Магіла
Магіла раскрывалася штомесяц. У перадапошнюю ноч. І штомесяц у гэтую ноч местачкоўцы кідалі туды немаўлятка, не старэйшае за тры гады. Бо так было трэба. Такая была завядзёнка.
Тубыльцы казалі (а болей страшэнна шапталі, вырачыўшы вочы), што ў той магіле ляжыць забітая Баба Маты, якая на зыходзе кожнага месяца ажывае. А мо і не ажывае зусім, аднак патрабуе. Вось такую страшэнную ахвяру. Іначай, калі немаўлятка туды не кінуць, зямля пад мястэчкам дасць неабдымную, поўную агню ды смярдзючага дыму расколіну, і ўсе жыхары Крачынска (так называлася тое мястэчка) –
на вякі вечныя праваляцца туды. Вось так недарэчна паміраць – у пякельным агні ды ёдкіх атрутных клубах – не хацелася нікому. Няхай ужо дзіцяткі гэтыя. Ім што. Яшчэ не жылі – то і хай.
(Адкуль гэта пайшло, хто мог тое пацвердзіць ці абвергнуць – невядома. Ніхто й не спрабаваў. Усе верылі. Так было заведзена спакон, а значыць, і не нам перарабляць. Ці падвяргаць сумневу).
Такім нялюдскім чынам ішло дзесяцігоддзямі. А можа, і болей. Ніводзін чалавек адліку не вёў, засечкі не рабіў. Прынамсі, прылюдна.
І штодзень па мястэчку панура сноўдаліся людзі. Нешта рабілі сваё, гулялі самотныя вяселлі, нараджэнню новых дзяцей асабліва не радаваліся. Дый чаго радавацца? Прыйдзе час, і давядзецца бацькам, унурыўшы галовы ў плечы, сунуцца ў Латарэйную.
Так называўся пахілены, парослы мохам будан. У ім пасярод адзінага цеснага пакойчыка стаяла драўляная прылада. Яна была падобная на барабан з тэлеперадачаў пра рознае шчаслівае лато. І ў тым барабане ўжо загадзя былі насыпаныя паперкі з імёнамі-прозвішчамі немаўлятак для чарговага розыгрышу.
Права крутнуць барабан меў права толькі адзін жыхар мястэчка.
І тым жыхаром быў Пракоп Акуменка – самы стары тубылец Крачынска. У такія дні Пракоп нязменна апранаўся ў доўгае, шэрае, спрэс зашмальцаванае радно ды чорныя галёшы. Гаварылі, што ён неяк сустрэў на тых самых злавесных могілках, дзе адбываліся прынашэнні, паўсталую Бабу Маты. Яна падышла да Пракопа ўсутыч, нічога не сказала, толькі ўсміхнулася, бы галодная вар’ятка. А потым патыхнула яму проста ў твар такім невыносным смуродам, што ён не мог ані піць, ані есці яшчэ добры тыдзень ці два.
Яшчэ гаварылі, што нават сам Пракоп не ведае, колькі яму гадоў. Мо дзевяноста восем, а мо і сто чатыры. Затое кожны ведаў, што толькі Акуменку дазваляецца кранаць гэны самы драўляны барабан, перамешваць у ім паперкі ды даставаць вонкі.
У такія напятыя хвіліны ўся публіка замірала і з жахлівым чаканнем сачыла за маруднымі рухамі пракаветнага Пракопа.
Вось ён яшчэ раз акуратна ды з веданнем справы змешвае аркушыкі, зачыняе барабан вечкам з празрыстага падрапанага пластыка, узносіць вочы да столі, мармычучы нейкія модлы, а потым… То адной, то другой рукой ён ляпае ды ляпае па барабане, раскручваючы яго, разганяючы яго, пры гэтым адначасна працягвае ўжо не чытаць, а хутчэй нават скавытаць свае блытаныя модлы, і гэпае, гэпае!.. адной нагой у чорнай галёшы аб падлогу, другой неяк дрыгае ўбок ды раз-пораз б’е, б’е сябе па азадку!.. Да таго самага мігу, калі раптам не закрычыць: “Стоп, п-падлюканскі калаўрот!” і гваздае кулачыдлам па барабане.
