Пуцявіна
Фрагмент аповесці

 

Неабходная прадмоўка

Аповесць пісалася амаль праз трыццаць гадоў пасля той памятнай паездкі праз увесь СССР з Усходу на Захад. Вядома, за гэты час адбыліся вялізарныя перамены ў нашым жыцці, не стала той вялікай краіны, з’явіліся новыя тэхналогіі і, каб пабачыць Далёкі Усход і тыя гарады, якія наведалі падарожнікі, цяпер зусім неабавязкова туды ехаць. Можна набраць у інтэрнэце назву і віртуальна паблукаць па вуліцах горада, зайсці ў музеі, прачытаць звесткі пра яго гісторыю і славутасці. У той жа час, а гэта быў 1983 год, нават мапу горада ў ім самім, а тым болей нейкі турыстычны даведнік з інфармацыяй пра яго, набыць было практычна немагчыма. Таму знаёмства герояў аповесці з наведанымі мясцінамі было найчасцей чыста эмпірычным, спазнаваўчым на асабістым узроўні, што і хацеў захаваць аўтар. Бо і сапраўды кожны цяпер можа прагугліць і пападарожнічаць па любой мясціне за тысячы кіламетраў ад дому. Гэта проста. Таму аўтар не стаў перагрувашч­ваць тэкст краязнаўчымі ды іншымі турыстычнымі звесткамі, а ўзяў за аснову асабістае ўспрыманне таго часу, той краіны, людзей, якія ў ёй жылі, і запрашае вас нібы на машыне часу перамясціцца на адзін месяц у другую палову кастрычніка і пачатак лістапада 1983 года. Вярнуцца ў СССР, акунуцца ў жыццё некалі аграмаднай краіны з яе даўно забытымі клопатамі і праблемамі, а, магчыма, і радасцямі… Аўтар не меў жадання паказаць жахі савецкага жыцця ці прыхарошыць яго, а толькі паспрабаваў сказаць праўду пра той час.

Р.S. “Пуцявіна” з’яўляецца працягам аповесці “Пуціна”, стыль і правапіс якой тут захаваны.

 

“…праважаюць параходы – зусім не так, як цягнікі…”, – яму зноў згадалася гэтая песня, калі ён стаяў на борце парахода “Марыя Ульянава” і глядзеў глыбока ўніз, у вячэрнюю шэрань, дзе зліваліся з асфальтам, пяском і туманам постаці ягоных родных, якія прытулілі яго і сябра Уладзю ў сябе на тыя некалькі месяцаў на Сахаліне; ён падняў вочы – горад-порт Карсакаў адпаўзаў у цемру і хаваўся ў ёй і шызым мроіве; карабель даў гудок і павольна-павольна, быццам нехаця, пачаў бокам адсоўвацца ад берага… прайшло хвілінаў пяць, як параход развітаўся з портам, цягнік за гэты час быў бы ўжо ў добрым кіламетры, а то і ў двух ад вакзала, а карабель аддаліўся ад берага толькі на некалькі дзясяткаў метраў, і родныя не разыходзіліся, стаялі на беразе з узнятымі ў развітанні рукамі, і ён таксама застыў на палубе і не ішоў у каюту… час цягнуўся марудна, як на запаволенай стужцы, “Марыя Ульянава” адышла ад берага на сто, на сто пяцьдзясят, на дзвесце метраў… і ён зразумеў нарэшце словы песні, чаму праводзяць параходы зусім не так, як цягнікі – бо развітанне тут расцягваецца пры жаданні на цэлую гадзіну, за якую можна перадумаць столькі ўсяго… і хутчэй не тым, хто “праважае”, а тым, хто адплывае, бо краявід, які паступова аддаляецца, які проста змяншаецца, нібыта хтосьці патрошку адкручвае аб’ектыў фотаапарата ці, дакладней, кінакамеры – гэта не дрэвы і дамы, што імкліва праносяц­ца паўз вакно вагона і рэзка адсякаюць памяць пра тых, хто застаўся на пероне; пасажыры, што едуць у цягніку, ужо даўно заняліся нейкімі дарожнымі справамі: хто раскручвае запакаваную жонкай у газеціну тлустую курачку, хто адкаркоўвае пляшачку піва ці гарэліцы, хто дастае карты і ўзіраецца ў твары спадарожнікаў, мажлівых партнёраў, а нехта ўжо ўкладваецца спаць і расцілае воглую бялізну на сваёй паліцы… а тут, на параходзе, ты па-ранейшаму стаіш на палубе і глядзіш, як няспешна адсоўваецца бераг, як драбнеюць на ім не толькі постаці тваіх родных, што таксама, нібы заварожаныя гэтай паволь­най дзеяй, не разыходзяцца па сваіх кватэрах, але і дрэвы, дамы, сопкі…

сопкі, на вяршынях якіх, аказваецца, ужо ляжыць незаўважны знізу снег, белы-белы, нібы цукровы, снег блізкай доўгай-доўгай-доўгай сахалінскай бураннай зімы, якую яму ўжо не пабачыць тут… усё: бывай далёкі востраў, мы едзем дамоў, у Беларусь… дакладней, не едзем, а ідзём, менавіта так кажуць сталыя маракі, а за гэтае, сухапутнае, “едзем” ці “плывем” і пабіць могуць пры нагодзе…

на двары (на моры ў гэтым выпадку) – кастрычнік, вечар, і тут, на палубе, не проста сыра ды ветрана, а даволі моцна прабірае холад, залазіць за каўнер, мкне ў рукавы і сцюдзёніць праз расшпіленую кашулю грудзіну: дагэтуль холад ён не заўважаў, а цяпер, калі раптам убачыў, што вяршыні сопак над Карсакавам і далей за ім пакрытыя белым – так, белым, як чысты аркуш паперы, снегам, сцяўся і сцепануў плячыма: дрыжыкі прабеглі па спіне і стаіліся, заціхлі, прагнаныя думкай пра цяпло каюты… ён агледзеўся – на палубе побач нікога не было, сябар ягоны Уладзя даўно пайшоў уніз да пакінутых чамаданаў, а іншыя пасажыры, відаць, мясцовыя, а таму прывычныя да гэткіх расстанняў, амаль адразу па адплыцці таксама разышліся па сваіх ложках ці да сваіх загорнутых роднымі ў газеціну курачак; дарабіла свае справы і цеплаходная каманда, матросы прыбралі канаты – швартовыя – і нырнулі некуды ўніз, у трум, ці падняліся ў рубку; ён апошні раз зірнуў на сахалінскі бераг, які быў ужо ў малочнай, туманнай смузе, бы ў снежнай замеці, шкілеты партовых кранаў і абрысы прышвартаваных караблёў паступова зліліся з берагам, з сопкамі, сталі адною шэраю палоскаю сушы… “вось і ўсё, – падумаў ён, – усё… усё… бывай, любы востраў, назаўсёды пакаханы востраў… ці змагу я калі вярнуцца да цябе? з гадамі, вядома, хочацца пабываць не там, дзе яшчэ не быў, а там, дзе прайшла маладосць – так кажуць старыя, што пражылі вандроўнае жыццё, але… вось Быкаў правёў на недалёкіх адсюль Курылах некалькі маладых гадоў, аднак больш ніколі не выбраўся сюды і ні радка не напісаў пра сваё быццё тутака… Барадулін і Караткевіч служылі ва Уладзівастоку, куды мы цяпер плывем, даруйце, ідзем, але, як ім, мажліва, ні карцела зноў пабачыць горад сваёй маладосці і дзяўчат з зялёнымі вачыма (як незанятае таксі…), так і не змаглі яны вярнуцца да незабыўнай бухты… зрэшты, яны ўсе яшчэ, магчыма, змогуць… а я… у мяне таксама жыццё наперадзе, усё можа быць, толькі – чаму мяне не пакідае прадчуванне, што бачу я гэтыя абрысы апошні раз?”… – вецер сарваў слязінку з ягонае вейкі і панёс у бок вострава, закружыў і кінуў у ваду – салёнае да салёнага, растварыў і павялічыў акіян на цэлую ягоную слязіну… ён падумаў так і з горкаю ўсмешкаю-здагадкаю зірнуў на свае ногі, на чаравікі, на якіх, зразумела ж, засталіся часцінкі сахалінскай зямлі: роўна столькі, на колькі пясчынак ён зменшыў востраў і забраў з сабою на гэты карабель… ён памкнуўся ісці ў каюту, зрабіў колькі крокаў ад борта і раптам пачуў чыесьці крыкі з боку вострава: падалося, што гэта крычыць ягоная цётка Каця, настолькі было падобна, ён кінуўся туды, адкуль віднелася палоска берага, зачапіўся за нешта, спатыкнуўся, упаў, а калі падбег, убачыў, што гэта крычаць кырлі; так, крычалі чалавечымі, крыху хрыпатымі галасамі кырлі: яны акружылі карабель і ляталі вакол яго, то амаль кранаючыся крыллем вады, то, ледзь не ўразаючыся ў борт, рэзка ўздымаліся ўверх і крычалі… сахалінскія кырлі таксама развітвался з ім…

ён злавіў сябе на думцы, што не хоча ісці ў цяпло каюты, хоць калі адразу яны занеслі да яе дзвярэй свае рэчы – чамаданы ды валізкі, каюта яму спадабалася: не, гэта зусім не цягнік з цесненькім купэ, хоць і пахла ў каюце вагонам – тым звыклым пахам свежай сыраватай бялізны, каюта была нечакана вялікая, салідная нават – гэтакі пакой метраў пяць на тры, і не думалася раней, што яна можа быць такой аграмаднай – усё ж такі гэта карабель, а не дом, а тут тры ложкі, стол пасярод, каля ложкаў тумбачкі, палічкі – раскоша дый годзе… праўда, столь нізкаватая, але ж і яны не волаты, галавой яе не чыркаюць і добра… карабель крыху пагойд­вала, калі ён спускаўся да каюты, і давялося на вузкім трапе-лесвічцы, што вяла ўніз, раз-пораз адштурхоўвацца з непрывычкі то ад адной, то ад другой сцяны, як п’янаму, як ап’янеламу ад расстання;

