Усё, як ты хацела, Грэта
З фэйсбучных запісаў
* * *
Пахаваў сёння роднага дзядзьку Гену. 80 яму было. Як сказаў распарадчык у крэматорыі, «…и прекрасного дядю». Для мяне ён такім і быў, дзядзька з майго дзяцінства – вобраз, наскрозь пранізаны сляпучым сонцам. У 1960-я ён быў першым жывым антыкамуністам, якога я сустрэў у жыцці. Я проста даведаўся, што такія бываюць. Чалавек па-за сістэмай, які жыве так, як хоча. У той час усё маё дарослае асяроддзе амаль спрэс былі камуністы. І вось аказваецца, што можна жыць так, каб не дзьмуць у адну дудку з усімі. Гэта было адкрыццё! Толькі цяпер да мяне даходзіць, адкуль я сам такі. З тых першых дзіцячых уражанняў ад дзядзькі-антыкамуніста. І яшчэ ведаеце, што я зразумеў? Што ён і там, наверсе, будзе па-за сістэмай, якой мы намагаемся ўяўляць сабе той свет. І там ёсць свае несістэмныя персанажы, антыкамуністы тагасвету. То бок, дзядзька сваёй смерцю паставіў мне ў свядомасці другі маячок – дакладна так, як 50 гадоў таму паставіў першы. Думаю, распарадчык у крэматорыі крыху перагнуў з трагізмам сітуацыі. Дзядзька Гена і трагізм??? Ён жыў, як хацеў, сышоў, калі хацеў, і наперадзе ў яго ўсё, як ён захоча. Не адчуваю нічога, акрамя ўдзячнасці.
* * *
Вясна. А за вакном снегапад і канец глабальнага пацяплення. Усё, як ты хацела, Грэта.
* * *
Парабіўшы справы, амаль дзве гадзіны кружляў па цэнтры Менска. Не мог спыніцца. Суперская цеплыня, людзі сям-там, і мой горад! Помню, як на Цэнтральнай была залева, і дарослая дзеўка разбулася і бегала па лужынах з гучным смехам. Столькі шчасця! 1960-я, між іншым. Але такое магло ўставіць мне, малому, мазгі на ўсё жыццё. Поўная свабода! Я пасля выпускнога прынёс туды на руках аднакласніцу, не памятаю, каторую. Але быў закаханы, гэта памятаю. А выпускны быў на рагу Купалы і Маркса, дом злева. Напіліся, вядома. Раней я хадзіў туды ў памяшканне ў старэйшую групу садка і танчыў там «Бульбу»… Столькі ўсяго з усім звязана! Люблю цябе, Менск! Як бы там ні было, я праз цябе і ў табе палюбіў цывілізацыю, урбаністыку, Амерыку, рок-музыку… Ішоў да свайго сябра Вячоркі на Карламарла, а ў галаве гучала «Pamięć w kamień wrasta» SBB. Гойсаю па Менску, а песня гучыць ізноў…
* * *
Крыху статыстыкі. Беларусь – 40-я краіна, якая мае літаратурнага Нобеля. У свеце каля 200 краін (193 чальцы ААН). Сярод суседзяў літаратурнага Нобеля маюць толькі Польшча і Расея. З 15-ці краін, што былі ў складзе СССР, літаратурны Нобель ёсць толькі ў Расеі і ў нас. Калі Святлана Алексіевіч напіша кнігу па-беларуску, наша мова стане 26-й мовай у спісе нобелеўскіх моваў.
* * *
Перш быў здзівіўся, што настаўніца ў першым класе напісала на дошцы «пластелин». Але пачытаў міністра адукацыі, і здзіўленне само сабою прайшло. «Вопросы молодежной политики очень важны, – подчеркнул он. – В последнее время идет эта неспокойная обстановка везде в мире, и у нас в стране, к сожалению, это сказывается».
* * *
Насамрэч мы ўсе вельмі розныя і падзяляемся на тых, хто гэта прыняў, і тых, хто не прыняў. Другія яднаюцца ў групу, але толькі ў першых ёсць шанец аб’яднацца ў народ. Прабачце за пафас.
* * *
Нацыяналістам я стаў даўно, а патрыётам перастаў быць адносна нядаўна.
