціхамірвальнымі кашулямі і ўколамі… Гэтыя людзі нават у шахматы гулялі, музыку слухалі, пра нешта адзін аднаму гаварылі, але пераважна сузіралі.
Прычым віды вар’яцтва вельмі арыгінальныя: адзін чалавек звар’яцеў ад таго, што яго прозвішча было Генералаў, і ён уяўляў сябе генералам. Былі няшчасныя людзі, якіх кінулі жонкі… Псіхіятрыя – навука вельмі цёмная. Лекары здольныя былі ператварыць нармальнага чалавека ў хворага. На маёй памяці лекар назваў аднаму «хвораму» прыкладна дванаццаць двухзначных лічбаў – паўтары! Той адказвае: «А калі я вам назаву такі шэраг лічбаў, вы здолееце паўтарыць?» – «Ты мне пагавары! У ізалятар патрапіш!» Я шмат што бачыў… Аднойчы ў бальніцы я сустрэў чалавека з налітымі крывёю вачыма, які крычаў: «Я ўсіх вас, гадаў, перастраляю! Перастраляю!!!» Ён быў у жаху ад уласнага катаўства, часта ляжаў на ложку і рыдаў. Мабыць, усё з прычыны таго, што простага вясковага хлопца прымусілі быць катам.
У псіхушцы мяне закормлівалі аміназінам. Яго даюць палітычным, каб чалавек не думаў, нічога не адчуваў. Гэта таксама трагічная гісторыя… Адзін лекар, кар’ерыст, наўмысна закормліваў мяне лекамі, каб зрабіць «хронікам». Ён стаў потым кандыдатам навук. Я цудам вырваўся з хранічнага аддзялення… Праўда, два гады потым не мог ні чытаць, ні пісаць.
С.А.: Але вы былі амаль дзіцем – трынаццаць-чатырнаццаць гадоў, – калі ўпершыню апынуліся ў вар’ятні!
В.Б.: Адна медсястра называла мяне «горкае дзіця». Я гадоў дванаццаць не ведаў, што такое кавалак хлеба дасыта. Галадаў страшна… Пастарнак аднойчы сказаў мне: «Вы свеціцеся ад голаду!» Я вось гэтымі тоненькімі ручкамі абдымаў сябе за талію. І калі стаяў на рэнтгене, свяціліся літаральна ўсе костачкі…
Вы, Святлана Аляксандраўна, пытаецеся пра каханне? Яно можа быць паўсюль. Каханне само па сабе – гэта дзівоснае вар’яцтва. Інакш была б проста селекцыя: людзей падбіралі б па целаскладзе, росце…
Я не выключаю цудоўнага кахання ў любых выявах. Прыгадваецца выдатны аповед чэшскага пісьменніка Ашкеназі. У адной вядомай актрысы-яўрэйкі быў сабака пароды аўчарка. І калі немцы зняволілі актрысу ў канцлагеры, сабаку сталі навучаць прыёмам крыважэрнасці і жорсткасці. У выніку сабака трапіў у каманду канцлагера. Але аднойчы прывезлі эшалон з вязнямі, і гэты сабака, кідаючыся на людзей, валіў іх. Адной з першых з эшалона выйшла яго гаспадыня. Сабака, паваліўшы яе, стаў на яе лапамі… І раптам ён пазнаў… І пакутліва завыў… Ён выў ад жахлівага неразумення людской злосці. І немец застрэліў сабаку… Гэта таксама каханне…
Мне ўжо шмат гадоў. Я пішу вершы не таму, што займаюся вершаванай творчасцю, а таму што шукаю сябе ў гэтым свеце – навошта чалавек жыве? Я зноў адраджаю гэтыя вечныя каштоўнасці. Таму мне ёсць пра што пісаць. Чалавек вечны. Вечная душа. І вашая кніга пра Чарнобыль – гэта дзённік, гэта аголенае чалавечае сэрца. Вы задаяцеся тымі ж самымі пытаннямі: што з намі здарылася? чаму? што будзе далей?