у каюце сябар быў не адзін, побач з ім за сталом, пасярод якога стаяла адкаркаваная пляшка гарэлкі, сядзеў маладзён у цёмнай, як яму падалося – марской, форме з дзвюма маленькімі жоўтымі зорачкамі на пагонах, “лейтэнанцік, пэўна, з падводнікаў”, – падумаў ён, аказалася – не, з марской авіяцыі; лейтэнанцік, які быў мо гады на тры-чатыры старэй за іх, студэнтаў, абрадаваўся яму больш, чым сябар: “а-а-а, папутчык наш, – засвяціўся ён п’янаватай усмешкай, – што ж ты мерзнеш на палубе, ідзі грэцца…”, –
і на стале адразу ж з’явілася трэцяя шклянка: гранёны “маліноўскі” стакан, і ў яго лейтэнанцік адным шчырым рухам плюхнуў роўна па край гарэлкі, “Юра, – падаў ён руку, – ну, за знаёмства!” – і гэткім жа спрытным рухам выліў сваю шклянку ў сябе, як ваду, аднак нечакана закашляўся і скрывіўся-пастарэў, потым занюхаў гарэлку тыльным бокам далані і сказаў: “моцны, блін, тут вам не здзесь…” – апошнія словы былі ягонай любімай прысказкай, і ён паўтарыў яе за вечар яшчэ не раз: выпіў і ён, і таксама закашляўся, счырванеў, вырачыў вочы і шырока разявіў рот: у-ух! – лейтэнанціку гэта спадабалася: “ха-ха-ха, – засмяяўся ён, – што, блін, не чакаў: спірцяга гэта – чысты авіяцыйны спірт, а не гарэлка, хлопцы на дарожку ўдружылі”, “мог бы і папярэдзіць”, – падумаў ён, але нічога не сказаў, бо раптам адчуў, як па целе разлілася цеплыня, дурман і слабасць дабраліся да галавы, і яму стала ўсё роўна, неяк абыякава і пуста; на яго цяжкім мехам навалілася і прыціснула сабой надзвычайная стома, стома ўсяго гэтага доўгага дня, які ўмясціў у сябе застоллі расстанняў, абдымкі, слёзы… ён абамлеў, прысеў на свой ложак, потым заваліўся на бок і нібыта заснуў з расплюшчанымі вачыма: сядзеў так і ўвесь час чуў, пра што гаварылі сябар і лейтэнанцік, але ніяк не рэагаваў на іхнія словы, быццам быў не тут, ці глядзеў іх па тэлевізары… лейтэнанцік колькі разоў падыходзіў да яго, пстрыкаў пальцамі над носам і перад вачыма, спрабаваў свіснуць, але ў яго не атрымлівалася, толькі сліна пырскала туманком, і казаў: “адключыўся, блін, гэта ж сапраўдны спірт – тут вам не здзесь…”; пасля другога ці трэцяга разу затурбаваўся і ягоны сябар: ці не памёр ён, ці не атруціўся тым авіяцыйным спіртам, які піў і сам, але мо не так адразу і не ў такой колькасці, прыслухаўся, ці дыхае ён, ці жыве, памацаў пульс… “ды не турбуйся, – супакойваў лейтэнанцік, – з першага разу шмат з кім так бывае, я ўжо бачыў такое, тут жа дэнатурату ці не палова, разбаўляюць, сукі, на складзе, каб мы не пілі, а мы п’ём і хрэн нас не бярэ, і піць будзем – на тым стаяла і стаяць будзе зямля руская… налівай…”

і тут святло патухла…

ён ачуўся толькі пад раніцу, у маленькі круглы ілюмінатар квола сачылася першае святло новага шэрага дня, яго хапала, каб убачыць яму, што ягоны сябар і лейтэнанцік спяць на сваіх ложках не распрануўшыся, сябар пасопваў у нос, лейтэнанцік жа пахропваў неяк нездарова, як яму падалося: ледзь не захліпаўся, торгаўся ажно здавалася, што дыханне ягонае перапынялася; прачнуўся ён ад холаду і адчуў, што дрыжыць усім целам, паспрабаваў падняцца і не змог, ад нязручнай паставы цела заклякла, здраўнела, сяк-так павярнуўся на бок, потым, абапёршыся на рукі, устаў на мяккай пасцелі на карачкі, было брыдка і пагана, балела ўсё, асабліва галава, яна проста разрывалася, трашчала, як пераспелы кавун, і цягнула ўніз, цяжкая нібы ртутная; каб не званітаваць, ён лёг у ложку на спіну вольна, выцягнуў рукі і ногі, потым дастаў з-пад сябе коўдру, накрыўся, сагрэўся і зноў заснуў…

калі прачнуўся было зусім светла, ягоныя спадарожнікі сядзелі за сталом і пахмяляліся; на правах гаспадара, а, пэўна, ён сябе палічыў такім ад пачатку, лейтэнанцік паблажліва сказаў: “уставай, уставай, курносы…”, ён згадаў, што гэтак выкшталцона лейтэнанцік жартаваў з яго і ўчора, пакепліваючы з ягонага перабітага ў дзяцінстве, з добрай гарбінкай “грэцкага” носа: “уставай, курносы, пахмяліся, і пойдзем на сняданак…”, устаючы, ён заўважыў, што нешта не так: яго хіляла і кідала ўбакі, быццам п’янота не выйшла і ўвесь учарашні спірт ён яшчэ не выспаў… прачытаўшы здзіўленне на ягоным твары, лейтэнанцік сказаў: “ага, непрывычна сухапутнаму: штарміць маленька ў акіяне, балы тры-чатыры… тут заўсёды так кідае… прывыкай…”, ён сеў за стол, і яму адразу падсунулі шклянку: “не-е!..”, – узняўся ў ім супраціў: “ня буду!.. досыць і ўчарашняга”, “ды не бойся ты, гэта не спірт, спірту даўно няма, блін, а шкада… выпілі, скончыўся, як сканчаецца ў нашым жыцці ўсё добрае… – лейтэнанцік падняў пляшку і зірнуў на этыкетку, – а гэта звычайная гарэлка во, глядзі, “Экстра” называецца, чатыры дванаццаць з посудам… пі, кажу, пі!, абавязкова трэба грамульку ўзяць, інакш да сябе не вернешся…”, а потым загадна: “пі!, пта маць!, трэба абавязкова пахмяліцца, асадзіць учарашняе: клін клінам…” – лейтэнанцік зарагатаў высока і шырока, як умеюць толькі расейцы, відаць, задаволены ўласным красамоўствам і шчодрасцю, а яшчэ перавагай… “добры хлопец…”, – падумаў ён і выпіў, зноў прыемнае цяпло расплылося-разбеглася па целе, зазіраючы ва ўсе самыя дальнія куточкі аж да пальцаў ног, але гэтым разам галава пасвятлела, вусны скамечыліся, а потым расцягнуліся ва ўсмешку: “усё цудоўна, можна жыць…”, “ну во… – задаволена адзначыў лейтэнанцік, – чалавекам стаў, блін…”;

шторм і сапраўды быў невялікі – звычайная калыванка ў адкрытым акіяне, аднак калі яны ішлі ў рэстаран на сняданак, кідала іх да сценаў калідора заўважна, і не таму, што былі яны п’яныя зноў, зусім не, проста да ўсяго трэба звычка, а тут спрацоўвала сухапутная асцярожлівасць: яны ішлі, шырока расставіўшы ногі і рукі і нават пры нязначным хістанні, калі падлога пачынала ўцякаць з-пад ног, абапіраліся на поручні, хоць рабіць гэта было зусім не абавязкова; самае цікавае пачалося, калі яны селі за стол і ім падалі сняданак, хацеў бы ён цяпер паназіраць за сабой збоку, колькі там было чаплінскага ў тым сняданку; не, талеркі не ездзілі па стале, і стол не ўцякаў ад іх, але данесці да рота злоўлены відэльцам на талерцы кавалак ранішняй яечні, ды яшчэ пасля “ўчарашняга”, было справай камічнай, як мінімум, ён перапыніў свой сняданак на хвілінку і агледзеўся: у карабельнай рэстараннай зале было столікаў шэсць на вока і палова з іх была занятая пасажырамі, што прыйшлі перакусіць, усе яны засяроджана стараліся зрабіць гэта і ніхто ні за кім не назіраў, ніхто з нікога не смяяўся, усе разам хіліліся ўслед за караблём улева-ўправа, назад-уперад, і не злавалі, калі траплялі відэльцам сабе не ў рот, а ў шчаку, застаючыся пры гэтым абсалютна сур’ёзнымі, і яму таксама было ніколькі не смешна, хоць калі б ён назіраў за гэтым найсур’ёзнейшым працэсам прыёму ежы на экране кінатэатра ці тэлевізара, ірваў бы пуза ад смеху разам з залай – і чаму ніхто дагэтуль не зняў сняданак у караблі падчас шторму? зрэшты, ён, вядома, памыляецца, сто разоў здымалі, проста ён не бачыў тых фільмаў, ці бачыў, але пасмяяўся і забыўся… карацей, толкам паесці ім не ўдалося, яшчэ і таму, што “качка” гэтая дарма не праходзіла, неўпрыкмет пачалося тое, што называецца проста і ёміста: “марская хвароба”, і тыя крыхі яечні, якія ўдалося данесці да рота і праглынуць, сталі прасіцца назад, як і тая гарбата, якой яны запілі яешню… у рэстаране стала душна і млосна, і само сабой узнікла жаданне выйсці на свежае паветра, на палубу, аднак бакавыя выхады былі зачыненыя, каб не зваліўся хто за борт, можна было толькі падняцца на самую верхнюю адкрытую палубу, што яны і зрабілі…

вакол было шыза і золка, у паветры вісеў лёгкі пыл дожджыку, шэрае неба на блізкім даляглядзе злівалася з гэткім жа шэрым акіянам, і карабель плыў нібыта ў адным суцэльным воблаку, і калі б не хвалі далёка ўнізе, можна было б падумаць, што ён ляціць некуды да зор, і што апынуўся пасярод сусвету забыты ўсімі… куды ж нам плыць? куды плывем? і ці даплывем? бо шторм відавочна ўзмацняўся і быў ужо не тры-чатыры балы, а значна больш… ізноў яго, нягледзячы на прысутнасць побач сяброў, палубы пад нагамі, і не на замкнутасць, а адкрытасць прасторы ды веданне, што там, унізе, у караблі дзясяткі людзей, агарнула такая адзінота, такая пакінутасць і забытасць, што… “глядзіце, – перапыніў ягоныя думкі лейтэнанцік, – глядзіце, бачыце, вунь за нашым следам ад карабля дзве расплывістыя чарнаватыя плямы, бачыце? вунь, вунь, ага… гэта два караблі, вайсковыя, нас вядуць, мы ж цяпер у нейтральных водах, і яны суправаджаюць нас, каб ніхто не перахапіў…”, ён паглядзеў туды, куды паказваў лейтэнанцік – і сапраўды, услед за імі, прыблізна за кіламетр, наколькі можна было ацаніць адлегласць у шызым тумане, не адстаючы і не набліжаючыся, рухаліся дзве плямкі… не дзіва, пасля нядаўняга выпадку з карэйскім самалётам, пра які адразу ж нагадаў лейтэнанцік; але не гэта было самым уражвальным: у момант, у імгненне прапала, адышла ў нябыт уся ягоная адзінота, і стала цесна, бы ў шафе: блін, няма на гэтай планеце месца, дзе можна напоўніцу адчуць сябе адзінокім, самотным, нельга схавацца ад сябе ні на зямлі, ні на вадзе пасярод акіяна… а тут яшчэ недзе ўгары над імі пачуўся гул, які набліжаўся, гусцеў – і то не птушка ляцела, не пчала, не чмель і нават не анёл, з пасмаў туману ці абрыўкаў аблокаў раптам вынырнуў на імгненне самалёт – вялікі, бо ішоў ён нізка – і знік зноў у тых самых пасмах: расхінулася заслона і закрылася, але самалёт паспелі ўбачыць усе: “натаўскі, ваенны, – з веданнем справы канстатаваў лейтэнанцік, – разведчык, сочаць за намі, – і паўтарыў неяк задумліва і значна: – нейтральныя воды, тут вам не здзесь, бля…”, ён, зразумела ж, не мог ведаць, што то быў за самалёт, можа, і наш, савецкі, можа нейкі пасажырскі, але ў той момант яны лейтэнанціку паверылі адразу і незваротна, бо яшчэ раз згадаўся той карэйскі самалёт, збіты недзе тут, у нейтральных водах між Сахалінам і Хакайда, між Сахалінам і Вялікай зямлёй ці Ула­дзівастокам… і яму згадалася, як скрозь сон ён чуў, што казаў лейтэнанцік: “той самалёт карэйскі збіў ваш землячок – беларус…”, і тут зноў у небе пачуўся гул, але не над караблём, а недзе побач, і ляцеў там, вядома, не каларадскі жук і не бусел, і не анёлак… але гэтым разам лейтэнанцік упэўнена прамовіў, гледзячы ў нізкія аблокі: “наш… патрулюе…”, “граніца на замку, – пажартаваў сябар, – парція беражот наш спакой – лятайце самалётамі «Аэрафлота»”, а лейтэнанцік дадаў у тон: “храните деньги в сберегательной кассе”, – але не падняло ім гэта настрою, панурасць і сум вярнуліся да іх, апусціліся з тых самых шэрых нябёсаў, прыціснулі да палубы, нагналі самоту, і яму міжволі падумалася: усё, капец, трэба ісці спаць, і гэтую ягоную думку моўчкі падтрымалі сябар і лейтэнанцік, не згаворваючыся яны разам пайшлі ўніз, да сваёй каюты, і больш у гэты дзень нічога не здарылася, і ў гэтую ноч таксама, іх не зацікавілі нават дзве сімпатычныя дзяўчыны, што прыходзілі рабіць “вільготную прыборку” ў іхняй каюце, хіба лейтэнанцік адрываўся на хвільку ад размовы за сталом, застаўленым пустымі пляшкамі і завалены рэшткамі ежы, калі адна з прыбіральшчыц задужа нізка нахілялася, каб памыць пад ложкам, і тады з-пад яе кароткага халаціка выпіналася палоска белых трусікаў, лейтэнанціка перасмыкала, ён клепаў вачыма, трос галавою, каб адкінуць мроіва (ці рэальнасць), зглытваў сліну, вяртаў позірк да іх і казаў: “дык пра што мы? а?…” і працягваў травіць марскія і паветраныя байкі ды показкі (“вам, журналістам, спатрэбіцца калі-небудзь”), змест якіх за часам зусім забыўся і не спатрэбіўся ніколі…

