Пяцьдзясят тры гады разам

Нас з Рыгорам пазнаёміў Мікалай Піпчанка, які вучыўся з ім на адным курсе, толькі на аддзяленні журналістыкі, і быў старастам універсітэцкага аркестра, у якім я іграла на домры (калі жыла ў Гродне, я вучылася ў музычнай школе і іграла на скрыпцы). Гэта было ў 1957 годзе, калі я паступіла на першы курс філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Аднойчы Піпчанка прапанаваў Рыгору: «Хочаш, пазнаёмлю цябе з першакурсніцамі?» І вось яны прыйшлі ў наш інтэрнатаўскі пакой знаёміцца. Рыгор адразу не спадабаўся мне: худы, валасы дыбам, нос здаровы. А яшчэ голас – я доўгі час цярпець яго не магла, бо ў Грышы голас быў як, у каменданта нашага інтэрната. Пакуль прывыкла… Да таго ж ён не любіў саколак з кароткімі рукавамі (толькі ў старасці стаў трохі насіць, а так звычайна рукавы закасваў), і стаяў на парозе ды нерваваўся. У Піпчанкі ж былі хворыя ногі, ён таксама не мог спакойна стаяць, і так яны абодва з нагі на нагу пераміналіся. Яны не падабаліся мне абодва.
Мне ж перад тым паспелі распавесці, які Барадулін таленавіты паэт, але я была абыякавая да паэзіі і нават на філалагічны факультэт не збіралася – паступіла выпадкова. Начытаўшыся дэтэктыўнай літаратуры, я насамрэч прыехала паступаць на юрыдычны факультэт. Дакументы прымалі ў будынку біяфака, прымалі на ўсе факультэты. Тады да мяне і падышлі два дарослыя хлопцы: «Дзеўчанё, навошта вам гэты юрфак? Паступайце на філфак! У вас будуць адразу дзве спецыяльнасці: руская мова і літаратура і беларуская мова і літаратура…» Пасля я шукала іх, але дарэмна – мусіць, яны ўжо скончылі ўніверсітэт. Іх нібыта Бог паслаў, бо, вядома, іначай бы з Рыгорам я не сустрэлася. Мне было ўсё роўна, куды паступаць, і я падала дакументы на філфак. Гэта і вырашыла мой далейшы лёс.

Хоць дома ў нас гаварылі па-руску, але беларускую мову, якую мы вывучалі з другога класа, я таксама ведала, бо школьная настаўніца Раіса Антонаўна чамусьці любіла мяне больш за іншых, ёй падабаліся мае сачыненні, і яна часта выклікала мяне на ўроках, каб я чытала ўслых. Я сапраўды прыгожа чытала, бо ўсё-такі была з акцёрскай сям’і. Чытала да таго моманту, пакуль у мяне не пачынаўся хрып… Раіса Антонаўна была прыгожая белабрысенькая жанчынка, беларусачка-беларусачка… Мы не разумелі, калі яна казала «ўбіць кол»: «кол» мы яшчэ неяк «даравалі» ёй, а «ўбіць» проста забівала нас.
Увогуле, дзеці злыя па натуры, хуліганістыя, асабліва ў пятым-шостым класах. У гэтым узросце мы мазалі класную дошку алеем ці салам, каб на ёй нельга было пісаць. Ці палілі кінастужку і кідалі яе ў дымаход – пакоі ацяпляліся «галандкамі», і ў класе стаяў такі смурод, што нас выганялі. Урок быў сарваны. Ці зачынялі дзверы ў клас знутры, а самі вылазілі ў акно. Настаўніца ці настаўнік хоча патрапіць у сярэдзіну, а дзверы зачыненыя... У нашым класе было толькі пяць дзяўчынак – астатнія хлопцы. Вядома, яны і былі завадатарамі.

Аднак яшчэ пра першую сустрэчу. Абодва яны – Барадулін і Піпчанка – прыйшлі без кветак, без падарункаў, без анічога, проста прыйшлі знаёміцца, тыя былі яшчэ кавалеры! Пра што мы тады гаварылі, абсалютна не запомнілася, бо абодва былі мне нецікавыя. Мяне нават не зачапіла тое, што Рыгор быў паэтам. Так мы пазнаёміліся і, здавалася, усё на гэтым.
А пасля я захварэла, якраз напярэдадні нейкага ўніверсітэцкага вечара. Рыгор жа тым часам паспеў забыцца, як я выглядаю, і падчас вечара запрасіў на танец дзяўчыну з біяфака, якая была троху на мяне падобная, мо вялікімі вачыма. Але яна была поўненькая, я ж была маленькая і худзенькая, важыла сорак шэсць кілаграмаў, Грышавы аднакурснікі называлі мяне «фарфоравая статуэтка». Рыгор пасля расказваў, што калі запрасіў тую дзяўчыну танцаваць, дык думаў, што гэта я, аднак у хуткім часе зразумеў, што нешта не тое, дакладней – не тая.
Потым Піпчанка яшчэ раз прывёў Рыгора – толькі пасля гэтага мы і пачалі сустракацца. Першы пакой, у якім я жыла ў інтэрнаце на вуліцы Бабруйскай, знаходзіўся каля акна, што было ў калідоры. Мы часта бавілі час там з Рыгорам – я на падваконні сяджу, ён побач стаіць. Ці гулялі тут жа ў скверыку. Пра што гаварылі, цяпер ужо не помню. І як Грыша прызнаваўся мне ў каханні, таксама не засталося ў памяці.
Прыгадваецца іншае. Аднойчы дзяўчаты з нашага інтэрнатаўскага пакоя пайшлі на пагрузачна-разгрузачную станцыю, прыйшлі задаволеныя, бо і работа лёгкая, і вінаграду наеліся, і не толькі грошай зарабілі – яшчэ і абедам іх накармілі. Наступным разам і я з імі пайшла, але нам не пашанцавала – трэба было разгружаць бульбу, прычым такімі цяжкімі віламі, што іх ад зямлі адарваць немагчыма было. Разгружалі з дзесяці раніцы да сямі вечара. Разгрузілі, мабыць, толькі траціну вагона, а пасля нас адхілілі ад працы, бо прыйшлі хлопцы – дарабляць нашу работу.
Калі вярнулася ў інтэрнат, рукі адрываліся, паднялася тэмпература. Дзяўчаты туга перабінтавалі мне рукі і паклалі ў ложак, накрыўшы ледзь не з галавой. Рыгор у той час пачаў ужо завітваць у наш пакой, прыйшоў і ў той вечар, яму сказалі, што я прастудзілася. А што было гаварыць, калі я ляжу, закручаная да самай шыі, каб ён не ўбачыў мае рукі. Але тут ён пачаў карміць мяне каўбасой і, каўтаючы тую каўбасу, я забылася і машынальна выцягнула руку. Рыгор адразу з пытаннем: «Чаму яна перавязаная?!» Дзяўчаты раскалоліся. Тады ўжо ён: «Не магла сказаць, каб пазычыў грошай?» Пасля, дарэчы, пару разоў я пазычала ў яго грошы, але якім чынам: адна дзяўчынка пазычала нібыта для сябе і перадавала мне. Я, канечне, аддавала, калі мама што прысылала, але мама не магла дужа мне дапамагаць, бо заробак у яе быў зусім маленькі.
Трэба сказаць, што Грыша ўмеў прыгожа заляцацца: і ручку падасць, і паліто дапаможа апрануць, і крэсла падсуне, і цераз канаўку перавядзе. Гэта, канечне, мела значэнне для такой барышні, якой я тады была. Але адкуль яму, вясковаму хлопцу, было ўсе гэтыя «палітэсы» ведаць? Сам ён не казаў, але я здагадвалася – ён жыў у інтэрнаце ў адным пакоі з палякамі, яны, відаць, і навучылі яго. Гэтым ён і падкупіў мяне… А ці чытаў мне вершы, таксама не помню. Запомнілася толькі, што, абыгрываючы маё прозвішча, падпісваў паштовачкі: «My only sun» – «Маё адзінае сонца»…

Ён быў не адзіны, хто заляцаўся за мяне. Быў яшчэ курсант артылерыйскага вучылішча, але Грыша хутка яго “адвадзіў”. Той курсант прыходзіў да нас у пакой, прыходзіў-прыходзіў, а пасля, мусіць, убачыў, што яму тут нічога не «выгарыць». Нават не помню яго імя… Быў яшчэ хлопчык з юрыдычнага факультэта. Мы ж усе разам вучыліся ў будынку на Чырвонаармейскай: філолагі, журналісты, юрысты. І вось адзін хлопец пачаў аказваць мне ўзмоцненыя знакі ўвагі. Але Грышавы сябры «ўстранілі» таварыша. Не ведаю, якім чынам, аднак не думаю, што яны яго білі. Мабыць, проста сказалі: адыдзі ў бок. Грышавы сябры – гэта хлопцы з журфака, з якімі ён найбольш тады сябраваў. Наогул кажучы, я ўжо нікога не помню з яго курса, яны ўсе даўно зрабіліся дзядзькамі і цёткамі. Дый я сама цяпер ужо адчуваю сябе на той узрост, які ў мяне ёсць, але доўгі час пачувалася значна маладзейшай. Я сталела дужа марудна: нашая дачка Ілона ўжо ў школу хадзіла, а мне па-ранейшаму хацелася ўсіх вакол называць дзядзямі і цёцямі. Але цяпер, калі прыйшло нездароўе, раптам адчула свой сапраўдны ўзрост…
І быў яшчэ школьны мой хлопчык Толя, царства яму нябеснае. Я паехала вучыцца ў Мінск, а ён усё хадзіў да маёй мамы, гуляў з ёй па парку. Такі ўжо быў залаты зяць, што суседкі па доме, смеючыся, пыталіся ў мамы: «Можа, ты ўжо ў нявесты да гэтага хлопчыка?» І хоць Толічак быў добры чалавек, але мне ён не падабаўся хоць бы таму, што быў бландзін, а я бландзінаў з маладых гадоў не люблю, чорную галаву адразу вылучу ў натоўпе. Да таго ж у мяне быў Рыгор, які быў лепшы за Толю… Аднойчы ён прыехаў да мяне на Новы год, і мы сустракалі яго ўтрох: Толя сядзеў з аднаго боку, Грыша з другога, адзін цукерку дась, і другі, адзін яблык падасць, і другі… Калі Толя прыехаў іншым разам, яму сказалі, што я выйшла замуж (а насамрэч у іншы інтэрнат пераехала), дык ён вярнуўся ў Гродна і хуценька ажаніўся з дзяўчынай, якая толькі што скончыла школу і была падобная да мяне: з вялікімі вейкамі, гладка прычасаная. Праўда, жаніўся няўдала, пасля развёўся і жаніўся другі раз… У яго было слабое сэрца, і хоць быў доктарам, але памёр, не дажыўшы да сямідзесяці гадоў.

