Грушаўка і Падгрушша

 

Прамаўляе над местам зора:

Шчэ не позна, шчэ не позна.

Месяц звонку малiтву твора:

Яшчэ можна, яшчэ можна.

 

Пошум студзеньскага начнога дажджу за вакном нітуецца з гукамі ў прыцішанай кватэры. Да слыху даносіцца мокрае варушэнне ключа ў дзвярах, рыпучыя крокі, глыбокія ўздыхі, шэпт чыіхсьці галасоў, такханне вялікага гадзінніка, поканне мыльных пухіроў ля вуха… Усё гэта струменіць за вакном і ўва мне самой. Забаўляе і трывожыць, лучыць у адно цэлае, робіць празрыстымі сцены.

Я жыву ў Падгрушшы Грушаўкі, аднаго з першых менскіх раёнчыкаў, які мог бы называцца Ліпаўкай, Арабінаўкай ці Каштанаўкай, але ж завецца спрадвеку ў гонар грушы – дрэва, прыгажосцю якога дзіваваліся людзі з антычных часоў. Pirus communis!

Разумеючы, што час Грушаўкі скарачаецца ды сціскаецца, каб неўзабаве сысці ўнівеч, захацелася скласці наўздагон гэтаму сыходу “грушавую мапу”, каб накрэсліць на ёй высозныя, раскошныя квеценню ў траўні ўлюбёныя дрэвы. А за адным разам пазначыць грушаўскія гісторыі, абрысы знаёмых і выпадковых сустрэчных, пачутыя тут галасы птушак ды катоў. Грушаўка наскрозь працятая нягучнымі галасамі цягнікоў са сваіх ускраінаў. З поўдня, усходу і поўначы гэтая частка горада адрэзаная ад рэшты Менска рэальнымі рэйкамі, па якіх ходзяць самыя розныя цягнікі – імклівыя віленскія, рэдкія варшаўскія, стандартныя берасцейскія, цяжкагрузныя праштампаваныя таварнякі, недалёкія “электроны” ды рахманыя паравозікі-дрызіны, што возяць гліну ажно з Новалукомля. Калі рытм жалезных колаў вялікіх цягнікоў заціхае даволі хутка, тужлівае рэха з вузкакалейкі перацякае начамі ў сэрцы бяссонных на былой Лютэранскай вуліцы. А можа быць – толькі ў маё.

Грушаўка стаіць на плывуне-шатуне ды пераплеценая наскрозь старымі падземнымі рэчышчамі, сцішанымі крыніцамі, вільготнымі ўспамінамі былых стаўкоў ды ручаінаў. Паўз Грушаўку церабіла шлях таксама бяссонная Няміга. На глыбіні і бліжэй да паверхні зямлі паціху бруіцца стоенае жыццё, што наталяе ды жывіць шматлікае грушаўскае зяленіва. Часам Грушаўку атуляе шчыльны туман, які павольна точыцца з утравелых падземных шнараў. Ён з’яўляецца спакваля і гэтак жа незаўважна расце і гусцее. Мае лёгкі водар грыбніцы, мокрых валуноў, а таксама белых кветак. Аднаго разу гурма дзяцей раскатурхала гліністае цела Грушаўкі і, запрыкмеціўшы варушэнне зямлі, пачала гушкацца на пругкай паверхні, пакуль тая раптам не раскрыла прагны раток ды не ўсмактала са спрутавай сілай баламутныя ножкі. Тату давялося рыдлёўкай адкопваць тады мой чырвоны боцік з левай нагі.

Насамрэч, сэрца Грушаўкі тахкае на поўдні, недзе паблізу старой музычнай школы і каля бяздумна спляжанага ўвосень 2018 года старажыла- кінатэатра “Авангард”. Школа ў грушаўскай камянічцы выгадавала плойму цудоўных музыкаў (Косця Гарачы з Apple Tea!), а ў “Авангардзе” рыпеў фанернымі крэсламі ўвесь сёмы шэраг. Гэта тут, у дварах з садамі, ахутанымі дымам брыкетаў з нешматлікіх комінаў, яшчэ і сёння можна заблукаць паміж чырвонымі цаглянымі гаражамі і нацягнутымі наўскос вяроўкамі з бялізнай. Заўсёды кранае відзежа шырачэзных начных кашуль, нібы толькі што знятых з ружовага распаранага цела, кухонных сцірачак, сапраўды сцертых да празрыстасці, і цяжкіх узорыстых капаў.