дык вось, у тыя дзень і ноч больш нічога не здарылася, а ранкам іхні параход, іхняя “Марыя Ульянава”, прышвартавалася каля марскога вакзала слаўнага горада Уладзівасток, ці Уладзіка, як ласкава, любоўна называў яго лейтэнанцік, і не толькі ён, а ўсе мясцовыя і не мясцовыя жыхары, маракі ды марачкі і проста тутэйшы люд… лейтэнанцік развітаўся, сказаў-пажадаў наастачу: “будзьце асцярожнымі”, падміргнуў і неяк незаўважна знік, растаў у натоўпе – паспяшаў да сваёй дзяўчыны, да якой і ехаў, а яны з сябрам засталіся адны ў гэтым шумным збоі пасажыраў і сустракаючых, прыбылых і ад’язджаючых, чужыя сярод чужых, з вялізнымі чамаданамі – па два на кожнага, пра якія варта сказаць асобна: чамаданы былі і сапраўды аграмаднымі – адзін з іх нават метры паўтара на метр і шырынёю сантыметраў трыццаць, дзе іх здабылі цётка і дзядзька, ён не ведае, з якіх часоў яны ў кагосьці захаваліся – таксама невядома, факт тое, што яны з сябрам хацелі дамоў для родных прывезці сахалінскіх прысмакаў, амаль недаступных тады ў Беларусі шалёных дэфіцытаў, якія прадаваліся ў Менску хіба ў цэкоўскім буфеце – чырвонай ікры ды рыбы: дзядзька ягоны, знакаміты рыбак-сібірак некалькі разоў саліў для іх рыбу ды ікру – ён умеў гэта рабіць, а саму рыбу можна было лёгка набыць проста на вуліцы ля дома, куды ранкам прыязджаў самазвал і выгружаў на брызент пад сцяну кузаў гарбушы, потым з’яўляліся вагі і прадавачка і пачынаўся гандаль, трэба было толькі не памыляцца і навыбіраць з рыбнае груды самачак – яны, зразумела, з ікрой і смачнейшыя пры засолцы за самцоў, прапахлых малокамі-спермай, хоць хтосьці іншы выбіраў якраз толькі самцоў з-за тых самых улюбёных далікатэсных малокаў, якія смажыліся асобна; спецыялістам у адборы самачак была ягоная цётка, але і ў яе бывалі промахі і на дзясятак самачак абавязкова трапляўся адзін самец-гарбыль, які таксама ішоў на засолку, бо набыць у краме гатовую ікру ці салёную гарбушу, а тым болей вэнджаную, было па тым часе без блату немагчыма, ды і каштавалі яны ў разы болей; дык вось, самы вялікі чамадан і яшчэ адзін меншы яны набілі салёнай рыбай, пах ад яе, як ні ўхутвалі ў цэлафан, ішоў адпаведны, але гэта ўжо выдаткі транспарціроўкі, а ў другіх двух, трохі меншых, ляжалі іхнія асабістыя рэчы і ікра ў цэлафанавых пакетах ды літровых шкляных слоіках… ад чамаданаў трэба было пазбавіцца ў першую чаргу, бо з імі па горадзе, а яны, вядома ж, хацелі пазнаёміцца са славутасцямі Уладзіка, не пахо­дзіш… пазбавіцца тут не азначае выкінуць, а здаць у камеру захоўвання “ручной кладзі”, яны было накіраваліся туды… і спыніліся: пакідаць чамаданы на марскім вакзале яны перадумалі, усё ж далей ехаць на цягніку, а значыць, захаваць рэчы лепей на чыгуначным вакзале, скіраваліся да выхаду і зноў спыніліся: на вуліцы яшчэ была цемень, непраглядная чарната, як у моры – рэдкія ліхтары не разганялі яе, а толькі каля сябе ўтваралі нешырокія жоўтыя астраўкі святла; яны прыплылі ў чатыры гадзіны ночы, транспарт, зразумела, яшчэ не ходзіць, і дзе той вакзал знаходзіцца, яны не ведалі, родныя казалі блізка, але з іхнімі цяжэннымі чамадамі гэтае блізка можа ператварыцца ў пекла… магчыма, давядзец­ца браць таксоўку, але ў любым выпадку зрабіць гэта варта па святле, ранкам, і таму з намерам распытаць у каго-небудзь, дзе той чыгуначны вакзал знаходзіцца і як да яго лепей дабрацца, яны вярнуліся ў залу чакання вакзала марскога, згрузілі свае рэчы каля адной з лавак, сябар пайшоў паліць, а ён застаўся каля чамаданаў ахоўваць і аберагаць іх, бо на хлопцаў з такім аб’ёмным багажом, заўважыў ён, паклаў вока не адзін “пасажыр”… пад тымі рэнтгенаўскімі позіркамі стаяць было не проста, і ён ледзь дачакаўся, пакуль прыйшоў сябар, а той вярнуўся не адзін, а з новым знаёмым, і не проста знаёмым, а з “зямелем”, у якога маці з-пад Слуцка, дзе жывуць па-людску, а жонка з-пад Мінску, дзе, як вядома, усё па-свінску, у яго адразу сэрца ёкнула – вось яно, пачынаецца тое, пра што папярэджвалі ледзь не ўсе сахалінцы, калі даведваліся, што яны дамоў, у Беларусь, збіраюцца не ляцець самалётам, а праз увесь СССР ехаць на цягніку, ды яшчэ пачынаючы з Уладзіка, а не з якога-небудзь Іркуцка, куды можна дабрацца на тым жа самалёце, але ім вельмі ж хацелася пабачыць усю вялікую і неабсяжную краіну і праехаць з краю ў край адной шостай часткі планеты Зямля: калі яшчэ здарыцца такая мажлівасць і ці здарыцца ўвогуле – куй жалеза, пакуль… і яны паехалі;

што “пачынаецца” – зразумела кожнаму спрактыкаванаму падарожнаму, які некалі ўпершыню адважыўся на падобны маршрут, дык вось, казалі сахалінцы, будзеце ва Уладзівастоку, зяпай не ляпайце – гэта самы бандыцкі горад Савецкага Саюза, там збіраюцца ўсе адпетыя крымінальнікі і палююць на маракоў ды рыбакоў, што вяртаюцца з далёкіх, паўгадавых і больш плаванняў з немалымі грашыма, а калі такіх караблёў няма, дык прамышляюць пасажырамі-разявакамі, нічым не грэбуюць, нават добрым адзеннем, і атрымаць нож пад селязёнку там можна за дваццаць капеек на піва, а не тое што за вашыя вялізныя чамаданы, набітыя невядома якім дабром, таму глядзіце ў чатыры вокі і не паддавайцеся на нейкія лёгкія знаёмствы, бо там у кожнага адразу знаходзіцца “землячок”, які ўціраецца ў давер, а потым да справы далучаецца ўся шобла ці банда… ягоны сябар, пэўна, забыў на тыя папярэджанні, ён быў радасна-ўзбуджаны: гэта ж трэба, на самым краі свету сустрэў не проста свайго “зямелю” аднекуль з Беларусі, а зусім блізкага, бо сам ён быў і са Случчыны, і з Менску адначасова… Уладзя знаёміў яго з “зямелем”, які паверыў ужо ў сваю ўдачу, бо раптам аказалася, што цешча “зямелі” якраз з тых краёў, што і ён, з Гомельшчыны… варта аддаць “зямелю” належнае – сёе-тое з геаграфіі Беларусі ён ведаў, а, можа, і бываў некалі ў іхніх краях, ці нават сядзеў там, бо па вярхах арыентаваўся добра, Слуцк з Гомелем не блытаў, хоць і пасля першых двух-трох пытанняў-адказаў на канкрэтыку заўважна “паплыў”; аднак Уладзя не здаваўся, на ягоныя мігі не рэагаваў, і зноў пайшоў з “зямелем” курыць… назад прыйшлі яны ўжо ўтрох: выпадкова ў “курылцы” сустрэлі яшчэ аднаго земляка, гэтым разам… зразумела… з-пад Гомеля, які пачаў “раскручваць” на настальгію яго: скажы вось: праўда, што ў нас пад Гомелем растуць таполі як палкі, не кучаравыя, як паўсюль, а стромкія, роўныя… “так, растуць, пірамідальнымі называюцца”, ну во – я ж казаў, праўда, а мне не вераць… усё: павукі пачалі плесці сваю павуціну, падумаў ён, у ёй ім тут і застацца…

