Аптымізм і нацыяналізм
Андрэй Хадановіч: легкадумнасць быцця, альбо цяжкасці перакладу
Неяк мне трапілі ў рукі разам два паэтычныя зборнікі, знешне вельмі падобныя, амаль аднаго фармату, мяккія аранжавыя вокладкі з партрэтамі аўтараў: “Пералівы” Юркі Лявоннага і “Лісты з-пад коўдры” Андрэя Хадановіча. Здавалася б, што агульнага можа быць у творах 20-х гадоў мінулага і 2000-х цяперашняга стагоддзя? Але ж не толькі законы і задачы, а і вынікі паэтычнай творчасці маюць нешта агульнае, універсальнае па сваёй сутнасці. Хаця ўласна “задач” паэзія, як і паэты, зазвычай не маюць, бо існуюць спантанна, незапланавана, навобмацак плывучы ў плыні свайго часу, не ведаючы, куды прынясе лёс, каму будзе карысць ці шкода ад іхніх вершаў. “Шкода і карысць паэзіі” – праблема нібыта неактуальная, малазразумелая для сённяшняй аўдыторыі, аднак для пакалення Лявоннага яна была занадта злабадзённай. Бо “шкодніцтва” было адной са стрыжнёвых тэмаў камуністычнага будаўніцтва і станаўлення сацрэалізму, а змаганне з разнастайнымі “ворагамі” – грамадскім мэйнстрымам у тым ліку і тагачаснага літаратурнага жыцця.
Якую шкоду можа прынесці лірычны верш? Вялікую, бо перашкаджае хуткаму руху да камунізму – лічылі ў 30-я гады і дзясяткамі ды сотнямі адпраўлялі на той свет маладых рыфмачоў і словатворцаў разам з іншымі “варожымі” ў інтэлектуальным і сацыяльным плане “элемэнтамі”. І хоць Андрэй Хадановіч на мяжы 20-21 ст. пісаў свае лісты нібыта “з-пад коўдры”, насамрэч страху ўжо не меў, то быў постмадэрнісцкі прыём ці просты сцёб з папярэдніх ідэйна-літаратурных часоў. І дарма, дарма ён не баяўся! Бо прыйшоў час, калі “мадэрн” старога, таталітарнага ўзору нагадаў пра сваё існаванне без іроніі і метафар, а брутальна, балюча, як у свае “лепшыя” часы. Аказваецца, не толькі гісторыя не скончылася, але і паэзія застаецца жыць ды быць палітычна “шкоднай” ці сацыяльна заангажаванай. Праўда, паэт можа здагадвацца аб гэтым не адразу, а ўжо на краю жыццёвага шляху.
Дык ці ёсць у паэтычнай творчасці ідэалагічны або хоць сацыяльна-эстэтычны заказ, ці паэт непадуладны дзяржнагляду, народнаму кантролю і модным трэндам, бо пасецца сам па сабе, нібы той “конь незацугляны”? Перш чым адказаць на гэтае пытанне, вернемся ў больш раннія часы, калі малады паэт выдаў “з-пад коўдры” сваю першую кніжку, спачатку ў 2002 г. па-ўкраінску (вось такі “нядобры”, але ж сімвалічны знак!). Праўда, яшчэ ў 1996 годзе ўсім вершатворцам быў іншы “знак” – гісторыя са Славамірам Адамовічам, ды першая “паэтычная пасадка” не паўплывала на агульны настрой юнага літаратурнага “бамонду”, які працягваў сумнеўныя экзерзісы ды эксперыменты. Хадановіч трымаўся крыху ў баку ад гучнагалосых калег-перформераў і сур’ёзна займаўся мовамі ды тым жа вершаваннем. І, напэўна, не дарма.
Кукалка, каўшанка, хрызаліда,
лялечны зародак вышыні!
Досыць гідкіх фарбаў краявіду,
іншага няхай грызе агіда!
Супакойся, мілы, адпачні!
Спі, дзіцятка, птушкі ўжо паснулі,
зоры ў неба па ваду пайшлі.
Кукавадла вусцішнай зязюлі,
люлі-люлі, праляцелі кулі…
Стала ціха на усёй зямлі.
Засынай, загорнуты ў анучы.
Пасталееш хутка ў барацьбе.
Спі, выратавальнік наш прыйдучы:
у абладзе фюрэра і дучэ
спадзяёмся толькі на цябе!
