Гэта таксама вада
Эсэ
Быць пісьменніцай – цяжкая праца, але таксама пісьменніцтва вызваляе нас ад сумневу і роспачы, адпускае пад ясныя пробліскі радасці. Паспрабую расказаць пра пісьменніцтва агулам, але праз уласны досвед. Я пішу, каб мысліць і разумець, каб быць у гэтым свеце, які так часта немагчыма зразумець.
Я пішу, таму што яшчэ маю надзею. Узгадваю тут прамову Тар’ей Весаса на ўручэнні прэміі Паўночнай Рады за раман «Ледзяны палац» пра дзяўчынак Сіс і Ун (яму тады было 63): «Той, хто піша, – марыць пра нешта. Можна назваць гэта белым каменем. Ён верыць, што камень існуе, і шукае яго ў самых неверагодных месцах. Ён дакладна ёсць, гэты белы камень, але яго ніхто пакуль не знайшоў. Аднак пошукі працягваліся. Калі б яго аднойчы знайшлі, пісьменніцтва страціла б сваю сілу. Але яго не знайшлі. Пісаць – гэта спосаб мысліць, адчуваць, разумець і быць тут і цяпер. У той жа час чытанне нагадвае пісанне і роўнае яму.
Вы чыталі Магрэт Дзюрас? Дзюрас казала, што пісьменнікі цікавыя менавіта сваёй супярэчлівасцю і неспасцігальнасцю. Пісаць – значыць устрымацца ад гаварэння. Заставацца маўклівымі. Крычаць без аніводнага гуку. З пісьменнікамі спакойна – яны многа слухаюць. Яны негаваркія, бо немагчыма гаварыць з кімсьці пра напісаную табой кнігу і тым болей – пра кнігу, якая пішацца. Немагчыма. Гэтым пісьменніцтва блізкае да фільма ці спектакля. І гэтым яно адрозніваецца ад усіх формаў чытання. Яно самае складанае з усіх. Самае вусцішнае. Бо кніга – гэта невядомае, ноч, канец – далей нічога няма. Кніга рухае наперад, а ты верыш, што сам даследуеш гэты накірунак. Кніга рухае наперад, ствараючы аўтара, – аўтара, які аўдавее, калі кніга будзе надрукаваная і аддзеліцца ад яго. Скончаная кніга адварочваецца ад цябе. У літаральным сэнсе. Свет, які ў вас з кнігай быў агульны, пакуль яна пісалася, цяпер замыкаецца, ён больш недаступны табе. Кніга жыве ўласным жыццём. Гэта кароткае жыццё ў сённяшніх варунках, але ты мусіш рабіць усё, што табе пад сілу. Патрэбна вытрымка. Патрэбна адлегласць. Кніга стваралася пэўны час, але што рабіць з тым часам, які палягае паміж дапісанай кнігай і новым літаратурным краявідам, пакуль ты яго не знойдзеш?
А што, калі ў нас няма мовы, якой мы можам гаварыць? Калі мова заледзянела,
а тое, што мы хочам сказаць, – там, пад ільдом. Што, калі мову прымусілі замаўчаць?
А потым яна вяртаецца – і…? Яна прыгожая? Яна сапраўдная? У Людвіга Вітгенштайна ёсць эсэ «Рухі думак», у якім ён піша: «Я часта адчуваю нешта ўнутры, нібыта камяк. Калі б ён расплавіўся, я б змог заплакаць ці знайшоў бы правільныя словы (напэўна, нават мелодыю). Але гэтае нешта (можа быць, сэрца?)– нібыта скураное, і таму не плавіцца. А можа, мне не стае смеласці, каб дазволіць тэмпературы падняцца настолькі высока?»
Мне падаецца, што сэрца, якое апісваў Вітгенштайн, – гэта мова. Яна можа адчувацца як скураны камяк унутры, і калі мы пішам, то дазваляем тэмпературы падняцца, а тады зноў упасці, амаль незаўважна, ад канцавога пункту назад да адпраўнога пункту.
Быць пісьменнікам – значыць працягваць вазіцца з гэтымі гарачымі гаршкамі, якія, калі гатаванне скончана, зноў стануць адпраўным пунктам. Нічога не атрымліваецца. Плыні няма. Камяк унутры не знікае. Не рассмоктваецца, не плавіцца, не раскрываецца. Пачынай спачатку. Іншым разам, аднак, усё атрымліваецца само – такі вось фокус-покус.