Прылада спынілася. Пракоп Акуменка цяжка выдыхнуў, яшчэ цяжэй перажагнаўся. Ды гэтак жа марудна, як і пачынаў, адкінуў нарэшце зашчапку з абадранага вечка. Аброслая рука занырнула ў самую гушчэчу паперак…
Усе, хто быў у буданчыку, напяліся, жанкі пачалі хапацца за мужоў, мужыкі – за жонак.
“– Кацярына Магдалінская! – нават не вымавіў, а выспяваў, бы царкоўны служка, Пракоп імя-прозвішча дзеўчынёхі, якой сёння такі пашчасціла атрымаць свой “выйгрыш”.
Нінка Магдалінская, матуля трохгадовай Кацюшкі, як пачула, адразу асела долу. Рыгор Магдалінскі, трымаючы рукой аселую жонку і тым самым не даючы канчальна ёй упасці, ціха прашаптаў, а болей прахрыпеў, гледзячы з-пад ілба на Акуменку: “– Точна?..”
– Точна. Што ж… – з адчуваннем прыкрасці з-за таго, што падверглі сумневу выкананне ім ганарова-непахіснага абавязку, адказаў Пракоп. – Чорным па бе…
Аднак дагаварыць ён не паспеў. Белай, як смяротная папера, была Ніна Магдалінская. Яна ўжо ляжала на падлозе, абапіраючыся локцямі на масніцы. Хтосьці працягваў ёй бляшанку з вадой.
– Не трэба! – злосна бэцнула яна па бляшанцы. – І-ёоо-юууу-аёй! – заскавытала раптам. – Кацю-уушу нашу-уу!.. Дый за што?! Што зрабіла?! Маленькая, радасная, кветачкай у полі-і! – Апошні гук у роце Ніны расцягваецца ў працяглае “й-і-й-і-і-і-і-іі!” – Дык цяпер за…раць тое поле?! Бо стопчуць, зарэжуць, у магілу кавалачкамі пакладуць! Хто сказаў?! Чые парадкі?! Ды я!.. Ды ёй!.. – Страшэнныя вочы Нінкі вылузваліся з арбітаў. – Хто такая, як дзетак нашых, малых кволых-неразумных?.. Мяне, лепей мяне туды! Я буду!.. За ўсіх! І за нашу Кацюшку, і за вашых, крахатульных жэўжыкаў вашых, родненькія вы мае! Ну што ж стаіцё? Што гледзіцё? Скажэце! Дапамажэце!.. Рыгор! А ты? Ты ж бацька! Вось так, ні за што ні пра што – і малую на той свет справіць?!.
Родненькія, аднак, маўчалі. Падобны няўцешны енк чуўся ў Латарэйнай штомесяц. Штомесяц матулі, атрымаўшы свой страшны выйгрыш, і качаліся тут, і верашчалі, і лезлі ў здзічэнні на сценкі. Бо каго ўзрадуе такая латарэя?!. Людзі маўчалі ў спачуванні, а мо і нават у радасці, што аброслая рука Пракопа гэтым разам выграбла з агульнай кучы імя-прозвішча не іхняга малюгана.
І маўчаў, упарта маўчаў Рыгор. Толькі гэтак жа злосна пераводзіў позірк то на напусціўшага на сябе блазнаваты выгляд Акуменку, то на людства, то на жонку, што працягвала біцца ў істэрыцы.
* * *
І наблізілася перадапошняя ноч месяца. Да раскрыцця магілы Бабы Маты заставалася якіх тры ці чатыры чвэрці гадзіны. Над змрочнымі галовамі насельнікаў Крачынска, што стоўпіліся на могілках, перакочваліся хвалямі галасы:
– А Бог ты мой, жыццё тры рублі палова капейкі…
– І не кажы. Усе там будзем. Не малымі, дык старымі безгаловымі.
– Ты, сука, ботам нагу мне адчавіў!
– Я надысь бачыў: варушылася магіла, што твае кілы пасля самагонкі…
– Ото сказаў! Пасля самагонкі – кілам мілотна!..
– Яшчэ кажуць: калі тут да рання застацца – Баба Маты знакам спіну меціць.
– І што з таго знаку?
– Як у пекла трапляеш і чарты бачаць – назад разварочваюць!
– Табе тыя чарты і без розных знакаў мрояцца.
