Чалавек без імя
Апавяданне

Бывае, што на ранку ў дрымоце бачыцца, як у мроіве, нешта яскравае, што пераліваецца размаістымі колерамі, а калі мроіва рассейваецца, бачыш захапляльную гісторыю. І сюжэт у галаве складваецца, і словы патрэбныя лёгка даюц­ца, і дзеі бачаццa выразна. А калі ачуняеш ад сну і паволі знікнуць відзежы, паблякнуць фарбы, анямеюць словы –
і бачаная гісторыя ўяўляецца нецікавай і ўбогай.

А бывае, што нагадаеш нейкі выпадак з жыцця, нечую размову, нават пачутую фразу, якія па даўнасці часу цяпер набываюць філасофскае асэнсаванне і сімвалічнае значэнне, з чаго і нараджаецца апавяданне. Куды болей цікавае і змястоўнае, чым выдуманае, бо яно праўдзівае. Як бы з забыцця вяртаюцца імгненні твайго жыцця, а то і іншага чалавека, імя якога і не памятаеш. І гэта ўжо не голая літаратуршчына, не фэнтэзі, а рэчаіснасць, занатаваная ў слове.

Вось неяк ранкам, калі я яшчэ ляжаў у ложку, успомніў пра аднаго са сваіх знаёмцаў і ніяк не мог прыгадаць яго імя, а той ужо на тым свеце. Быў чалавек, і няма чалавека, нават імя яго забылася, нібыта і не жыў ён.

Гэта быў выпадковы знаёмы, якога я сустрэў у нейкай кампаніі. Даўгі і хударлявы, такіх называюць глістамі. На выцягнутым твары завастрыліся скулы і тырчэў, як у сайгака, гарбаты нос, а вочы заўсёды былі памутнелымі і сумнымі. Не чалавек, а нейкі прывід. Масці на руках сведчылі аб яго турэмным мінулым. Увогуле, ён быў маўклівым. Як прывід з’яўляўся і як прывід знікаў. Ніхто не мог сказаць, што гэта быў за чалавек, чым жыў і пра што думаў. Відаць, нарката і алкаголь высмактавала з яго знясіленага турмой і туберкулёзам цела апошнія сілы і пачуцці. Зрэдку, калі ў мяне з’яўляліся грошы, я са спачування да гэтага ўбогага дадаваў яму на бутэльку, але не піў з ім. Ён быў мне нецікавым. А тым больш аднойчы я ўбачыў яго разам з адным нягоднікам. Калісьці гэты нягоднік і яшчэ адзін такі самы вечарам напалі на мяне і, прыставіўшы нож да горла, пачалі патрабаваць грошы, лупцуючы мяне па твары. Адчапіліся ад мяне толькі тады, калі жанчына, якая была са мной, аддала ім свае грошы, якімі яны не пагрэбавалі, ды яшчэ ў мяне з кішэні выцягнулі апошняе. Каб я быў адзін, дык праплакаў бы слёзы крыўды, пракляў сябе за недалужнасць свайго лёсу і адправіўся б спаць. Але са мной была жанчына, і яны прынізілі мяне пры ёй, прынізілі і яе, а гэтага нягодніцтва я не мог дараваць. Мой гонар быў абражаны гэтымі двума п’янымі дэбіламі, я прагнуў помсты ім. Выкліканая намі міліцыя накрыла рабаўнікоў каля начных кіёскаў, дзе звычайна тусавалася начная моладзь. Праўда, апазналі мы толькі аднаго, якраз гэтага нягодніка, а вось іншага так і не адшукалі.