Чароўная палачка для пісьменнікаў – чытаць, і чытаць шмат. З часам атрымаецца прачытаць і свой тэкст – такім, якім ён ёсць і як патрэбна яму. Таму што чытаць і пісаць – значыць забываць, страчваць сябе, а потым праз адлегласць, пасля таго, як час трансфармуе гэты стан, – знайсці сябе наноў. Пісаць – проста і складана адначасова. Пісаць – магчыма і абсалютна немагчыма. Пісаць – і балюча, і прыемна, і неабходна для жыцця.
Для мяне пісьменніцтва далёкае ад махання чароўнай палачкай. Шэсць гадоў прайшло паміж публікацыяй майго дэбютнага рамана «Рот над заледзянелым фіёрдам» (2002) і наступнай, так званай складанай кнігай «Сіс і Ун» (2008). Яе няпроста было пісаць – па многіх прычынах, прыемных і не. Альбо ўсвядомленых і не, як я цяпер іх называю. «Сіс і Ун» – празаічная і адначасова паэтычная кніга. Гэты раман для мяне пачаўся з паэзіі – візуальнай і дакладнай. Каля фіёрда, аточанага гарамі. Фіёрд глыбокі, горы высокія, неба – расколіна, дробны фрагмент у вечна зменнай мазаіцы неба.
Праз год пасля выхаду майго дэбютнага рамана памёр мой бацька. «Рот над заледзянелым фіёрдам» – кніга пра мяне. Яна – пра мой досвед бязмоўя: у дзяцінстве мяне пакідалі з бабуляй, у якой была дэменцыя; мне пра гэта не гаварылі, і для мяне яна была проста маёй бабуляй, але паміж намі раскрылася белая бездань узаемнай пяшчоты, якая пакінула на мне сваю адмеціну – асабліва на маіх стасунках з мовай. Як гэта, жыць у рэальнасці, для якой не існуе мовы альбо ніхто не ўзяў на сябе адказнасць знайсці гэтую мову, ніхто нават не гаворыць пра гэта? Што тады? Хто тады мы? І чым ёсць рэальнасць?
Круча. Зямля была слізкай пасля дажджу. Я пераймалася, што бацька ўпадзе: «Я вырвала вілы з ягоных рук. Бацька падымаўся ўгару і спускаўся, зноў падымаўся, несучы сена, цяжкае ад дажджу, каб трактар яго забраў. Я больш не магла на гэта глядзець і вырвала вілы з ягоных рук так рэзка, што ён ледзь не паваліўся. Ён сінее, яму цяжка дыхаць. Мой бацька – настаўнік і фермер, і я ў яго некалі вучылася. «Я здаюся, што мне яшчэ застаецца?» – кажа ён, стоячы пасярод класа. У мяне нязграбны почырк, словы атрымліваюцца нязграбныя. Ён падняўся ранкам, гадзіну ванітаваў, тады выйшаў на двор і завёў газонакасілку. Мы трошкі скасілі, але трава зноў вырасла. Гэта другі заход».
Аднойчы вечарам па тэлевізары паказвалі «Канец гульні» Самюэля Бэкета. Клоў зрабіў мяккую цацку сабачку для сляпога Хэма. Хэм пытае: «Ён жа белы?» Клоў адказвае: «Ён амаль белы». Калі хочаш казаць праўду, мусіш быць жорсткім. Калі вымушаны хлусіць, апускай тонкасці і дэталі. Хэм злосна пытае: «Дык ён белы ці не?!» «Не», – адказвае Клоў.
Праўда непрыгожая? Калі супрацьлеглае праўдзе – хлусня, дык мусіць быць кропка, дзе гэтыя супрацьлегласці сустракаюцца. Не кампраміс, а перадышка падчас крызісу. Хлусіць – непрыемна, але гаварыць праўду таксама не заўжды прыемна. Я веру ў гэтую перадышку паміж праўдай і хлуснёй, мне неабходна верыць, што ёсць месца паміж, дзе я пачую: усё добра, ты не хлусіш, а нават калі так, то ў гэтым няма нічога дрэннага: ты маніпулюеш уласнымі ўспамінамі і адпачываеш паміж дазволеным і неўтаймаваным, рэальнасцю і фантазіяй, паміж немагчымым і фантастычным. Заставайся тут колькі захочаш, месца хопіць, бо мы ўсе ведаем, што застанецца і што знікне. Ці не, мы нічога не ведаем, але нас бязлітасна закідвае ў рэчаіснасць і быццё і нам неяк трэба тут выжываць.