пэўна, нешта пачало даходзіць і Уладзю, а, можа, ён згадаў сахалінскія папярэджанні, бо надта ж лёгка знаходзіліся землякі іхнія на краі свету, якія ўжо прапаноўвалі пайсці ў адно вядомае ім месцейка, бо рэстараны ж пад раніцу, на жаль, не працуюць – не Рыа-дэ-Жанейра тут і не Японія блізкая, – і адзначыць знаёмства-зямельства, і ў момант калі ён заўважыў, што “землякі” неўпрыкмет пераміргваюцца з яшчэ двума-трыма шэрымі постацямі, што стаяць паводдаль ад іх, у залу чакання раптам увайшлі два міліцыянты-сяржанты, Уладзя адразу ж кінуўся да іх з пытаннем: “як прайсці да чыгуначнага вакзала?”, прычым так хутка, што “землякі” не паспелі нават зрэагаваць на ягоны рух; міліцыянты спыніліся, стральнулі вачыма вакол, адразу ўсё зразумелі і, падобна, ім стала шкада зялёных студэнцікаў, якіх аблапошваюць даўно знаёмыя ім твары “пасажыраў”, што жывуць тут ужо не адзін месяц… “прайдзёмце, мы вам пакажам”, – казырнуў адзін з міліцыянтаў, а другі падышоў да яго і спытаў: “ваши вещичкі?”, ён моўчкі кіўнуў, “позвольте помочь вам поднести”, – і падхапіў самы вялікі чамадан, а другі міліцыянт нагнуўся над іншым чамаданам, падымаючы, узважыў яго – цяжкі, блін, і яны, пад маўклівыя, разгубленыя позіркі “выпадкова сустрэтых землякоў”, якіх было тут гэтым восеньскім ранкам ці не паўзалы, пайшлі з марскога вакзала на чыгуначны;

аказалася зусім блізка – нейкая сотня з нечым метраў: практычна два вакзалы раздзяляў мост над чыгункай, якая падыходзіла і сюды, да марскога вакзала; чыгуначы вакзал быў меншы, прынамсі, зала чакання, і нейкі больш утульны, больш свой, знаёмы… сухапутны; “кантынгент” тут быў, адразу падалося, спакайнейшы, міліцыянты дапамаглі ім здаць чамаданы ў камеру захоўвання, казырнулі з мілай, але максімальна строгай усмешкай: “будзьце асцярожнымі”, і пайшлі, а яны, вызваленыя ад свайго цяжкога грузу, адчулі сябе раптам вольнымі птушкамі і з палёгкай уздыхнулі – але “вольнымі” гэта ўмоўна, бо ў іх былі планы пабыць ва Уладзіку пару дзён, з’ездзіць у Находку, дзе, яшчэ ў Менску ім пра тое казалі, знаходзіцца адзін з самых лепшых у Саюзе рынкаў – рынкаў-барахолак, маўляў, там можна даволі танна прыапрануцца, набыць розныя дэфіцытныя ў еўрапейскай частцы рэчы: джынсы, майкі, магнітафоны, іншую цікавую японска-замежную апаратуру, што прывозяць з сабой з заморскіх краінаў маракі ды прадаюць прапіўшыся… для пачатку трэба было набыць квіток на цягнік да Масквы, а потым ужо думаць, як дабрацца да Находкі, і яны накіраваліся да білетных касаў; быў ужо кастрычнік, а значыць, можна было набываць квіткі па студэнцкім білеце за палову кошту, яны падалі свае “коркі” і замовілі два білеты да Масквы на заўтра, на цягнік, які адыходзіў позна ўвечары, касірка выпісала квіток яму, а сябраў студэнцкі патрымала ў руках і вярнула: “вы не пераведзены на наступны курс: у вас не хапае адной пячаткі… ваш студэнцкі не дзейны… білет за паўцаны я не магу вам даць… толькі за поўны кошт… даваць?”, сябар, агаломшаны, адмовіўся: купляць білет да Масквы з Уладзівастока за поўны кошт не ўваходзіла ў ягоныя планы – розніца немалая ў грашах: пераплочваць удвая не хацелася… не хапае пячаткі – лёгка сказаць, і паставіць яе не праблема, толькі пячатка тая цяпер за тысячы кіламетраў у Менску…

“што рабіць?” – засмучоныя і збянтэжаныя, яны адышлі ад вакенца касы і выйшлі ў горад, селі на лаўку; ранней ніхто не лічыў тыя пячаткі, а тут знайшлася такая ўважлівая ды прынцыповая касірка… “а што, калі падысці да іншага вакенца? можа, там касірка лічыць пячаткі не стане?..” “можа… а калі палічыць?.. тады што рабіць?..” у задуменні ён дастаў свой студэнцкі і палічыў пячаткі, зрабіць гэта было няпроста: пячаткі на маленькім прастакутніку білета наязджалі, налазілі адна на адну і перакрывалі так, што толькі ў двух-трох нешта чыталася, а ад некаторых віднеўся толькі акраец паўколца, а што там напісана расчытаць было немагчыма, ён палічыў тыя акрайцы кругоў – іх было пяць, узяў сябраў білет, як ні лічыў – чатыры, гэтаксама пераплеценыя, параўнаў і ўбачыў, што розніца ў іх невялікая – проста сябар перад ад’ездам не зайшоў у дэканат і не працягнуў свой студэнцкі яшчэ на год… “я зараз перавяду цябе на пяты курс”, – сказаў ён сябру, яны зайшлі ў прыбіральню, сталі каля вакна, ён дастаў металічны рубель, абмазаў яго па краі сіняй пастай са стрыжня з асадкі і акуратненька адбіў паўкруг на студэнцкім білеце побач з іншымі пячаткамі, потым у пары міліметраў паралельна зрабіў яшчэ адзін адбітак-абадок, як у пячаткі, цяпер, калі палічыць колькасць кругоў-паўкругоў, іх было столькі, колькі трэба… такім чынам, вельмі проста, хай і ў антысанітарных умовах, звычайным металічным рублём сябар быў пераведзены на наступны курс журфака БДУ; гэта была не падробка дакумента, гэта было аднаўленне справядлівасці… добра, што на вакзале было некалькі касаў – чатыры ці пяць, яны падышлі да іншага вакенца, касірка прыняла сябраў білет і праз некалькі хвілінаў выпісала квіток да Масквы за паўкошта без пытанняў і пільнага пераліку пячатак… можна было ўздыхнуць з палёгкай: справа зробленая;

квіткі да Масквы яны, як і хацелі, купілі на заўтра, на вечар, цяпер трэба даведацца, як даехаць да Находкі – ім казалі, што можна альбо па чыгунцы, альбо на аўтобусе, глянулі расклад: цягнік да Находкі адыходзіў ад гэтага ж вакзала позна ўвечары і прыбываў у Находку раненька ранкам; выдатна, значыць, знікае неабходнасць шукаць начлег, дзень можна пахадзіць па Уладзівастоку, паглядзець горад, ноч жа перакантавацца, а, можа, і праспаць у цягніку і раніцай быць на рынку, назад жа вярнуцца на аўтобусе, якія ходзяць даволі часта, і калі выехаць з Находкі ў другой палове дня, можна быць ва Уладзівастоку за пару гадзінаў да адыходу цягніка на Маскву; такі расклад іх задавальняў цалкам, яшчэ хвіліна і з квіткамі на начны цягнік да Находкі яны выйшлі з вакзала, наперадзе ў іх быў цэлы дзень на знаёмства з уладзівастоцкімі знакамітасцямі, ля вакзала, ля мора гэта быў горад як горад, трохі сцеснены сопкамі вакол, а таму са старымі вузкімі вуліцамі ў цэнтры, пасярод якіх ляжалі трамвайныя рэйкі – звычайны расейскі абласны (а тут – краявы) цэнтр, сталіца Прымор’я… дамы стаялі прыступкамі на сопках, перакрываючы адзін аднаго, і можна было падумаць, што за гэтым пяціпавярховікам стаіць не яшчэ адзін пяціпавярховік, а дзесяціпавярховік, за ім – пятнаццаціпавярховік, а далей не дзевяціпавярховік, а зусім хмарачос, як у Амерыцы, таму адсюль, знізу, ад мора, Уладзівасток падаўся ім экзатычным горадам, не падобным на іншыя бачаныя савецкія… з гісторыі яны ведалі, што заснаваны Ула­дзівасток крыху больш за сто гадоў таму – у 1860 годзе, за год да адмены прыгоннага права ў Расіі, за тры ад паўстання Кастуся Каліноўскага і пуску метро ў Лондане… заснаваны ён быў, як і некалі Пецярбург, не на пустым месцы, людзі жылі тут спрадвеку, але не славяне, а карэйцы ды кітайцы, і кітайцы называлі гэтае паселішча Хайшэньвэй, да расейцаў пабылі тут французы і назвалі гэтую мясцовасць Порт Пасьет, а праз год (і за год да расейцаў) пабылі тут ангельцы і назвалі Порт Мэй – мясціна была адметнай найперш сваёй зручнай бухтай – ідэальнай для заходу караблёў і стварэння порта, бухту гэтую расейцы потым назвалі Залаты Рог – так яна называецца і цяпер…

яны ішлі вуліцай па беразе – проста гулялі, быў сонечны ранак, цёплы, паўднёвы, хоць і кастрычнік, і згадалася міжволі, што Уладзівасток знахо­дзіцца бліжэй да экватара, чым нават Крым; было дзесяць гадзінаў, крамы ўжо адчыніліся, яны спыніліся якраз каля гароднінай лаўкі і застылі, знерухомелі ў здзіўленні: проста каля яе ўваходу стаялі скрынкі з гарамі ніколі не бачаных раней “фруктаў”, менавіта фруктаў, а не садавіны… былі тут, вядома, і “звычайныя” абрыкосы, апельсіны, персікі, дыні ды кавуны, … але здзівілі іх бачаныя толькі ў кіно ці на малюнках у кнігах вязкі бананаў, чубатыя ананасы і… яшчэ ці не дзясятак нейкіх жоўтых, зялёных, чырвоных фруктаў, назваў якіх яны не ведалі і ведаць не маглі… а кошты, кошты… кавуны – тры капейкі кіло, дыні пяць капеек (на Сахаліне яны прадаваліся, іх прывозілі армяне, але каштавалі столькі ж, толькі ўжо не ў капейках, а ў рублях…), бананы – дзесяць капеек, ананасы 15 капеек – за кілаграм! бедныя сахалінцы, якія пакутуюць ад безвітаміння, бо тых кавуноў не дакупіцца за іхнія заробкі, ці ведалі яны, які рай фруктовы знаходзіцца літаральна за некалькі соцень кіламетраў ад іхняга вострава? можа, і ведалі, але, прынамсі, яны з Уладзем пра гэта не размаўлялі з імі, а таму цяпер не раздумвалі доўга і зайшлі ў краму, дзе ад фруктовага паху закружыліся галовы, узялі дзеля пачатку па тры ананасы на брата – па іншыя фрукты зойдзем пазней, вырашылі – і каля касы заўважылі горку экзатычных арэхаў, падобных да грэцкіх: ну копія, толькі хіба трохі выцягнутыя, вастрэйшыя, “валасаценькія” зверху і чарнявенькія, і, відаць, смачныя… “што за арэхі, – спыталі ў прадавачкі, “манчжурскія”, – адказала, “іх можна есці?”, “можна”, – кажа і хітрынка, не заўважаная імі, бліскае ў ейных вачах, “а колькі каштуюць?”, “пяцьдзясят капеек”, “за кілаграм?”, “так”, “дайце два”, “кілаграмы?.. нашто вам столькі? – зміласцівілася, – вазьміце кілаграм, пакаштуйце спачатку…”, “давайце, калі так”, – дала, адважыла, адсыпала ў кулёк, і яны, шчаслівыя, пайшлі на бераг Заліва Пятра Вялікаго (у якога родных няма нікаго, толь­кі лошадзь ды змяя, вось і ўся яго сям’я… – як спяваў Астап Бэндэр), ласавацца набытай экзотыкай…