У чым розніца? Сёння недзе адкрываюць чарговы «помнік невядомаму салдату», кажа радыё Культура. Патрыёты адкрываюць. Для нацыяналіста гэта падзея ганебная, недапушчальная, дзікая нават. Бо нацыяналізм заўсёды пра цябе, канкрэтнага чалавека. А патрыятызм – пра абстракцыі і пустату. З гледзішча нацыяналіста патрыёты адкрываюць «помнік гарматнаму мясу». Так нельга. Чалавек не можа быць «невядомым» праз тое, што мы не далі сабе рупнасці даведацца ды яшчэ й адкрылі помнік уласнай абыякавасці. Колькі гадоў таму мы з бацькам паставілі помнік дзеду Каленіку, які загінуў у 1942-м пад Смаленскам. Перад тым мой бацька шмат гадоў шукаў свайго бацьку па архівах, шмат перапісваўся, знайшоў. Помнік паставілі на могілках у Мялешкавічах побач з бабай. Напэўна, тады я і перастаў быць патрыётам.
* * *
Гісторыя гэтых дзён. У мястэчку два маладзёны забілі дзядзьку крыху за сорак. Напіліся на беразе ракі і пачалі біць. І забілі. На трэці дзень Вялікадня. Прыехаў следчы камітэт, із’ялі тэлефон забітага. Больш нічога дзядзька і не меў. Стаў камітэт вывучаць тэлефон, а там – відэа. Акурат на Вялікдзень. Два маладзёны збіваюць бамжа і спрабуюць увапхнуць яго ў смеццевы кантэйнер. Накрыўкай гасяць па галаве. Лютасць на тварах і адначасова – радасць. Дзядзька, які гэта здымае, падахвочвае маладзёнаў: «Давай, давай, на ютубе будзе мільён лайкаў!» Размясціў ці не, невядома. Але ж лёс блогера, халера.
* * *
Проста расіяне хочуць жыць, як у КНДР. Ім падабаюцца парады, ракеты, отец народов, недаядаць і пагражаць Захаду. Ёсць і беларусы, якія хочуць таго самага. Але і яны насамрэч расіяне.
* * *
Увесь Занзібар, як Готланд у снезе, патанае ў жывапісе. На Готландзе я быў у лютым роўна год таму. Занзібар удвая меншы за Готланд, і тут дзверы ў дзверы з намі жыве шведка. Ёй з выгляду гадоў 70. На Готландзе яна ні разу ў жыцці не была, а на Занзібары – восьмы раз.
* * *
Усё, нібыта, арыентаванае на Расею, а ў рэкламе – «настоящее европейское (немецкое, итальянское, французское) качество». Хоць бы раз «настоящее российское качество» прагучала, дык не. Гэта як рукі цягнуцца па тое, што на Захадзе, пры тым галава на 180 градусаў павернутая на Усход.
* * *
Загаловак: «Кіраўнік БПЦ даручыў сфармуляваць пазіцыю па Курапатах». То бок хрысціянская пазіцыя яму не пасуе? «У попа была собака…»
* * *
Сябра распавёў, што на 9 траўня яму проста ў вокны грымела з рэпрадуктара песня. І пачаў падпяваць: «Всем миром, всем народом, всей землей / Помолимся за тот великий бой» – і запнуўся. Ну, вядома ж, «поклони»мся, а не «помоли»мся. Песня Пахмутавай сама выкінула з сябе гэты дысананс. Савецкае працівіцца эрпэцэшнаму. І наадварот. Як тая капліца на «лініі Сталіна». Але гэты дысананс ва ўсім. У тым, як правіцелі з савецкімі мазгамі жагнаюцца ў царкве. І ў тым, як галоўны ў нас эрпэцэшны поп будзе «фармуляваць пазіцыю па Курапатах». І ў тых святых абразах, на якіх малююць Сталіна. Дый у тым, што слова «каштоўнасці» ў нас вымаўляе той, для каго каштоўнасць – НКВД. І вось тут увага! У Расеі гэта ўсё ніякі не дысананс. Там гэта ўсё сваё, роднае, хоць, нібыта, і рознае. Дысананс – у нас, ад таго, што і галоўны эрпэцэшны поп, і грошы на новыя цыбуліны, і абразы святога Сталіна, і каштоўнасць НКВД, і тая песня Пахмутавай таксама – гэта ўсё рэчы імпартаваныя. Уся гэтая ядзерная сумесь РПЦ з камунізмам ператвараецца ў Беларусі ў настойлівы, але дысананс. Дзякуючы ўжо толькі таму, што мы шматканфесійная нацыя, у большасці беларусаў гэтая сумесь не сумяшчаецца і не ўзрываецца ў мазгах. Адно паветра псуе і настрой.