Жаніцца Рыгор хацеў ужо на першым курсе, але я чатыры гады супраціўлялася, бо мама прасіла: «Дачушка, ты толькі замуж не выходзь, іначай кінеш вучобу, як і я». Мама вымушана была пайсці з чацвёртага курса, бо якраз тады я нарадзілася. Таму пазней Рыгор і казаў: «Я гэтую кабылку чатыры гады пасвіў». Пасвіў-пасвіў дый дапасвіўся… За гэтыя чатыры гады ён прывучыў мяне да сябе, і я проста прывыкла да яго. У маладосці ён быў худы, насаты, валасы дыбам і постаць далёка не апалонская, а ў сталыя гады больш прыгожы стаў. Наша дачка казала, што ў Грышы ёсць такая складачка каля вачэй, якая сустракаецца толькі ў вельмі пародзістых азіятаў…
Не магу сказаць, што пакахала Грышу за ягоную паэзію – ён спадабаўся мне проста як чалавек. І ўсё жыццё я цаніла яго найперш як чалавека і толькі пас­ля – як паэта… Ён, канечне, быў не падобны на астатніх мужчынаў. Я ж была замкнёная і маўклівая, гэта жывучы з Грышам, разгаварылася. Ён жа, наадварот, быў вясёлым гаваруном, чым таксама падабаўся. Праўда, калі была маленькая, дык уяўляла сабе зусім іншага: вялікага ростам, з шавялюрай і… старога. У дзяцінстве за мной толькі хуліганы бегалі, а я любіла спакойных хлопчыкаў. І вось трэба ж было, каб мне патрапіўся такі шалёны…
23 лютага 1961 года мы гулялі вяселле. Зусім нядаўна даведалася, што 23 лютага – гэта дзень Святой Валянціны. Як рыдалі дзяўчаты, з якімі я жыла ў інтэрнаце!.. Вяселле спраўлялі на той кватэры, дзе мы тады жылі, гэта каля Опернага тэатра. Усяго на стале было поўна… Чамусьці запомнілася, што Грыша даў чырвоную дзясятку свайму аднакурсніку, каб ён купіў вады, а той падумаў: як гэта на ваду траціць дзясятку?! І купіў бутэлек пяць «сітро», а на астатнія грошы гарэлкі, хоць у нас скрынкамі стаяў кубінскі ром... Між іншым, пасля Грыша не мог сабе дараваць, што вымушаны быў абшчыпваць для вясельнага стала куранят. Чаму яны былі ў пер’ях, я забылася, але помню, што Грыша сядзеў з гаспадыняй кватэры на кухні і абшчыпваў тых куранят… Ён тады ўжо друкаваўся, і грошы ў яго былі – я нічога не патраціла на вяселле. Дый мне і не было з чаго траціць. Адзінае, што мама купіла мне дваццаць чатыры відэльцы і столькі ж лыжак і нажоў.
Дарэчы, чалавек, які сасватаў нас на тую кватэру, «адрэкамендаваў» Грышу гаспадыні: «Не засмучайся, гэты хлопец добра зарабляе». Тады самая дарагая кватэра ў Мінску каштавала 30 рублёў, з нас жа гаспадыня брала ажно 45, і Грыша плаціў. Гаспадыня мне адразу не спадабалася. Аднойчы яна хацела згвалціць Грышу, і ён крычаў на ўсю кватэру: «Валя, ідзі сюды!» А пасля зрабіў мне вывалачку: «Ніколі не пакідай мяне аднаго!»

Праз паўтары гады пасля таго, як пажаніліся, 18 ліпеня 1962 года, у нас з’явілася дачка Ілона. Я ляжала ў радзільным доме ў Гродне. Першы павітаць мяне прыйшоў Васіль Быкаў. Ён перадаў запіску, яна дасюль у мяне захоўваецца:
«Валюша, поздравляю и радуюсь!
Только что звонил Гриша и поведал мне эту новость. У него всё в порядке. Передаёт тебе массу приветов. Что передать ему? Что нужно тебе?
Может быть, я смогу увидеть ваше сокровище? Сообщи. Я подожду».
Помню, што паказвала малую яму ў акно… Увогуле, віншаванняў было шмат, былі і радыёвіншаванні, і тэлефанаграмы. А Грыша прыехаў толькі праз тры дні, бо «адзначаў» нараджэнне дачкі. Праўда, ён да апошняга спадзяваўся, што будзе сын. Нават калі яму ўжо сказалі пра дачку, усё адно пярэчыў: «Не можа быць! У мяне будзе сын!» Нават імя ўжо прыдумалі – Яраслаў.
Малая Ілона выліты Рыгор была. Зрэшты, яна і цяпер выліты Рыгор, толькі насы ў іх у розныя бакі, бо ў Ілоны качкай, а ў Грышы гарбаты. Ілона была дужа падобная на Рыгораву маму. Гэта ж Акуліна Андрэеўна прапанавала імя Ілона. Праўда, спачатку яна назвала яе Любай, але я запярэчыла: толькі цераз мой труп. Не падабаліся мне такія імёны: Любоў, Надзея, Вера, хоць маю стрыечную сястру і завуць Верай. У Вушачах жа ў нас быў сусед Латыш, у яго ўнучка на Украіне нарадзілася, назвалі яе Ілонай. Калі Акуліна Андрэеўна даведалася пра тое, прапанавала назваць гэтаксама і нашу дачку. Гэтае імя мне падабалася, а што да Рыгора – раз мама сказала, значыцца, так і будзе. Так і з’явілася наша Ілона. А магла ж быць Любоў Рыгораўна…
У выхаванні дачкі, а пасля і ўнучкі Дамінікі Грыша ніякага ўдзелу не браў, казаў: «Гэта пакуль яны маленькія, я не магу, а як за ручку можна будзе вадзіць, тады і будзем разам хадзіць». Прычым што пра адну, што пра другую, але практычна нікуды за ручку з імі не хадзіў. Запомнілася толькі, што быў на Камароўцы разам з Ілонай, калі ёй было гады два-тры, дый толькі таму, што я ў гэты час у бальніцы ляжала. А на Камароўцы тады прадавалі малдаўскае віно ў бочках, таму Грыша і хадзіў. Калі ж трэба было ісці ў дзіцячую паліклініку, дык са мной ішоў не Рыгор, а ягоны сябар Ваня Бурсаў. А Грыша ці на рукі баяўся ўзяць Ілону, ці што іншае – нават не ведаю. Але ж любіў, канечне, і Ілону любіў, і Дамініку…

Мая хатняя мянушка была Заяц, у Грышы – Воўк. У адным з вершаў ён так і пазначыў прысвячэнне – «З.». З гэтым прысвячэннем звязаны такі камічны эпізод: калі рыхтавалася да друку адна з яго кніг, яе рэдактар, мусіць, вырашыла, што за гэтым «З.» хаваюцца нейкія інтымныя рэчы і зняла прысвячэнне, каб не «кампраментаваць» Рыгора. Апроч Грышы і мяне ніхто больш не ведаў, хто такая гэтая «З.».
Хоць мову я, канечне, любіла – мову саму па сабе, але да паэзіі была абыякавая. Я не тое, што не люблю паэзію – яна мяне не кранае. Мяне кранае толькі музыка. Ад музыкі я магу разрыдацца нават пры людзях. Словы ніколі так не ўражвалі мяне… Пушкіна, Лермантава, Купалу і Коласа я, канечне, ведала, але толькі тое, што трэба было чытаць у школе. Я толькі аднойчы, у 8-м класе, зацікавілася паэзіяй, прычым той, што была па-за межамі школьнай праграмы, – Ігар Севяранін, Канстанцін Бальмонт, Сямён Надсан… Гэта была даніна юначаму свавольству: калі паэты не дазволеныя, значыцца, іх варта прачытаць. І калі паступала ва ўніверсітэт, не ведала ніводнага з маладых тагачасных паэтаў, у тым ліку і Рыгора.
Я закончыла школу з сярэбраным медалём. Самае смешнае, што адзіную «чацвёрку» атрымала па алгебры, якую найбольш любіла – нават больш за трыганаметрыю і геаметрыю. Той медаль недзе павінен быць і сёння – яго адразу, як пажаніліся, забраў Рыгор. «Ты згубіш», – патлумачыў. З-за гэтага медаля мне для паступлення ва ўніверсітэт дастаткова было здаць экзамен па беларускай літаратуры і напісаць сачыненне. Дык на той выпадак, калі будуць пытацца пра маладую беларускую паэзію, мне назвалі імя Ніла Гілевіча, у якога тады выйшла першая кніга, а ў Рыгора кніг яшчэ не было. Яго «Маладзік над стэпам» з’явіўся ў 1959-м. Той экзэмпляр, што ён мне тады падараваў, я дасюль захоўваю.