– Ціха!.. Што ж вы на могілках – і пра нячыстае?
– Чыстае-нячыстае – усё адно зжарэ на хрэн гліста!..
– Паслухайце, паслухайце! А точна сёння перадапошняя ноч?!
– Точна! Каляндар маеш, Хаўроша?!
– Гы! Хаўроша – баба хароша!
– Дзе ж тыя Магдалінскія? Ішлі б ужо ці што?..
– А ты б спяшаўся – у дзела такое?
– Ну, людства чакае…
– Ага. Смерці сваёй. Усе тут… Даўбешні!
– Казалі ж вам: не лайцеся!
– А што мы? Мы па-добраму. Не сабакі ж – каб на могілках брахаць.
Раптам натоўп закалыхаўся яшчэ болей. Шчыльны першы рад рассунуўся, і на край магілы выйшаў Рыгор Магдалінскі. На руках ён трымаў аціхлую Кацюшку. Малая, абшчапіўшы тонкімі ручкамі татаву шыю, драмала. За імі сунулася чорная Ніна. Ейныя вялізныя вочы, здавалася, зрабіліся халоднымі азёрамі, што беглі-сцякалі з твару.
– О, прыйшлі, – пачуўся злосны голас за іхнімі спінамі. – А то час!
– Ага! Ну што, малітву нашу?..
– Так, так, трэбачка! – выдыбала наперад бабулька ў белай, што твой калядны снег, хустачцы. Цярэбячы ражкі хусткі, хутка-хутка загаварыла: – Каб, значыць, парадкам, па завядзёнцы. Каб супакоіць… Каб ляжалася… пухам былося… І дабром, благасцю, як жа!..
Аднак перад тым, як пачуліся першыя словы благаснай той малітвы, якую бабулька ў белай хустачцы, відаць, і павінна была зачынаць, натоўп загуў. Адным працяглым, бясконцым, знішчальна-невыносным гукам. Дакладней, мыкам.
– М-м!.. – спачатку ціха, ледзь чутна, замычэлі людзі. – М-мм! М-мм! –
потым крыху гучней. – М-ммм! Ммммммм! М-мммммммммммммммм! – усё гучней і гучней крыў галовы татальны мык. – А-мммммммммммммм! – ужо нейкай звінячай санорнасцю мычэлі могілкі. – Мм-ммммммммммм-мммммммммммммммммммммм-ммммммммммммм!
І тут у гэтае глыбінна-вымотнае “ммм!” урэзаўся кінжальны крык Рыгора Магдалінскага:
– Ціха-ааа! Закрылі раты свае паганскія! – загарлаў ён, страшэнна свярэдзячы натоўп. – Конча малітве! І ўсяму – конча!
Натоўп, не чакаючы такога нахабнага ўмяшальніцтва ў агульнае патаемства, паступова сцішыўся. Над галовамі чорным коршакам навісла паўза.
Толькі ж нядоўга той паўзе было звінець.
– Малую – не аддам! Ні Бабе Маты, ні чорту лысаму! – прабіваў чарноццем сваіх вачэй людскі гурт Рыгор. – Не бываць, б… – аднак мацерны лай плаўна перацёк у “браточкі”.
– Ты што, ты што! – зараўлі ў адказ. – Падыходзіць час! Кідай!
Да апоўначы і праўда заставаліся якіх парачка-тройка хвілінак.
– Бач, разумнік! Хітрэйшым хочаш быць? Усе кідалі, а ты – не?!.
– Твая малая – такая ж, як і наша! Што, у-ааа, мінулым разам!.. Шолахам шалясным!.. – захрыпела ў паветра тонкая, як і самое тое паветра, Вера Стоцкая.
– Ну! Курр-дупліска! – падтрымаў Веру мужчынскі зык. – Давай, не падводзь обшчаства!
– Вы – обшчаства?! – раптам ашчэрыўся Рыгорка. – Вы – уё…кі смертазабойчыя, а не грамада! Хоць бы раз падумалі галовамі, што дзяцей, дзяцей! – а не абы каго!..
– Дык… Лепей ужо дзяцей, чым усіх тут нас… Да роснай макаўкі!
– Точна! І без следу, без дыму…
– Кідай, давай! Хопіць лякторый талдычыць!