Начытаўшыся ў бібліятэцы “Алі і Ніно”, мая дачка па дарозе з тутэйшага метро аднаго разу заміж літоўскага цыклону пачула дух нафтавага брызу, а насамрэч мы ўсе прапахлі водарам Грушаўкі. І мне гэта падабалася.

Адзін бок Грушаўкі парос ужо белымі, бліскучымі на сонцы высознымі гмахамі, а на другім баку яшчэ капаюць грады, дужэе ў зямлі часнык, набрыньвае залатым сокам падтыннік, носяць ваду з калонак ды адвозяць у вёдрах ці алюмініевых бідонах на самакаце. Мне здаецца, адчуванне вастрыні гэтага кантрасту, такой гарадской “мяжы”, у розныя перыяды і ў розных формах працінае жыццё кожнага.

Ёсць у нашым горадзе і на Грушаўцы такія людзі, на якіх хочацца азірнуцца, правесці поглядам, не прыспешваць хаду, калі апынаешся побач. Невядомыя мне людзі. Хіба некаторых ужо міжволі пазнаю. Аднаго разу ішоў па менскім праспекце стары. Ахайны і засяроджаны. Бачыла яго раней на Нямізе. Вельмі шмат у горадзе прыгожых твараў, але каб вось так – ішоў і думаў. Вельмі менскі чалавек. А аднойчы восеньскай раніцай па распластаным целе Грушаўкі рухаліся дварамі да вялікай дарогі дзве жаночыя постаці. Узбоч платоў і котак, запацелых машын і пажухлага дзядоўніка, пераступаючы пакрытыя першым лёдам калюжыны. Ішлі сабе ды ішлі адна з адной у нагу, а здавалася, што тупаталі на месцы, бо ўяўная брама дарогі ніяк не набліжалася. Штосьці было такое ў іхняй пары, што прыцягвала ўвагу. Але не расчуленасць ад кволасці старой ці дзябёласці маладзейшай. Яны ішлі па старым менскім квартальчыку амаль бясшумна, сувора гледзячы наперад, і на іхніх спінах нерухома віселі торбы ўзору першай сусветнай, зацягнутыя вузлом за адзін канец. Такі самы “сідар” вісеў у сорак чацвёртым годзе на спіне майго дзеда Паўла, калі яго гналі этапам з Ваўкавыска на Магадан. Ватоўка і плюшаўка, баваўняныя панчохі і лямцавы абутак. Выцвілыя хусткі на абедзвюх, завязаныя пад падбароддзем. Суворы выраз на простых тварах. Аніякіх пазнакаў, па якіх гэтых жанчын можна было б апазнаць як сучасніц. Жабрацтвам, бядотай, бежанствам былі наладаваныя іхнія торбы. Як чужаніцы для кожнага часу, яны былі пазнавальныя паўсюль. Іх бачылі мільёны людзей у розныя часы. Яны не паспелі састарыцца дарэшты і сысці ўнявеч. Адыходзілі іншыя, паўз якіх яны праходзілі моўчкі, не сцішаючы хады..

Пабачыўшы тых дзіўных жанчын, я ўразілася падабенству іх хады з няспыннай хадой цыбатага ківача ў старым насценным гадзінніку, які здольны павярнуць час у адваротны бок. Здранцвенне ахапіла мяне ў тую хвіліну. Трывожнае прадчуванне бядоты. Неўзабаве пачалася вайна ва Украіне.

 

У нас самыя прыгожыя на свеце назвы месяцаў года і самога Месяца! Вельмі адметныя назвы гарадскіх прадмесцяў-урочышчаў – Серабранка, Ляхаўка, Добрыя Мыслі, Уборкі, Козырава, Плешчанка, Старажоўка, Татарская Слабада… А таксама імёны раслінаў, якія можна сустрэць і на Грушаўцы: скрыпень, срэбнік, сухавейка, жабіныя вочкі, белая яснотка ды джыгучка, крываўнік, ксяндзоў плеш, лопух, казелец, ясная цыкора, стакротка, доля, малачай-дзьмухавец, нячуйвецер, прытуліца, шыпшына, мацярдушка і нават лубін… З-пад драўлянага плота ў кастрычніку (не ў траўні!) да мінакоў прыглядаецца юлёвае вока ўразніка. Растуць сямейкамі. А ў жніўні з рэшты агародаў густа пахне вечарамі віннымі грушамі. Зранку да іх злятаюцца восы.