Наогул, тое субяседванне – гэта асобная гісторыя. За сачыненне і экзамен па беларускай літаратуры я атрымала «пяцёркі». Але з сярэбраным медалём прымалі толькі пяць чалавек, нас жа было значна больш, і намесніку дэкана Рыгору Булацкаму падалося, нібыта «пяцёркі» мне паставілі несправядліва. Мо з-за майго прозвішча? І была прызначана вялікая камісія – мабыць, у першы і апошні раз такое было на філфаку. У яе склад ўваходзілі прарэктар і недзе трыццаць выкладчыкаў, прычым з усіх факультэтаў: геаграфічнага, матэматычнага – тых факультэтаў, якія ніякага дачынення да філалогіі не мелі. І ўсё з-за адной мяне. І пачалі задаваць ўсялякія пытанні: «Чаму паэма называецца “Рыбакова хата”? А калі нарадзіўся Максім Танк?..» У мяне ж, відаць, з-за нервовага напружання галава працавала як ніколі больш у жыцці – я выдавала адказы літаральна як кампутар. Затое калі выйшла з аўдыторыі, у мяне пачалася сухая істэрыка: я села на падлогу і рыдала, але слёз не было…
Так я паступіла на філфак. Намеснік дэкана Булацкі па-ранейшаму цярпець мяне не мог, затое любіў Грышу. У нас такі трохкутнік быў: Булацкі шанаваў Грышу і не любіў мяне; Рыгор любіў мяне; я не любіла Булацкага. Дарэчы, доўгі час Рыгор нават смехам нагадваў мне Булацкага, які вельмі быў мне не даспадобы проста фізічна: ён так усміхаўся, нібыта ўсмешку па зубах расцягваў, а вочы пры гэтым былі халодныя.
З ім звязаны такі эпізод. Нас, студэнтаў, адправілі на бульбу, а ў Мінск у той час прыязджаў вялікі амерыканскі піяніст Ван Кліберн, першы пераможца Міжнароднанага конкурса імя П. Чайкоўскага. Як я магла такое прапусціць?! Пакуль не выйшла замуж за Грышу, я хадзіла на ўсе філарманічныя канцэрты. Канцэртмайстар Аўэрбах нават ведаў мяне ў твар. Наогул кажучы, у маладосці я вельмі любіла тэатр і страшэнна – філармонію. А ў Грышы былі магчымасці купляць квіткі, дык я паглядзела ўсіх прыезджых знакамітасцяў, у тым ліку Ойстраха і ілюзіяністаў Кіо. І ў гэты раз не стала ні ў кога пытацца, а проста без дазволу паехала з бульбы на канцэрт, на два дні раней. Выклікае мяне Булацкі: «Чаму вы з бульбы з’ехалі?» – «Таму што ў мяне квіткі на канцэрт былі». – «Вы ставіце свае інтарэсы вышэй грамадскіх!..» Ён так крычаў на мяне, што я, не чакаючы, пакуль гэта скончыцца, выйшла і так грукнула дзвярыма, што выляцеў ключ з замка. Услед Булацкі крычаў, каб я вярнулася, але дарэмна. Ён пасля зноў выклікаў мяне ў дэканат, але я не пайшла. У выніку на наступны дзень з’явіўся загад па факультэце: «За грубасць і нетактоўныя паводзіны студэнтцы першага курса аб’яўляецца вымова». Загад павесілі на дошку ў калідоры, але нехта з Грышавых сяброў сарваў яго ў той жа дзень, з-за чаго я вельмі непакоілася, бо не выключала, што Булацкі падумае на мяне… Праўда, ён відавочна палагаднеў, калі даведаўся, што ў мяне закаханы Грыша.

Як прыняла мая мама Рыгора? Не прыгадаю цяпер іх першай сустрэчы. У мяне толькі застаўся фотаздымак, дзе мы ўсе разам у нашым пакоі ў гродзенскай камуналцы. Той пакойчык быў усяго дзевяць метраў і выглядаў, як пенал. Дык мы Грышу начаваць паклалі на падлогу паміж нашымі ложкамі…
Я ніколі не чула ад мамы нічога дрэннага пра Рыгора, але і нічога добрага таксама. Мусіць, яна думала – пажывем, а там відаць будзе. Скажаш што дрэннае – а раптам сямейнае жыццё не складзецца, і вінаватай будзеш. А скажаш добрае, і жыццё не складзецца – таксама вінаватай будзеш. Тым больш што і Рыгор быў хлопец сціплы дый усё ж сімпатычны.
А што тычыцца Грышавай мамы, дык, па-мойму, я ёй спадабалася. Ва ўсялякім выпадку, яна адразу прыняла мяне. Памятаю, мы пайшлі разам у грамадскую лазню ў Вушачах, а мяне ўсе разглядаюць, і я не ведаю, якое месца тазікам прыкрыць! Акуліна Андрэеўна кажа: «Як на цябе пачнуць глядзець, ты задніцай да іх павярніся і не зважай!» І пасля ўжо расказвала, што ёй гаварылі пра мяне: «Добрая дзяўчынка, але ж дужа худзенькая, сама маленькая, ручкі тоненькія!» Грышу ж Акуліна Андрэеўна раіла: «Ты яе не чапай – яна цябе век не зачэпіць». Гэта была праўда. Я насамрэч не канфліктная, але ў Рыгора быў такі характар: яму трэба было зачапіць, каб я разнервавалася, тады толькі супакойваўся. У маладосці ён быў шкодлівы, гэта ўжо пасля сарака гадоў паспакайнеў, а бліжэй да старасці характар дужа змяніўся, значна лепшы стаў. Ён, напрыклад, перастаў бубніць, а то раней усё «бу-бу-бу-бу». Грышава мама казала, што і ягоны бацька быў такі бубніла – яны пасварацца, а ён усё дудзіць: «Ду-ду-ду-ду»…
Калі мы сварыліся з Грышам, я магла не размаўляць па некалькі дзён – у гэтым сэнсе я была зацятая. Я не помслівая, але, як кажуць, злапамятная. Я магу доўга не размаўляць, мне не патрэбны суразмоўца, а Грыша, наадварот, не мог маўчаць і адразу ішоў мірыцца. Наогул, калі мы сварыліся з ім пры маёй маме, яна заўсёды брала бок Рыгора. Калі сварыліся пры яго маме, яна таксама брала ягоны бок. Аднойчы я нават сказала ёй: «Калі б ваш сын каго-небудзь забіў, вы б сказалі, што той чалавек сам вінаваты». Яна засмяялася: «Праўда. Так і сказала б».
Рыгора выхоўвала адна Акуліна Андрэеўна. Ягоны бацька загінуў у партызанах падчас прарыву блакады. Акуліна Андрэеўна пасля хадзіла яго шукаць – ішла на трупны пах, але ўсё дарэмна. Можа, ён у балоце патануў. Падчас блакады суцэль­ны жах быў. Яна мне расказвала, што дзяцей і на купінах пакідалі, і душылі, каб яны не крычалі і не выдалі плачам немцам…
Рыгор быў не адзінае дзіцё ў сям’і. Акуліна Андрэеўна ў шаснаццаць гадоў выйшла замуж, і ў яе дзевяць гадоў не было дзяцей, а пасля Рыгора нарадзіўся яшчэ адзін хлопчык, але малым памёр, яшчэ перад вайной. Сам Грыша ніколі пра гэта не расказваў – я даведалася пра тое ад Акуліны Андрэеўны.
Грыша практычна нікога не ведаў са сваіх бабуль-дзядуль. Ён застаў толькі адну бабулю – маці Акуліны Андрэеўны. Дарэчы, яе дзявочае прозвішча – Гайко. А аднаго з дзядоў Рыгора звалі Галавіным. Праўда, Грыша называў яго Галвіньшам, але мне здаецца, што ён прыдумаў гэта.
Рыгор і Акуліна Андрэеўна былі дужа падобныя па характары. Грышава мама таксама любіла кампаніі і каб гасцей за стол усадзіць, і чарку трошачку ўзяць. Іх пяць жанчын звычайна збіралася, пяць удоў… У Акуліны Андрэеўны была сяброўка Арына – мама Грышавага аднакласніка. Яна, бывала, прыйдзе, каб пайсці ў кіно, а Акуліна Андрэеўна яшчэ не вырашыла ў што апрануцца – і тое прымярае, і гэтае. Таксама і Грыша: я ўжо апранулася і сяджу-чакаю, а ён усё збіраецца – то кашуля не тая, то гальштук…
Ён любіў прыгожа прыбірацца, і густ у яго быў, але ён мог купіць два адноль­кавыя плашчы толькі таму, што яны былі з рознымі падкладкамі. Або чаравікі, у якіх была прыгожая падэшва. Я ж звычайна сціпла апраналася, бо па характары была не барахольшчыца. Праўда, любіла абутак і сумачкі – гэтага барахла ў мяне заўсёды было поўна. Грыша ж дужа любіў усялякія кепачкі-берэцікі. У Мішы Стральцова было тры ці чатыры бярэты, якія яму Рыгор падараваў. Ён дарыў, а пасля новы сабе купляў. Я яму нічога не купляла – ён усё сам сабе выбіраў. Памятаю, паехалі неяк у Маскву, ідзем па праспекце, раптам Грыша знікае – пяць хвілінаў яго не было, і вось ужо ідзе ў каракулевай кепачцы! Гэта ён, пакуль ішоў, убачыў у вітрыне.
Калі Акуліны Андрэеўны не стала, Грыша дужа перажываў… Памятаю, я неяк сядзела каля яе ложка, паіла яе вадой, а Грыша, затуманены, стаяў побач. І мне так шкада яе стала, што я не ўтрымалася і заплакала. Пасля Акуліна Андрэеўна сказала яму: «Відаць, Валька любіць мяне, бо заплакала». Я сапраўды добра да яе ставілася.
Яна памерла ўжо без нас. Пры нас яна страціла прытомнасць, а памерла ў бальніцы. Памерла ад раку.

У Рыгоравай сям’і ўсе былі праваслаўныя – і мама, і бабуля. І ў хаце ў Вушачах заўсёды была ікона. Праўда, я дасюль не ведаю, хто на ёй – мо нейкі святы, падпярэзаны шырокім поясам, а мо купец. Была яшчэ адна ікона, якую мы набылі ў Пскове, але яе скралі. Нас жа тройчы рабавалі ў Вушачах…
Калі Грыша нарадзіўся, праваслаўнага святара ў вёсцы не было, таму яго хрысціў ксёндз, які быў там праездам. Мусіць, вырашылі: хай хоць нехта дзіця пахрысціць. Хроснай была Філіцыя Антонаўна Міклашэўская, каталічка па веравызнанні. Так Рыгор стаў каталіком. А тое, што ён уніят, дык гэта ён сам пазней вырашыў. Пра гэта я даведалася толькі гадоў праз сорак сумеснага з ім жыцця. У нас дачка і ўнучка таксама хрышчоныя, але Ілона ў царкве, Дамініка ў касцёле – тады ўжо Рыгор, што называецца, вызначыўся з канфесіяй. Але думаю, што ўсё-ткі Бог адзіны для ўсіх – і для праваслаўных, і для каталікоў.
І Раство, і Вялікдзень у нашай сям’і было прынята адзначаць усё жыццё. На Вялікдзень я і яйкі фарбавала, і булкі пякла, і пасху тварожную рабіла, з цукатамі ды разынкамі. Праўда, калі Рыгор быў яшчэ малады, я не заўважала, каб ён калі-небудзь маліўся, а як ужо пастарэў, дык маліўся штовечар: я выходзіла з кабінета, дзе ён звычайна начаваў, і хвілін пяць-сем ён перад сном маліўся. І калі яшчэ мог, хадзіў у Чырвоны касцёл, але не адмыслова на імшу, а калі трэба было сустрэцца з ксяндзом Уладыславам Завальнюком…
Ці сапраўды Рыгор верыў? Зыходзячы з яго вершаў, думаю, што так… Праўда, мы з ім так і засталіся нявенчаныя. Апошнім часам ён не раз казаў, што хоча павянчацца. Мы нават дамовіліся, што калі ён памацнее, калі зможа стаяць на нагах, тады і паклічам ксяндза. Але Грыша не памацнеў, і мы не павянчаліся.
Усё-такі мы раслі ў атэізме. Мая мама таксама хрысціла мяне, калі мне было гады два. Хросную сваю не памятаю, але ведаю, што яна была беларускай, бо ў мяне захаваўся яе фотаздымак з надпісам з беларускімі канчаткамі: «На памяць хрэсніцы Валі ад хроснай мамы Ані».
Калі мама мая з’язджала на гастролі, пакідала мяне ў сям’і знаёмых, дзе бабуля вадзіла мяне ў царкву. Дасюль помню архірэя, якому трэба было ручку цалаваць, – рука ў яго была белая-белая і пульхная-пульхная, як булачка… Тое, што мама хрысціцца, я стала заўважаць, калі яна ўжо ў нас жыла. А я яшчэ насміхалася: «Ой, мама, ніколі не бачыла, каб ты малілася!» Цяпер, калі сама пастарэла, зразумела маю бедную маму… Колькі ж перажыло тое пакаленне!..

