Літаратурны інстытут

З новай кнігі “Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым. (Хронікі беларускага інтэлектуала)”

 

Я краў тры разы. Першы і трэці выпадак не дзеля гэтага аповеду. А вось другім, здаецца, будзе ў самы раз распачаць гаворку пра Літаратурны інстытут.

Я не памятаю дакладна, калі навучыўся чытаць, аднак, засвоіўшы гэтую справу, чытаў такім спехам, што, здаралася, бегаў у местачковую бібліятэку па два разы на дзень. Бібліятэкарка чамусьці не давала больш за тры кніжыцы адразу, а потым злавалася, што я адно гартаю іх дзеля малюнкаў і зноў скачу ў бібліятэку напускаць холаду.

Натуральна, у мяне не хапала адвагі нагадаць ёй, што хоць я яшчэ малы, але ўжо чытаю некаторыя кніжыцы і без малюнкаў, у чым нескладана пераканацца, пагартаўшы хаця б тыя, што цяпер у яе пад рукой.

Я адно вінавата ўгінаў галаву і думаў, што калі вырасту, дык ажанюся не з жанчынай, а з бібліятэкай. Бо не было ў мяне тады іншага жадання, акрамя як чытаць і самому пісаць кнігі.

Калі б у тую пару мне прапанавалі выбар: быць Уладаром усіх сонцаў і сусветаў ці лядашчым пісакам, нейкі твор якога прачытае ўсяго толькі выпадковы чалавек, я б не вагаўся ні хвіліны, бо тады быў пэўны, што сусвет і людства створаныя адно дзеля таго, каб было аб чым пісаць кнігі.

Што там казаць, мне вельмі карцела і самому далучыцца да гэтай блаславёнай справы. Аднак, перш чым улегчыся ў творыва, патрабавалася вырашыць адну сур’ёзную праблему: чым пісаць? Недарэчна было нават думаць, быццам пісьменнікі пішуць пёркавай асадкай, якой трэба раз-пораз мусова дзяўбсці школьную чарніліцу.

І я скраў у старэйшага прыяцеля аўтаручку…

Але кнігу тады не напісаў, бо бацькі майго прыяцеля (і сябры маіх бацькоў) неяк заўважылі ў мяне скрадзенае.

Было вельмі сорамна – і мне, і маім бацькам. Зрэшты, без таго пякельнага сораму я б ужо і не памятаў, што першую сваю кніжыцу выдаў праз сорак год пасля таго, як пачаў яе пісаць.

 

***

Напрыканцы семідзясятых я апынуўся ў Мінску, дзе мяне ўладкавалі на маторны завод (токар, слесар, выпрабавальнік рухавікоў, экспедытар). Паміж зменай гэтых прафесій забралі ў войска. Там асколак гранаты трапіў у вока, і пасля шпіталя мяне камісавалі з войска. Тады я зноў вярнуўся ў свой эксперыментальны цэх.

Мой раман з маторным заводам запыніўся на 1975 годзе. Я даслаў на конкурс у маскоўскі Літаратурны інстытут невялічкую аповесць, паспяхова яго прайшоў (казалі пра больш як сто чалавек на месца), і пасля іспытаў мяне запрасілі на вучобу.

Ад шчасця мяне напраўду ліхаманіла, аднак страху было яшчэ болей. Раптам не прыдамся і мяне пагоняць назад у задымлены цэх Мінскага маторнага завода!

Дарэчы, на пачатку сітуацыя яшчэ моцна ўскладнілася адным драматычным сюжэтам. Я ж паступаў на завочнае аддзяленне, толькі адразу пасля апошняга іспыту мяне выклікалі ў прыёмную камісію, дзе прапанавалі перабрацца на вочнае навучанне.

Гэта азначала пакінуць Мінск і на пяць гадоў пераехаць у Маскву. Тут я і разгубіўся, паколькі ў Мінску заставалася маё вялікае каханне.

Хаця варта ўдакладніць: другое вялікае каханне. Першае здарылася ў восьмым класе і доўжылася сем гадоў. Гэта было апакаліптычных памераў узрушэнне: неверагодна шчаснае і гэтаксама пакутнае. На выпускным вечары я ўпершыню запаліў цыгарэту, бо ўжо здагадваўся, што ніколі болей не пабачу сваю каханую.

Між іншым, яна і ведаць не ведала пра пакуты маладога Вертэра. Мера маёй сарамлівасці ў тую пару была такой, што я і на дыбе не сказаў бы: “Кахаю!”

(Толькі праз гады здагадаўся, чаму хлопцу бывае так складана вымавіць самае галоўнае слова свайго жыцця? Бо спадысподу прыўкраснага слова “Кахаю” маўчыць брыдкае “Хачу”.)