– Давай, Рыгор, не раздражняй людзей! Адна хвіля якая ё!..
– А-ё-маё! – людзі, чарней ад ночы, стаялі ўжо да Рыгора ўсутыч. Толькі бялелі мужчынскія кулачыдлы, толькі крывілі раты бабы. – А ну, канчай свае выпендры!
Рыгор мацней прыціснуў да сябе Кацьку. Нінка, падобная на сшэрхлы цень, зайшла наперад мужу, які трымаў дзяўчо, раскінула рукі, нібы птушка, што падае, падае ды ніяк не можа разбіцца аб зямлю.
Яна марудна раскрыла рот, хочучы нешта сказаць… Раптам парослая мохам магіла заварушылася, уздыбілася, пачала асыпацца пяском, вялізны правал разадраў пасярод яе дзёран, і… чорная як смоль яміна раскрылася.
– А-а-а-ооу! Усё! Зараз усім – будзе кандыбства! Смяртошнасць! Грабабой!..
Толькі ж пасля таго, як яміна раскрылася ды магільная дзірка значна пашырылася, нічога не адбылося. Ні кандыбства, ні грабабою. Мястэчка за спінамі людства як стаяла, так і працягвала стаяць. Не рэзала, не бегла праз усю мясцовасць неабдымная, поўная агню ды смярдзюшнага дыму расколіна. Не валіліся ў яе ўсе жыхары Крачынска, іхнія паселішчы разам з катамі ды сабакамі ды шпакоўнямі на чэзлых дрэвах. Над усім, куды кінуць вока, панавала ціша, спакой…
Людзі, якія спачатку з дрыжэжным жагноццем адступілі ад яміны, зноў марудна пасунуліся да яе.
– Ну, што там?.. – спытаў нехта з задніх радоў хрыпата.
– Ды здаецца, нічога. Ціха…
– Зусім нічога? І нічога не гарыць? Хоць дым які…
– Які табе дым! Сказана ж: нічога!..
І раптам на дне магілы нешта заварушылася. Заварушылася, кранулася, заварохалася.
Сцяпан Рагулька, відаць, найсмялейшы жыхар мястэчка, прысеў на кукішкі, стаў пільна ўзірацца ў глыбінны правал.
– О! о! Падымаецца! Баба Маты! Баба Маты! Яна!.. – усхапіўся на ногі Рагулька ды чамусьці хутка-хутка заляпаў сябе па азадку.
– Рыгор! Паганскі ты га…насмок! Давай! Кідай, каб позна не было і каб ты здох!
Толькі Рыгор малую так і не кінуў.
Ён страшэннымі вачыма, як і ўсе вакол, глядзеў у магілу. З-пад зямлі і праўда нешта выпаўзала, насоўвалася, запаўняла цесную магільную прастору.
– Ну ўсё! Гамон нам! – закаціў вочы той жа хрыпотны тубылец, хто выказваў цікаўнасць да змесціва захавання.
– Ціха! – асек яго Тодар Макаўка, местачковы грабар. Заняўшы месца адступіўшага Рагулькі, ён нахіліўся над магілай. – Дай разгледзець! Ніколі ж не даводзілася бачыць!..
Яно і праўда, раней, да гэтай пракаветнай ночы, магіла хоць і раскрывалася кожнага разу строга апоўначы, аднак яшчэ ніколі Баба Маты не паказвалася людзям на вочы. Прыгатаванае для яе дзіцё бацькі шпурлялі ў яміну, магіла яшчэ нейкі час стаяла раскрытай, а потым вокамігам зачынялася, не раўнуючы як расліна-мухалоўка. І зноў роўна калыхалася на ёй трава, гайдалася ад ветру агароджа…
Але гэтым часам закалыхалася зусім не трава і не агароджа. Чэрава, агромністае чэрава Бабы Маты, што ўзнімалася над месцам вечнага свайго спачыну, велізарнай квашанінай дрыжала, калыхалася пад магілай.
І ніхто пакуль не паміраў нават і блізка. Не паміраў, не йшоў струпакамі, не чхаў і не кашляў.