ласавацца… лёгка сказаць: расціснуць у руках, як грэцкія, манчжурскія арэхі не ўдалося, зубамі раскусіць – таксама, падалося, што зубы раскрышыліся, а арэхам хоць бы што, яны былі нібыта з суцэльнага каменю… каменю? камень на беразе знайшоўся, арэх паклалі на асфальтавую сцяжыну, удар, яшчэ удар і… камень раскалоўся напалам, асфальт увагнуўся, а арэх застаўся цэлым, як і быў, ну, відаць, проста камень быў крохкім, а асфальт нагрэўся… яшчэ адзін камень – буйнейшы, сапраўдны, высліжаны вадой кавалак граніту: удар, яшчэ удар! і камень напалам, а арэх цэлы! ляжыць на асфальце як ні ў чым не бывала, нават ямачку сабе сабой зручную праціснуў, каб ямчэй было… не, ну гэта ўжо здзек – няўжо мы такія слабакі, што арэх разбіць не можам? адкінем гэтага нахабніка – у нас жа цэлае кіло такіх арэхаў – і разаб’ем іншага, пакаштуем, што за смакату такую ён аберагае ад нас, яшчэ пара расколатых камянёў і выкінутых нахабнікаў і вось, нарэшце, арэх распаўся на некалькі частак… але… цяпер стала зразумела, чаму ён такі моцны: арэх увесь быў суцэльны, і толькі тонкай праслоечкай у ім, бела-жоўтай плёначкай, танчэй за самую тонкую паперу, было тое, што ўласна і называецца арэхам, ці ягонай мякаццю, ці тым, што ядуць, і выкалупаць тую “мякаць”, каб хоць пакаштаваць, не было ніякой мажлівасці… астатнія “арэхі”, дзякуй прадавачцы, што набылі ўсяго кілаграм, паляцелі ў сметніцу; ну а што ананасы? ніколі раней не бачаныя наяве і не каштаваныя – няўжо такое ж расчараванне чакае зноў? не… дзякуй Богу, не… смак, як казаў Райкін, спецыфічаскі, яны параўналі яго з нашымі трускалкамі ў нейкай ступені, вось толькі колер там чырвоны, а тут бела-жоўты, трошкі не адпавядаў таму смаку, затое смак адпавядаў смаку і быў смачным, ён міжволі згадаў мурынаў з Мадагаскара, з якімі жыў у адным пакоі журфакаўскага інтэрната, што казалі: якія смачныя ў вас яблыкі ды грушы! лепшае садавіны мы ніколі не елі! ён пытаўся: а як жа ананасы, бананы, манга, авакада, гуава, какосы, папайя ды іншыя дурыаны, чутыя – з тэлевізара, вычытаныя ў часопісе “Вокруг света”, гэта ж смакоцце? ніякога параўнання, адказвалі мадагаскарцы: яблыкі лепш, а ён думаў: пасмейваюцца з яго хлопцы – яблыкі ім падабаюцца… а цяпер, смакуючы ананасы і згадаўшы мадагаскарцаў, падумаў іншае: якая мудрая ўсё ж прырода – кожнаму краю яна дала свае прысмакі, няважна, поўдзень гэта ці поўнач, усюды ёсць нешта сваё, што замяняе падобнае чужое, нават на поўначы, у Карэліі ці дзе-небудзь у тундры ёсць чарніцы і марошка… а таму трэба цаніць сваё і не ганіць яго, а прыесціся можа ўсё; ён зразумеў нарэшце в’етнамца, з якім жыў у пакоі пазней: у яго была алергія на апельсіны, бо аднойчы, падчас вайны з амерыканцамі, ён хаваўся ў апельсінавым гаі і два тыдні харчаваўся аднымі апельсінамі, ён пасміхаўся, слухаючы яго, і думаў, што ад нашых яблыкаў ды груш, колькі іх ні еж, алергіі не будзе… затое ад ананасаў… яны з сябрам адразалі долькі, счышчалі жарсткаватую, падобную да гранаты-лімонкі скурку, і, абліваючыся трускалкападобным сокам, елі ананасы, назіраючы як у моры ля пірса купаюцца мясцовыя… не, не маржы, хоць на вуліцы і кастрычнік, а звычайныя людзі, якія прыйшлі адпачыць, і як іншыя, што стаяць з вудачкамі над імі і ловяць нейкіх рыбак…

мора… мора – вада: спрадвечная мара, ад якой яны з’язджаюць туды, дзе яго няма, але суму, настальгіі чамусьці не было, нічога не было ў той момант, апроч тых хвілінаў, якія яны цяпер перажывалі і радаваліся ім, мору, з якога дзьмуў лёгкі цёплы вецярок і халадзіў аблітыя ананасавым сокам вусны, тых самых ананасаў, якія… вельмі хутка далі такую аскоміну на зубы і сівер на вусны, такое раздражненне, што ўвесь твар і рот пачырванелі і забалелі нясцерпна, а ў іх ні вады, ні напою якога, падысці да заліва і абмыцца салёнай вадою – а ці не развярэдзіць яна аскому яшчэ больш?.. трэба было вяртацца ў горад і перахапіць чагосьці больш ёмкага, чым “фрукты”, захацелася рыбкі ці мясца, і яны скіравалі на недалёкую ўладзівастоцкую вуліцу і сталі шукаць які-небудзь прыстойны рэстаранчык ці кавяраньку, а потым хоць бы захірэлую сталованьку… эх, СССР – сацы­яльная краіна, усё для чалавека (і мы ведаем гэтага чалавека, бо ўсё было толькі для яго…), а таму шукаць давялося даволі такі доўга, нарэшце з-за рога дома вынырнула шыльда “Рэстаран”, проста рэстаран, без нейкае назвы, і дзверы ў яго былі расчыненыя, яны ўвайшлі ў іх і амаль адразу ж выйшлі: за дзвярыма былі яшчэ адныя дзверы, на якіх вісела няроўна абарваная паперына з надпісам: “Обед” – рэстаран быў зачынены на абед, што іх, прывыклых да такога, ніколькі не здзівіла: перапынак на абед у рэстаране – гэта так па-нашаму, па-савецку… што ж, абед дык абед, не адзін жа рэстаран у гэтым горадзе, пашукаем іншы, адышлі колькі крокаў і пачулі: “ребят, нужна помощь, пройдемте с намі”, – іх клікалі да сябе двое маладзёнаў з кароткаю стрыжкаю, “куды?”, “в соседнем доме на пятом этаже ограбили квартиру – будете понятыми”, “якімі панятымі – мы не здзешнія”, “ничево, это займёт пять минут”, “как это ничево – мы вечером уедем далеко и не сможем потом вам помочь, будет же суд…”, “это не важно…”, “как не…” – і тут ён зразумеў, што, пэўна, і сапраўды гэта не важна, бо мэта ў маладых людзей, якія назваліся следчымі і былі ў цывільнай, а не ў міліцэйскай форме, і ніякіх пасведчанняў не паказалі, зусім не ўзяць іх “панятымі”… сябар быў гатовы пайсці – трэба ж людзям дапамагаць: так нас вучылі у піянерах ды камсамольцах і нават акцябратах… а маладзёны ўжо і пад рукі іх бяруць – ну, вядома ж, падумалі, што хлопчыкі, мусіць, пры грашах неблагіх, раз удзень у рэстаран заваліць вырашылі… словам, ратавацца трэба, пакуль у “аграбленай” кватэры на апошнім паверсе іх не распранулі (у лепшым выпадку) ці не прышылі (у горшым)… ды не, не тут было – “аператыўнікі” аказаліся хлопцамі напорыстымі і нахабнымі і “рыбку”, што заплыла ў іхнія сеткі, так проста адпускаць не хацелі, а вуліца пустая, а рэстаран зачынены на “абед”, і сябар зноў жа на ягоныя мігі не зважае, цалкам гатовы ісці ў “панятыя” ці не на сваю згубу… ён не ведае, і дагэтуль сумняваецца, можа, быў занадта асцярожлівым і абачлівым, можа, і дарэмна падазраваў, што аператыўнікі не аператыўнікі і следчыя зусім не следчыя, можа, праўда людзям трэба была дапамога, а ў тым пяціпавярховіку не засталося ніводнага суседа ў панятыя, і вуліца пустая ўсцяж – усе на працы ці на абедзе, можа быць, але ён тады гэтага не даведаўся, а павёў сябе рэзка і напорыста: рашуча і адчайна вырваўся з іхніх рук і сказаў: “нікуды мы не пойдзем… шукайце сабе іншых панятых”, і Уладзя нібыта нешта зразумеў: надта ж настойліва іх запрашалі ў панятыя, не зважаючы на іхнюю часовасць у гэтым горадзе… і тут з-за рога дома паказалася купка рознаапранутых людзей, у двух-трох былі нават белыя каўпакі на галовах, якія кіравалася да іх – відаць, работнікі рэстарана вярталіся на працу з абеду – “аператыўнікі” зніклі так раптоўна, як і з’явіліся, яны нават і не заўважылі, як расталі цені іх недзе сярод блізкіх дрэваў і кустоў між дамамі…

у гэты рэстаран ісці ўжо не хацелася, і яны пацягнуліся ўніз, у нутро, у сярэдзіну горада, дзе павінна быць больш людзей… выйшлі да помніка падводнай лодцы (у яго застаўся фотаздымак: ён стаіць ля яе з кіслай мордай і сеткай недаетых ананасаў, з поўнымі суму і стомы вачыма), і ўдзень, уздоўж заліва, пад сонцам, горад іх зноў не ўразіў – звычайны, гэткіх па СССР раскідана дзясяткі, нават сотні, з падобнымі “сучаснымі” хрушчоўскімі ды брэжнеўскімі пяціпавярховікамі і панішчанай без вайны старой забудовай, хоць, здавалася б, такіх гарадоў, як Уладзівасток – адзінкі, бо тут сышліся Усход і Захад, як у Стамбуле-Канстанцінопале-Візантыі, дзе таксама ёсць бухта Залаты Рог… і была тут, пэўна ж, свая глыбокая гісторыя, што, як і кітайская (японская, карэйская), сягала ў далёкія тысячагоддзі, аднак ніякога знаку пра тое не было відаць нідзе, і заставалася толькі думаць, што і сапраўды яму, гэтаму гораду крыху больш за сто гадоў, і герб – залаты тыгр на срэбным полі – тут самае старое, што ёсць… дзіва-дзіўнае, хацелася сказаць, але адразу ж падумалася, што нічога дзіўнага тут няма, хіба толькі тое, што герб гэты перажыў усе рэвалюцыі ды войны і застаўся нечапаны, а ў нас, у Беларусі, ва ўсіх гарадах, што атрымалі свае гербы яшчэ ў 15-16-м стагоддзях, усе іх раптам пасля заваёвы расейцамі ў канцы 18-га стагоддзя памянялі, а потым пасля рэвалюцыі 1917-га года яшчэ раз – замест Пагоні з’явіліся нейкія шасцяронкі, снапы ды сярпы з молатамі, а то і зайцы ці зубры… заваёўнікі сваю гісторыю, хай і не дужа глыбокую, абаранялі, а нашую, гістарычную, тую, што запусціла свае карані ў сярэднявечча – вынішчалі, замянялі на новую, каб не было спакусы народам назвацца, каб забылі сябе саміх і ведалі толькі ад сямнаццатага года… і так было не толькі ў Беларусі, але ва Украіне, такі ж гістарычна-ідэалагічны нігілізм дзейнічаў па ўсёй імперыі – і на Каўказе, і ў Сярэдняй Азіі, у Прыбалтыцы, Арменіі і г.д., і пачыналі тую самую гісторыю дзе (у лепшым выпадку) ад “добраахвотнага”, “па шматлікіх просьбах стогнучага ад сваіх дамашніх прыгнятальнікаў” – паноў, ксяндзоў, мулаў, ханаў ды інш.) далучэння, а дзе (у горшым) – ад Кастрычніцкай рэвалюцыі, а то і ад Вялікай Айчыннай вайны… паноў ды ханаў тут не было, як не было і нічога такога, за што магло б зачапіцца вока, ніякога напаміну, да прыкладу, пра японскую ці кітайскую прысутнасць, што і магло б быць адметнасцю; ваен­на-гістарычны музей, скажаце, дык хіба беларусаў можна здзівіць ваен­най гісторыяй, крэпасць, дык у яе тады не пускалі – вайсковы аб’ект, а вось акіянарыум у такой мясціне павінен быў быць, але яго не было, пра што не адзін турыст, які заблукаў у тыя гады сюды, пашкадаваў… а таму паблукалі-паблукалі яны па горадзе, пакаталіся на фунікулёры і пасунуліся на вакзал, сядаць у цягнік ды ехаць у Находку…