І як потым яго ні шчамілі, ён гэтак і не выдаў свайго напарніка. Я думаю, не з-за сяброўскай высакароднасці, а з-за страху атрымаць стаццю за групавы разбой. Доказы былі супраць яго – наша апазнанне, знойдзены ў кішэні нож, але ён не прызнаваўся ў сваім злачынстве, спадзеючыся калі не на цуд, дык на… мяне. Мне было шкада яго маці, змарнелую ад гора кабету, якая мучылася за свайго непуцёвага сыночка, і яго жонку – настаўніцу, якая ад сораму маўчала пры нашых сустрэчах, бо цяжка было ўсвядоміць, што яе муж можа вытварыць такое – рабаваць людзей, і шкада было іх дзіця, якое будзе гадавацца без бацькі. На судзе я трохі змяніў свае паказанні, маўляў, у цемры я дрэнна разгледзеў рабаўнікоў і таму не магу ўпэўнена сцвярджаць, што судзяць сапраўднага злачынцу, тым больш ён не прызнае сваёй віны, а іншага рабаўніка не знайшлі. Не хачу браць грэх на душу і засадзіць за краты невінаватага. Услед за мною засумнявалася і мая сяброўка. Суд вынес даволі мяккі прысуд.

Я думаў, што лёс мяне не звядзе з гэтым чалавекам, калі яго можна так назваць. Ды вось праз некалькі гадоў пасля гэтых падзей, позна вечарам у краме мы сустрэліся. Яго вочы загарэліся нянавісцю, і ўся яна вылілася ў злосных словах:

–   Ты мне ўсё жыццё зламаў, сука, бля… Ад мяне з-за цябе жонка пайшла, – кінуў ён мне злосна ў твар.

Магчыма, я зніякаваў ад пачуцця віны перад ім, бо ў нейкай ступені праз мяне ён трапіў у турму і яго сям’я распалася. А можа, мяне збіла з панталыку, што разам з ім быў чалавек без імя і высвятляць свае адносіны з яго сябруком не хацелася. Ды і што можна сказаць таму, хто ва ўсіх сваіх бедах вінаваціць іншых, а не сябе? Такім не даходзяць разважлівыя довады. З таго часу я пазбягаў чалавека без імя. Словам, закрылі тэму, і я да яе не збіраўся вяртацца. А яна ўсплыла сама па сабе.

Неяк мне надарылася цягнуць на сябе ледзь жывога ад выпітага майго сябрука. Той кулём павіс на мне, і яшчэ дзіва, што аўтаматычна перастаўляў непаслухмяныя ногі, якія вось-вось, здавалася, падкосяцца ў каленях. Адна марока з гэтымі выпівохамі, але ж не кінеш, калі выраслі ў адным двары. Гэта не па-людску! Значыць, ты не свой, значыць, ты гнілы ўнутры. Такая вось простая дваравая мараль, на якой трымаецца гэтае макражыццё ў нашых вялікіх мікрараёнах. Тут аднекуль і з’явіўся чалавек без імя і схапіў пад рукі майго няшчаснага сябрука, аблегчыў мой таварыскі цяжар. Так-сяк мы ўдвох давалаклі яго да месца прызначэння, і ён ад сваіх п’яных шчадрот сунуў нам некалькі памятых паперак, маўляў, гуляйце, хлопцы. Чалавек без імя як заслужанае ўзяў гэтыя грошы, якія неўзабаве ператварыліся, як гэта бывае з дармаўшчынай, у бутэльку гарэлкі. Распілі мы яе з пластмасавых стаканчыкаў у бяседцы прама пасярод двара. Вось тады чалавек без імя і прызнаўся мне.

–   Ведаеш, пісьменнік, – звярнуўся ён да мяне па маім мясцовым паганяйле, – а што ты пішаш?

–   Ну, калі я пісьменнік, дык значыць, пішу, – ухіліўся я ад гэтага пытання, непрыемнага для мяне, бо сваё пісьменніцтва не выстаўляю і не лічу яго нечым адметным і дзівосным. Проста так выпала па жыцці, хтосьці павінен і пісаць, і расказваць пра нас, гаротных людзей, вось мне і дастаўся такі лёс. Нічога не паробіш: кожнаму сваё.

–   І кніжкі ёсць?

–   І кніжкі ёсць.

–   А пра што ты пішаш?

–   Пра рознае.

–   Напішы пра мяне, – прапанаваў ён і сур’ёзна паглядзеў сваімі шклянымі вачыма, у якіх успыхнулі жывыя агеньчыкі надзеі.

