Чытаць ці не чытаць?

Пра “цяжкую” літаратуру ў нялёгкія часы

Нядаўна знаёмы прызнаўся, што больш за 10 год не браў у рукі кніг, і спытаў – што можна было б пачытаць змястоўнага і карыснага з беларускай літаратуры? Меліся на ўвазе творы, якія былі б адэкватныя падзеям і праблемам цяперашняга часу ды мелі нейкі пазітыўны, стымулюючы патэнцыял. Я быў задумаўся, бо сам чытач спарадычны і добра калі за год адолею 5-6 кніг. Аднак з таго празаічнага, што патрапіла да мяне за апошнія паўгода, неяк вылучыліся тры творы, якія сталі ў пэўную лінію: “Іншы свет” Густава Герлінг-Грудзіньскага (2006 г., пераклад з польскай Святланы Курс), “Забыты край” Сяргея Лебедзева (“Дзеяслоў” №№ 119-120, пераклад з расейскай Барыса Пятровіча) і “Выжыць у СССР” Міхася Булавацкага (2023 г., электроннае выданне). Яднае іх агульная тэма – “адваротны” бок жыцця краіны Саветаў у 30-40 гады. “Адваротны” – бадай, таму, што доўгі час мы ад яго адварочваліся, лічылі другасным, неактуальным. Спробы ў канцы 80-х і пачатку 90-х праз тэму рэпрэсій дайсці да сутнасці камуністычнай сістэмы ці зразумець прыроду расейскай дзяржаўнасці спыніліся на паўдарозе, патанулі ў эйфарыі дэмакратычных пачынанняў і ліберальных мрояў часоў першай незалежнасці. Ды гісторыя зрабіла амаль немагчымае – крутанула сваё кола і вярнула нам тое “неістотнае”, другаснае, перажытае і забытае, што выйшла на святло і стала занадта відавочным і актуальным – той самай бядой, ад якой схавацца ўжо не атрымаецца нікому.

Усе, хто нарадзіўся і вырас у СССР (а мне давялося пражыць там палову жыцця), у пэўнай ступені нясуць на сабе гэтую адзнаку, пячатку духоўнай камуністычнай “крывізны” – амаль спадчыннае, падсвядомаснае перакананне, што савецкі гвалт над гісторыяй і народам быў нібыта выпадковы, часова-вымушаны, а камуністы насамрэч хацелі людзям толькі дабра – усеагульнай роўнасці і аднолькавасці – “хай па кроплі, хай па каліву, ды ўсім”. Парадокс: большасць нявінных ахвяраў бальшавіцкай улады лічылі, што іхнія каты і выканаўцы людажэрных загадаў маюць на тое законнае маральнае права, бо бароняць “святую справу” рэвалюцыі і пабудовы камунізму. Ілюзія маральнай перавагі носьбітаў і “байцоў” камуністычнай ідэі над простымі людзьмі, здаецца, так і засталася ў свядомасці большасці постсавецкіх грамадзян сваеасаблівым комплексам: маўляў, “падвялі кепскія выканаўцы, а сама ж задумка была харошая!”

У гэтым сэнсе цікавыя сведчанні Густава Герлінг-Грудзіньскага, літаратара, грамадзяніна Польшчы, што прайшоў праз гулагаўскія выпрабаванні, захаваўшы чалавечую годнасць і асабісты погляд на падзеі. Незачараваны ні савецкай ідэалогіяй, ні камуністычным месіянствам, ён шчыра і аб’ектыўна спрабаваў разабрацца ў феномене бальшавізму і расейскага менталітэту, наколькі гэта магчыма было іншаземцу ў савецкіх турмах і лагерах часоў сусветнай вайны. Кніга, напісаная праз 18 гадоў пасля “У капцюрох ГПУ” Ф. Аляхновіча, апавядае пра побыт і жыццё вязняў ГУЛАГу вачамі еўрапейца, што падзяліў долю савецкіх нявольнікаў. Амаль дакументальныя сведчанні пра нечалавечыя ўмовы лагернага існавання, цікавыя псіхалагічныя назіранні за вязнямі і катамі (і нават рэдкімі выпадкамі, калі каты станавіліся вязнямі), глыбокія развагі пра сутнасць савецкай сістэмы і расейскіх традыцый – адрозніваюць “Іншы свет” ад кнігі Аляхновіча, бадай, першай у беларускай літаратуры пра камуністычныя рэпрэсіі. Іншы грамадзянін Другой Рэчы Паспалітай – Чэслаў Мілаш, які ў 1939 годзе зрабіў кароткае чыгуначнае падарожжа па Украіне ды Беларусі, пабачыўшы на ўласныя вочы гаротны стан тутэйшых людзей, таксама шчыра паспачуваў іхняй гістарычный бядзе і, бадай, ужо тады прадказаў незайздросны лёс краіны Саветаў.