С.А.: І ў вас ёсць адказы на гэтыя пытанні?
В.Б.: Адказаў няма. Гэта вялікая таямніца быцця.
С.А.: Ваш апошні паэтычны цыкл называецца «Боль дабра». Ці не падаецца вам, што наша культура эстэтызавала пакуты? Яны сталі нашым культам і нашым прытулкам. Я не аднойчы чула ад людзей вашага пакалення: «Мы – ахвяры, мы так пакутавалі!» І вельмі рэдка, амаль ніколі: «Мы самі вінаватыя ў тым, што адбывалася з намі. Дзесьці збаяліся, дзесьці зманілі». Усе былі ахвярамі. А хто ж каты? Хоць катамі на самай справе былі тысячы, мільёны, бо кат не толькі той, хто страляў, але і той, хто пісаў данос, хто прамаўчаў або прагаласаваў «за»… Я напісала пяць кніг, сустракалася з тысячамі людзей, і ніхто ні разу не сказаў: «Гэта я вінаваты. Я сам». Толькі «мы». Або «яны».
В.Б.: Страх быў паўсюдны. Паўлік Марозаў, які данёс на свайго бацьку, лічыўся нацыянальным героем. Вас магла выдаць вашая ж дзяўчына. І таму трэба было ведаць, што казаць. Над намі пастаянна навісала гэтая навальнічная хмара. Сталін жа казаў, што некаторыя таварышы пакутуюць на ідыёцкую хваробу – бестурботнасць. Здрады былі на ўсіх узроўнях… Вось у нас на кірмашы адзін кравец займаўся дробным рамонтам. І ў яго вісеў партрэт Кагановіча. Аднойчы падчас працы ён торкнуў яму ў вока іголку. Гэтага было дастаткова, каб чалавек знік.
Баяўся і мой бацька. Але як яму было не баяцца, калі аднойчы на яго фабрыцы дырэктар па прозвішчы Гінзбург, прыйшоўшы ў цэх з зацікаўленымі таварышамі, раптам паказаў пальцам на працоўных: «Гэты вораг народа, гэты і той». Адзін з тых «ворагаў» увогуле быў непісьменным чалавекам, а яго абвінавацілі ў трацкізме! Ён потым пытаўся: «Хто такі Троцкі, халера яго вазьмі?!» І «трубіў» дзесяць гадоў. Аднак выжыў. Двое іншых звар’яцелі.
С.А.: Гэтая ненадзейнасць, нетрываласць свету мяне проста агаломшвае!
В.Б.: Калі казаць яшчэ пра пакуты… Не памятаю, хто напісаў: «Якая пошлая і бязглуздая формула: “Чалавек народжаны для шчасця, як птушка для палёту”. Чалавек народжаны для большага». «Чалавек – нешта большае, чым чалавек», – казаў Гётэ. Чалавек народжаны для духоўнага подзвігу, для пошуку, міласэрнасці і самаадданасці. Гэта аснова быцця. Калі малады Меражкоўскі прынёс вершы Фёдару Міхайлавічу Дастаеўскаму (Дастаеўскі таксама, дарэчы, пісаў вершы, і даволі добрыя), Фёдар Міхайлавіч не стаў гаварыць яму пра вобразы або рытмы – ён сказаў: «Малады чалавек, навучыцеся пакутаваць, і вы навучыцеся пісаць». «Чтоб тайная струна страданья согрела холод бытия», як у Пастарнака. Пакуты Ахматавай, гнеўныя пакуты Цвятаевай, пакуты маладога Маякоўскага, які і хаміў, і грубіў, але ў той жа час быў далікатным і сарамлівым чалавекам… А інакш чаго вартае любое быццё?