вагон быў звычайны, агульны – дабіты і абшарпаны, як і ўсё тут: дамы, дарогі, у чым яны паспелі пераканацца за дзень вандровак; старэнькі вагон здаваўся ледзь не даваенным з-за свайго знешняга выгляду, па іншых жа прыкметах было яму не больш за дзесяць гадоў, аднак дасталося за такое кароткае жыццё вагону няслаба, і патрабаваў ён немалога рамонту, гледзячы на яго збоку, міжволі падумалася: а ці дакоцяцца гэтыя колы да Находкі? вагон быў цалкам запоўнены – вольных месцаў не было, а яны думалі, што давядзецца ехаць на адзіноце… напачатку не пакідала ўражанне, што ўсе вакол, апроч іх, знаёмыя між сабою, настолькі непасрэднымі, простымі, нават шчырымі былі адносіны паміж пасажырамі, якіх, пэўна ж, лёс абсалютна выпадкова сабраў у гэтым вагоне: яны сышліся ў адным купэ ўпершыню ў жыцці, каб заўтра разысціся і ніколі больш не ўбачыцца; ніхто ні з кім не вітаўся, але ўсе былі на “ты”, быццам сёння яны цэлы дзень правялі разам, як даўнія знаёмыя ці сваякі, да яго адразу ж падышоў нейкі хлопец і спытаў-прапанаваў: “гэй ты, курносы (зноў курносы – далося гэта вам…), у карты не перакінемся?”, ён заўважыў толькі цяпер, што большасць у вагоне ўжо сабралася ў кампаніі пры століках і раскідваюць карты, адны яны з сябрам не былі пакуль уцягнутыя ў гульню, бо не знайшлі мейсца, дзе прыткнуцца, але паступова мітусня ўляглася, знайшлася і ім вольная лаўка, як толькі яны селі, адчулі раптам такую стому, што было ім не да гуляў у карты, і той карцёжнік, які відаць, таксама трохі прыпазніўся і не мог знайсці сабе кампаньёнаў на гульню, расчаравана адышоў ад іх, падціскаючы ў недаўменні вусны – усе ж гуляюць… агледзеўшыся, яны з Уладзем залезлі на незанятыя гульцамі верхнія паліцы і пад гучна-вясёлы гоман, смех, пад шматпавярховыя і шматкаліберныя – адборныя, адмысловыя, адметныя, дасціпныя, вартыя запісу – мацюкі ды прыгаворкі карцёжнікаў амаль адразу заснулі, каб прачнуцца ўжо… у Находцы;

горад сустрэў іх перадранішняй сіняватай цемрай і густым шызым туманам – такім, які добрыя пісьменнікі з кепскім густам (і такія быва­юць…) любяць параўноўваць з малаком; як ні дзіўна, Находка яшчэ спала, вуліцы былі пустыя, і нават шматлікія пасажыры ўладзікаўскага цягніка нейк вельмі хутка ды імкліва, без гарадскіх аўтобусаў і ўласнага транспарту, згубіліся, расталі, зніклі ў шэрані вуліцаў, і яны з сябрам засталіся адныя каля някідкага будыначка вакзала, які, зразумела, быў зачынены, бо адчыняўся з шасці гадзінаў, а цяпер было пяць… але рынкі, як вядома, пачынаюць працаваць вельмі рана, і яны паціху пасунуліся ў той бок, дзе на іхнюю думку павінен быць мясцовы базар, пакрочылі інтуітыўна, бо дзе ён можа знаходзіцца, спытаць не было ў каго – пакуль яны расчухаліся ад сну, апусцеў вагон, а за ім перон і вуліцы, а цягнік з правадніцамі ад’ехаў у тупік… спяшаць ім не было куды, і яны ішлі павольна, аж занадта павольна – паўзлі па разбітым бы пасля бамбёжкі асфальце амаль пасярод вуліцы, як два смаўжы на ранішнім мацыёне і, пэўна, гэтай сваёй нетаропкасцю і замаруджанасцю прыцягнулі ўвагу міліцыянта, які ўзяўся невядома адкуль, проста выкуліўся з воблака туману (ці не ад вакзала сачыў за імі, бо дзе ж яшчэ яму дзяжурыць, як не там), міліцыянт відавочна быў з мясцовых – твар меў кругласібірскі, крыху зморшчаны і падобны да за…ы, і разам строгі-строгі, начальніцкі; яны абрадаваліся яму, як старому знаёмаму, чым дужа збянтэжылі яго: такога прыёму ён не чакаў, бо быў настроены рашуча, відаць, у адрозненне ад іх, ведаў, чым могуць закончыцца бестурботныя ранішнія шпацыры ў гэтым партовым матроска-рыбацкім гарадку, але строгасць ягоная надзіманая адразу скурчылася, калі ён убачыў, што яны не кінуліся ад яго па кустах, а шчыра (цвяроза, а не з бадуна) абрадаваліся ягонаму з’яўленню, і ён, казырнуўшы па звычцы, прамовіў не па статуце, пазнаўшы чужых і наіўных: “ребят, откуда вы?”, маўляў, адкуль вы такія – незразумела толькі: смелыя ці дурныя? “з…” і тут збянтэжыліся яны: і сапраўды – адкуль? сказаць з Беларусі, дык яны цяпер не з Беларусі, сказаць з Сахаліна, дык яны былі там часовымі і час іхні скончыўся, трэба, відаць, прадстаўніку ўлады казаць па пашпарце… міліцыянту кароткае іхняе замінкі хапіла, каб прыйсці ў сябе і стаць ваякам “на страже”, ён на вачах пасур’ёзнеў, нібыта адчуўшы, што тут яму нешта выгарае, бо дужа ж “ребята” сумеліся ад простага пытання і занадта доўга шукаюць адказ у сваіх галовах… ступар, нарэшце, прайшоў і ў іх: “мы… з Беларусі, але… з Сахаліну…” “дык з Беларусі ці з Сахаліну, вызначайцеся…”, тлумачэнне было доўгім, як ім падалося, але, урэшце, паспяховым, міліцыянт паверыў ім цалкам, аж да намеру прыкупіць нешта на мясцовым рынку, толькі вось не пашанцавала вам, “ребятки”: прычынены ён і сёння працаваць не будзе… не верыце? здалёк едзеце… ну дык схадзіце самі, прагуляйцеся, час у вас ёсць, толькі – будзьце асцярожнымі, бо – самі ведаеце… паказаў вуліцу, што вядзе да рынку, казырнуў і развітаўся, прымусіўшы іх астатнюю дарогу думаць, куды ж яны патрапілі, выехаўшы са спакойнага, хатняга, як і Беларусь, вострава на мацярык, дзе кожны паўтарае як замову: будзьце асцярожнымі; не па мінным жа полі яны ідуць, і не вайна вакол, а мірная краіна Саветаў, дзе так вольна дыхае чалавек…

золкавы восеньскі горад праз нейкі час прывёў іх да пляца, абгароджанага плотам з густа набітых нефарбаваных дошак, каля плота праходжваліся некалькі чалавек, якія стараліся зазірнуць за яго праз шчыліны між рассохлых шалёўчын, “гэта рынак?” – спытаў сябар у аднаго з цікаўных, той у адказ моўчкі кіўнуў, “будзе працаваць?”, “ды павінен ужо…”, зазірнулі і яны ў адну са шчылінаў: за плотам быў вытаптаны пляц, толькі па краях якога расла трава, ні лавак, ні сталоў, ні нейкіх паветак там не было… як і людзей – пуста, і нішто не казала пра тое, што туды іх пусцяць – праўду казаў міліцыянт… і тут паміж дзясятка-другога цікаўных прашапацела з подсвістам: “бхсс… лавіць будуць…”, і людзі, унурыўшы галовы, пачалі разыходзіцца, азіраючыся, а нехта і подбегам, пайшлі і яны, нават не дапяўшы да ўваходу ў рынак, рушылі назад да вакзала; было сумна і пагана на душы, нібыта нехта іх жорстка падмануў – не насіць ім у Менску імпартныя джынсы “леві-страус”, штроксы “мантана”, красоўкі “адыдас”, не мець маечкі з Мікам Джагерам ці “Ролінг Стоўнз”, не слухаць дыскі “Лед Зэпелін” ці хоць бы “Атаван” з новенькага “Шарпа” альбо “Соні”… бывайце, мары пра магчымасць прыапрануцца за паўкошта па менскіх цэнах, дарагія родныя і самыя прыгожыя – не дачакаецеся вы ад нас замоўленых і незамоўленых падарункаў, хоць казалі нам з верай у вачах, што тут, на краі свету, усё ёсць, варта толькі даехаць туды… добра там, дзе нас няма і куды нам не даехаць, нават даехаўшы да краю свету, на берагі Ціхага акіяна… ішлі яны расчараваныя, і не ведалі нават, як ім пашанцавала, што рынак быў зачынены, бо потым спадарожнік у цягніку ад Уладзівастока распавёў ім трошкі праўды пра той рынак, пра якую прамаўчаў міліцыянт: казкі гэта былі пра багаты імпартам рынак Находкі, звычайныя савецкія казкі, якія дапёрлі з аднаго краю вялізнейшай з краінаў да другога: усюды было аднолькава, што ў Брэсце ці Менску, што ва Уладзівастоку ці Находцы, калі і прывозілі што маракі з-за мяжы, дык збывалі аптавікам-перакупшчыкам, якія потым накручвалі кошт такі ж, як і па ўсім эсэсэсэры, і калі б яны патрапілі на рынак, то ці купілі б нешта па тых коштах, а калі і купілі б, то няма гарантыі, што па выхадзе за тым плотам не ўзялі б іх цёпленькіх “абэхээснікі”, бо, відавочна чужых, іх здалі б адразу тыя самыя перакупшчыкі, як быццам фарцоўшчыкаў панаехалых, з рук у рукі, цёпленькіх, перадалі б… словам пашанцавала ім зноў і зноў, нібыта Бог іх бярог, хоць па ўсім выходзіла, што выбраліся яны ў гэтае падарожжа не ў самы лепшы час і ва ўзросце, які японцы лічаць самым цяжкім і небяспечным для мужчынаў і не раяць у такія гады распачынаць выцечкі, тым болей далёкія; дарэчы, і на Сахалін яны прыляцелі таксама ў не дужа прыемны дзень: пасярод лета, з 14 на 15 ліпеня, калі японцы святкуюць іхнюю Радаўніцу ці Дзяды – Бон – дзень успамінання продкаў, ён таксама лічыцца кепскім дзеля пачынання нейкіх справаў… ну, але яны не японцы, хоць і патрапілі на некалі іхнюю тэрыторыю, японскія забабоны на іх, на шчасце, не па­дзейнічалі… на шчасце, але не заракайцеся, бо ўся вандроўка наперадзе, гэта толькі пачатак яе, і фінішная кропка на мапе – Менск – яшчэ так далёка, што нават уявіць цяжка…