Усё ж самыя блізкія родзічы людзей – дрэвы. І жаўцеюць яны, як людзі сівеюць, – спакваля, і карані іхнія пад зямлёй – як нашыя вены, а равочкі на кары – чыста зморшчыны. І шапочуць яны няўцямна ды самотна. І балюча ім, калі іх рэжуць, ломяць, пілуюць па жывым. І высока яны глядзяць і далёка бачаць. Могуць прытуліць, а могуць з галіны скінуць. Напояць і накормяць. У сталасці яны рыпяць, як дзяды, а могуць наспяваць калыханку. Маюць кусцістую нервовую сістэму, амаль як у анатамічным атласе чалавека. Дзеляцца на пары дзе б ні знаходзіліся – у лесе, парку, шэрагам у прысадах. Відавочных крокаў насустрач адно аднаму не робяць, але жывуць у карнявой згодзе на адлегласці. Часам хварэюць. Робяць выгляд мёртвых узімку, але ўвесну квітнеюць і буяюць. І так круглы год. Нібы паміраюць – і абавязкова ўваскрасаюць. Узімку пазнаюцца і без вопраткі, бо застаюцца самі сабой – хто дубам, хто ліпай, хто вольхай, а хто грушай.

Грушаўскія грушы бяруць вышынёю і раскошаю. У траўні да іх кіпені злятаюцца не толькі пчолы. Кароткі тыдзень іх красавання можа падараваць назіральным запас трываласці на рэшту года. Гэтыя дрэвы тут сапраўдныя старажылы, што засталіся ад старых сядзібаў. Іх шурпатая патрэсканая кара часам нагадвае панцыр нагрэтага на сонцы цмока. Да яе хочацца дакрануцца. Нездарма ходзяць старыя показкі пра цмокаў ды чарадзеяў, якія любілі ўладкавацца на іхнім галлі. Грушы растуць скрозь. І там, і тут, і там. На ўсе бакі грушаўскага свету. Увесну Грушаўка – сад, у засені якога жыве шмат розных людзей.

Падгрушша Грушаўкі ўлучае ў сябе былы Нямецкі квартал з прылегласцямі і ўмоўна расцягваецца да лініі метро, якая дзеліць раёнчык напалам. Сюды ж я самахоць адношу і Мала­мядзвежынскі сквер, насупраць якога стаіць мой дом, азярынку Мухлю і Лютаранскі сквер на месцы старых Нямецкіх кладоў. Апошнім часам даведалася пра яшчэ два пахаванні на могілках, якія былі двойчы парушаныя (напрыканцы 1970-х і ў 2016 годзе). Дарэчы, тады апошні раз праявіўся брук даўняй Нямецкай вуліцы (цяперашняй Карла Лібкнехта). Яго выкапалі пры будаўніцтве дарогі, каб пазбыцца на гэты раз даастатку.

Менавіта тут, на Лютаранскіх могілках, знайшоў спачын бацька славутага, вель­мі паважанага мной гісторыка Мікалая Улашчыка – Мікалай Феліцыянавіч. Пра гэта распавяла ягоная ўнучатая пляменніца Таццяна Уладзіміраўна, былая першая настаўніца ў беларускім класе маёй дачкі. А святар Хведар Крыванос распавёў пра трагедыю, што адбылася тут у 1933 годзе. Якраз сюды, на тагачасную ўскраіну горада, канваіры менскай турмы прывезлі і расстралялі епіскапа слуцкага Мікалая Шамяцілу. Настаяцеля Слуцкага Свята-Мікалаеўскага сабора, аднакурсніка рэлігійнага філосафа Паўла Фларэнскага, знаўцу старажытных моваў, святара, які падтрымаў антыбальшавіцкае Слуцкае паўстанне, які выступаў за беларускія школы і сам служыў у царкве па-беларуску. Сведкам расстрэлу быў выпадковы мінак-чыгуначнік, жыхар Грушаўкі, які ведаў епіскапа Мікалая ў твар. Мікалай Шамяціла нарадзіўся ў 1877 годзе. Акурат тады на Лютаранскіх могілках пахавалі славутага менскага акушэра Вільгельма Гіндэнбурга.