Гэтае месца называецца літаратура, і яна стварае новую праўду, больш праўдзівую за досвед. Ці, прынамсі, я спадзяюся, што літаратура будзе раўназначнай стварэнню такога месца. Месца, дзе магчыма на імгненне ўбачыць безсэнсоўнасць існавання і знайсці сілу, якая рушыць нас наперад, уверх, насуперак. Што нам хопіць смеласці адкрыцца, і мы не паставімся да гэтага месца падазрона і не дазволім сабе стрэсці гэта як нешта неістотнае, ілюзорнае. І тады, напэўна, мы зразумеем, значна пазней, калі жыццё ўжо пражыта, мы ўбачым сябе наноў і падумаем, стаўшы відушчымі: «Але, свет можа быць і такім».
Олаў Х. Хёге
Мы жывём з марай,
што аднойчы здарыцца цуд,
гэта мусіць адбыцца –
час адкрыецца,
і, можа, нашы сэрцы раскрыюцца,
расчыняцца дзверы,
а горы рассунуцца,
крыніцы праб’юцца
і адкрыецца наша мара,
што аднойчы ранкам мы заплывём
у невядомую нам бухту.
Самюэль Бэкет дзесьці пісаў пра тое, як ён баіцца, як прыслухоўваецца да ўласнага распаду, як чакае, што ягонае крывава-чырвонае сэрца ўрэшце канчаткова спыніцца. Ён піша, як гэтым вечарам ляжыць у сваім халодным ложку і адчувае, што стаў старэйшы за дзень, калі начное неба з усімі ягонымі зорамі абрынецца на яго. Ён ляжыць у ложку, глядзіць у неба і думае, што сёння мусіць паспрабаваць абдурыць сябе. Сёння яму ўжо зусім невыносна ляжаць і слухаць крокі ўласнае смерці, якая набліжаецца, і чуць яе кульмінацыю ў сваёй галаве. Ён мусіць нешта прыдумаць.
У сваім эсэ «Пра бяздзейнасць» Мішэль дэ Мантэнь пісаў, што ў адзіноце ты пакінуты сам-насам з думкамі, а душа паводзіцца як дзікі конь; я лічу, што мова, якая прыходзіць ці прызямляецца ў гэтым дзікім стане адносін да людзей, якіх любіш, ці паміж людзьмі, якія так ці інакш маюць патрэбу адны ў адных, падобная да хлусні. Мы не заўжды ясна кажам «так» ці «не» самым блізкім у крытычных момантах. Тут і з’яўляюцца мудрагелістыя абходныя шляхі і нюансы. «Амаль белая…» Клоў ведае, што смерць блізка; таму, чакаючы смерць, ён хоча, каб жыццё было простым і лёгкім. Мантэнь кажа, што толькі слова робіць нас людзьмі і дае магчымасць стасавацца паміж сабой, але ў сваёй першай кнізе, у эсэ «Пра хлусаў», ён напісаў: «Калі б мы прызналі ўсю жахлівасць і важкасць хлусні, то каралі б за гэта спальваннем на вогнішчы больш, чым за любое іншае злачынства. Я лічу, што дзяцей часта караюць за нязначныя дробязі – за тое, што яны ўчынілі па няведанні, і гэтыя ўчынкі не цягнуць за сабой сур’ёзных наступстваў. Аднак хлусня і, у меншай ступені, упартасць, на мой погляд,– менавіта тыя заганы, з якімі трэба няўхільна змагацца».
Вечарам я стаю пасярод класа. Усе на канікулах, альбо на сёння заняткі скончыліся. Я стаю за кафедрай, паварочваюся і белай крэйдай па чорнай дошцы, паверх усяго пішу: «НЕ ВЫЦІРАЦЬ!» Спрабую напісаць гэта роўненька, але сказы ламаюцца, звіваюцца, нахіляюцца ўбок і развальваюцца. Сказы куляюцца і сцякаюць з дошкі белымі пляўкамі. Я стаю за кафедрай, насупраць дошкі, і даю абяцанне трымацца за тое, што выслізвае ад мяне, запісаць штосьці, што пражыве даўжэй за мяне. Я абяцаю спрабаваць, памыляцца і спрабаваць зноў, але настаўнік стаіць у дзвярах і кажа мне: «Усё, што ты скажаш, будзе хлуснёй». Таму што мае словы непрыгожыя, почырк крывы, і настаўнік павольнымі крокамі набліжаецца да мяне. Цвёрдым голасам ён кажа: «Хлусня ніколі не заменіць праўду, пісьменніцтва пераймае намер. Намер нічым нельга замяніць, а напісанае атрымліваецца банальным». Што хацела зрабіць гэтая дзяўчынка, стоячы з крэйдай у руках пасярод класа? Цэлая дошка належала ёй, калі клас сышоў.