* * *
Вярхоўны суд адмовіў «Несмяротнаму палку» ў рэгістрацыі… Для мяне тут прычына не палітычная, а ментальная. Мой дзед Каленік загінуў у 1942-м пад Смаленскам, баба засталася пад акупацыяй з васьмю малымі дзецьмі адна. Можаце сабе ўявіць, што гэта такое. Таму гібель дзеда перажывалася ў сям’і і перажываецца мною праз усё жыццё. Але што прымусіла б мяне ўзяць дзедаў партрэт і выйсці з ім на ўрачыстую масоўку? Неяк гэта зусім не пра тое. Бо што я тым партрэтам хачу сказаць? Глядзіце, я помню? І што? Дзеда я, натуральна, не ведаў, але ўся радня, перакананы, майго параду не ўхваліла б. І гэта было б вельмі па-беларуску, інтымна. Памяць у нас не на парадах жыве. А ў расіян інакш прынята. «На миру и смерть красна». Нічога не ацэньваю, канстатую розніцу менталітэтаў.
* * *
Цяжка сабе ўявіць два больш розныя паводле гістарычнага лёсу народы, чым беларусы і расіяне. Мы 500 гадоў у еўрапейскіх працэсах, яны – па-за эпохай Адраджэння і з галавой у тыраніі. 19 стагоддзе: яны – імперыя, мы – адно суцэльнае паўстанне супраць іх. Нават у часы СССР, татальнай, здавалася б, уніфікацыі, гэта была ўніфікацыя нас пад іх, а не наадварот. У сярэднявеччы яны ўвесь час спрабавалі захапіць нашу краіну, у 19 ст. – перарабіць нас на рускіх, у СССР – аб’яднаць у ГУЛАГу, а ўсё для таго, каб сёння сказаць, што мы адзін народ. Я ў такія хвіліны згадваю сваю вясковую бабулю Хвядору з-пад Мазыра, непісьменную і не ідэйную, для мяне – вобраз беларускага лёсу і беларускай вечнасці, і думаю, што ж у ёй такога было «русского»? Беларуская мова з прасодыяй (казала, як спявала), казкі пра князя на аўтамабілі, песні пра Дунай? Неверагодная засяроджанасць на дзецях, працы і нуль свавольства? Колькі ні думаю пра гэта, бачу больш агульнага ў беларусаў з в’етнамцамі ці кубінцамі ці занзібарцамі (а я і там думаў пра гэта), чым з рускімі. Мы хоць і побач, але два розныя космасы і ні разу не адзін народ.
* * *
Ты беларус, а чаму не гаворыш па-беларуску? – Цікавае пытанне. Мне яго яшчэ ніхто не задаваў… Часцей пытайцеся.
* * *
«Мы панясем ягоныя косткі ад літоўскай граніцы да Менску на руках…» Запомнілася з ток-шоў пра пахаванне Каліноўскага. Быць пахаванымі ў Вільні на Росах прасілі ў сваіх вершах вялікія паэты Арсеннева, Жылка, Танк. А ўдалося гэта толькі Казімеру Сваяку, міма ягонай волі, бо ён ужо і месца сабе нагледзеў на могілках у Клюшчанах. Быць пахаваным на Росах для беларуса – значыць, патрапіць у Вечную Беларусь. Застацца сярод сваіх. Тут прафесар Лялевель, які натхніў студэнтаў-філаматаў прыдумаць Беларусь. Тут – мноства паўстанцаў Каліноўскага. Тут над магілай Сыракомлі пісаў свае вершы Янка Купала. Тут Іван Басановіч, бацька літоўскай нацыі, а заадно кіраўнік музычнай камісіі ў беларускім музычна-драматычным гуртку (1910). Тут шматпакутны аўтар першага беларускага рамана Ядвігін Ш. Раман называўся «Золата». Тут геніяльны Лявон Вітан-Дубейкаўскі, вынаходнік беларускага стылю ў архітэктуры. Тут, мабыць, адзіная ў свеце Літарацкая горка. І месца Каліноўскага на гары. Бо як сам Кастусь кажа ў Караткевіча: «Кожны раз чалавецтва бліжэй да шчасця на вышыню нашых магіл». Мой старэйшы сябра і настаўнік Лявон Луцкевіч таксама ляжыць на Росах. Прыязджаючы, я пачуваюся тут дома.