Блізкае сонца прадчуваюць рудыя ствалы хвояў Маламядзвежынскага сквера. Сонца яшчэ і блізка няма, а яны, нібы нагрэтая печ, пачынаюць выпраменьваць не толькі цяпло, але і святло. Хвоі першымі вітаюць сонечны дзень. Пасля далучаюц­ца птушкі. І сабакі. Адно крумкачы сядзяць, як сычы, нерухома колькі гадзінаў і маўкліва паглядаюць на поўдзень. Нядаўні Хаўер пашкодзіў вершаліну высачэзнай хвоі насупраць дома, і цяпер на гэтым ссохлым рудым урочышчы штодня адбываюцца сходы, соймы, суды-перасуды ўсіх мажлівых маламядзвежынскіх птушак. Калі найбольш шчыруюць сарокі – чакай непагадзь. А ў красавіку птушкі сваімі галасамі пераймаюць тэлефонныя званкі. Дастаеш мабільнік з кішэні, а гэта сінічка праспявала, пралятаючы…

…Стукат абцасікаў пад акном падаецца мне самым аўтэнтычным гарадскім гукам. Часам яны цокаюць на світанку. Заўсёды прыдумляю сабе гісторыю вяртання-ўцёкаў. Але шчаслівую гісторыю. Бо занадта лёгка і імкліва стукаюць абцасікі ў свежым прыцемку. Чамусьці паўстае вобраз Міхася Стральцова ў балоневым плашчы. Нібы яны да яго скіраваныя.

Калі не спіцца, заўсёды ўяўляю сабе прытульнае месца ў прасторы, дзе гэта можна было б зрабіць у асалоду. Напрыклад, пад старой перакуленай лодкай на пясчаным беразе. Запаўзеш туды, як у схованку, кінеш на пясок якую посцілку, уладкуешся, прыслухаешся да голасу вады, праз шчыліны ды адшчэпы паўзіраешся ў прыцемкі, а пасля з адчуваннем поўнай адасобленасці ад свету засынаеш. Аднаго разу начны штармавы вецер з боку Кальварыі і Маламядзвежынскага сквера дапамог “заснуць” у рыбацкім буданчыку на беразе батумскага мора, бо пляскатыя каменьчыкі не даляталі да сценаў, а толькі з шумам накочваліся на бераг і перайначвалі ягоны зменлівы краявід дарэшты.

У небе над Грушаўкай з Падгрушшам пралягаюць нябачныя з паверхні зямлі паветраныя шляхі, і яно раз-пораз разрываецца ад гуду цяжкагрузных самалётаў. Асабліва церпяць грушаўскія жыхары, улучна з птушкамі, коткамі ды сабакамі ў дні рэпетыцый парада. Мілітарны дух падхопліваюць сірэны машын, і тады над раёнчыкам распачынаецца апраметны шал. Думаю ў такія моманты пра маці. Калі ёй было гадоў дзесяць, яна разам з бацькамі, ратуючыся ад нямецкіх налётаў, хавалася ў выкапаных на гародзе за домам у Ваўкавыску ямінах. Гэта было страшна. А што цяпер? Чаму яна, такая слабенькая, мусіць ізноў праз столькі гадоў уціскацца ў ложак, прачынацца ад гуду над галавой, згадваючы той дзіцячы жах? Навошта?

Насамрэч, Грушаўка з Падгрушшам, калі іх пакідаюць у спакоі бамбавікі і газона­касілкі, – ціхуткае месца. Прынамсі, добра чутныя адно сваркі з фортак дамоў ды шчыраванні хрушчоў, што шчэмяцца ўночы ў шчыліны вокнаў хрушчовак. Асабліва чуйныя тутэйшыя каты. Адзін такі руды кот моцна здзівіў мяне аднойчы па дарозе да метро. Ён з будыскім спакоем сядзеў пасярод сцяжыны і мружыўся на сонцы. Ідучы нягучнай хадой у мяккіх туфліках метраў за пяць ад зануранага ў нірвану ката, раптам паскрэбла пазуркамі па галаве. У тое самае імгненне кот, відавочна пачуўшы нечаканы рып, ажно падскочыў, натаропіўся, выструніўся ў дугу і, з асцярогаю гледзячы, збочыў са сцяжыны ў прысень юлёвага бэзу. Каб быць сапраўдным слухачом, трэба нарадзіцца рудым грушаўскім катом!