ранішні горад, які паступова насычаўся людзьмі, прывёў іх ужо знаёмым шляхам да вакзала, які быў адчынены; як яны і ведалі – цягнік назад адыходзіў позна ўвечары, “Каметы” да Уладзівастока не хадзілі: на моры штарміла, на аўтавакзале непадалёк яны набылі квіткі на 2 гадзіны дня на аўтобус, а пакуль вырашылі пазнаёміцца з горадам, раз ужо сюды прыехалі, бо калі яшчэ змогуць пабыць тут – відаць, ніколі… але было яшчэ зусім рана, крыху за шостую гадзіну па мясцовым часе, і горад толькі-толькі прачынаўся, страпянаўся ад сну, варта перачакаць трохі на вакзале, што яны і зрабілі, аднак цяпер, праз гады, мы з табою, дарагі чытач-суразмоўца, рабіць гэтага не будзем, а адразу пойдзем у горад, каб пераканацца, зноў жа, што, нягледзячы на аддаленасць і мясцовыя асаблівасці, гэта быў звычайны безаблічны савецкі райцэнтр, дзіўна, але як усё ж тыя шэсцьдзясят шэсць гадоў савецкае ўлады ўраўнялі між сабой амаль усе гарады вялікай краіны – у гэтым яны будуць яшчэ не раз пераконвацца па дарозе, ураўнялі, знішчыўшы найадметныя храмы – цэрквы, касцёлы, сінагогі, мячэты, пагады… зруйнаваўшы цікавыя архітэктурна дамы багацейшых жыхароў гарадоў, а сцершы з твару зямлі іхнюю адметнасць, наставілі аднолькавых каробак-дамоў – ад сталінак да хрушчовак і брэжневак, аднаяйкавых палацаў і дамоў культуры, клубаў, стандартных райкамаў партыі і райвыканкамаў, помнікаў Леніну і ягоным “саратнікам”, знішчылі мясцовыя назвы вуліцаў, пераназвалі іх так, што няма горада ў СССР, дзе ў цэнтры вуліца Леніна не перакрыжоўвалася б ці ішла паралельна з вуліцай Савецкай, а Карла Маркса з Энгельса… а таму, па вялікім рахунку, у Находцы знайсці нешта арыгінальнае, будынак ці парк, было немагчыма, бо іх папросту не было; яны набылі пару пляшак піва – вядома ж, “Жыгулёўскага” – дзякуй Богу, яно, у адрозненне ад Курылаў, тут мелася, і падняліся на высокую сопку, на вяршыньцы якой нейкімі неабыякавымі людзьмі была пастаўленая альтанка, дзе да іх, зразумела, паспеў пабываць Вася, а Коля паймець Таню… але яны не зважалі на тыя адвечныя надпісы, прыселі і залюбаваліся, агаломшаныя, найпрыгажэйшым выглядам на бухту Находка – вось што яшчэ канчаткова не змаглі вынішчыць бальшавікі, дык гэта прыроду, як ні стараліся перакроіць яе на свой лад, пакуль не ўдалося… краявід на бухту быў – мала сказаць прыгожым – як апісаць словамі тое, што можна зрабіць толькі фарбамі, альбо проста зняць на плёнку і паказаць, вось тут пісьменнікі прайгра­юць іншым відам мастацтва ў нагляднасці таго, пра што яны пішуць, вам застаецца, што называецца проста “паверыць на слова”, што і сапраўды ў іх дух захоплівала, сэрцы ажно захліпаліся ад прыгажосці наваколля… і міжволі думалі яны – вось чаго заўсёды не хапала Беларусі, дык гэта выхаду да мора, не хапала і не будзе хапаць, бо новага перадзелу свету ўжо не чакаецца, а Савецкі Саюз вечны і непарушны: вунь фантасты ў сваіх кнігах пішуць пра адвечнае суперніцтва “двух светаў” – ЗША і СССР, US і SU – ажно ў трыццатым стагоддзі ад нараджэння Хрыстовага і далей, і ў саракавым, і ў пяцідзясятым стагоддзях… так было, так ёсць і так будзе заўсёды: ніколі не прымірыцца гэтым двум светам і існаваць ім у суперніцтве вечна – так думалася тады, услед прачытаным кнігам; не паверылася б зусім, калі б нехта тады ім сказаў, што існаваць таму SU-СССР засталося лічаныя гады… піва было дужа дарэчы, бо давала адчуванне камфорту, спакою, нават лагоды – “расслабухі” – і яны нібыта забывалі, што знаходзяцца за тысячы кіламетраў ад дому, душы ўздымаліся і ўзляталі над гэтай прасторай, луналі лёгка і вольна, і ўжо толькі дзеля гэтага варта было сюды прыехаць; час да ад’езду прайшоў незаўважна, яны павольна спусціліся ўніз, у горад, і праз гадзінку ўжо сядзелі ў аўтобусе, што выпраўляўся ва Уладзівасток;

яны разлічылі, што прыедуць за 2-3 гадзіны да адпраўлення іхняга Транссібірскага экспрэса – так было напісана і ў раскладзе аўтобуса, але сумненні ў тым, што гэта ўдасца, узніклі адразу па выездзе з Находкі, аўтадарога – гэта вам не чугунныя рэйкі, пракладзеныя роўненька ад горада да горада, аўтадарога ў Прымор’і – гэта не асфальт, а грунтоўка з ямамі ды рытвінамі, дзе не разгонішся, а яшчэ ідзе яна між сопак і па сопках, віхляючы, а часам і вяртаючыся назад, міжволі прыдумалася параўнанне, што, пэўна, адзіным інжынерам шляхоў зносінаў быў тут мядзведзь, які таптаў свае сцежкі па далёкаўсходняй тайзе, а людзі ішлі за ім… адно радавала і захапляла: краявіды адкрываліся суперпрыгожыя, за кожнай узятай аўтобусам сходу сопкай на колькі бачыла вока быў лес, лісцёвы лес, афарбаваны восенню ці не ва ўсе колеры вясёлкі, сярод якіх прырода асабліва не пашкадавала жоўтага, чырвонага, памаранчавага колераў, жыць тут і не быць, не стаць мастаком, творцам – немажліва, бо так хацелася перадаць фарбамі чарговы краявід… але як тут імі любавацца, калі сэрца пачынае трымцець, а ногі ўпірацца ў падлогу і быццам падпіхваць аўтобус: “хутчэй, хутчэй!”, бо калі так будзем цягнуцца, дык і заначуем тут разам з мядзведзямі… а потым, з часам, аднолькавасцю і паўтаральнасцю пачалі грашыць краявіды, вочы прывыклі да іх і слізгалі па наваколлі абыякава, як машына фарамі, і аднастайнасць уражанняў, разам з пагойдваннем на выбоінах аўтобуса, супакойвала, закалыхвала, і яны не заўважылі, як заснулі, бо начны сон быў кароткім,