Мае бацькі працавалі ў мінскім Тэатры музычнай камедыі. Усе тады ездзілі на гастролі разам з дзецьмі, паехалі ў той раз на гастролі і мае бацькі. Паехалі ў Брэст. У той дзень павінны былі даваць аперэту «Вясёлая ўдава». Увечары была аперэта, а ў чатыры гадзіны раніцы пачалася вайна… Пасля я шмат чытала пра вайну, тады ж даведалася, што «Вясёлая ўдава» была любімай аперэтай Гітлера… Хоць мне было толькі два гады, але той абстрэл помню: я ляжала ў ложачку пад чырвонай коўдрачкай, на якой было шмат нечага, што блішчэла пры месячным ззянні. Гэта былі асколкі выбітага акна.
Помню павешаных: мужчына з барадой, яшчэ адзін мужчына і хлопчык. Хлопчыку было, відаць, гадоў пятнаццаць-шаснаццаць. Мама пасля сказала, што на іх было напісана: «Павешаны за крадзёж». Вось гэта я помню, а немцаў – не.
Не помню і свайго бацьку. Яго забралі немцы праз месяц, 20 ліпеня. У той дзень немцы забралі ўсіх мужчынаў з дома, у якім мы жылі. Мама гаварыла, што бацька паспеў апрануць штаны і надзець сандалі, так у майцы яго і павялі. Больш мы яго ніколі не бачылі. Мама ўсяго тры гады замужам была.
У мяне яшчэ была меншая сястрычка. Яна памерла ў час вайны. Ёй было месяцаў восем. Дасюль помню: мама стаіць у чарзе па малочны перагон – гэта такая шэрая, збялелая вада, якая застаецца пасля таго, як малако перагоняць праз сепаратар, – а насупраць мяне сядзіць нехта малы. Гэта была мая сястрычка Зіна. Мне было два гады, я была гультаяватым дзіцём, не хацела хадзіць і сядзела ў мамы на руках. Так мы абедзве і сядзелі – я і Зіна. А пасля яна захварэла на крупознае запаленне лёгкіх і за адзін дзень памерла. Такая жахлівая хвароба… Я дык была звычайным дзіцем, а сястрычка была беленькая і кучаравая. Мама расказвала: «Іду, а немец падыдзе і за шчочку Зіну: “Пупэн”. «Пупэн» – гэта значыцца «лялька»… Мама гаварыла, што не здолела б нас абедзвюх пракарміць. Добра яшчэ, што яна ўладкавалася ў сталовую на лесанарыхтоўчых працах. Афіцыянткай ці пасудамыйкай, не памятаю ўжо…
Замуж мама больш ніколі не выйшла. Яна ўсё жыццё спадзявалася, што яе муж жывы… Я ўжо вучылася ва ўніверсітэце, прыехала неяк дадому, а мама кажа, што іх супрацоўнік Тэатра музкамедыі адпачываў у Сочы і бачыў там майго баць­ку, які ў рэстаране на скрыпцы іграў. Мама мая, дурненькая, даверлівая мама сабрала ўсе бацькавы фотаздымкі і даслала іх у аддзел культуры гарвыканкама Сочы. Вядома, што ёй нічога не адказалі і фотакарткі не вярнулі.
У мяне засталася толькі стрыечная сястра Вера. Ёсць яшчэ стрыечны брат, які жыве ў Гродне, але ніякіх адносінаў я з ім не падтрымліваю. І ніякай асаблівай прычыны тут няма, проста стрыечныя – яны ўсё-ткі не родныя.
Што да дзядуль-бабуль, дык маміны памёрлі, калі яна яшчэ дзяўчынкай была. Ёй было гадоў трынаццаць, калі засталася адна, і яе ўзяла да сябе жыць настаўніца з Навазыбкава – гэта расійскі райцэнтр, побач з Гомельшчынай. Настаўніца дагадавала маму да шаснаццаці гадоў. За гэты час мама паступіла ў музпедвучылішча і скончыла настаўніцкія курсы. Але якая можа быць настаўніца ў шаснаццаць гадоў?.. Мама спадабалася аднаму вучню, які вырашыў пажартаваць: уторкнуў ёй у вуха аловак і паклікаў, яна рэзка павярнулся, і аловак увайшоў у вуха… «Гэта такі жахлівы боль, што табе не перадаць!» – прыгадвала яна.
У бацькі таксама з родных практычна нікога не засталося. Была сястра Соня, якая жыла ў Маскве. Мы з мамай двойчы ездзілі да яе, але яна баялася: маўляў, бедныя сваякі прыехалі… Хоць спачатку, гледзячы на мяне, плакала: «Вылитый Миша! И повадки, как у Миши». Яна была з 1912 года, ён – з 1915-га. Бацька маладзей за маму на год быў… Адзінае, што дасюль не магу цёці Соні дараваць: у Арзамасе жыла бацькава маці, гэта побач з Масквой, і цёця Соня магла б мяне звазіць – не такія ўжо вялікія грошы былі патрэбныя, але – не. Так я ніколі другую сваю бабулю не бачыла. Хоць, калі ўжо вучылася ва ўніверсітэце, пасылала ёй цукарын, бо ў яе дыябет быў… Праўда, як бабуля ў Арзамасе апынулася, дасюль не ведаю, бо яна паходжаннем з Магілёва. Мо ў час вайны эвакуіравалася...
А як мы з мамай апынуліся ў Беластоку, я не ведаю. Памятаю толькі, што жылі ў нейкай цёткі Лёдзі, Леакадзіі Багуты, яна была паходжаннем з Заходняй Беларусі. Жылі ў яе на кухні: наш з мамай ложак знаходзіўся якраз супраць вялікай пліты, над якой былі нацягнутыя вяроўкі і віселі мае сарафанчыкі. Мама любіла шыць мне сарафанчыкі з банцікамі, з брыжамі, з фальбонамі… У цёткі Лёдзі быў сын Уладлен, гадоў трынаццаці-пятнаццаці, але, Божа, як яна яго збівала! Гэта была сапраўдная фашыстка... Калі я ўжо вучылася ва ўніверсітэце, аднойчы бачыла цётку Лёдзю. «Якая ты зрабілася прыгожая! Якая ў цябе шыйка, якія плечыкі!» – такія дзіўныя кампліменты зрабіла яна мне тады. Але я яе не любіла, бо помніла маміны аповеды, дый сама ж бачыла…
Увогуле, у памяці не засталося адчування, што вайна – гэта страшна, бо я была дужа маленькая. Нават павешаныя не выклікалі ў мяне ніякіх эмоцый – з-за ўзросту я не разумела, што гэта павінна быць жахліва. Мне сёння страшна робіцца толькі ад сірэны, якую зрэдчас чамусьці чую ў Вушачах, – нібы паветраная трывога. Калі чулі яе ў час вайны, хаваліся ў бамбасховішча. Вось гэта мяне з дзяцінства палохае.

Як Гродна вызвалілі, мы вярнуліся. У той час хор Рыгора Шырмы, у якім працавала мама, мог выязджаць на гастролі ажно на тры месяцы. Мама пакідала мяне суседзям – сваякоў жа ў нас не было. Не дзіўна, што я пачала дрэнна вучыцца, і мама ўладкавалася на працу ў Дом народнай творчасці (там, дарэчы, пазнаёмілася з Ірынай Міхайлаўнай Суворавай – будучай другой жонкай Васіля Быкава, бо менавіта там і месцілася рэдакцыя газеты «Гродненская правда», дзе працавала Ірына Міхайлаўна, а пазней і Васіль Уладзіміравіч). А на наступны год хор Шырмы перавялі ў Мінск. Калі б мама па-ранейшаму працавала там, я значна раней стала б мінчанкай. Але і лёс мой склаўся б іначай.
Самае крыўднае, што мама думала: калі бацька не быў вайскоўцам, дык яна не мае права пенсію за яго атрымліваць. Яна была далікатная жанчына, нават сарамлівая, і таму нікуды не звярталася і на свае капейкі гадавала мяне. Гэта ўжо значна пазней высветлілася, што яна ўсё ж мела права на пенсію… Сорак гадоў у яе пашпарце стаяў штамп, які сведчыў пра тое, што яна замужам, – пашпарты мянялі і ставілі штамп пра шлюб, дый яшчэ з такім правакацыйным прозвішчам: бацьку звалі Міхаіл Уладзіміравіч Монасзон, мама ў дзявоцтве была Таццяна Харлампіеўна Сталярова.
Мама гаварыла, што выйшла за майго бацьку, таму што ён быў скрыпач, а яна дужа скрыпку любіла… Яна прыгожая жанчына была: з вялікім лобам і вялікімі вачыма… Пасля вайны ўсе насілі аднолькавыя прычоскі: дзве каўбаскі і локаны, як у фільмах 1940-х. І ў мамы была такая ж самая прычоска…