У нашым раёнчыку шмат людзей, пра якіх памятаю, што гэта былы вайсковец, шавец, кіроўца… А цяпер яны сядзяць на лаўках ап’янелыя і пакамечаныя… Заўсёды вітаюцца, часам пазычаюць крыху грошай, часам паміраюць… Але, што дзіва, яны ў гэтых старых дварах засталіся, бадай, адзінымі носьбітамі памяці пра ранейшых жыхароў… І бывае, запыняюць і згадваюць-згадваюць, – дзе тут бэз рос, дзе дзікая сліва, дзе трытоны вадзіліся… Можа, таму, што і я памятаю пра гэта. А Эдзік-футбаліст з суседняга дома, які заўсёды насіў паласатыя гетры, быў хударлявым бландзінам, а цяпер распаўнеў, кульгае і мае чырвоны твар.. Але чулліва прыгадаў даўнюю дзіцячую дражнілку: “Эдзя-Бэдзя футбаліст, у цябе ў кішэні гліст!” Пасмяяліся. А на развітанне пацалаваў руку.

З вышыні майго чацвёртага паверха часам чуваць, як рыпіць снег пад нагамі мінакоў. А раніцой, ступаючы па пратаптаных у глыбокім снезе сцежках, з удзячнасцю прымаеш гэта як клопат нябачных людзей, як бескарысную ўвагу нібы і да цябе таксама.

 

Яны запаволена крочылi

па бруку маёй вулiцы,

мiналi гаўбцы i выгбiны

і шэрыя сцены дамоў.

Быў вечар – гадзiна няшпорная,

ды толькi зэгар на ратушы

настойлiва сведчыў ноч.

На тварах iх несмяротных

луналi цiхiя ценi

пустэльнiкаў цi выгнанцаў,

ды толькi не мiнакоў.

Калi ўзыходзіла сонца

над бедным маiм местам,

такiм пустым i бязмежным,

ужо не было слядоў.

Трыпутнiк – насенне Богава.

Чарговая сустрэча ў траўні на Грушаўцы. Незнаёмая бабулечка спыніла на хаду і звярнулася з парадаю, як лекаваць вочы, каб выбавіць іх ад уяўнага пяску ды туману. Маўляў, стань роўненька, каб каленкі побач, але без напругі, і ўяві водаправодны кран, які ты мусіш павярнуць у іншы бок – супраць гадзіннікавай стрэлкі. І калі пальецца ўяўная вада – падстаўляй пад “струмень” вочкі, каб прамыліся… Я яе ні пра што не пыталася. Ішла сабе і ішла, але ж з трывожнай думкай пра свае вочы, што апошнім часам стамляюцца і туманяцца… Бабулечка-анёліца, што зляцела з галіны заквітнелай грушы?

– Я дзяўчынкай думала, што чалавек народзіцца і будзе жыць… А аказалася, што ўсё не так, усё занадта хутка… Час ад сямідзесяці да васьмідзесяці быў самым імклівым, – падзялілася спадарыня Валянціна, жыхарка Снежнага завулку, з якога акурат бачная мая ўлюбёная Каралева-Груша на ўскрайку Падгрушша. Яна сядзела на арэлях з цыратавай торбай на каленях, і яе ногі не даставалі зямлі. Сухенькія пальцы моцна трымаліся за парэнчы, а нагамі намагалася надаць рух цяжкому жалезу… Кабета казала па-беларуску, і я раптам згадала, якім дзівам было сустрэць у маім гарадскім дзяцінстве гаворку на нязвыклай мове. Прайшло столькі часу, але выразна памятаю дзве няспешныя постаці ў даўгіх палітонах і капелюшах у парку Горкага, якія размаўлялі на незразумелай птушынай мове. На ідыш. Тут, у Грушаўцы з Падгрушшам, таксама можна было пачуць калісьці розныя мовы, а беларускую – найперш ад паэта і кампазітара Сяргея Новіка-Пеюна, а яшчэ ад пісьменнікаў, паэтаў і гісторыкаў, якія ў розныя часы дзівоснай чарадой праляталі і прызямляліся ў гэтым менскім раёнчыку.

Аднаго разу мая малая дачка прыдумала, што сусвет знаходзіцца на кончыку языка сабакі. А мы са школьнай сяброўкай Ірай уяўлялі сусвет сінім плашчом, на манжэце якога месціцца нашая не самая вялікая галактыка. Мажліва, той сабака і цяпер сядзіць пад дрэвам у грушавым садзе, а ягоны сівы гаспадар у сінім плашчы кліча яго на шпацыр.

Фота Аляксандры Феўра і Вольгі Бабковай.