Некалі ў варожым наваколлі
возьмешся з расою за кассё
беларускай мовы, і ніколі
не забудзеш, што вучыў у школе:
геній у адказнасці за ўсё!..
(“Калыханка для маладога літаратара”)
Пакінем у баку алюзіі, патэнцыйныя “прароцтвы” ды іншыя “спекуляцыі”, што ўзнікаюць сёння пры чытанні верша мяжы стагоддзяў. Тады гэта быў тыповы паэтычны “прыкол”, гульня словамі, цытатамі і клішэ, частку іх вылучыў сам аўтар. Між іншым, тады ён вылучыў зусім не тыя словы, на якія мы сёння звернем увагу. Бо змяніўся і кантэкст, і час, і мы самі. Напрыклад, таямнічая хрызаліда ў першым радку – адсыл да рамана фантаста Дж. Ўіндэма (хто пра яго цяпер згадае?), а вось стала ціха на ўсёй зямлі – ведае кожны беларус, хто чуў ці спяваў “Ручнікі”. Я ўжо не кажу пра фюрэра і дучэ, якіх ведаюць не толькі беларусы, але і суседзі. То бок, мы маем узор таго самага іранічнага, “мазаічнага” постмадэрнізму, які тады вытыркаўся з тэкстаў усіх хоць трохі прагрэсіўных і маладых аўтараў. Іронія, лёгкі гумар і нават весялосць, з якімі пісаліся і прамаўляліся гэтыя радкі, рэзка кантрастуюць з мінорнай традыцыяй і патэтычным стылем, які панаваў у беларускай паэзіі. Бадай, нельга патлумачыць жыццярадаснасць і аптымізм аўтара толькі маладосцю: нібыта аптыміст – гэта кепска інфармаваны (= малады = будучы) песіміст. Колькі маладых і юных завісаюць на трэш-метале, паган-року, готыцы, постапакаліпсісе, кіберпанку ды іншай субкультурнай “мерцвячыне”… Хадановіч адпачатку абраў мажорны лад і лёгкі інтэлектуальна-касмапалітычны стыль. “З кім павядзешся – ад таго і набярэшся”, – кажа прымаўка. А “павёўся” ён найперш з французскай мовай і літаратурай, і настолькі сур’ёзна, што стаў не толькі яе фанатам, але ўрэшце выкладчыкам і… перакладчыкам. Я, чалавек савецкі паводле нараджэння і правінцыйны паводле адукацыі, заўсёды зайздросціў знаўцам замежных моваў, бо сам вышэй за “нямецкую са слоўнікам” ды лаціну медычную так і не падняўся. Праўда, са слоўнікамі (беларускімі, расейскімі, лацінскімі, нямецкімі) не развітваюся й дасюль, пэўна, толькі так можна выкупіць грэх вузка-саўковага монамоўя. Хадановіч – чалавек яўна несавецкі, бо не спыніўся ні на французскай, ні на ангельскай, ні на польскай, і нават на ўкраінскай мове. З чым яго можна павіншаваць. А лепш усё ж пачытаць ці паслухаць яго імкліва-каляровую гаворку, лёгкую, тонкую, вострую, бадай, як класічны французскі стыль. Лёгкую настолькі, што рахманаму беларускаму тугадумству бывае няпроста за ёю ўсачыць. Дый то лірыка, вернемся ж да справы.
Эрудыт, паліглот, весялун, аптыміст і касмапаліт… Для беларускай літаратуры з яе застарэлымі крыўдамі і болькамі – з’ява сапраўды не толькі рэдкая, але і правакацыйная, ледзь не антынародная. Гэта як дэльфін у балоце альбо балід “Формулы-1” з мяхамі бульбы на раскіслай дарозе ў час пасяўной. “Здзек, насмешка і падрыў устояў”, – скажа любы закаранелы “хазяйсцвеннік” альбо іншы “ацаніцель” культуры. Але ж ёсць як ёсць. І мы вымушаны канстатаваць, што не толькі посткалгасны аўтарытарызм, але і просты постмадэрнізм можа някепска пачувацца ў маркоце тутэйшага клімату.
Час перайсці ад словаў да явы
(раяць курцы і матацыклісты),
толькі прыходзіць сон мой яскравы,
зыркія словы ў золак імглісты.