Людзі, якія перад гэтым, паддаючыся інстынктыўнай пульсацыі, адступілі яшчэ на крок, зноў падаліся наперад. Бо кожнаму карцела разгледзець празрыстае чэрава Бабы Маты. Так, яно было празрыстым, і праз тонкую напятую скуру, гонкую, пабітую чорна-сінімі расколінамі, праступалі… дзеці. Маленькія. Карапузікі. Усе тыя дзеці, што былі кінутыя ў свой час у гэтую страшэнную і адначасна свяшчэнную магілу.
І дзеці ў чэраве Бабы Маты, здаецца, былі жывымі. Пераплеценыя, сціснутыя, яны там перакочваліся, перакручваліся, падымаліся да самуськай паверхні, упіраліся тварыкамі ў скуру жывата. І велізарныя іхнія вочы – прасілі літасці, малілі вызвалення з палону, лучылі татальныя, усеабдымныя і жах, і боль, і крыўды, і прыкрасці, і безнадзейны, што б’е ў самусенькае сэрца, адчай ды роспач. Здавалася, яны нешта крычалі. Бо вялізныя іхнія раты былі раскрытымі, сківіцы на тварах варушыліся, аднак ніхто не мог расчуць ані гуку. Бо велізарнае пуза Бабы Маты трымала ў надзейным палоне гаротнікаў.
Над могілкамі панавала беспрытульная ціша.
І гэтак жа зацята маўчалі ўсе тубыльцы.
Аж пакуль да паверхні жывата Бабы Маты не прыціснуўся тварык дзеўчынёхі з чорнымі броўкамі, абкручаны маленькімі коскамі, і танклявая Вера Стоцкая адразу пазнала сваю дачушку.
– Авой, гэта ж Танюлька наша! – і хацела, і баялася нахіліцца над чэравам жанчына. – Дзевачка, кветачка, рамоначка ты мая, мушка-цыкатушка мілая! Мужчыны! Людзі! – азірнулася яна. – Ну што ж вы? Ды зрабіце жа хоць што! Дапамажыце, дастаньце Танечку! Усіх дастаньце! Ну!.. Пакуль не позна, пакуль яна тут!.. Пакуль яны тут усе! – і Верачка страхавіта паказала на чэрава Бабы Маты.
– А, вось і Колька! Зайчатка ты нашае!..
– А во і Манюлька! І Юзічак маленькі!..
– І-ёоо! Мой Генік! Ён там! Ён нешта крычыць!.. – падхапілі раптам Верын страшэнны енк многія іншыя. – Ну, і праўда! Што стаімо?! Трэ дастаць іх адтуль!
Натоўп, аднак, не спяшаўся. Яно і лагічна. Няхай зямля не раскалолася, жыхары Крачынска ў велізарны правал, поўны агню ды смярдзючага дыму, не ўпендрыліліся, а тут – на свяшчэннае бруха спакушацца!.. Хто ведае, як абернецца.
І ўсё ж сярод сходбішча знайшоўся-такі смяляк. Ім аказаўся ўсё той жа грабар Тодар Макаўка. Мо што ў жыцці шмат з зямлёй справы меў.
А мо надта жаласнымі яму і плач Верачкі, і зыкі іншых мацярок, і выгляд няшчаснай, запакаванай у жывот, дзятвы падаліся.
– Нож ці сякера… У каго? – прахрыпеў Тодар.
– Ёсць, зараз…
Недзе ад задніх радоў над галовамі людзей паплыла сякера. Вось ужо яе перахапілі, хто стаяў бліжэй, вось яна спраўна лягла ў руку Тодара.
І той, не марудзячы… Не, не секануў. Бо яго руку перахапілі адразу некалькі мужыкоў.
– Чакай, Тодарка. Не гані коней!..
– Што? Чаго вы?.. – закрыўдзіў той. – Дастанем жа!..
– Дастаць мо і дастанем. А што потым?..
– Што потым? Дзеці… Будуць, значыць. Зноў. Жывыя ж там!..
– Яно-та жывыя, але!
– Не раздзерла тут да д’ябла пакуль, а як секанеш – можа, і здарыцца?!.
– Што – здрыцца? – без ранейшага імпэту сціскаў Тодар Макаўка сякерку.
– Тое й здарыцца!.. Сам ведаеш!