Цяпер гэта падаецца такім далёкім, нібыта нічога не было. Рэшткі таго, што адбылося, замкнёныя на гарышчы, хоць ёсць дні, па якіх яго адчыняюць. Памяць гуляе дзесьці паміж хлуснёй, свядомым і тым, што аднойчы назіралі горы па той бок фіёрда. Але як надзейныя сведкі яны маўчаць.
Часам мне падаецца, што горы майго дзяцінства з супрацьлеглага боку фіёрда схіляюцца нада мной, прыціскаючы мяне да пісьмовага стала, да падлогі і нязменна няскошаных палёў. Гара – цень нада мной, цень паўсядзённасці і драбніц, ад якіх я хачу вызваліцца…
І калі гэта так, як сказаў мой бацька, – усё чалавечае можна замяніць – то людзі не каштоўныя самі па сабе. Я адмаўляюся верыць, што мой бацька гэта меў на ўвазе. Я лічу, што ён сказаў адваротнае таму, што меў на ўвазе, бо смуткаваў аб усім, што не змог бы забраць з сабой. Што б у будучым здарылася з фермай? Яна зачынілася б зараз ці перайшла б да новага пакалення? Я старэйшая з дзяцей у нашай сям’і, і праз дзевяць гадоў мне будзе столькі ж, колькі было майму бацьку тады. Не. Я не магу адкрыць тыя дзверы. Я мінаю ўсё, што было, бо так, як было, ужо не будзе.
Герта Мюлер піша: «Не магу сказаць, што ўва мне ёсць нешта таямнічае. Сама ідэя падаецца дзіўнай. Да таго ж для мяне важна заставацца на зямлі. Столькі ўсяго адбылося са мной, і я маю намер знайсці спосаб апісаць гэта ў тэксце. Гэта як разбурыць усё, на чым ёсць сляды рэчаіснасці, і стварыць нешта абсалютна штучнае. Калі вам пашанцуе, то зможаце гэта зрабіць праз мову і апынецеся дзесьці паблізу рэчаіснасці. Магчыма, я і сябе хачу вызваліць, але ў іншым сэнсе. Падпарадкаваць тое, што адбылося. Сустрэцца з ім і зразумець. Я пішу таксама з любові да тых, каго больш няма з намі, напрыклад, Рольфа Боссерта. Гэта не навязанае звонку, а ўнутранае памкненне, і яно сыходзіць з досведу, які я нясу ў сабе».
У маім выпадку, праца над раманам нагадвае плаванне ў незнаёмых водах, дзе пастаянна змяняецца накірунак плыні і тэмпература вады, дзе не можаш быць упэўненым, што суша існуе, пакуль не ўбачыш яе. Мова і форма, якія адкрыліся мне падчас працы над раманам «Гэта таксама вада», сталі для мяне вызваленнем, і я пачала пісаць па-новаму.
Кожны раздзел мае свой узор, і такім чынам раман нагадвае тканы дыван. Нітак многа, і некаторыя з іх могуць чытацца як кампазіцыйная супярэчнасць, але для мяне напісанае настолькі ж рэальна, як і рэальнае жыццё, і наадварот, без іерархічнасці. Кампазіцыя рамана цячэ, як вада, вольна наперад, але і строга рэгулюецца мінулым і будучым часам, спрабуючы зразумець час, у які мы жывём, у які нас занесла.
«Гэта таксама вада» – пытанне ў форме сцвярджэння, якое адсылае да поўнага цыклу вады. Працуючы над раманам, я часта азіралася, з удзячнасцю, у мінулае, дзе мы ўсе да нараджэння былі пагружаныя ў каляплодную вадкасць унутры маці. Гэтая вадкасць абараняла нас ад вонкавага свету, да таго як мы нарадзіліся ў гэты свет.
Вада мае вялікі сімвалізм у рэлігіі, пачынаючы ад купелі для хрышчэння і заканчваючы спальваннем нябожчыкаў ля святых рэк. Цела чалавека на 50 ці нават 70 адсоткаў – вада, але гэтая крыніца жыцця таксама можа быць атручанай і атрутнай, бо не можа абараніць сябе ад кліматычных змен, а доступ да яе запасаў размеркаваны несправядліва.
Малекуле вады, каб прайсці ад адной стадыі цыкла да другой, можа спатрэбіцца ад некалькіх секунд да тысяч гадоў. Вада цячэ на зямной паверхні і праз зямлю – як падпаверхневыя цячэнні праз водныя аб’екты, ад рэк да акіянаў, ад вадкай пары да туману, ад ледзякоў да леднікоў і снегападу.