С.А.: А што можа быць большым за самое жыццё? Чаму сэнс нашага жыцця нам трэба выносіць за межы саміх сябе? Чаму б нам, нарэшце, не навучыцца радавацца жыццю, прыгожаму дому, добраму настрою, букету кветак на стале? А не закрываць сабой амбразуры, падымацца на дах атамнага рэактара, стаяць са сцягам на барыкадах… У вас няма адчування пратэсту? Па-мойму, маладое пакаленне пратэстуе.
В.Б.: Безумоўна, ёсць. І заўсёды было. Я не пісаў выкрывальніцкія вершы пра Сталіна і сталіністаў. Інакш проста задыхнуўся б ад уласнай нянавісці. Для мяне найперш існуе гэтая сусветная трагедыя, што заключаецца ў вялікім супрацьстаянні Дабра і Зла. Прычым трагедыя гэтая існуе ў кожным учынку, бо здрада адбываецца заўсёды – дробная і буйная. Мы расчароўваемся, але потым зноў прагнем любіць увесь свет.
Уся гісторыя чалавецтва – гэта шлях чалавека ў самім сабе. Няма нацый, няма розных ідэалогій. Нічога гэтага няма. Мы ўсе блукаем у гэтых прывідных сценах. І толькі шукаем шлях да сябе. Знойдзем – свет выратуецца. Не знойдзем – свет загіне. І выбух атамнай бомбы – гэта проста маральнае падзенне чалавецтва, увасобленае тэхнічным інтэлектам. Бо забіваць нельга.
Мяркую, што людзі ў дахрысціянскія часы былі значна больш высакародныя… Я вось чытаў легенду пра галаў, што заваёўвалі правінцыі Рымскай імперыі. І калі гальскі правадыр, падняўшыся па вузкай сцежцы, убачыў дзівосную аголеную жанчыну, якая ляжала на камянях (асаджаныя аддалі яе ў ахвяру), ён загадаў войску павярнуць назад. Разумееце, ён быў ваяром, але не быў гвалтаўніком. Калі нават гэта і легенда, створаная, дарэчы, не сёння і не ўчора, то яна ўсё адно ўвасабляе ў сабе дух эпохі.
Часам кажуць, што Хрыста не было. Аднак людзі, якія стварылі вобраз Хрыста, існавалі! І яны ўвасобілі ў слове чалавечую мару пра ідэальнага чалавека, якая жыве ўжо дзве тысячы гадоў і будзе жыць вечна.
У юнацтве чалавек кожны дзень разважае над падобнымі пытаннямі. І, задаючы іх сабе, усё роўна заходзіць у тупік, але шукае, шукае, упрэцца ў сцяну і зноў шукае абходы – направа і налева…
Вось смерць – гэта заспакаенне? Часам нават прагнеш гэтай гармоніі небыцця, паколькі нябыт і быццё – гэта ўсё прывідныя паняцці, і паміж імі існуе зусім тонкая мяжа. Ды і як знайсці на ўсё адказ?! Калі ж усё раскладзена па паліцах, нібы ва ўніверсаме, тады і жыць не трэба. «Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать», – пісаў Пушкін, вялікі аптыміст і жыццялюб. Заўважце: жыць не для таго, каб танцаваць на балях і заляцацца да жанчын. Найвышэйшая радасць – гэта высокія пакуты.
С.А.: Слухаючы вас, я думаю, што мы асуджаныя: асуджаныя шукаць нейкі свой шлях, асобны ад чалавецтва. Нам заўсёды не хапае проста жыцця. І калі мы будзем выбіраць паміж сучасным аўтабанам і ідэяй, абярэм ідэю. Нам патрэбны нейкі метафізічны сімвал, нешта большае, чым жыццё.