Ён наплывае, нібы знадворку,
покуль чуйную ў вадах і хібах.
Распачынае зліва гаворку,
першыя кроплі граюць на шыбах.
Дэсантавацца ў сярэдзіну злівы,
высніўшы словы, выславіць сон,
кінуўшы вонкі ў горад дажджлівы
свой параплаў, парашут, парасон.
Недзе на біржах падаюць баксы,
недзе на ладан дыхае Ўсама,
менскаю злівай дыхаюць таксы,
мокрыя таксы
й таксісты таксама.
Толькі ўмыкнеш электронны папірус,
вецер ляціць шалапутны і файны:
як найнавейшы кампутарны вірус,
кружыць над местам усе твае файлы…
Спелячы словаў смачныя слівы,
дыхаеш воляй – пад рэбрамі коле.
Дыхаеш злівай, дурань шчаслівы,
мроячы не прачынацца ніколі.
Аднак сапраўдны, “аўтэнтычны” (французскі ці амерыканскі), постмадэрн не быў вясёлым, бо й гумар яго перадусім “чорны”, іронія – змрочная, бессэнсоўная, а абвешчаны айцамі-заснавальнікамі ўсеагульны “канец” – аўтара, мастацтва, гісторыі, аб’екта, суб’екта і любой іерархіі спараджаў увогуле чорную перспектыву татальнага “абнулення”, зрынання ў хаос і ў “нішто”. Хадановіч жа застаецца аптымістам і літаратурным бонвіванам, нягледзячы ні на што, і толькі пашырае геаграфію сваіх рэальных, віртуальных ды інтэлектуальных прыгодаў. Прычын такой жыццярадаснасці, бадай, некалькі, але самая відавочная – ягоная шматвектарнасць, рухомасць і шматаблічнасць. Ён не столькі “паэт ад бога”, што занурыўся ў сваю “богаабранасць” і ў лёхі творчага самапахавання, колькі вандроўнік па чужых мовах, паэтычных “лабірынтах” і “лабараторыях”, гэткі літшпег-выведнік, перакладнік чужых скарбаў “ва ўласную” кішэню. Наколькі гэта “лёгкая і выгодная” справа, можа судзіць толькі той, хто сам паспрабаваў перакласці паэтычны тэкст з адной мовы на другую. “Я не пішу – перакладаю”, – казаў некалі А. Разанаў пра свой творчы метад. То бок, паэзія – гэта перакладанне (трансфармацыя, пераплаўленне) у словы і літары зрокавых, пахавых, смакавых, тактыльных ды больш складаных эмоцый, што ўзнікаюць пры сутыкненні са светам. Працэс трансфармацыі розных відаў энергіі ў літарна-моўную ёсць таямніцай-загадкай і для саміх творцаў, і для даследчыкаў літаратуры. Дык вось, напрыклад, калі верш ужо атрымаўся і ўсе прызналі яго дасканалым ці геніяльным, але прызналі толькі ў гэтым выглядзе і ў гэтай мове. Пераказаны іншымі словамі ці іншай мовай ён ужо не будзе ні паэзіяй, ні таямніцай, ні нават творам мастацтва. Каб зрабіць яго з’явай мастацтва, трэба зноў паўтарыць цуд, раскласці на моўныя атамы і сінтэзаваць наноў у іншым абліччы, мове і часе. Бывае, гэта зрабіць складаней, чым напісаць арыгінал, бо першааўтар вольны ў сваім выбары і дзеях, а перакладчык павязаны па руках і нагах дасканаласцю гатовага шэдэўра. Але тое, што перакладчыкі вершаў больш уседлівыя, уедлівыя і працавітыя за “незацугляных” вершатворцаў, не выклікае ніякіх сумневаў. Дык што ж вымушае іх брацца за гэты Сізіфаў гуж, тытанічны і няўдзячны?