заснулі і прачнуліся ўжо на вуліцах Уладзівастока, “наступны прыпынак канцавы, – абвясціў кіроўца, зазіраючы ў салон, у якім апроч іх нікога не засталося, – Другая рэчка”, – назваў ён, “як Другая рэчка? – падхапіліся яны, – нам жа на чыгуначны вакзал трэба!”, – ведаючы з набытай учора мапы Уладзівастока, што ад Другой рэчкі да вакзала яшчэ ого-го як далёка, але каму цікавае іхняе хваляванне – аўтобус падкаціўся не да аўтастанцыі, а да нейкага звычайнага прыпынку, пшыкнулі, адчыняючыся, дзверы, і кіроўца абвясціў персанальна для іх, павысіўшы голас: “канцавы прыпынак!”, ім нічога не заставалася, як выйсці ў вячэрні паўзмрок… ля прыпынку вісела шыльда, якая іх абрадавала: аказваецца, адсюль хадзіў гарадскі аўтобус, маршрут якога быў так і пазначаны: “Вторая речка – Вокзал”, была і лаўка, на якую яны селі і сталі чакаць аўтобуса, да адыходу цягніка на Маскву заставалася яшчэ каля дзвюх гадзінаў, язды тут на аўтобусе не больш за паўгадзіны, таму можна было асабліва не напружвацца і не хвалявацца, аднак час ішоў, а ніякога аўтобуса не было, між тым вакол іх пачалі кружляць, паступова набліжаючыся, нейкія цені мясцовых, як яны здагадаліся, жыхароў – хлопцаў і дзяўчат сумнеўнага выгляду, якіх такім, як яны, чужакам, якраз і трэба было ўсяляк пазбягаць, бо горад даўно падзелены на зоны ўплыву (яму пра гэта яшчэ на Курылах расказвала дзяўчына з Уладзівастока), цені нарэшце матэрыялізаваліся: да іх падышлі пяць маладзёнаў (чатыры было б мала на іх дваіх, а шэсць замнога – падумаў ён, а пяць якраз…), “автобус ждете, ребята”, – сказала гэта прыемным мілым голасам даволі сімпатычная зблізку дзяўчына, якая знешне толькі голасам і адрознівалася ад хлопцаў, бо апранутая была ў нешта такое ж шэра-чорнае: штаны ды куртка, як і ў іншых; яны, зглытнуўшы сліну, моўчкі кіўнулі, “автобусы так позно тут не ходят, последний полчаса назад ушёл…”, – гэта была, вядома, найпрыемнейшая навіна для іх, дарэчы, яны і сядзелі тут ужо каля паўгадзіны, пэўна, іхні аўтобус з Находкі павінен быў прыйсці якраз пад адыход апошняга аўтобуса адсюль, але спазніўся на дзясятак хвілінаў, і не першы раз, мяркуючы па ценях… ад жыхароў Уладзівастока яны, відавочна, нейкім чынам адрозніваліся, што і ўлавілі цені, чым? – яны ў іх не спыталі, не да таго было, але біць іх адразу не сталі, а па-добраму прапанавалі: “ребят, вам девчонку не надо?” – спытаў адзін з чатырох хлопцаў, што падышлі да іх, прапаноўваючы, пэўна ж, тую “девчонку”, якая стаяла побач, размова выглядала міралюбнай, асабліва ўміляла яго слоўка “ребят”, менавіта “ребят”, а не “ребята”, не “пацаны”, не чувакі”, як было паўсюль, і гэтае “ребят” гучала тут і ад міліцыянта, і ад старэйшых, і ад гэтых вось маладзёнаў, “ребят-котят-козлят…” – круцілася ў ягонай галаве, а сам ён думаў, што ж рабіць у гэтай сітуёвіне, выбрацца з якой будзе няпроста; але маўчаць доўга не выпадала, цярпенне ў “ребят”, зразумела ж, было не гумавае, тым больш, што ценяў колькасць вакол заўважна павялічылася, і яму нават падалося, што пара хлопцаў, якія спыніліся ў метрах пятнаццаці ад лаўкі-прыпынку, пагульвалі ножыкамі ў руках, і раз-пораз пускалі ў іхні бок кволыя “зайчыкі”, але не сонечныя, бо ўжо добра сцямнела, а водбліскаў ад адзінага ліхтара, што невядома якім чынам ацалеў у гэтым раёне; унізе, пад гарой, на якой яны сядзелі, нешта загрукатала, грукат той ён чуў ужо некалькі разоў і па характэрным шуме здагадаўся, што гэта электрычка, і там, унізе, відаць, знаходзіцца яе прыпынак, бо грукат сцішаўся, замаўкаў на хвіліну, а потым зноў нарастаў і знікаў; гэтым разам гук набліжаўся і сціхаў, значыць, электрычка ідзе сюды, і ідзе яна, відаць, у бок вакзала, а нават, калі і ў іншы, няважна, бо яна адзінае іх выратаванне цяпер… апісваецца гэта доўга, а насамрэч ад прапановы “девчонкі” прайшло, можа, секунд дзесяць, не больш, хлопцы чакалі адказу, упэўненыя ў сабе, і, мусіць, ужо смакуючы далейшае развіццё падзеяў; збіць і абабраць гэтых “лапухоў” – што можа быць прасцей… ён узяў сябра за руку, сціснуў, скамандаваў: “бяжым!” і пацягнуў яго за сабой уніз да грукату электрычкі; гэтага ніхто з хлопцаў, што акружылі іх і ўжо ўзважвалі даход ад нечаканае лёгкае здабычы, не чакаў, пакуль тыя апамяталіся, яны адарваліся ад іх метраў на дваццаць, добра, што нічога не купілі ў Находцы і рукі іхнія былі не занятыя клункамі – яны ляцелі ўніз, як вецер, і ім зноў пашанцавала: пад гарой і сапраўды была станцыя і на платформе стаяла электрычка з расчыненымі дзвярыма, яны ўскочылі ў яе і дзверы амаль адразу за імі выпусцілі паветра і зачыніліся, “Следушчая остановка Первая речка”, – аб’явіў скрыпуча-хрыпаты голас машыніста і быў ён, гэты голас, прыемны, як першы пацалунак, салодкі, як мёд; на платформе, пад вокнамі электрычкі, мітусілася з дзясятак раз’ятраных няўдалай пагоняй ваўкоў, ваўкалакаў, ажылых з цемраю нябожчыкаў, паўсталых з магілаў зомбі – ці хто там яшчэ бывае ў кіно, якія бліскалі вачыма, стукалі зубамі, якаталі між сабою, але дастаць іх ужо не маглі… апошнім мільгануў разгублены прыгожы тварык “девчонкі”… “як у кіно…”, – сказаў сябар, нібыта пачуўшы ягоныя думкі, і сапраўды, усё адбылося як у кіно, бо ў жывым жыцці так уратавацца ад немалога здзеку ці нават ад немінучай смерці – немагчыма…” была б нам дзяўчонка…”, – сябар сціснуў яго руку ва ўдзячнасці: “і як ты здагадаўся, што тут электрычка ходзіць?” – спытаў ён, калі на першай рэчцы машыніст аб’явіў, што наступным прыпынкам будзе чыгуначны вакзал… як здагадаўся?.. інтуіцыя гэта называецца, інтуіцыя, інстынкт выжывання, дадзены прыродай продку чалавека, які з’яўляецца раптам ніадкуль, калі трапляеш у безвыходную сітуацыю, трэба толькі своечасова ўлавіць яго – іншага тлумачэння не было…

на вакзале яны адразу пайшлі ў камеру захоўвання, атрымалі свае чамаданы і выйшлі на перон: маскоўскі цягнік ужо стаяў на рэйках, але вагоны яшчэ былі зачыненыя, цяпер чакаў іх шлях дадому за – страшна падумаць! – 10 000 кіламетраў: чвэрць даўжыні экватара планеты Зямля… да Масквы амаль 9300 кіламетраў (дакладна, як пазначана ў даведніках, 9288 км па чыгунцы) і адтуль да Менску яшчэ 700 (713 км па чыгунцы ад вакзала да вакзала)… гэты шлях, яшчэ на Сахаліне, яны разбілі на адрэзкі з прыпынкамі на два-тры дні ў розных буйных гарадах па дарозе: хацелася не проста праехаць з краю ў край вялізнае краіны і пабачыць яе з вакна вагона, а і паглядзець зблізку – вачыма людзей, якія жывуць у тых гарадах, дзеля гэтага варта было выйсці на патрэбнай станцыі, зайсці ў білетную касу і перакампасціраваць свой агульны квіток да Масквы з гэтага цягніка на іншы і на некалькі дзён застацца ў абраным горадзе; першы прыпынак яны вырашылі зрабіць зусім непадалёку ад Уладзівастока – у Хабараўску, дзе жыла ягоная стрыечная сястра,

цягнік адышоў без прыгодаў у прызначаны час, і яны, развітваючыся з Уладзівастокам, у апошні раз разгледзелі яго; начны Уладзівасток быў абсалютна непадобны на дзённы: з вакна цягніка ён падаваўся зусім не савецкім горадам, а нейкім Нью-Ёркам ці Лос-Анжэлесам, такое ўражанне стваралі дамы, што стаялі адзін над адным на сопках, і плямкі вокнаў тых, што былі вышэй, падымаліся так высока, што яны здаваліся хмарачосамі, каб пабачыць якія галаву даводзілася задзіраць аж да хрусту і болю ў шыі; у купэ яны былі ўдвох, і ўвогуле пасажыраў у вагоне было няшмат, пэўна, мала хто адважваўся выкінуць са свайго жыцця ці з кароткага працоўнага адпачынку цэлы тыдзень на дарогу, большасць старалася набыць квіткі на самалёт, хоць і даражэй гэта, але ў цэлым эканомней: восем-дзевяць гадзінаў і ты ў Маскве, ды яшчэ і пакормяць у самалёце, а ў цягніку за тыдзень на ежу ды на гарэлку – куды ж без яе – патраціш значна болей: савецкія людзі ўмелі лічыць грошы, якія даваліся большасці вельмі нялёгка, таму ў цягніку ехалі ў асноўным не да Масквы – такія былі, але адзінкі, а ў асноўным тыя, хто ехаў да бліжэйшых гарадоў суткі-двое, якія не так шкада патраціць на дарогу… хоць гэта таксама ўражвала іх, жыхароў еўрапейскай рэспублікі, дзе ад краю да краю, ад мяжы да мяжы можна было заехаць за нейкія 6-8 гадзінак, можна толькі здагадвацца, як здзіўляла гэта падарожнікаў з Еўропы, дзе з Бруселя ў Парыж, з Берліна ў Прагу, з Вены ў Будапешт можна заехаць за 2-3 гадзіны…

ноч прайшла незаўважна, а раніцай яны прачнуліся ад таго, што цягнік стаяў, а пад вокнамі бегалі ды крычалі нейкія людзі… чаму бегаюць? што крычаць? пажар? аварыя?.. цягнік стаяў, падобна, ужо доўга, прынамсі, не менш за пяць хвілінаў, бо не чуваць было, каб недзе наперадзе шумеў-дыхаў цеплавоз ці электравоз, у вагоне і ва ўсім цягніку была такая незвычайная цішыня, што гэты гвалт і тлум на пероне падаўся спачатку, спрасоння, нейкай панікай, ад чаго ён адразу саскочыў з верхняй паліцы, дзе спаў, і кінуўся да вакна – амаль адразу, з першымі ўцямнымі крыкамі, прыйшло разуменне: гэтыя “метущиеся” (Расія, інакш і не скажаш) людзі пад вокнамі хочуць нешта прадаць пасажырам; бегаюць, спяшаюцца знайсці пакупніка, і гэты вэрхал зусім не паніка, а жаданне прыцягнуць увагу да сябе, да свайго тавару, які край трэба прадаць… ля іхняга вакна спыніўся запыханы чалавек, спыніўся і пачаў стукаць у вакно каменем не каменем, палкай не палкай, а нечым даволі ёмкім, велічынёй ледзь не з дзіцячую галаву, як ім падалося – так ён рэкламаваў свой тавар; “шышка, – пазнаў сябар, – кедровая шышка”, –і таксама споўз з паліцы – а яны наўмысна занялі верхнія, хоць ніжнія і былі вольныя, бо з верхніх можна было лежачы бачыць краявіды, што праплываюць за вакном… сябар ссунуўся, абуўся і пайшоў у тамбур да расчыненых дзвярэй вагона, каля якіх буяў бойкі гандаль кедравымі шышкамі – галоўнай адметнасцю гэтых мясцінаў, галоўным сувенірам і, адпаведна, галоўным заробкам многіх мясцовых бамжоў, п’яніцаў, дармаедаў (тунеядцаў), а таксама надзеяй на грошы бабулек і дзядоў пенсіянераў… калі ён падышоў да дзвярэй, сябра ўжо абступілі прадаўцы: “бярыце, бярыце, гэта далёкаўсходні кедр… такіх
больш нідзе няма… у Сібіры шышкі маленькія, а тут во цэлы стакан арэхаў з адной будзе… усяго рубель штука”, рубель немалыя грошы, але “бізнес” працвітаў: шышку, а то і тры, пяць (двух- і чатырохрублёвак у СССР не было) набыў ледзь не кожны пасажыр, што ехаў за Хабараўск ці быў не тутэйшым, бо прадаўцы не ілгалі: шышкамі гандлявалі і далей па трасе аж да Свярдлоўска, і не па адной, а цэлымі кулькамі, па пяць-сем на рубель, але такіх вялізных, проста аграмадных, больш нідзе не было, і тыя, хто не набыў такі каштоўны сваёй адметнасцю сувенір на безыменнай для іх станцыі між Уладзівастокам і Хабараўскам, потым не раз згадвалі і цокалі языком, блін, ад якой шыкоўнай далёкаўсходняй памяткі яны адмовіліся, пашкадаваўшы рубля – як бы ўпрыгожыла тая шышка іхнюю “сценку” ці трумо; цягнік тым часам ажыў, торгнуўся ўзад-уперад, недзе ў галаве ягонай крутнуліся, завішчэлі-загрукалі колы, пыхнуў парай, нібы паравоз, рушыў далей і…

 

Цалкам аповесць Барыса Пятровіча “Пуцявіна” чытайце ў папяровай версіі “Дзеяслова”.