Блізкая па тэме і кніга Міхася Булавацкага “Выжыць у СССР”. Таксама рэальная жыццёвая аснова – сведчані блізкіх і родных аўтара, уласныя ўспаміны і сямейныя архівы ў літаратурнай “абгортцы”, гэткі сучасны нон-фікшн – гісторыя роду Булавацкіх у 20 стагоддзі. Як па мне, прыхільніку па-за-жанравай літаратуры, такі падыход здаецца слушным: дакументальная фактура спараджае давер да аповеду, мемуарны складнік стварае суб’ектыўную аўру і асабістую сімпатыю, а мастацкія прыёмы – дапісванне і дадумванне дыялогаў, думак, эмоцый герояў – ажыўляе твор, робіць яго цікавым, імправізацыйным, чытэльным. На маю думку, сучасная літаратура і мусіць быць такой сінтэтычнай, шматграннай, вольнай у выбары тэм, стылістычных прыёмаў, жанравай непрадказальнасці. Трагічнае і смешнае, энергічнае і элегічнае, дакументальнае і фантасмагарычнае, інтымнае і палітычнае, нават проза з паэзіяй могуць суіснаваць разам, у адным тэксце, гэтак жа, як яно бывае ў звычайным, неадрэжысіраваным жыцці. Але  вернемся да “Выжыць у СССР”.

Нягледзячы на назву, кніга Міхася Булавацкага не прэтэндуе на шырокія палітычныя абагульненні, яна ўсё ж – лакальная (гісторыя вёскі Восы-Калёсы), сямейная (галоўныя героі – бацька, маці, блізкія сваякі, браты і сёстры) і аўтабіяграфічна-інтымная (няпросты лёс самога аўтара ў дзіцячыя гады). Падобныя расповеды пра раскулачванне і “хапун” 30-х, жахі вайны і пасляваенную бяду можна пачуць амаль у кожнай беларускай хаце. Толькі ў большасці гэта засталося ў памяці старэйшага пакалення ці ў вусных аповедах, а Міхась Булавацкі здзейсніў невялікі, “лакальны”, але ж вельмі карысны ўчынак, зафіксаваўшы і давёўшы гісторыю роду да літаратурнага факту, паклаўшы тым цагліну ў мур агульнай нацыянальнай памяці. Гісторыя роду Булавацкіх нібыта і прыватная, непаўторная, і ў той жа час шмат у чым тыповая, “даўно знаёмая”, характэрная для большасці вясковых жыхароў Беларусі, з якіх і склаўся той народ, ад імя якога камуністы дзесяцігоддзямі прамаўлялі свае “пераможныя рэляцыі”, а насамрэч на костках і крыві якога будавалі хлуслівую, ганебную дзяржаву. Сёння, нягледзячы на ўсе енкі пра “непарушнасць і святасць” мінулага, наша сапраўдная, рэальная гісторыя Беларусі 20 стагоддзя яшчэ пішацца, у тым ліку і праз такія сямейныя, фамільныя ды інтымныя хронікі, як кніга Міхася Булавацкага.

Трэці твор, які патрапіў у гэты шэраг – раман, напісаны маладым расейскім пісьменнікам Сяргеем Лебедзевым 14 гадоў таму. Ён таксама не пазбаўлены аўтабіяграфічнасці, асабліва манументальна выглядаюць “геалагічныя інвенцыі”, гэткі скразны ідэйны і жывапісна-ілюстрацыйны складнік рамана, які ўзнік з уражанняў пісьменніка ад геалагічных экспедыцый па расейскай Поўначы. Але галоўнае, што надае адметнасці тэксту і стварае… цяжкасці чытання – ягоная мова. Нібыта дэтэктыўная гісторыя – даследаванне галоўным героем таямнічай мінуўшчыны свайго “другога дзеда” – ператвараецца ў доўгае псіхалагічнае, геаграфічнае і, бадай, метафізічнае падарожжа з сучаснасці ў часы барацьбы з “ворагамі народа”, у адзін з найвялікшых лагераў ГУЛАГу, што за паўстагоддзя ператварыўся ў паўночны расейскі горад. Пошук “страчанага часу” выяўляецца адкрыццём цэлага пласту гісторыі, прыхаваных “радовішчаў” безыменных ахвяр недалёкай мінуўшчыны, на якіх фактычна стаіць і пра якія “не хоча ведаць” сучаснасць. Няспешная, густая проза перапоўнена, як паўночная зямля, чалавечымі косткамі – сэнсамі ды алюзіямі, згадкамі і загадкамі, насычаная тонкімі рэфлексіямі і скурпулёзнай дэталізацыяй рэчаіснасці. Гэткае балючае мікраскапіраванне пачуццяў, эмацыйных ды фізіялагічных зрухаў патрабуе і адметнай мовы. Дзеля такіх задач не абыдзешся стандартным слоўнікавым наборам, моўнымі штампамі і клішэ. Тым больш, калі даходзіць да сненняў, галюцынацый ды іншых сюррэалістычных відзежаў галоўнага героя. Аб такіх няісных, цяжкаапісальных, бадай, непадступных для слоўнага ўвасаблення рэчах аўтар спрабуе казаць гэтак жа дэталёва і педантычна, як пра старыя боты ці вывернутыя з магілаў косткі. Але ірацыянальнае, нават загорнутае ў “знаёмую” моўную абалонку не заўсёды становіцца рацыянальным і зразуметым. Так нараджаецца містыка, ці, дакладней, – застаецца тое “нешта”, што заўсёды адсоўваецца ў цень прышласці і маўчання, што не паддаецца дарэшты самаму дасціпнаму розуму і асэнсаванню. А гэты метафізічны складнік ад пачатку прысутнічае ў стылі і мове Сяргея Лебедзева. Гэта якраз тое, што адштурхне адных (большасць) і прывабіць другіх (меншасць) чытачоў, бо далёка не кожны захоча (а часам і зможа) пайсці следам за аўтарам у тыя цьмяныя, моўна-містычныя глыбіні. Аднак вернемся да галоўнага – рацыянальнага і зразумелага сэнсу рамана.