В.Б.: Але ўжо ніколі не будзе такіх людзей, як наша пакаленне, – рэвалюцыйных аскетаў: «Дан приказ ему на Запад, ей – в другую сторону». Тое, як маё пакаленне разумела шчасце, запатрабавала занадта шмат крыві…
Вось вы пыталіся, як ратавалася мая душа…
С.А.: Мне здаецца, я здагадваюся. І здагадка мая заснавана на вашых вершах: я не адчуваю ў іх чалавека з іншага пакалення. Вы як быццам адсюль, з нашага свету. Як вы пішаце пра жывёл, пра тое, што мы – адзін жывы свет, што ўсе мы роўныя…
В.Б.: Тое ж самае я знайшоў у вашай кнізе «Чарнобыльская малітва». Пра тое ж пісаў і Гумілёў:
Я за то и люблю затеи
Грозовых военных забав,
Что людская кровь не святее
Изумрудного сока трав.
Пасля таго, як памерла наша кошка, я напісаў цыкл вершаў, адзін з якіх надрукаваў «Новый мир». І адзін паэт сказаў мне: «А я й не ведаў, што ў вас быў прыёмны сын…» Я плакаў, таму што гэтая кошка, паміраючы, глядзела на мае рукі, якія маглі зрабіць для яе літаральна ўсё… У яе вера была, што гэтыя рукі выратуюць яе!
С.А.: Пасля Чарнобыля там, на мёртвай зямлі, да мяне прыйшло адчуванне блізкасці ўсяго жывога. Я стала інакш глядзець на каня, птушку, мураша. Гэты свет наблізіўся да мяне. Памятаю, як стары пчаляр распавядаў пра першыя дні пасля аварыі: «У мяне дзесяць вулляў, – казаў ён. – У першы дзень не вылецела ніводная пчала, у другі… Ну, думаю, што-небудзь здарылася ў прыродзе, калі пчолы баяцца пакідаць вулей. Яны даведаліся пра ўсё раней за нас, людзей».
Я яшчэ думаю пра гэта напісаць – пра чалавека, якога мы ведаем, пра чалавека, які нанава задумваецца пра свет і пра тое, што вакол яго, і хто ён ёсць.
В.Б.: Аднойчы, калі я быў у стаматалагічнай паліклініцы, туды зайшоў стары хворы сабака. Дамы з рэгістратуры тут жа закрычалі: «Трэба, каб яго забралі! Трэба патэлефанаваць!» Але я адказаў: «Не бойцеся – ён вас не ўкусіць!» Праўда, у той жа час падумаў: «Хутчэй вы яго ўкусіце». Сеўшы побач з сабакам, я абняў яго: «Ну што, сабака, не зразумелі нас тут». А адна дама сказала: «Не хапала сабакі, дык яшчэ і вар’ят прыйшоў!..»
Вось у мяне ў гасцях была спявачка Камбурава, яна пакланілася мне: «Дзякуй за вашых катоў і сабак». Вы разумееце, яна ўбачыла прыгажосць гэтых жывёл, іх высакароднасць, адданасць. Калі ты нармальны чалавек, то людзі больш за ўсё схільныя лічыць цябе вар’ятам. Не ўсе ж разумеюць твой язык. І калі пішу, што бачу Цвятаеву сабакам, што кульгае ля сцен Іерусаліма, гэта з маіх вуснаў гучыць пахвалой. Гэта маё захапленне. Але людзям цяжка гэта зразумець.
Увогуле, мой уласны дух пазірае на маю абалонку, як салдат на вош. Абалонка гэтая нікчэмная, якой бы ні была з’ява духу. Тое, што Гасподзь уклаў мне ў душу, ніяк не суадносіцца з маім нікчэмным жыццём. У рэчаіснасці гэта нейкае іншае, сапраўднае жыццё. І калі я прыйшоў з нейкага свету, то ў гэты свет і пайду…
Калі да мяне ў госці хацеў прыйсці паэт Фёдар Яфімаў, паэт Кіслік, цяпер нябожчык, адгаворваў яго: «Навошта ты да яго пойдзеш? Ён толькі пра мерцвякоў піша». Уяўляеце, якое неразуменне!.. Кушнер жа ўсё разумеў, таму што сказаў мне: увесь час пісаць пра смерць – гэта пісаць пра бессмяротнасць. Я ж пра памерлых пішу як пра жывых. Гэта вечнае жыццё, вечны карагод, неспасціжны для нас.