Колькі разоў мне задавалі падобныя пытанні людзі, якія знаёміліся са мною. І як звычайна, прасілі напісаць пра іх. Такія просьбы выклікалі ў мяне ўсмешку. Што я напісаў бы пра іх, калі яны былі людзьмі звычайнымі і шэрымі, і жыццё іх было такое ж, напоўненае звычайнымі і шэрымі падзеямі.

–   І што напісаць пра цябе? – спытаўся я.

–   А тое, як я з дружбаком цябе з тваёй бабай абулі на бабкі, – спакойна, без усялякіх эмойцый, адказаў ён.

–   Дык гэта быў ты?–міжволі вырвалася ў мяне.

–   Я. Прабач мне за маё глупства. Хацелася выпіць, а сам ведаеш, жаданне гэта дурное, думаеш аб адным – як выпіць, – ён вінавата развёў рукі, як бы здаваўся на маю літасць.

–   За такое не прабачаюць. Каб павязалі цябе разам з тваім дружбаком, сядзелі б вы з ім яшчэ доўга-доўга, – адказаў я, але без злосці.

–   Ды я і гэтак пакараны па жыцці, – сумна сказаў чалавек без імя.

Я не злаваў на яго, бо час прытупіў тую злосць, якая ахапіла мяне тады ў момант абрабавання. Але я адразу страціў цікавасць да гэтага чалавека з яго прымітыўнымі патрабаваннямі. Толькі ён уразіў мяне і на гэты раз.

–   Я не доўга яшчэ працягну, а ў жыцці нічога не зрабіў. Шкадую, што мяне не заграбасталі тады з дружбаком. Ён сябе ўжо назаўсёды праславіў, абрабаваў пісьменніка. Яго імя не згіне, а хто нагадае пра мяне, што жыў вось такі няшчасны чалавечак. Пра Муху – гэтага гандона, нагадаюць, як пра таго Дантэса, што страляў у Пушкіна, а пра мяне, пра таго, хто і падбіў Муху развесці цябе, хто біў цябе і праліў тваю кроў, не ўспомняць. Лепш бы я цягнуў тэрмін і трапіў бы ў гісторыю, а то схаваўся ад яе. Нават нягодніцтвам, бляха, не змог праславіцца.

–   Няма тут чым ганарыцца, дурная слава, – мовіў я, уражаны пры­знаннем майго субяседніка. Я і не мог уявіць, што яго з’ядае боязь перад бессэнсоўнасцю свайго жыцця і адчуваннем сваёй непаўнавартасці. Хоць нягодніцтвам ці злачынствам пакінуць адзнаку сваёй прысутнасці ў гэтым свеце.

–   Герастрат, каб праславіцца, увекавечыць сваё імя ў вечнасці, спаліў храм Артэміды, – казаў ён з нейкай жаласлівай інтанацыяй у голасе, і адчувалася, што яго душу з’ядае ці то пачуццё раскаяння, ці то шкадоба да самаго сябе, такога няўдалага і няшчаснага па жыцці.

Адкуль гэты наркаман мог ведаць пра Герастрата і што той спаліў менавіта храм Артэміды, калі я сам не памятаў, што ён там паліў. Магчыма, гэта пробліскі былога яснага розуму, юнацкі багаж ведаў, які яшчэ не растрачаны дашчэнту. Ды і каго ён мог знайсці для пераймання? На вар’яцкія ўчынкі ці сапраўдны разбой ён, па слабасці характара, не здольны. Калі не здольны на значнае, дык нязначным, але благім учынкам засведчыць сваё існаванне на зямлі.

Чалавек без імя самадавольна пахваліўся, як хлопчык, якому не церпіцца расказаць аб сваім поспеху.

–   Усё ж я ўвекавечыў свой фэйс. Я ж зняўся ў фільме, быў там паліцаем. Вёў з другім паліцаем на расстрэл партызана. Цэлых тры хвіліны трапіў у кіно, і як я страляў у партызана, паказалі.

З такім тварам вырадка толькі і ўвасабляць чалавечую нікчэмнасць. Але я сказаў іншае за тое, аб чым падумаў:

–   Вось бачыш, на цэлых тры хвіліны ты трапіў у вечнасць.