У Гродне ў нас быў свой пакойчык у камунальнай кватэры. Цяпер той дом знаходзіцца пад аховай дзяржавы, бо гэта помнік архітэктуры ці ХVІІ, ці ХVІІІ стагоддзя. Двухпавярховы дом з мезанінам. У мезаніне мы і жылі. Падлога ў нашым пакоі была пасечана сякерай – мусіць, той, хто жыў тут у час вайны, дровы сек проста на падлозе.
Сваім парадным уваходам дом уразаўся ў парк. Уваходныя дзверы былі заўсёды зачыненыя, бо ў парку месцілася танцпляцоўка і ўваход каштаваў пяцьдзясят капеек, таму ўсе лазілі цераз плот якраз каля нашага акна. Колькі дзяўчат там свае спадніцы падрала! З другога боку дома таксама быў парк, дзе можна было пакатацца на лодках на рацэ. Але я ніколі не хадзіла на танцы і не каталася на лодках, бо бачыла гэта штодзённа са свайго акна. Хоць танцаваць любіла, але толькі танга і факстрот. Грыша таксама любіў танцаваць, але польку і вальс – якраз тое, што мне было недаспадобы. У мяне кароткі крок, а вальс патрабуе шырокага: тарам-тарам-тарам-пам-пам... Вальс-бастон я яшчэ магла танцаваць, бо там невялічкія крокі, два маленькія, адзін большы: раз-два-тры, раз-два-тры… Таму на вечарах Грыша звычайна танцаваў з іншымі дзяўчатамі. Але я не раўнавала, бо калі не люблю, дык што раўнаваць? Не будзе ж ён стаяць цэлы вечар…

Расла я ў доме, дзе маімі равеснікамі былі адны хлопцы, і таму мы гадоў з дванаццаці пачалі «ў вайну» гуляць – «ваявалі» з суседняй вуліцай. І штаб у нас быў на гарышчы, а я была санітаркай, і лазілі цераз плот, у мяне нават шрамы былі, адзін дасюль застаўся, з тых «ваенных» часоў. Мы тады фарсіравалі Гараднічанку, якую «ванючкай» называлі, і я напаролася на бляху – кроў хлышча, а ні ў мяне, ні ў хлопцаў насовак не было – адны рагаткі. Дык мне гумкай ад рагаткі руку пераціснулі, і ўсім гуртом паімчалі дамоў. Ужо дома, паколькі ёду не было, рану адэкалонам залілі. З таго часу і застаўся шрам.
Хоць, здаецца, вайну перажылі, усе ж дзеці ваенныя, а чаго «ў вайну» гулялі?.. Дасюль памятаю, як ляжала восенню «ў засадзе» ў канаве. Калі пасля прыйшла дамоў, мама паглядзела на мяне, на маё чорнае суконнае паліто, такімі вялікімі вачыма… Яна не лаялася – яна проста глядзела на мяне з жахам… Зрэшты, немагчыма ўявіць, каб сёння трынаццацігадовая дзяўчынка, гуляючы «ў вайну», ляжала «ў засадзе» ў канаве з лістотай. Але я расла разам з хлопчыкамі і гулялася ў іх гульні. І я хутчэй палезла б біцца, чым Рыгор…
Вось ужо, мабыць, сорак пяць гадоў прайшло, а дасюль помню, як ехалі мы аднойчы ў тралейбусе, і прычапіўся да Рыгора незнаёмы хлопец, а побач стаялі яшчэ двое, якія, мусіць, ведалі Грышу, дык яны таго хлопца скруцілі і пачалі выводзіць на вуліцу, а Рыгор ззаду падскочыў і ручкай таго хлопца дзёўбнуў! А іншым разам з-за Рыгора беднага Рамана Тармолу пабілі. Гэта было ў рэстаране «На ростанях». Мы ўжо сыходзілі, а Грыша – ён жа быў языкасты! – сказаў хлопцам «вахлакі» ці нешта падобнае, дык яны падняліся, каб разабрацца з Грышам, аднак за яго заступіўся Тармола, хоць сябрамі яны не былі, нават недалюблівалі адзін аднаго, аднак тут ці карпаратыўны гонар спрацаваў, ці што іншае. І пачалася бойка – я такое толькі ў кіно бачыла, каб абрус паляцеў са стала разам з талеркамі і відэльцамі! Праўда, разбіраліся ўжо без нас з Грышам…
Неяк нехта напісаў такое глупства, нібыта Рыгор са Стральцовым біліся. Я наогул не ўяўляю, каб Грыша з некім біўся. Хоць у Мішы сапраўды быў цяжкі характар. Гэта ён на людзях быў такі далікатны, а дома – зусім іншы. Але Грыша дужа любіў Стральцова. Праўда, калі Міша патрапіў у ЛТП, Рыгор яго не наведваў, бо страшэнна не любіў, баяўся гэтых лякарань, і таму практычна ніколі не хадзіў ні да кога ў бальніцу, колькі яго знаёмых ляжала – ні да кога, здаецца, не прыйшоў.

Наогул кажучы, ён шмат каго любіў: Валодзю Нядзведскага, але ён рана памёр, Сымона Блатуна – таксама добры быў чалавек, прыгожы, далікатны і таленавіты. Любіў Шушкевіча, аднаго і другога, Аляксандра Дракахруста. Дужа добра ставіўся да Навума Кісліка, вельмі яго паважаў. Любіў яшчэ Васіля Сёмуху, Валянціна Тараса, якога зваў Тарантасікам. Праўда, Тарас у Рыгоравым уяўленні быў усё жыццё хлопчыкам – у параўнанні са старымі і мудрымі яўрэямі Навумам Кіслікам і Рыгорам Бярозкіным. Любіў Хаіма Мальцінскага, якога больш чым каго іншага перакладаў – мо тысячы паўтары радкоў, калі не болей. Дарэчы, Мальцінскі знешне быў вельмі падобны на Міхаіла Святлова, а ў паводзінах быў тыповы местачковы яўрэй.
Канечне, дужа любіў Грыша Караткевіча. Ён перазвоньваўся з ім па дваццаць разоў на дзень. Караткевіч быў па характары няпросты чалавек. Аднойчы мы нават пасварыліся з ім з-за яго жонкі Валі, бо Валодзя яе пакрыўдзіў, а я заступілася… Між іншым, сапраўднае яе імя – Ванда Ватковіч, Нікіціна – па першым мужы. Трэба сказаць, што характар Караткевіча я не дужа разумела, але і не імкнулася зразумець, бо, калі шчыра, Валодзя не вельмі падабаўся мне знешне, затое мне дужа даспадобы быў яго голас, тэмбр яго голаса… Дарэчы, вочы ў яго былі рознага колеру – адно шэрае, другое карае, да таго ж ён трохі касіў. Гэта было не надта заўважна, але я пра тое ведала, бо сама касая.
Мама Валодзі так і не прыняла Валю… Між іншым, вось хто мне вельмі падабаўся, дык гэта Валодзева мама: гэта была інтэлігентная жанчына, знешне вылітая Ганна Ахматава... Аднойчы я прыйшла да іх, а яна нешта мыла ў тазіку. Пытаюся: «А чаму Валі не аддасцё памыць?» – «Не-не, лепей я сама!» Валодзева мама здавалася мне тады дужа старой, а ёй, відаць, было столькі ж, колькі мне цяпер, і сёння я разумею, што гэта не так ужо шмат…
Валодзю хлопцы любілі і паважалі за яго талент, але трошачкі пасмейваліся з яго – што ён такі шчодралюбны, што нібыта ў яго па дзіцяці ў кожным горадзе – такі ён дужы мужчына! Гэты міф Валодзя сам ствараў, а яго Валя была мудрай жанчынай і ведала ўсе гэтыя штучкі. Дапамагаючы яму ствараць гэты міф, яна ўсім расказвала, што Валодзю пастаянна тэлефануюць незнаёмыя жанчыны, пішуць яму лісты, прыходзяць да іх на кватэру і падаюць яму ў ногі!.. Мы з Грышам таксама пасмейваліся з гэтага.
Што ж тычыцца той гісторыі, калі яны ўтрох – Рыгор, Караткевіч і Кляўко – паехалі на вайсковыя зборы на Далёкі Усход, дык хоць Грыша пра гэта любіў расказваць, але гаварыў, вядома, не ўсё. (Увогуле, нельга сказаць, што ён дужа выдумляў сваю біяграфію – яму й не было з чаго выдумляць, дый патрэбы ў тым не было. Можа, толькі крыху рамантызаваў сваю цалінную паездку.) Вайсковыя зборы яны праходзілі ў газеце, у аддзеле пісьмаў. У самым такім аддзеле, які газетчыкі звычайна не любяць. Тым больш што да іх прыезду пісьмаў сабраліся цэлыя мяхі. Аднак паколькі яны тут, у сталіцы, налаўчыліся адказваць на падобныя пісьмы і асабліва доўга з чытачамі не размаўлялі, таму і на Далёкім Усходзе разабраліся з тымі мяхамі даволі хутка. А паколькі ўсе любілі чарку, дык іх там недалюблівалі за гэта…
Ужо калі надыходзіў час вяртацца ў Беларусь, раптам атрымліваю тэлеграму: «Тэрмінова трыццаць. Грыша». І больш нічога – ні табе «Валечка дарагая», ні табе «цалую». Я адразу зразумела: трэба трыццаць рублёў. Караткевічу не было каму дасылаць, у Кляўко жонка не прыслала б, таму тэлеграму даслаў адзін Грыша. Грошы я, вядома, адправіла…
Калі яны прыехалі, я іх не пазнала – худыя і высахлыя, бо цэлы тыдзень ехалі з Далёкага Усходу з пяццюдзесяццю капейкамі ў кішэні, прычым Грыша гэтыя пяцьдзясят капеек недзе на прыпынку адзін і праеў – мусіць, боршч купіў сабе. «Ты не наш чалавек!» – сказала я яму жартам, калі ён пасля распавёў мне… Між іншым пазней я вычытала, што, паводле гараскопа, Грыша – вытанчаны эгаіст, але ён са мной, вядома, не пагадзіўся…