* * *
Прачытаў «выбары» наадварот. Атрымалася прыблізна «рабы вы».
* * *
У Вільні на пахаванні паўстанцаў фізічна адчулася, што Каліноўскі і ёсць нацыянальная ідэя беларусаў, выкладзеная ў ягоных «Лістах з-пад шыбеніцы». Яна проста працяла адзіным срэбным промнем усіх прысутных. Іншай такой ідэі няма. Прыдумляць іншую гэтаксама марна, як шукаць нацыянальную ідэю якой-небудзь Варонежскай губерні.
* * *
Едзем учора з Жэнем. Я разважаю ўголас: тэхналогіі спрашчаюць жыццё, але адвучваюць думаць. Усе гэтыя навігатары-калькулятары адбіраюць работу ў мазгоў, а мазгі, калі не працуюць, пачынаюць патроху адміраць. (Распаляюся.) Людзі перасталі чытаць кнігі, вакол адны гаджэты! Жэня, падумаўшы: кнігі цяпер чытаюць у турмах, там няма гаджэтаў.
* * *
Толькі замовіш сабе гарбаты, як адразу знойдзецца нехта, хто скажа: «по-белорусски правильно чай».
* * *
Анджэй Струміла… Мы разам рабілі «Вялікую кнігу Вялікага Княства Літоўскага», разам прэзентавалі яе на сцэне Купалаўскага тэатра. Кніга атрымалася вартай самога Княства і самога Майстра – сапраўды Вялікай. Вага 6 кіляў. Перафразуючы Караткевіча, кожны чалавек носіць сваё ВКЛ з сабой. Гэта дакладна пра Анджэя Струмілу. Светлая памяць.
* * *
А я веру ў цуды. Бо вялікія змены ў палітыцы і грамадстве, якія я бачыў на сваім вяку, адбываліся заўсёды цудоўным чынам. Ніхто і ўявіць сабе не мог, што пачнецца гарбачоўская галоснасць, разваліцца СССР, Беларусь стане незалежнай краінай. Усё гэта не было і не магло быць прагматычна прадуманым дзеяннем канкрэтных людзей, але было марай, якая авалодвала калектыўным несвядомым.
* * *
Драма амбітных беларускіх канфармістаў ад культуры ў тым, што яны ўяўляюць сябе міхалковымі-гаварухінымі, для якіх канфармізм з часоў Пушкіна і Дастаеўскага – гэта ліфт у падручнікі і вечнасць, куды нашых ніхто не пусціць, а свайго такога ліфта ў Беларусі няма і не было ніколі.
* * *
Калі мне споўнілася 26, я выразна адчуваў, што камунізм канае. Сёння падобнае адчуванне.
* * *
Усё найлепшае, што стварылі беларусы, было або да захопу Расейскай імперыяй, або насуперак ёй. Адзін з многіх тысяч доказаў гэтага – радзіма канцлера Льва Сапегі, магдэбурскае мястэчка Астроўна – з ратушай, рыцарскім замкам, касцёлам і кляштарам, царквой, сінагогай… Сёння гэта «аграгарадок», адзіная прыкметнасць якога – руіны касцёла на балансе Маскоўскага патрыярхату.
* * *
Паслухаў актора Яфрэмава, які п’яны збіў на машыне чалавека, пачытаў рэакцыі – шквал абразаў і рэзюмэ Арлушы, выразніка народных настрояў: не страшнае-страшнае здарылася, а звычайнае рускае страшнае. Зноў падумаў пра «адзін народ»: якая ж прорва аддзяляе іх і нас, у якіх страшнае можа быць таксама штодзённае, але ніколі не будзённае, не звычайнае.