– Ды сячы, Тодарка, сячы! – уклінілася ў мужчынскую палеміку Вера Стоцкая. – Даставай, не стой!.. Пакуль яшчэ барухаюцца! Пакуль яшчэ можна!..
– Ціха, баба! – асадзілі яе. – Хто сказаў?..
– Што? – не зразумела Верачка.
– Што можна?
– Я сказала…
– Ты сказала? А як і праўда? Секанем – і ўсё! Кірдык і ўхеранне ўсім!
– Ну! Добра: паднялася яна, і ціша – ага! Спакой, значыць. А хто ведае цюль у цюль? Закранем, парэжам яе, і вось тады – грабабой! Шындрэц канчальны!
– Точна!
– Так і можа быць!
– Не можа, а будзе!
– Хавай сякеру, Тодар! Рызыкоўна ж, тт-ваю маць!
З усіх бакоў могілкі накрывалі змрочныя галасы. Тодар яшчэ пастаяў, паглядзеў на сякеру, задуменна яе пагладзіў. А потым пачаў марудна адводзіць за спіну.
– А-а! Дай я!.. Сама, калі не можаце! – кінулася раптам да Тодара Стоцкая. Бы абцугамі, абхапіла яна танклявымі рукамі сякеру, спрабуючы вырваць. – Вы не мужчыны, а… Баязлюндры нейкія! Га…нажэры нялюдскія!
Баязлюндры і га…нажэры, аднак, адрэагавалі вокамігам. Бліжэйшыя мужычкі наваліліся на Верку, выкручваючы ды аддзіраючы ейныя рукі ад сякеры.
– Верка! А ну, до! Спыніся!
– Яшчэ чаго! Не чэп! – лютавала Стоцкая. Хоць, можа, не так лютавала, як лучылася адчаем. – Я іх сама!.. Высеку!.. Дастану! Дзетухнак нашых!
– Хрэн ты дастанеш! Бо ж не дамо!
– Ну! Бач ты, геройствуе! У дупу тваё геройства!
– Вас, мудачыдлаў поткарваных, у дупу тую!.. Не ляснула, не гэпнула да гэтага нічога – то й пасля!.. – Верчыны пальцы па-ранейшаму цопка ўпіваліся ў сякеру.
– Што – пасля?! Што – апасля?!. Вырашылі: апасля і зараз, і калі там яшчэ – не кранаць!
– А ну, мужыкі, цягніце яе!
Ззаду на Верку наваліліся адразу пяць а мо шэсць мужчынаў. Двое зрабілі захват пад локці, яшчэ двое – схапіліся за шчыкалаткі. Чыесьці рукі пацягнулі за спіну. Таму Стоцкую ад Тодара адарвалі без асаблівых цяжкасцяў. Праўда, пры гэтым яна злаўчылася кагосьці ўкусіць за кулак, за што без затрымкі атрымала ў нос тым самым кулачыдлам, але гэта ўжо так, прыватнасці.
Жанчыну панеслі-пацягнулі некуды прэч, яна па-ранейшаму нешта крычала, гэтак жа зацята ды адчайна. Вось крыкі аціхлі недзе за агароджай, паступова сцішваліся людзі і на могілках. Шмат хто працягваў глядзець на Бабу Маты, на ейнае жахнотнае, усё яшчэ празрыстае чэрава, не могучы адвесці вачэй ад відовішча. Аднак былі і такія, хто ціхенька зыходзіў прэч.
За гэтымі ціхенькімі пайшоў нехта яшчэ, потым яшчэ і яшчэ…
Аж пакуль на могілках не засталося нікога.
Толькі качаліся вялізныя дубы, што раслі тут спакон веку ды зрэдку гублялі з маўклівых галінаў сшэрхлае лісце долу.
Толькі гайдалася ў паветры на нябачных канатах смуродна-харорнае, сінюшна-раздутае цела спаконвечнай Бабы Маты. І па-ранейшаму біліся ў ейны жывот калісьці аддадзеныя ёй навечна местачковыя дзеці.
* * *
На раніцу раскрытую магілу хтосьці акуратна прыкапаў.
Ды яшчэ для надзейнасці заліў шэрым, непрабіўным бетонам. Па ўсім перыметры пахавання.
Сакавік, 2023 г., Кобрын
Цалкам публікацыю чытайце ў папяровай версіі “Дзеяслова” №127.