Пока я жив, никто не умирал,
Умершие живут со мною рядом.
С.А.: З гадамі ўсё больш знаёмых людзей там, наверсе. І ўжо не страшна пераходзіць у іншы свет, бо там ужо практычна ўсе. Ці гэта толькі нашае ўяўленне, наша фантазія…
В.Б.: Не, гэта не абстрактнае паняцце. Мой бацька памёр у 1953 годзе. І я толькі цяпер разумею падаплёку, каштоўнасць некаторых яго ўчынкаў. Справа ў тым, што, нешта страціўшы, мы нешта і знаходзім. Прычым прыгадваем усё тое станоўчае, што, уласна, і складала гэтага чалавека.
С.А.: А жывёл, што памерлі, таксама памятаеце?
В.Б.: Вядома, памятаю… Маё значэнне ў паэзіі не ў тым, што я нешта абнавіў, знайшоў новыя формы, а ва ўсёчалавечай узаемасувязі дабрыні. Хоць людзям цяжка гэта зразумець. Аднак яны гэта адчуваюць. І пішуць пра мае кнігі. Я ж не замаўляю рэцэнзіі. Людзі самі адносяць мае вершы ў рэдакцыі.
С.А.: У Бібліі напісана, што жывёлы – гэта «прах, які ходзіць»…
В.Б.: А чалавек? «Что ропщет мыслящий тростник?» – так Паскаль казаў пра чалавека. Хіба чалавек – гэта не прах?
С.А.: У Хаяма: глінай я быў і вярнуся ў гліну. Такое кола… Каханне – гэта, вядома, таемства. Але самая вялікая таямніца – смерць.
В.Б.: Гэта вялікая таямніца таемстваў. Але мяне гэта не палохае.
С.А.: Веніямін Міхайлавіч, сёння жыццё прыходзіць да вас з тэлевізара, але вам не хочацца выйсці на вуліцу і пагаварыць з людзьмі? Ці вы расчараваны ў людзях?
В.Б.: Ды не, я самотны чалавек. Выйсці хацелася. І часам я выходзіў… Тут па раніцах выгульваюць сабак. Я іх вельмі люблю. І сабакі, напэўна, нават на адлегласці адчуваюць гэта. Аднойчы я сядзеў на лаўцы, і велізарная сабачына ўтаропілася на мяне проста з непрыхаванай цікавасцю!..
Я памятаю шмат такіх каціна-сабачых гісторый… Неяк падчас вайны я праходзіў вясковай вуліцай і жаваў сухую скарынку. І раптам здаровы сабака накінуўся на мяне! Скарынка засела ў мяне ў горле, і калі, нарэшце, я праглынуў яе, сказаў: «Ты што?» І ўявіце сабе, сабака заматляў хвастом і вінавата сеў!..
С.А.: А чым увогуле ўзрушыў вас чалавек: усё-ткі сваёй нізасцю або, наадварот, узнёсласцю душы? Я сама ніяк не магу вырашыць гэтае пытанне…
В.Б.: І тым, і другім. Калі я развітваўся з Пастарнакам, ён сказаў: «А ўласна кажучы, навошта вы да мяне так часта хадзілі?» Але я з папрокам адказаў: «І вы яшчэ пытаецеся?» Ён усё зразумеў…
Мы бачыліся з ім так часта не таму, што ў мяне такі ўжо талент быў. Хоць талент у мяне, дапусцім, ёсць, але супрацьлеглы сістэме Пастарнака. У яго ж іншае выхаванне, іншае жыццё. Ён нават казаў мне: «Зацягнулі Лазара!» Але, мабыць, я так «зацягнуў», што гэта выклікала ў яго нейкую цікавасць. Ён жа сам запрашаў мяне. Я не хадзіў без дазволу.
С.А.: Але Пастарнак – гэта асобная духоўная арганізацыя. Тут усё зразумела: чалавечая прырода ў дадзеным выпадку папрацавала выдатна. Але якой думкі вы пра астатніх людзей?