* * *
Каб ацаніць глыбіню і маштаб таго, што адбываецца, трэба ўспомніць прынцып адзінства беларускай гісторыі. Гэта працяг таго самага паўстання, якому ўжо больш за 200 гадоў. І гэта станаўленне беларускай нацыі, якой на 26 гадоў гвалтам перапынілі гэты працэс.
* * *
Калі так імкліва ўчорашнія ворагі кажуць ва ўнісон, а ўчорашнія сябры становяцца ворагамі, значыць, мяняецца эпоха. У вялікім і ў малым. Яшчэ не заўсёды зразумела, хто адмірае, а каму жыць. Але тут дапаможа французская прыказка «мёртвы хапае жывога». Хто хапае, таму капцы. Не наадварот.
* * *
Упершыню з такім сустрэўся. Маладая сям’я назвала дзяўчынку Монікай – каб на Захадзе не было праблем з напісаннем лацінкай. Але, натуральна, хочуць, каб ёй добра было і тут, у Беларусі.
* * *
Пайшоў у лепшы свет Анатоль Лягуцкі, доктар, майстровец. Сядзеў на вуліцы на лаўцы, толькі ачомаўся ад нядаўняга інфаркту, і вось інсульт. Дасціпны, жыццярадасны, знаўца моваў з вельмі няпростым лёсам. Граў доктара-лекара з-пад Нізкага рынка, аптэкара ў народнай драме «Цар Максімілян», ездзіў у Менск да нас са сваіх Асіповічаў. Калі мы запісвалі ўспаміны для кнігі «Майстроўня», ён унікаў і ўрэшце ўнікнуў сустрэчы. Пасля я дазнаўся – чаму. Не хацеў свяціцца. У самым пачатку 2000-х была кампанія «оборотней в белых халатах». А ён доктар. І да яго прыйшла цётка, маўляў, мужык запіў, не выйшаў на завод, дай бальнічны, бо звольняць, а мужык сям’ю корміць. Ён даў. Яна сунула яму ў халат 10 даляраў. А пасля на нейкім застоллі гэта расказала. А гэта ж Асіповічы, усе адзін аднаго ведаюць. І там быў нейкі сваяк абэпавец. Назаўтра Лягуцкага паказальна вывелі з паліклінікі ў кайданках. Ну і далі тры гады хіміі. Пасля гэтага ён стаіўся. Як казала мая бабуля, памяні, Божа, душачку.
* * *
Свет падзяліўся на абсалютнае дабро і абсалютнае зло. Таго «астраўка бяспекі» паміж імі, дзе краіна жыла 26 гадоў, больш няма, толькі мяжа. Ты або там, або тут.
* * *
Далібог, як у савецкія часы на калгасным вяселлі адзін мужык чапляецца да ўсіх: давайця біцца! А ніхто не хоча, бо і часы іншыя, і не калгас, і вяселля няма. А ён хапае ўсіх за рукі, тузае, крычыць: давайця біцца! давайця біцца!
* * *
Менскія карцінкі. Каля ўвахода ў былы ЦК камсамола (насупраць танка і Дома афіцэраў) – расчыненыя дзверы рэстарана «Кухмістар», адкуль на ўсю прастору пяе Данчык: «Чаму ж цяпер, крыніцы, вы наўсцяж такія чорныя?» Прыпякае сонца. І ні душы.
* * *
Менскія карцінкі. Акуратны такі пенсіянер на Пуліхава (колішні «андатравы гарадок», дзе жыла наменклатура) папрасіў 20 капеек ці «колькі можаце».
* * *
Генерал-губернатар Паўночна-Заходняга краю Мураўёў-вешальнік атрымаў ад свайго расейскага цэзара карт-бланш на «усмирение» нацыі беларусаў. Турмы забітыя людзьмі, ёсць замучаныя да смерці. ХІХ стагоддзе – рэаліі. ХХІ стагоддзе – рэаліі. «Усё па-ранейшаму, толькі імёны змяніліся» (Ул. Арлоў).
* * *
Як цяжка памірае СССР у сваёй найлепшай рэспубліцы.
* * *
Верш Янкі Купалы «А хто там ідзе?» дакладна тлумачыць, што ў нас адбываецца сёння. Між іншым, ён перакладзены больш чым на 80 моваў свету і гэта ўсё выдадзена адной кнігай. Я да таго, што калі замежнікі пытаюцца пра сітуацыю ў Беларусі, вы можаце паказаць ім гэты верш на іхняй мове. Даходліва і вычарпальна.