–   Якая гэта вечнасць? Імгненне ў вечнасці. Мяне ж будуць ненавідзець як забойцу партызана-героя. Вось я які нягоднік, – незадаволена прамовіў чалавек без імя.

–   Трэба нешта такое драматычнае, сапраўднае, некіношнае.

–   Ну што ж, стукні мяне па галаве бутэлькай, заб’еш – вось і праславішся. Будуць на цябе глядзець як на асобу. Увойдзеш у гісторыю, узгадаюць і пра цябе, калі будуць узгадваць пра мяне.

Казаў я гэта жартаўліва, ведаючы, што чалавеку без імя не хопіць духу падняць на мяне руку. Не здатны ён забіць чалавека. Ён сур’ёзна, нібыта ацверазеў ад маёй нечаканай прапановы і зразумеў усю яе бязглуздзіцу, адказаў:

–   Гэта смерць нікчэмная і прынізіць цябе. Пісьменнік загінуў па п’янцы з-за недапітай бутэлькі ад рукі сабутэльніка. А значыць, і мяне прынізіць, а вось з-за жанчыны або з-за ідэі, дык гэта трагічная і высакародная смерць. Ты загінуў бы, як пакутнік, і сваёй пакутніцкай смерцю ўзвысіў мяне як трагічную асобу, і маім жыццём зацікавіліся б: а што гэта за чалавек быў, чаму ён забіў пісьменніка. Навошта?

–   Тады здайся ў ментуру і прызнайся ў разбоі. Маўляў, даведаўся, каго абрабаваў, і загрызла сумленне, гатовы нанесці заслужанае пакаранне. Вось учынак, варты таго, каб апраўдаць тваё жыццё, прыклад духоўнага ачышчэння, – параіў я, і сам не разумеў, ці жартам ці, сур’ёзна.

Прынамсі, у духоўнае ачышчэнне такіх тыпаў не верыцца, а вось пакаяцца часам ім хапае духу, калі яшчэ засталася кропелька сумлення, якая горш за атруту муціць унутраны спакой. У чалавека без імя хапіла духу пакаяцца перада мной.

–   Мне не доўга засталося, і гэтыя апошнія дні я хачу пажыць на волі. Я прызнаўся табе, ачысціў душу. Калі можаш, даруй. Спадзяюся, ты не данясеш на мяне, – сказаў ён сарамліва і ціха.

Час загаіў маю крыўду і патушыў апошнія іскаркі помсты. Чалавек без імя быў мне абыякавы, як выпадковы сабутэльнік. Жыццё і так яго пакарала, каб яшчэ і мне апрануцца ў мантыю суддзі і выносіць яму свой вырак.

–   Жыві… Пражыві свой час, як бы ты хацеў пражыць, каб цябе памянулі добра, – адказаў я.

–   Дабро не памянуць, – сумна мовіў ён. – Няма каму, амаль усе мае сябры ўжо там. А знаёмыя скажуць, так яму і трэба, сам вінаваты, загубіў сябе наркатой. Вось каб мне далі другое жыццё, хай нават кароткае, я пражыў бы яго інакш.

–   Як жа? – мяне шчыра зацікавіла гэтае прызнанне.

Нязгубленае чалавечае, нармалёвае, сапраўднае праявілася ў ім, тое патаемнае, што ён хаваў ад сваіх сябрукоў-наркаманаў, каб не асмяялі яго, не плюнулі ў душу. Ён давяраўся мне як чалавеку з іншага свету, які можа яго зразумець і паспачуваць яму. Здавалася, ён і хацеў пачуць слоўца спачування, хоць на момант адчуць сябе чалавекам, хоць і няшчасным, але чалавекам, вартым хоць спачування. Я не спачуваў яму, хоць мне было яго шкада. Нічым я не мог яму дапамагчы.

–   Як інакш? – зноў спытаўся я.

–   Яскрава, – рэзка адказаў ён, нібыта гэтае слова ўжо даўно рвалася з душы і апошнімі намаганнямі даводзілася стрымліваць яго, і вось надарылася магчымасць выплюхнуць яго, як крык ратавання.