Калі яшчэ казаць пра сяброў, дык да Васіля Быкава Рыгор ставіўся паважліва, вельмі цаніў яго, і не толькі таму, што яны былі землякамі. І хоць звяртаўся да яго на «ты», але, думаю, у душы ўсё роўна быў на «вы». З Быкавым Грыша сябраваў неяк асобна, бо і Караткевіч, і Стральцоў маладзейшыя былі. Па-другое, Быкаў быў стрыманы чалавек і не дужа кантактны. Але Рыгор любіў яго, што называецца, да страты пульсу. Праўда, Быкаў ніколі ў госці да нас не прыходзіў, хоць у Мінску мы доўгі час жылі побач – ён на вуліцы Танкавай, а мы на Рэспубліканскай. Думаю, што ён быў хатні чалавек і не любіў па гасцях гойсаць.
Што да Валодзі Някляева, дык ён, мне здаецца, быў найбольш блізкі да Рыгора ў апошнія гады. Невыпадкова ж Грыша некалі пакінуў Някляева для Беларусі – ён ужо лыжы ў Маскву навастрыў, а Рыгор літаральна за крысо яго ўхапіў…
З Генам жа Бураўкіным яны сябравалі не толькі таму, што адначасова вучыліся, але, найперш, думаю, таму, што былі землякамі… Помню Генадзева «камсамольскае» вяселле. Мне вельмі яго Юля падабалася – стройная і прыгожая… Наогул кажучы, у Рыгора з Генам былі розныя перыяды сяброўства, але гэта было абумоўлена, мабыць, тым, што Грыша быў своеасаблівы чалавек: мог ні за што палюбіць, а мог ні за што неўзлюбіць, і для гэтага не трэба было ніякай прычыны. Зрэшты, так бывае ў кожнага: ну не падабаецца табе нехта, хоць ты трэсні! Напрыклад, Гілевіча Рыгор цярпець не мог, але з якой прычыны – не ведаю. Я неяк спыталася ў яго: «А чаму ў цябе так з Нілам?» Ён нічога не сказаў, толькі радаваўся, што Бураўкіна ад Ніла «адляпіў», і Быкава таксама, а то, кажа, такія ўжо сябрукі зрабіліся! Таму ўзяў і «адляпіў», а якім чынам – таксама не ведаю.
Што тычыцца яшчэ Бураўкіна, дык Грыша любіў яго не толькі як земляка, але і як паэта. Праўда, што да Генадзевай «Калыханкі», дык Грыша, памятаю, абураўся: «Як гэта “вачаняткі”?! Няправільна так казаць па-беларуску! Могуць быць “качаняткі”, “кураняткі”, а не “вачаняткі”». Хоць, па-мойму, «вачаняткі» таксама могуць быць, але Грышу гэта не падабалася… У яго самога, дарэчы, ёсць свае калыханкі, але яны ўсё-такі цяжкія: ён не мог проста нешта напісаць – яму абавязкова трэба было выкруціць так, што ні дзіця не зразумее, ні кампазітар… Мае дзеўкі не пад Грышавы, а пад мае калыханкі засыналі: я сама ім і казкі расказвала, і калыханкі пяяла…
Да таго ж Грыша быў вельмі ўдзячны Генадзю за тое, што ён зрабіў беларускім Дзяржтэлерадыё… Вялікімі сябрамі яны, мне здаецца, не былі, але былі добрыя таварышы. Дый невыпадкова ж у апошнія гады яны перазвоньваліся амаль кожны дзень… Калі Генадзь патрапіў у бальніцу, Рыгор дужа перажываў… Не дай Бог нікому, як пакутваў Бураўкін у апошнія дні. А Грышу Бог, мусіць, любіў – забраў адразу…
Любіў Рыгор і Глеба Лабадзенку, які прыйшоў да яго зусім яшчэ хлапчуком – пятнаццаць гадоў яму было. Глеба Грыша вельмі цаніў, лічыў, што ў яго вялікая будучыня.
Яшчэ адзін яго сябар – Ганад Чарказян, якому Рыгор сімпатызаваў найперш з-за таго, што ён, курд, тут, у Беларусі, адзін апынуўся. Да таго ж ажаніўся з рускай, мовы сваёй няма. І калі Ганад паехаў на нейкі час у Арменію, Грыша быў вельмі рады за яго… Курдаў жа сорак мільёнаў, а яны раскіданыя па ўсім свеце.

Але чым Рыгор яшчэ заўсёды вылучаўся – ён быў адным з нямногіх, хто дапамагаў маладым паэтам. Ён быў шчодры чалавек – мог і рыфму без шкадавання падарыць, і літаратурную ідэю падказаць. А колькі напладзіў гэтых паэтаў! Калі яму падабаліся ў некага два якія-небудзь радкі, ён мог, што называецца, за вушы прыцягнуць чалавека ў літаратуру, узвесці яго на літаратурны Алімп! Хай нават той чалавек і не быў варты гэтага. Не буду называць прозвішчы, але такія хлопцы ёсць. Я неяк сустрэла аднаго такога, якога перад тым шмат гадоў не бачыла і цяпер нават не пазнала яго – так ён раз’еўся і тым самым дужа ўразіў мяне… Вось жа таксама няўдзячны чалавек быў, царства яму нябеснае, бо гэта ж Грыша з будаўнікоў прывалок яго ў пісьменнікі. Больш за тое, дзякуючы сувязям у Саюзе пісьменнікаў літаральна за дзень дапамог яму аформіць кватэру, у якой мы раней жылі, на Рэспубліканскай. А пасля гэты нягоднік брудныя чуткі пра Грышу распаўсюджваў… Сапраўды, не рабі людзям дабра – не атрымаеш зла…
Шмат было гэтых хлопчыкаў, якім Рыгор даў пуцёўку ў літаратурнае жыццё, але далёка не ўсе апраўдалі яго надзеі. Нават не магу сказаць, хто ў сапраўднасці апраўдаў. Дый ніхто з іх цяпер ужо не піша – у адрозненне ад Рыгора, які да апошняга пісаў, хоць ужо і рукі не слухаліся.
Да таго ж, калі працаваў у выдавецтве «Мастацкая літаратура», Грыша быў адзін з нямногіх, хто заўсёды імкнуўся выдаваць кнігі тых пісьменнікаў, якія ўжо пайшлі з гэтага свету. У тыя часы нябожчыкаў не надта любілі перавыдаваць, а Грыша зусім па-іншаму да іх ставіўся.

Ці сядалі мы з ім у маладосці і гутарылі пра ўсё і ні пра што адначасова? Можа, і было такое, але я не прыгадаю цяпер, бо калі ўжо тая маладосць была. Божа мой, больш за паўстагоддзя прайшло... Дакладна памятаю, што пра кнігі і ўвогуле пра літаратуру мы не гаварылі. Праўда, яшчэ ў маладосці ён нейкі час чытаў мне свае вершы, і я, калі нешта не падабалася, так прама яму і казала. Але гэта было чыста маё ўспрыняцце, я ніколі не была знаўцам паэзіі. Калі ж перастала рабіць заўвагі, дык і ён перастаў чытаць. Аднак яму патрэбная была чытацкая рэакцыя, ён павінен быў на нейкім выпрабаваць свае вершы, яго гэта сапраўды хвалявала. І першымі яго слухачамі звычайна былі сябры: Міша Стральцоў, Валодзя Караткевіч, Валя Тарас, а калі нікога ўжо з іх не засталося, чытаў Алесю Камоцкаму. Мне таксама зноў пачаў чытаць, калі мы сталі ў гэтай кватэры жыць.
Размаўляць у нас у сям’і было прынята і на беларускай, і на рускай мовах. Я дык з Грышам гаварыла ў асноўным па-беларуску, а з Ілонай і Дамінікай – па-руску. Грыша ж заўсёды гаварыў па-беларуску, апроч толькі тых выпадкаў, калі чалавек наогул не разумеў беларускай мовы – хто быў з Сярэдняй Азіі, Каўказа ці Масквы і Пецярбурга (праўда, Грыша лічыў, што палова Пецярбурга – гэта беларусы). Хоць размаўляць па-руску яму было, канечне, цяжка. Зрэшты, вострыя эпіграмы на масквічоў заўсёды па-руску пісаў…
Трэба яшчэ сказаць, што ён быў рады выхаду кожнай сваёй кнігі. На самапрыніжэнне не пакутаваў – ён ведаў цану сабе, ведаў, чаго варты, аднак ніколі не гаварыў, што ён – паэт. Нават не любіў, калі іншыя пазіцыянавалі сябе так. І ніякага какецтва ў гэтым не было: ён насамрэч не лічыў сябе такім ужо таленавітым і, дужа патрабавальна ставячыся да сябе, увесь час сумняваўся ў сабе – яму пастаянна здавалася, што можна было лепей напісаць. І калі б яму вярнулі ягоныя вершы і сказалі дапрацаваць, я перакананая, што Грыша ўсё перарабіў бы.
Напрыканцы 1990-х – на пачатку 2000-х быў такі час, калі інтэрв’ю ў яго практычна не бралі, сам ён у газетах і часопісах не друкаваўся, кнігі яго выходзілі зрэдчас. Гэта быў час нейкага яго забыцця. Сам ён, вядома, не паказваў, што яго гэта хвалявала, але, думаю, што перажываў. Ён не прызнаваўся ў гэтым сам сабе, а мне тым больш… Гэта ж натуральна для творчай асобы – чакаць ацэнкі, калі ведаеш, што нечага варты. А Рыгор ведаў, што ён нечага варты, ён не быў такім ужо сціплым. Тым больш што друкаваўся практычна ўсё жыццё – яшчэ з 1954 года, як толькі яго імя з’явілася ў літаратуры. І ўвесь час вылучаўся, яго імя пастаянна было на слыху. І хоць былі іншыя паэты, але Рыгор быў, вядома, найлепшы.
Аднак што тычыцца ўсялякіх узнагарод ды званняў, ён спакойна да гэтага ставіўся, хоць, як зноў жа кожнаму творчаму чалавеку, нейкае славалюбства яму ўсё-ткі было ўласціва. Але не магу сказаць, каб ён дужа перажываў з-за гэтых рэгалій, а калі і перажываў, калі не атрымліваў таго, што чакаў, дык хаваў гэта. І што да Нобелеўскай прэміі, дык, мяркую, ён усё-ткі спадзяваўся атрымаць яе…