Адкрыццё галоўным героем таямніцы свайго “другога дзеда” (які служыў начальнікам лагера) прыводзіць не толькі да лакальных высноваў ці персанальных наступстваў: наведаўшы шахцёрскі горад (былы лагер), заснаваны дзедам-энкавэдэшнікам, прайшоўшы пакутнымі гулагаўскімі шляхамі Поўначы, зведаўшы сённяшнія рэаліі расейскай правінцыі, аўтару адкрылася апакаліптычная карціна, ісціна, якой так імкнуліся пазбегнуць ягоныя бацькі, сваякі, маскоўскія суседзі, равеснікі і сучаснікі. Тое, што стварыў ягоны дзед і пакаленне “будаўнікоў камунізму”, тая дзяржаўная і чалавечая піраміда, змацаваная страхам, гвалтам, хлуснёй, рабскай працай, энтузіязмам падманутых і зацкаваных, татальным беззаконннем і карупцыяй, не мае ніякіх перспектыў, а найперш ніякіх маральных правоў на далейшае існаванне. Падманныя, спарахнелыя падмуркі гэтай сістэмы рассыпаюцца ў пыл пры святле праўды, пры першым ветрыку свабоды і адкрытасці да вольнага свету. Не толькі духоўная ці інтэлектуальная вычарпанасць, але і фізічная, матэрыяльная немач і дэградацыя чалавека, умураванага ў гэтую сістэму, стала заканамерным, непазбежным вынікам шляху ў “пекла светлай будучыні”…

Сапраўды, у гэтым сэнсе паляку Герлінгу-Грудзіньскаму і беларусу Міхасю Булавацкаму было лягчэй – бо першы ў час катастрафічнага падзення радзімы меў за плячыма вольную польскую культуру ды надзею на вызваленне, другі ж –
адвечную беларускую мару пра “родны кут” і пра новую, нечувана свабодную Краіну пад Белымі Крыламі. А вось перад расейцам, што страціў “адну шостую частку сушы” і статус “выратавальніка свету” ад калектыўнага Захаду, заставацца на пяці дачных сотках ці ў сценах старой хрушчоўкі – перспектыва вусцішная, калі не сказаць “смяротна небяспечная”. Сяргей Лебедзеў і ў гэтым застаецца арыгінальным: так, старая постсавецкая Расея для яго распалася і знікла, пакуль толькі ў духоўным і метафарычным сэнсе, а сам ён даўно жыве ў Нямеччыне. Але радзімай яму стала… родная мова, тая, што заўсёды з ім, якую ён не пакідае і на эміграцыі. Руская мова стала яму і прытулкам, і галоўным клопатам ды заняткам, і надзеяй на дараванне ды выратаванне.

Чамусьці я ўзгадаў іншы народ, што страціў колісь, здавалася б, усё, але, захаваўшы сваю мову, праз дзве тысячы гадоў вярнуў – і культуру, і зямлю, і дзяржаву, і пашану ў свеце. Мо і Сяргей Лебедзеў, малады пісьменнік, так прароча заглядвае ў будучыню? Дай Бог яму не памыліцца…

Ну, а калі вярнуцца да пачатку, да нашага сакраментальна-надзённага “чытаць ці не чытаць?”, то я параіў бы – чытаць. Нават знаёмства з вышэй згаданымі творамі, якія не аднясеш да лёгкай літаратуры (хутчэй – да цяжкой і балючай), можа мець станоўчы вынік. Для людзей майго веку з, так бы мовіць, савецкім бэкграўндам – пазбавіцца ад старых камуністычных “стрэмак” і настальгічных псеўдаўспамінаў пра “светлае мінулае”, а для маладзейшых – даведацца, што былі і горшыя, зусім безнадзейныя часы, калі жыццё было будзённым выжываннем пад (здавалася вечным) маналітам камуністычнага ладу. “Выжылі ў СССР – выжывем і ў СНД! Перажылі камунізм – перажывём і …”, – прыкладна так мне бачацца цяперашнія часы. А таму: пакуль чытаем – жывем, пакуль думаем – спадзяемся.