Менавіта вада падказала мне структуру рамана. Я ўявіла, што ўсё вакол – вада, і калі доўга глядзець, то можна гэта ўбачыць. Так я знайшла сувязі і форму, вада ў розных станах павінна была звязаць розныя літаратурныя жанры. Тэмы мусілі стаць матывамі.
«Гэта таксама вада» – раман, у якім паэтычная і празаічная мовы ўзаемадзейнічаюць і ствараюць цэлае, змяшчаючы (аўта)біяграфію, дакументалістыку і вымысел. «Гэта таксама вада» – гібрыдны раман, альбо, карыстаючыся тэрміналогіяй уласна рамана,– тэкст, які даследуе жыццё і свет так, нібыта ўсё ў ім, у кожнае кароткае імгненне,– пытанне жыцця і смерці. Тады цяперашні момант можа быць рэтраспектыўным і адсылаць да падзеяў, якія адбыліся ў мінулым, але, тым не менш, разгортваюцца ўнутры галоўнага героя ці гераіні, а ўсё, што адбываецца, – і ёсць фабулай.
Хіба не так для большасці з нас – успамін, пах, сказ, песня вяртаюць нас у момант мінулага, нібыта гэта было вось толькі, нібыта час не можа раз’яднаць нас з тым момантам? На маім творчым працэсе гэта адбіваецца так: успамін чапляе другі, а той – трэці, і так ствараецца мазаіка сцэн і кадраў, якія супольна ствараюць вялікую карціну і аповед. Цяпер я трымаю ў руках мноства нітак, якія магу пераплятаць, ствараючы ўзор.
У рамане «Гэта таксама вада» я паспрабавала сказаць: «Шчыра вітаю, уладкоўвайцеся, калі ласка», – і пачаць размову пра тое, як заставацца жывымі і працягваць пісаць, зачапіўшыся за пытанне, чым ёсць праўда і хлусня, даследуючы, як яны функцыянуюць у розных умовах. Пісьменніцтва само па сабе мусіла раскрыцца, стварыць вобразы і прастору для ўласных ідэй чытача, так, каб чытач мог абсталяваць прастору ўласнымі ўспамінамі і ўласным перажытым.
Можа, мой раман – не мазаіка. Можа, ён – пабудова, будынак, а можа, проста картачны дамок? Я хацела, каб само пісьменніцтва сказала праз гэты раман: «ЛІТАРАТУРА – ВЯЛІКАЯ, ЯК САМО ЖЫЦЦЁ». Часам я думала: «ЛІТАРАТУРА І ЁСЦЬ ЖЫЦЦЁМ», – але як мне гэта паказаць, як дапамагчы ўбачыць?
І пісьменніку, і чытачу патрэбныя вера і ўяўленне. Я лічу, што гэта галоўнае – цені вызваляюцца з цемры і атрымліваюць жыццё. Менавіта такі погляд на пісьменніцтва дадае мне шчасця, але ў ім я пачуваюся страшэнна няўпэўнена.
Пісьменніцтва патрабуе часу, бо пісьменніцкая праца ўяўляе сабой не толькі яркае святло, але і сляпую цемру, і, дзякуючы пробліскам і мігценню праўды, пераходзіць на яшчэ больш падманлівы і цьмяны памост, дзе розныя стылі перакрыжоўваюцца ў дзіўнай і незнаёмай гульні ценяў, дзе таксама мусяць знайсціся пустыя белыя пакоі сэнсу. Вяртайся ў адпраўны пункт, касі траву ў палях, скрабі дно і асфальт, знайдзі мужнасць страціць глебу пад нагамі і аддацца вольнаму падзенню, вер, што хтосьці, хто абодвума нагамі стаіць на зямлі, аднойчы, магчыма, калі ні мяне, ні цябе тут ужо не будзе, зловіць гэта.
Таму што самае важнае, напэўна, і калі пішаш, і калі чытаеш, ведаць: час адкрыецца, і нашы сэрцы раскрыюцца, расчыняцца дзверы, а горы рассунуцца, крыніцы праб’юцца і адкрыецца наша мара, і аднойчы ранкам мы заплывём у невядомую нам бухту…
…Але, напэўна, нам падасца, ці мы пазнаем, што ўжо былі там? Я мяркую, што так і будзе, таму на гэтым спынюся, з верай, што літаратура пачынаецца ў той самы момант, калі становіцца пытаннем паміж тым, што мы называем рэчаіснасцю і сном.
Пераклад з ангельскай Ганны КОМАР.