В.Б.: У мяне было ідэальнае ўяўленне пра паэтаў. Але некаторыя з іх аказаліся і здраднікамі, і шкурамі. Не хачу называць іх імёны…
С.А.: Гэта значыць, што пытанне «Што такое чалавек?» засталося для вас адкрытым?
В.Б.: Жыццёвы досвед – гэта пустыя словы. Можа быць камерцыйны досвед, досвед рыбалова, паляўнічага або інжынера. Але што такое жыццёвы досвед, калі жыццё ставіць нас перад такімі катастрофамі?! Мы ж ведаем, што сканаем, што памрэ хто-небудзь з блізкіх людзей. Але хіба ўсведамленне гэтага дапамагае нам перажыць страты?..
Вось вы кажаце пра досвед. Віктар Барысавіч Шклоўскі (я бачыў яго, калі яму было амаль дзевяноста гадоў) сказаў: «Як у восем гадоў на нешта крыўдзіўся, так і цяпер крыўджуся. Усё як было, так і ёсць. Старэе цела, а душа вечная».
С.А.: Ці гаварылі вы калі-небудзь з Пастарнакам ці Шклоўскім пра смерць?
В.Б.: Ніколі, бо размова пра смерць – гэта не размова паэтаў.
С.А.: Думаю, што ў сапраўднай паэзіі абавязкова павінен быць заключаны нейкі патаемны дух рэчаў, фізіка і метафізіка тут заўсёды побач.
В.Б.: Вось паглядзіце, які атрымаўся цуд з зусім простых слоў:
В горнице моей светло.
Это от ночной звезды.
Матушка возьмет ведро,
Молча принесет воды.
Гэта – Рубцоў. Ну, што тут такога?.. А Пастарнаку спадабалася вось гэтае маё чатырохрадкоўе:
На дерево залезешь,
Глядишь в кудрявый лес:
Что чудищ, что поэзищ
И маленьких поэз!
Часам ты нібы маланку ловіш! І потым гэты радок ужо галінуецца, разгаліноўваецца…
У Пушкіна ёсць дзівосны радок: «Над вымыслом слезами обольюсь». Гэта значыць над веліччу чалавечай думкі. Гэтак жа плакаў Горкі, калі слухаў Ясеніна. Так плачу я ад некаторых вершаў – сваіх і чужых. Гэта найвялікшае шчасце – спасціжэнне прыгажосці. Рэлігія – прыступка да разумення прыгажосці чалавечай душы… У мяне адзін выпадковы чалавек убачыў слова «Бог» з вялікай літарай, ён сказаў: «Вы контррэвалюцыю пішаце!» Аднак, на шчасце, ужо пачалася перабудова, і ў часопісе «Новый мир» быў апублікаваны верш Арсенія Таркоўскага, дзе слова «Бог» было з вялікай літары… У савецкага чалавека проста анекдатычная свядомасць: калі так напісалі ў друкаваным органе, значыць, Бога і вялікую літару ўжо дазволілі…
С.А.: Застаецца толькі зрабіць выснову, што алхіміяй мы з вамі займаемся, Веніямін Міхайлавіч…
В.Б.: Таркоўскага называлі алхімікам слова. І якая была для мяне радасная нечаканасць, калі ён дасылаў мне такія цудоўныя лісты! І калі мне вельмі горка, я заўсёды ўзгадваю адну яго фразу: «Што б казала і пісала Марына Цвятаева пра вашы вершы…» Таму што суд Марыны Цвятаевай – гэта суд Божы.
С.А.: Часы сыходзяць. Чалавек застаецца. Усё тыя ж Адам і Ева. У аднаго ўсходняга чалавека ёсць верш, які заканчваецца такой думкай: памятай чалавек, што неба жадае.
Дзякуй, Веніямін Міхайлавіч, за гэтую сустрэчу. За яе радасць.