Ці прысвячаў мне Рыгор яшчэ вершы? Шчыра кажучы, не помню. Калі пагартаць яго першыя зборнікі, там, безумоўна, знойдуцца такія вершы… «Я твой нявольнік, твой прыгонны…» – гэта ён мне прысвяціў. «Яблынькай маладой стаіш ты з першай завяззю…» Грыша напісаў, калі я была цяжарная. А сваёй вядомай «Журавінкай» ён спекуляваў пасля гадоў дваццаць! Там ёсць такія радкі: «Я цябе як раскусіў, аж заплюшчыў вочы». І хоць я зрабіла выгляд, што гэта ніяк мяне не чапляе, у сапраўднасці гэты верш дужа крануў мяне, але я ўсё жыццё паводзіла сябе так, нібыта нічога не здольнае зачапіць мяне.
Вось і «Маленне да твайго халаціка» – гэта было напісана ўжо не мне, а настаўніцы беларускай мовы, з якой Рыгор пазнаёміўся, мусіць, падчас аднаго з выступленняў у школе. У яе было не дужа распаўсюджанае імя – Рэгіна. Я бачыла яе толькі аднойчы, выпадкова, і таму не запомніла. Голас у яе быў хрыплаваты, нібы пракураны, хоць не думаю, што яна паліла, проста ў яе быў такі тэмбр. Я здагадалася, што гэта яна, калі яна аднойчы патэлефанавала нам дамоў, пыталася Рыгора. Грышу я нічога не сказала – навошта яго расстройваць? Я разумела, што ў паэта павінны быць закаханасці, яму, як любому творчаму чалавеку, патрэбна нейкая падпітка. Не будзе жонка пяцьдзясят гадоў яго натхняць! Тым больш што Грыша звычайна хапаўся за нешта, а пасля даволі хутка астываў. Спачатку я, вядома, раўнавала, а пасля зразумела, што ўсё гэта, гаворачы па-руску, «преходяще». Зразумела, што ўсё роўна я ў яго адна… «Мy only sun»…

Не магу сказаць, што Рыгор дужа любіў гасцей – усё-ткі ён быў чалавек замкнёны і ў старасці вельмі стамляўся, калі нехта да нас прыходзіў. А як быў маладзейшы, дык сам любіў у госці хадзіць. Калі яшчэ выпіваў, дык у нас і ўдзень, і ўначы мітусня была. Я прыйду з працы, а дзверы ў кватэру не зачыненыя на замок – толькі заціснутыя на газету, і паўсюль спяць госці. Грыша – на тахце, а астатнія хто дзе. Ці раптам Грыша прывядзе гасцей гадзінаў у адзінаццаць вечара, і вось я збіраю на стол, хоць самой заўтра раніцай на працу, а Грыша спаць будзе – у яго не было абавязку штодзень на працу хадзіць. Іншыя жонкі выставілі б такіх гасцей на мароз, я ж ніколі нікога не выганяла… Дарэчы, раней прадавалася «гамза» ў пузаценькіх абплеценых пляшках, адна пляшка – тры літры. Аднойчы прыходжу з працы, а яны выпілі ажно сямнаццаць такіх пляшак! Праўда, ужо не помню, колькі іх пілі – два ці тры чалавекі.

Але і госці бывалі розныя… У мяне былі два пярсцёначкі, якія мне мама падаравала, а яшчэ першы і апошні раз у жыцці я купіла трохпрацэнтныя аблігацыі, і вось нехта ўсё гэта скраў… А аднойчы я гатавала торт «Напалеон», дык расклала каржы на канапе, як раптам незнаёмыя людзі прыносяць Грышу і кладуць прама на гэтыя мае каржы! Ён, п’яненькі, сядзеў на лавачцы на вуліцы і, відаць, баяўся падняцца дамоў. Гэта было, калі мы яшчэ жылі на вуліцы Бялінскага, значыцца, не пазней за 1969 год.
Увогуле, хто толькі не збіраўся ў нас! Музыканты, мастакі, пісьменнікі, акцёры, Грышавы аднакурснікі. Бывалі Валодзя Караткевіч, Міша Стральцоў, вядомыя ў той час спевакі Тамара Ніжнікава, Аркадзь Саўчанка, Віктар Кірычэнка, Віктар Чарнабаеў, Міхаіл Пушкароў… Чарнабаеў падкрэслена лічыў, што ён – бас, а Пушкароў яму пярэчыў: «Які ты бас? Ты барытон!» Яны пачыналі сварыцца, а Грыша іх уціхамірваў. Дарэчы, музыку ён не любіў, а калі спяваў, дык толькі вушацкія песні. Яшчэ любіў перапісваць вядомыя песні, напрыклад, замест радка «Не спится только ветерану» прыдумаў: «Не спиться б только ветерану», што, між іншым, вельмі падабалася народнай артыстцы СССР Ніжнікавай. Ці такія ўжо Грышавы радкі:

Бывал я с Нижниковой в свите.
С Аркашкой часто я лакал.
Кричал мне Кириченко Витя:
«Отцы, бокал, ещё бокал!»

Ён вельмі любіў пісаць экспромты на сурвэтках у рэстаранах, а пасля дарыць сябрам. Але Грышу баяліся патрапіць на язык, бо ў гэтым сэнсе ён быў бязлітасны, і калі яму карцела напісаць злую эпіграму – пісаў, зусім не шкадуючы чалавека. Пісаў як прыпячатваў. Прычым эпіграмы з’яўляліся літаральна ў адну секунду.

Па вялікім рахунку, вялікіх праблем з ім у мяне ніколі не было. Ён не ўсчыняў скандалу, калі была непрасаваная кашуля. Любіў абіраць бульбу, прычым яна атрымлівалася ў яго такая кругленькая, нібыта маладую аблупілі. І нават мог посуд памыць. Што ж тычыцца ежы, дык усё, што ні згатую, было, па яго словах, вышэй за ўсялякія пахвалы. У гэтым сэнсе Грыша не быў пераборлівы – еў усё, што ні згатуеш. Вельмі любіў малочныя прадукты, асабліва малако, але я ўмудрылася адвучыць яго ад малака. Любіў штовечар есці мерзлае сала з часныком. Вельмі любіў свежую капусту, калі яна была на баранінцы ці свінінцы. Катлеты любіў, але асабліва адбіўныя – за раз мог ажно шэсць штук з’есці, прычым без гарніру (нават паўтараць не хачу, як ён называў той гарнір). Я пыталася: «Грыша, што ты робіш?!» – «А ты ж нічога мне не сказала!..» Ужо калі надакучыць фантазіраваць, дык я пыталася: «Ну, што табе зрабіць паесці?» – «Ай, што зробіш, тое і буду»… Я вось шкадую, што забылася апошнім часам пра клёцкі ды поліўку, смаку якіх я ў маладосці не разумела. Грышава маці поліўку без грыбоў рабіла – проста закалочвала мукой са смятанай дый зашкварвала… Праўда, па хаце Грыша нічога не рабіў. Пыласос браў у рукі двойчы за жыццё: калі мы першы пыласос набылі і калі другі – ён іх правяраў дый толькі… А калі перастаў піць, дык увогуле не было ніякіх праблем.

Піць ён кідаў двойчы. Першы раз у 1974 годзе, не піў месяцаў восем, але на Новы год сарваўся. І калі на першага мая сышліся ўсе Вялікадні разам, Грыша дужа доўга хадзіў па гасцях, у выніку ў яго здарылася атручэнне алкаголем. Ён патрапіў у бальніцу, а да яго – госці з каньяком. І ўрач па маёй просьбе папярэ­дзіў: «Калі вып’еце хоць пяцьдзясят грамаў – развітвайцеся з жыццём». Шчыра кажучы, я думала, што Грышу гэта не напалохае, але ён так спужаўся, што кінуў піць назаўсёды. Праўда, спачатку я яшчэ ахоўвала яго ад некаторых гасцей, каб не справакавалі яго, аднак ён ужо сам прыняў рашэнне больш ніколі не піць.
Чаму Рыгор піў? Гэта пачалося яшчэ ў студэнцкія часы, пасля працягвалася ў тых рэдакцыях, дзе ён працаваў. Ён не ад адчаю піў, бо і адчайвацца, па-мойму, не было чаго: ён друкаваўся, кнігі выходзілі, увесь час быў запатрабаваны, палітыкай не займаўся, а тое, што пісаў у стол? – шмат хто тады вымушаны быў так рабіць… Не было такой прычыны, каб піць… А мо піў яшчэ таму, што я такая памяркоўная жонка была. Але ж я вырасла ў доме, дзе былі або ўдовы, або старыя дзевы, і думала, што так і трэба, што ва ўсіх сем’ях мужчыны п’юць.
Адзінае, што магло дадаваць яму пакут, гэта тое, што беларуская мова не шанавалася. Але тады яна не была яшчэ ў такім загоне, як цяпер, каб гэтак піць з гора. Для Рыгора ж мова была ўсім, і ён бачыў, адчуваў, што яна гіне, што дзяцей, якія гавораць па-беларуску, усё менее і менее. Гэта цяпер мова стала паціху аднаўляцца, але адбываецца гэта не дзякуючы, а насуперак. Невыпадкова Грыша гаварыў апошнім часам, што цікавасць да мовы была б яшчэ большая, калі б яе ўвогуле забаранілі…

Ён не мог нічога не рабіць. Праўда, калі былі ў Вушачах, і ён не сядзеў за пісьмовым сталом, дык мог пайсці на возера – ці Вечалле, ці Ваўчэнскае. Ваўчэнскае блізка тут, а да Вечалля кіламетры чатыры. Аднак нельга сказаць, што ішоў без аніякай мэты, бо галава ўсё роўна ўвесь час працавала, і рыфмы, мусіць, таксама прыходзілі… У Мінску ж няма куды пайсці, дык мы маглі выйсці ў двор і крыху на лавачцы пасядзець – гэта перад тым, як ён зусім перастаў хадзіць…
Тэлевізар глядзеў толькі калі якая цікавая перадача, ці калі я пазаву што паглядзець. А звычайна цэлымі днямі, калі не трэба было некуды ісці, сядзеў у кабінеце і ці пісаў, ці чытаў. Праўда, пад канец жыцця чытаць стаў меней, я нават не бачыла яго апошнім часам з кнігай.
Яшчэ катоў любіў. Мы ўсё жыццё бяздомных катоў падбіралі. Аднаго ў сметніцы знайшлі, зусім маленечкага. Ён пражыў у нас шэсць гадоў, пакуль не патрапіў пад машыну. Пасля была котка Рыжуля, якая жыла ў нас без двух месяцаў дваццаць адзін год. А потым з’явіўся наш любы Мірон, чорны, пяшчотны і рамантычны кот. Яго Ілона знайшла на вакзале, яму ўжо гадоў шэсць было. Рыгор назваў яго Міронам, бо так звалі яго ката, які быў у яго ў дзяцінстве. А які ж ласкавы і прыгожы быў кот! Вось гэты, Рысік, поўная процілегласць Мірону – ён толькі дазваляе, каб яго любілі. Яго кацяняткам Дамініка ў Вушачах падабрала. Назвалі яго Рычардам, скарочана – пан Рысь, а ў выніку атрымаўся Рысік. Грыша яго спачатку не прызнаваў, называў Усярысікам, а пасля палюбіў, гаварыў, што гэта самы прыгожы кот на свеце, а ўсё таму, што – вушацкі…