Найперш, яны таксама мусяць быць хоць крыху вершатворцамі, бо зрабіць вершаваны пераклад непаэту немагчыма. А паэты – асобная каста людзей “нетутэйшых”, трохі “не ў сабе” ці проста пакліканых. Услухоўвацца ў словы ды гукі, пераймацца рыфмамі, рытмамі, сэнсамі стане чалавек толькі з унутранай “крываточынай”, хваравіта чуйны ці апанаваны “слоўна-моўнаю хваробай”. І яшчэ ёсць адна зваба, што можа цягнуць да перакладу – магчымасць прымераць на сябе іншую ролю, надзець маску іншага творцы, пабыць у “скуры” генія ці куміра, а часам нават паспаборнічаць з ім у паэтычным майстэрстве. Бывае, гэта вельмі цешыць самалюбства, узвышае ва ўласных вачах ці ў вачах знаўцаў, але, на жаль, рэдка – у грамадскім меркаванні. Для некаторых паэтаў без яскравага “ўласнага голасу” (хто мае добры “слых” ды не мае “вакальных” магчымасцяў) гэта адзіны спосаб самарэалізацыі. Прычым такая “рэінкарнацыя” можа адбывацца шматкроць, у розных абліччах, эпохах і варыяцыях. Хадановіч-перакладчык застаўся верны свайму “першаму каханню” – французскай паэзіі эпохі “праклятых паэтаў”. Аднак з задавальненнем і да ўзаемнай выгоды карыстаецца “маскамі” польскай, украінскай, ангельскай, шведскай, расейскай ды іншых паэзій. Ёсць яшчэ адно амплуа, якое яму пасуе і не дае часу маркоціцца – выкладчыцкая дзейнасць як у статутных установах, так і ў нефармальных ініцыятывах. Ён мае прызнанне і ў юных перакладчыц ды філалагінь, і ў маладых ды не вельмі маладых паэтаў, творцаў іншых жанраў. Творчыя калабарацыі, удзел у школах, семінарах, конкурсах, фестывалях, кніжных кірмашах і выставах – што гэта, вынік ягонай прыроджанай адкрытасці альбо дадатковыя крыніцы “бурапеннага” аптымізму? Хутчэй за ўсё – геданізм, сангвінічны характар і талент камунікацыі, якія даюцца ад нараджэння, а ўжо жыццё напаўняе яго змесцівам і сэнсам. Як кажуць, грузяць на таго каня, які вязе, і чым больш ён вязе, тым больш на яго грузяць. Хадановіч шмат чаго і куды вязе, а разагнаўшыся, яму ўжо цяжка спыніцца. Ён жыве і ратуецца рухам, стварае перспектывы сваім няспынным “вырушэннем” як у інтэлектуальнай ці віртуальнай, так і ў геаграфічнай прасторы. З Камароўкі ў Сухарава, з Варшавы ва Ўроцлаў, з Чыкага ў Токіа, з лімерыкаў у песні, з сімвалізму ў постмадэрнізм, з 21 стагоддзя ў 19 і назад – шляхі ягоныя не ведаюць канца і супакою.
Мы покуль не народжаны народ,
мы вязні скамянелых яйцаклетак,
мысленча запаволены чарот;
хтось падла, хтось зусім яшчэ падлетак,
хтось піша і рыторыкай старой
уводзіць юнакоў у заблужджэнне:
змагар, руплівец, ходыннік, герой,
тытан, а мо й тытанік адраджэння.
Стаміліся й губляем лік гадам:
гады ў турме паўзучыя, як гады!
Дзе ж тая паўнагрудая мадам,
што ўсіх нас павядзе на барыкады?
Што маем, ёй бы кінулі да ног!
І вартавыя чуюць нашы енкі,
калі начамі ў каляровых снох
мы бачым гэту кралю без сукенкі…
Бо верым: навакольнае лайно
цудоўным гноем стане ў гасподзе.
Папраз закратаванае акно
гартуем дых, каб дыхаць на свабодзе.
Яшчэ адна крыніца ягонага аптымізму мне бачыцца ў тым, што ён дасюль застаецца беларускім патрыётам.