Другое маё каханне ўжо было цалкам дарослым з усімі яго сюжэтамі ды атрыбутамі: ад сарамлівых заляцанняў да жарсных пацалункаў і ўсялякага такога падобнага. Мы з дзяўчынай ужо нават пачыналі як бы жартам разважаць пра шлюб…

Агаломшаны, пабег па парады да прыяцеляў, з якімі прысябраваўся падчас іспытаў. Чаго толькі ні пачуў ад іх за бліжэйшыя некалькі гадзінаў: ідыёт, балбес, прыдурак, хворы на ўсю галаву і г.д. і да т.п.

Што праўда, было і колькі рацыянальных аргументаў. Хіба не найбольш важкі – што Мінск зусім не далёка ад Масквы і можна ездзіць цалавацца хоць сабе кожны ўікэнд… А пяць гадоў са стыпендыяй у сталіцы свету – гэта ж і словаў такіх няма, каб маё шчасце апісаць…

І я здрадзіў каханню дзеля літаратуры. Ну, не зусім здрадзіў, бо і цалавацца ездзіў, і праз нейкі час па вяртанні ў Мінск мы пабраліся шлюбам. Але ў той дзень выбару я ведаў, што здрадзіў.

 

***

Мае страхі, што буду выгнаны з Эдэму, не спраўдзіліся. Праз колькі месяцаў пачуваў ужо сябе досыць упэўнена сярод аднакурснікаў, а недзе годам пазней нават быў вызнаны як інтэлектуал. Тады да мяне па кансультацыі наконт філасофскай веды пачалі прыходзіць і хлопцы з старэйшых курсаў.

Даволі хутка знайшоўся і блізкі мне хаўрус, з якім па сёння адчуваю сяброўскую еднасць. Спіс кароткі, таму пералічу: Слава Кіктэнка, паэт з Алма-Аты; Юра Андрыянаў, паэт з Уфы; Сяргей Махоцін, дзіцячы паэт і бард з Ленінграда. (Пазней Слава з Юрам стануць галоўнымі рэдактарамі добра вядомых у Расіі літаратурных часопісаў: першы – алмаацінскага “Прастору”, другі – уфімскага “Бельскія прасторы”.)

Санжын Пурэў з Улан-Батара не быў у нашым хаўрусе, бо пераважна сябраваў з манголамі, але ўсе гады навучання мы з ім пражылі ў адным пакоі. Ён ужо меў пяцёра дзяцей, кніжку прозы і юрту ў сталіцы Манголіі замест кватэры.

У Санжына выявілася толькі адна загана – ён быў фантастычна харошым чалавекам. Таму ці не ўсе маскоўскія манголы, як і манголы, што рушылі праз Маскву ў Еўропу, не стамляліся раз-пораз завітваць да яго ў госці.

“Перманентнае татарска-мангольскае нашэсце на тэрыторыю аднаго пакоя”, – весела скардзіўся я сябрам.

Не магу не згадаць хаця б адзін эпізод з той пары нашага жытва. Пасля чарговых вакацыяў Санжын вярнуўся з вэнджанай нагой жарабяці, вышынёй мне амаль па плячо. Ён разгарнуў тоўстую паперу і сказаў: гэта падарунак. Колер вэнджаніны зачароўваў, а ядлоўцовы пах вабіў як сама эсенцыя смакаты. Да таго ж у камплект прэзента ўваходзіла дзве пляшкі элітнай гарэлкі з блішчастымі змейкамі на дне.

Зразумела, мы ў момант селі за стол. Я адрэзаў сабе кавалак каніны, пакаштаваў – смачна…

А праглынуць не змог. Што і не дзіва, бо ў нас ніхто і ніколі не еў каніну. Нават і падумаць пра такое было гідка.

Я прыкрыў рот рукой, і неўзабаве той недажаваны кавалак апынуўся ў кішэні. Толькі што рабіць далей? Чалавек праз паўнеба цягнуў падарунак! І раптам мяне азарыла. “Слухай, Санжын, – прапанаваў я, – гэтак будзе нядобра, калі мы толькі ўдвох нацешымся такім цудам. Давай запросім маіх сяброў”.

Санжын ўзрадаваўся, бо любіў частаваць не толькі дабрынёй свайго сэрца, а ўсім, чым толькі мог.

Запрасілі… Што і казаць, двух пляшак гарэлкі на цэлую нагу жарабяці нам не хапіла. Таму яшчэ некалькі разоў бегалі ў краму.

Калі мы сяброўскім кагалам адпраўлялі Санжына ў Манголію назаўжды, дык я плакаў на пероне, як ніколі раней. А Санжын плакаў у вагоне, прыціснуўшыся да шыбіны так, быццам хацеў яе раздушыць. Ну рыхтык два бабры румзалі…

(Пасля “перабудовы” Санжын Пурэў стане Народным пісьменнікам Манголіі.)

 

Цалкам публікацыю згадак Валянціна Акудовіча чытайце ў папяровым “Дзеяслове”.