У маладосці Грыша заўсёды ўначы працаваў, а ў апошнія гадоў пятнаццаць ужо больш з раніцы: паснедае і сядзіць у кабінеце працуе. Ці, бывала, прынясу яму снедаць, а ён ужо за пісьмовым сталом… Пісаць у маладыя гады ён мог у розным стане. Здаецца, што нецвярозы ён пісаў нават лепш. У яго нават недзе пра гэта было: «З бадуна добра пішацца, з перавязанай галавой…»
Ці было яму знаёмае пачуццё натхнення? Думаю, што безумоўна, але ў тых выпадках, калі ў яго з’яўляліся ці лірычныя вершы, ці пра каханне. Філасофская ж паэзія была, мусіць, вынікам ужо доўгіх развагаў. І тут я павінна прызнацца, што не думала, што Рыгор – такі глыбокі чалавек і паэт. Мне здавалася, што ён найперш лірычны дый толькі, а калі прачытала ягоныя «Ксты», зразумела, што памылялася. Гэта было для мяне тым больш дзіўна, што Рыгор у апошнія гады не чытаў філасофскія кнігі. Значыцца, я проста недаацэньвала яго…
Ці патрэбны яму быў літаратурны сакратар? Не ведаю, можа, і быў патрэбны, але сам ён ніколі пра тое не казаў дый ні пра што падобнае ніколі не прасіў. Толькі ў апошнія дні я запісала некалькі яго вершаў пад дыктоўку, бо ён зусім ужо дрэнна пісаў.

Думаю, што ён усё ж быў геніем. І хоць ён са мной не пагадзіўся б, але мне здаецца, што ў беларускай літаратуры менавіта ён першы пісьменнік – паперадзе Багдановіча, Купалы, Коласа. Яны першыя таму, што былі раней за яго, але па ўзроўні першы ўсё-ткі Рыгор. Праўда, я ніколі не гаварыла яму пра тое. Наогул кажучы, я зрэдчас хваліла яго, такі ўжо ў мяне кепскі характар. Я і дзяцей сваіх, Ілону і Дамініку, рэдка калі хваліла. Мне не тое, што шкада было сказаць добрае слова… проста я занадта ўжо стрыманая. І не было ў мяне такога, каб лішні раз чмокнуць дочачку ці ўнучачку, таму яны і выраслі калючыя. Такі характар у мяне, відаць, ад мамы, бо яна таксама не дужа ласкавая была. Хоць я, канечне, шкадую, дужа шкадую цяпер… Бачачы гэтую маю стрыманасць і няласкавасць, мне яшчэ Акуліна Андрэеўна казала: «Ласкавае цялятка дзвюх матак сасе». Але Рыгора гэта, відаць, задавальняла, ён быў ласкавы за нас абодвух…
Ці цяжка было жыць разам з геніем? Вядома, цяжкавата. Мне так і казалі ягоныя сябры яшчэ ў маладосці, што я – маці-гераіня, бо магу жыць з такім вось чалавекам, і што ў мяне шасцёра дзяцей: дачка ды Рыгор, які адзін пяцёх варты, таму мне трэба бронзавы помнік яшчэ пры жыцці паставіць… У Рыгора ж былі такія чалавечыя якасці, якія мне з маладосці ў ім не падабаліся, аднак я даўно зразумела, што змагацца з гэтым, спрабаваць нешта змяніць у Рыгоры абсалютна марна. Таму й не спрабавала нешта перамяніць. Зноў жа, знаходзіла гэтым не дужа прывабным ягоным якасцям апраўданне, бо Рыгор быў не звычайным, а творчым чалавека. Я, напрыклад, саромелася сказаць каму-небудзь, што ён мне не падабаецца, а Рыгор абсалютна не саромеўся і мог сказаць дурню, што ён – дурань, і часам з-за гэтага ставіў мяне ў дужа няёмкае становішча. Гэта яго заўсёды вылучала: ён трываць не мог няшчырых людзей і ніколі не хаваў гэтага. Праўда, калі стаў мудрэйшы, дык зрабіўся спакайнейшы ды мякчэйшы. Гэта ў маладосці ён быў шустры і вясёлы, а ў старасці стаў поўнай процілегласцю сабе маладому. Аднак па-ранейшаму, як і ў маладыя гады, не мог дараваць людскіх слабасцяў. Вось я магла некага зразумець і дараваць яму, а Грыша – не. У гэтым сэнсе ён быў бескампрамісны. І калі ты здрадзіў, значыцца, здрадзіў, і ніякіх апраўданняў табе няма…

Да таго ж, я вырасла без бацькі і ў камунальнай кватэры, дзе мужчынаў не было, і не ведала, якімі павінны быць адносіны паміж мужчынамі і жанчынамі. Я думала, што так, як у нас было з Рыгорам, так ва ўсіх, і таму ставілася да гэтага як да непазбежнага, думала, што трэба проста неяк трываць, такі ўжо лёс. Відаць, таму мне было прасцей трываць нейкія такія рэчы, якія іншую жанчыну абавязкова напалохалі б. У дадатак у мяне яшчэ такі характар, што я, мусіць, з любым чалавекам ужылася б.
Зрэшты, я ніколі не шкадавала пра тое, што выйшла замуж за Рыгора. Усё жыццё мы пражылі роўна і спакойна, апроч, вядома, тых дванаццаці гадоў, калі ён піў… Я шкадавала толькі пра адно – што кінула музычную школу. Магчыма, з мяне не атрымалася б вялікай скрыпачкі, але музыка – гэта адзінае, што мяне заўсёды кранала… Праўда, яшчэ пра адну рэч цяпер шкадую… Грыша ніколі не гаварыў, што хацеў вялікую сям’ю. У нас жа маглі быць яшчэ дзеці, але ён казаў: «Сама глядзі…» Справа ў тым, што пакуль ён піў, я не хацела больш дзяцей, бо было страшна: а раптам адна з дзецьмі застануся... Вядома, я збаялася. І цяпер шкадую, што ў нас толькі адна дачка…

Ён, канечне, мог яшчэ пажыць, бо быў у прынцыпе здаровы, апроч хваробы Паркінсона, якая рабіла яго рукі паралізаванымі, з-за чаго ён пісаў такімі маленькімі літарачкамі, як макавае зерне. Апошні верш, прысвечаны Гену Бураўкіну, ніхто цяпер прачытаць не можа… Ён і на здароўе не скардзіўся. Можа, з-за таго, што я неяк сказала яму: «Ты сам сабе каркаеш, што ў цябе галава баліць – вось яна ў цябе і баліць». І сапраўды, апошнім часам ён нават на галаўны боль перастаў скардзіцца, хоць раней увесь час наракаў на яе… Вядома, 79 – таксама добры ўзрост, але ў Грышы яшчэ моцныя ногі былі. Ён, нават дажыўжы да такога сталага ўзросту, мог на адной назе прысесці і падняцца, хаця зусім не спартыўны быў. Не ваенны і не спартыўны. «На каго вы падобны, Барадулін?! – гаварыў адзін генерал яшчэ ў маладосці. – Вы на дырэктара піўзавода падобны!..»
Не ўпэўнена, што калі Грыша яшчэ мог выходзіць на вуліцу, яго пазнавалі незнаёмыя людзі, але ён думаў, што пазнаюць, і таму не захацеў, каб яго на калясцы вывозілі на вуліцу. Саромеўся сваёй бездапаможнасці. Такі стан дужа прыгнятаў яго.
Як Грыша перастаў хадзіць, дык госці самі пачалі да яго прыходзіць. Не скажу, што ўжо такім гужам, але амаль кожны дзень нехта быў, маладыя і старыя, нават з дзецьмі прыходзілі…
Праўда, яшчэ сэрца ў яго было слабенькае, але я пра свае таблеткі забывалася, а пра яго ніколі. Яны дасюль яшчэ ляжаць: ранішнія, дзённыя, вячэрнія… Але што найбольш шкада: у яго ж да апошняга былі ў галаве вершы… Ён збіраўся напісаць пра плашчаніцу, і нават кніга ў яго была пра гісторыю плашчаніцы, але так і не паспеў яе прачытаць.
Я і дасюль не ведаю, што ж сталася прычынай смерці: тромб ці ў галаву патрапіў, ці ў сэрца… Хутчэй за ўсё сардэчнае, іначай здарыўся б інсульт, а так ён адразу памёр… Зрэшты, я і цяпер да канца не ўсведамляю, што Грышы няма. Сёння раніцай прачнулася і падумала, што трэба сняданак гатаваць. І так кожную раніцу…
Так, Грышачка, 53 гады былі разам, 54-ты пайшоў. І хоць гаварыў: «Адчуваю, што хутка памру», але, думаю, што ўсё-ткі сам не верыў, што так хутка пойдзе. Праўда, дзён за пяць да Грышавага сыходу да яго прыходзіў святар, малады прыгожы хлопец, здаецца, Павел. Прыходзіў, каб Рыгор прыняў прычасце…
У той апошні свой дзень Грыша прачнуўся як заўсёды – звычайна ён прачынаўся ў дзевяць гадзінаў, а палове дзясятай, сам уставаў і нават умудраўся перасесці з ложка ў крэсла. Пасля я прыносіла яму памыцца, затым сняданак… Ужо ўдзень да яго прыйшоў Валерый Дубоўскі, і яны прагаварылі гадзіны дзве, хаця, хутчэй, Валерый гаварыў, а Грыша больш слухаў… Затым я памыла і нарэзала яму яблыкаў. Праз нейкі час прыходжу: «А чаму ты яблыкі не еў?» Ён пачаў разварочвацца ад стала, я падышла да яго, абхапіла крэсла, у якім ён сядзеў, ён павярнуў галаву, хацеў нешта сказаць, але два разы неяк так усхліпнуў, і галава ўпала проста мне на рукі…
А апошнія яго словы… Ён сядзеў за сталом, я ляжала на канапе побач, ён паглядзеў на мяне і кажа: «Якая ты ў мяне прыгожая!» Гэта былі яго апошнія словы.

Сакавік-чэрвень, лістапад 2014 г.
Запісаў Сяргей Шапран.