Кволасць беларускага патрыятызму, які то ледзь ліпеў, то крыху ўздымаў галаву, то знікаў амаль бясследна, за апошнія 100 год стала легендай, быллю і нават анекдотам. Хіба толькі напачатку 90-х мінулага стагоддзя беларушчына атрымала вялікі гістарычны аванс і рэальныя перспектывы чагось дасягнуць. Працэс пайшоў, але… у розныя, часам супрацьлеглыя бакі: нядоўгая беларусізацыя скончылася русіфікацыяй, а ўрбанізацыя і дэмакратызацыя – калгаснізацыяй уладных эліт і дэбілізацыяй працоўных ды беспрацоўных мас. Не ўсе, праўда, паддаліся гэтым трэндам. Творчыя масы працягвалі сваю лінію, і прыклад паэта Хадановіча тут будзе дарэчы. Так, ён “маскіраваўся” (і даволі паспяхова) пад постмадэрніста, а касмапаліт – знаўца забугорных моваў і модаў – у яго пёр з усіх адтулін (тады гэта шчэ не забаранялася) і адначасова (во дзівак!) стаяў за белмову ды ніяк не пагаджаўся прагнуцца пад “вялікі і магучы”. Гэта тлумачыцца проста, нават прагматычна: “беларускі праект” (і белліт у прыватнасці) быў сапраўды як даўно закінуты недабуд: меўся падмурак з айцоў-заснавальнікаў, некалькі пахілых і пару больш-менш трывалых слупоў, але ні муроў, ні вышэйшых паверхаў, ні даху ці страхі не было і ў паміне. Не кажучы пра нацыянальны пантэон – тут вакансій было больш, чым жаданцаў. Як любая новая дзяржава ці маладая нацыя, Беларусь мела толькі прывідныя перспектывы і ніякіх гарантый, страховак альбо камфортных умоў дзеля іх рэалізацыі. Але для маладых, амбітных і крэатыўных, хто адчуваў сілу і патрэбу ў самастойнасці, такая недагледжаная “руіна” была някепскай пляцоўкай для старту, для творчасці, эксперыментаў ды іншых вычварэнстваў. Адылі ж, мары, праекты, віртуальныя абсягі і свет будучай Беларусі – гэта прыгожа, цудоўна, натхняльна, ды рана ці позна даводзіцца сутыкнуцца з рэальнасцю. Асабліва жорстка і бескампрамісна жыццё вяртае з аблокаў і віртуалу ў трох выпадках: калі ты моцна захварэў, патрапіў у турму ці на вайну. Тут ужо застаешся сам-насам з сабою, бядою і нечакана блізкай смерцю. Бадай, усе гэтыя беды здарыліся з намі за апошнія тры гады. Хіба што вайна грыміць за гарызонтам і не ўвайшла пакуль у кожны дом, аднак, немагчымае ўжо стала магчымым: самая чорная антыўтопія акрыла нас сваім вусцішным крылом. Ці магчыма мастацтва пасля апакаліпсісу? Ці магчыма творчасць, калі энергія зла і нянавісці спальвае словы раней, чым яны паспяваюць нарадзіцца, а аглушэнне і спусташэнне пасля сусветнага выбуху, як пліта магільнага маўчання, расціскае непамерным цяжарам парасткі жыцця.
Але Андрэй Хадановіч, нягледзячы на драматычныя абставіны апошняга часу, не губляе надзеі, жыццялюбства і творчых ініцыятыў, бо мэты пакуль не дасягнутыя і працы наперадзе не менш, чым было раней. Вось, дарэчы, галоўнае адрозненне аптыміста ад песіміста: першага наперадзе чакае больш, чым пакінута ззаду, а будучыня для яго лепшая, чым мінулае. Дзякуй часу і гісторыі, бо цяпер для такога шляху ёсць магчымасці, якіх не было ў Юркі Лявоннага: кароткая дарога ў Курапаты альбо доўгі гулагаўскі шлях, насамрэч, не выбар, дый ад цябе ён ніяк не залежаў.
У гэтым бадай, галоўнае адрозненне нашай эпохі: з’явіліся спосабы не толькі фізічна выжыць, але і захаваць у сабе (хай не ў родных краявідах) і чалавека, і паэта. Нягледзячы на ўсе прароцтвы і вынаходніцтвы постмадэрнізму, зрынанне каштоўнасцяў і аўтарытэтаў, застаюцца рэчы, якія заўсёды будуць неабходныя чалавеку і чалавецтву – свабода думаць і выказваць свае думкі, не баяцца быць паэтам і апанентам “нудзе і прозе” жыцця. А калі дужа карціць, то, калі ласка, – зранку прачынацца нацыяналістам, удзень пачувацца касмапалітам, а к вечару – постмадэрністам. І каб табе за гэта нічога не было. І каб кожны на любай мове і пры любым надвор’і мог радавацца жыццю. Бо жыць весела і сапраўды куды лепш, чым існаваць сумна альбо ўвогуле не жыць.