Я даў яму магчымасць сабрацца з думкамі і цярпліва чакаў, калі ён парушыць сваё маўчанне. Дзесьці праз хвіліну ён даверлівым голасам, нібыта размаўляў з блізкім яму чалавекам, прамовіў:

–   З каханнем. Некалі ў юнацтве кахала мяне… – ён паэтычна падняў угару руку і акрэсліў нябачны авал твару і па-дзіцячы, не знаходзячы слоў, папросту выказаў свае захапленне. – Такая-такая… цудоўная дзяўчына! Якія ў яе былі ясныя вочы, я любіў глядзець у іх. Мы сустракаліся ўсяго тры месяцы, а пасля яна кінула мяне. Не захацела звязвацца з наркошам. Тады я і падсеў канчаткова на чарнату. Малады, дурны. Хацелася новых уражанняў, радасці, бесклапотнасці. Дык хіба я тады думаў, што ўсё так адбудзецца… Аднаго разу яна прыснілася мне, маладая, гарэзлівая, абдымае мяне і цалуе пяшчотна. Прачынаюся і адчуваю сябе шчаслівым, як ніколі ў жыцці. Яна вярнулася да мяне, хоць у сне, але вярнулася. А я быў не вартым кахання, загубіў сябе, – ён горка ўдыхнуў і прама з рыльца бутэлькі адпіў некалькі глыткоў горкага пітва.

–   Хацеў быць кімсьці значным, а стаў нікім. Наркошам. І ўжо нічога не зменіш. Вось і напішы пра маю загубленую жытуху.

Маё самалюбства лашчыла прызнанне чалавека без імя, – яго міжволь­ная шчырасць перада мной. Для яго я быў велічынёй, перад якой ён адчуваў пашану. Ён не чытаў ніводнага напісанага мною сказа, нават не ведаў назвы ніводнай маёй кнігі, але паважаў за тое, што я пісьменнік, а значыць, належу да нейкай недасягальнай для яго касты пасвячоных, якія размаўляюць з душамі і чуюць Бога! Не ведаў, ці таленавіты я, ці проста бяздарны графаман, якога забудуць разам з яго кнігамі. Яму не важна было, ці ўспамінаюць пра мяне ў друку, ці адносіўся я да катэгорыі «іншыя». Ён лічыў мяне сапраўдным пісьменнікам, які, можа, і напіша ці проста ўзгадае пра яго загублены лёс у нейкім творы і тым самым увекавечыць яго ў слове, прыдасць яго жыццю хоць нейкі сэнс.

Праз месяц чалавек без імя памёр. Мімалётная навіна пра яго смерць не вельмі засмуціла мяне. За гэты час я забыўся пра нашую размову, як пра нязначную п’яную гамонку, якая ні да чога мяне не абавязвала. І вось цяпер я ніяк не мог успомніць яго імя, яно выляцела з галавы, нібыта пасля п’янкі, калі нічога не памятаеш, што тварылася ў хмяльным чадзе. Я назваў яго чалавекам без імя. Здавалася, што ён заслужыў гэта, бо страціў сябе, сваё аблічча, свае пачуцці і нарэшце імя… Яго гісторыя падалася мне павучальнай, і я пачаў пісаць вось гэтае апавяданне пра чалавека, які згубіў сябе і ператварыўся ў цень. Павучальная гісторыя!

Калі я ўжо заканчваў гэтае апавяданне, мне патэлефанаваў мой добры сябар Максім Гальпяровіч, якога я называю проста Максам. І толькі вымавіўшы гэтае імя, я адразу ж узгадаў як звалі чалавека без імя – Максам. Я мог бы дзеля прыгожага фіналу так і пакінуць Макса без імя ў навучанне іншым. Толькі гэта здалося мне несправядлівым у адносінах да таго, хто перад смерцю ўсвядоміў нікчэмнасць свайго жыцця і хацеў быць чалавекам. Якім ён ні быў, як ні жыў, што ні натварыў, але права на імя ён усё ж меў, хоць бы за тое, што хацеў пражыць яскрава і што ў яго было тры месяцы кароткае шчасце кахання, якое вартае ўсяго жыцця.

2011 г.