* * *
Дзе мне найлепей чытаўся Караткевіч… Гэта было ў 1979 годзе на верхніх вайсковых «нарах» у Менскім палку (туды што набор завозілі 50 чалавек з Менска), які месціўся ў былым жаночым кляштары адразу за саборам Пятра і Паўла ў Вільні… А пазнаёміў нас Анатоль Сідарэвіч у пачатку 1980-х на вуліцы каля Купалаўскага тэатра ў Менску. Адбілася ў памяці ўражанне – чалавек-руіна. У пазітыўным сэнсе руіна, бо мы тады проста хворыя былі на руіны беларускіх замкаў ды сабораў… У 1984-м на вайсковых зборах у Слоніме я атрымаў ад Сідарэвіча тэлеграму. І, здаецца, мы ўсе там плакалі.
* * *
Наконт гадавіны расстрэлу Тарашкевіча трэба ведаць вось што. Сведкі бачылі яго ў «амерыканцы» і пасля гэтай даты. Рэч у тым, што Тарашкевіча ведалі тады ўсе ўвогуле беларусы. Хто як стваральніка класічнага правапісу, хто як перакладчыка Гамера, але найперш – як лідара найбуйнейшай у гісторыі Беларусі грамадскай арганізацыі – стотысячнай Грамады. НКВД закатавала яго да стану «куска мяса» і ў такім выглядзе цягала па камерах, прыводзячы ў жах інтэлігенцыю і студэнтаў, якія там сядзелі як ворагі народу. То бок, гэта было такое спісанае расстрэлам «наглядное пособие» для застрашэння. Калі нават з самім Тарашкевічам можна так, уяві, што будзе з табой. Таму падпісвай усё, што скажуць. Калісьці я пачуў гэтую гісторыю ад старога Янкі Багдановіча, колішняга рэдактара «Шляху моладзі». І, прызнацца, да канца паверыць не мог. Але цяпер не толькі паверыў, але ведаю, што такое можа адбывацца ў Беларусі…
* * *
Феномен расейскай літаратуры – разгледзець у прастытутцы чалавека! Але ж каб такі феномен адбыўся, трэба ад пачатку ў прастытутцы чалавека не бачыць.
* * *
У аўторак пахаваў дзядзьку. Неяк усё маё жыццё мы былі блізка, побач, разам. Дзядзя Сярожа – так я называў яго з маленства, іншыя – па бацьку, Васілевіч. Адзін з найлепшых людзей, чалавек без злосці. Ён быў руплівым будаўніком. У гмаху тэлевізіі на вуліцы Камуністычнай яго ведалі і любілі ўсе. Ды ўвогуле ўсе, хто ведаў. Калі ў 1970-х я ўпершыню пабачыў на здымку Элтана Джона, я проста ўскрыкнуў: О, дзядзя Сярожа! Элтан быў за раялем у шэрай бухматай кепцы. Але што агульнага? Паваенны дзетдомавец, бясколерная савецкая рэчаіснасць, нішчымніца… Не памятаю, каб ён насіў кепку. Хіба моцнае знешняе падабенства, тэмбр голасу… На жаль, мы дрэнна ведаем свае радаводы. І наша «простае паходжанне» – не такое простае. Хто мог падумаць, што ў Машэрава, напрыклад, – французскія карані (сам Машэраў не ведаў). А колькі тут стаяла італьянцаў і ўсякіх іншых. Пра брытанцаў я, праўда, не чуў, і гэта інтрыгавала. З тых часоў я заўсёды прыглядаўся да дзядзькі, а чарговы ўбачаны брытанскі твар – як бы падкрэслена не рымскі – кожны раз наводзіў на думку пра дзядзьку Сярожу… Загадка засталася загадкай. У развітальні на Альшэўскага пад «вечную памяць» я мусіў прызнаць, што Элтан Джон сышоў. Рысы твару завастрыліся, не тое што на здымку жывога блакітнавокага Васілевіча, які стаяў побач. Але вось што ўразіла і, бадай, надоўга. У труне каля галавы ляжала шэрая бухматая кепка.