Пра Хвядоса-стралка, здатнага дзецюка
Казка для тэатра на матывы расейскага фальклору

(Фрагмент)

Пераклад з расейскай мовы Макса ШЧУРА.

 

Скамарох-весялун

Верце ці не верце, а жыў на белым свеце стралок Хвядос – сама хвацкасць ды маладосць. Выглядаў Хвядоска не брыдка й не боска: ні румяны, ні бледны, ні багаты, ні бедны, ні ў псоце, ні ў злоце – звычайны, дый годзе. Абавязкі стралковы – рыбалка ды ловы. Цару дзічына, Хвядос – малайчына. У цара гасцей – што ў рыбе касцей. Адзін з Швецыі, другі з Грэцыі, трэці з Гавай – і ўсім есці давай! Таму амараў, сяму кальмараў, каму сардзін – а здабытчык адзін! Ледзь на дзень узялося, гукаюць Хвядоса: кліча прыганяты ў царскія палаты! Цар – сам апенька, мазгоў жменька, але злосці ў цара аднекуль – гара. Глядзіць на Хведара, як пятніца на сераду. Ад страху ў Хведара пот з-пад швэдара, грукат у чэрапе, буркат у чэраве – тут, што называецца, казка й пачынаецца…

 

Цар

Тут пасол ад англічан

На расол да нас прымчаў,

А карміць яго няма чым,

Хлеба й костак апрача.

 

Выпраўляйся, братка, ў гай,

Ды яства нам нацягай –

Хоць глушца, хоць курапатку –

Нам без розніцы, бадай.

 

А як не – не вінаваць:

Я цябе павінен сцяць.

Тут дзяржаўнае пытанне –

Цяміш, што хачу сказаць?

 

Хвядос

Я ж яшчэ не страціў клёк,

Каб такога не прасёк!

Не абораю хлеб крою,

Разумею твой намёк.

 

Быць або не быць… вайне –

Вызначаць выключна мне:

Не здабуду курапаткі –

Край навала паглыне!

 

Каб ангельскага пасла

Лютасць нашча не ўзяла,

Галавы не пашкадую:

Будуць стравы да стала!

 

Скамарох-весялун

Загад цароў – цвярдзейшы ад сухароў. Пашле па мядзведзіцу – пойдзеш па мядзведзіцу, бо трэба, куды ж Хвядоска падзенецца! Або ўпалюй звера – або паля ці сякера. Абышоў ён абшар у сто лясоў, сто імшар, а ўсё дарма – здабычы няма! Стома бярэ, ноч на дварэ. Знайшоў, не знайшоў – а трэба дамоў. Раптам бачыць – птушка, галубка-вуркатушка, сядзіць, не хаваецца, ружжа не лякаецца…

 

Хвядос

Што за кляты дзень такі –

Звер джгануў на ўсе бакі…

Дык падстрэлю вунь галубку:

Пачастунак хоць які!

 

Дый, агулам беручы,

Ад глушца яе, лічы,

На талерцы не адрозніш,

Як з падліўкай запячы!

 

Галубка

Не чапай мяне, стралок,

Бо не велькі будзе толк –

Мной падушкі не напхаеш,

Не напоўніш казанок.

 

Для заморскіх для дваран

Лепш цялушка ці баран,

А ўва мне – якое мяса?

Так, не мяса – смех курам!

 

Хвядос

Ці то пах падзьмуў п’янкі,

Ці юраць лесавікі,

Ці ўвушшу ў мяне, крый божа,

Вывіх здарыўся які?

 

Ці то сёння заранёў

Цар парадак новы ўвёў:

Гаварыць па-людску птушкам,

Не ўжываць птушыных моў?

 

Галубка

Не рабі бяды, Хвядос –

Лепш дамоў мяне б занёс.

Як парог мы пераступім –

Свой спаткаеш шчасны лёс.

 

Буду праць і цыраваць,

Крыўды буду дараваць,

Гатаваць, блашчыц выводзіць

І на скрыпцы шчыраваць!..

 

Хвядос

Дзіўна – што за нелады?..

Ат, жыві – такой бяды!..

Гайда ў торбу: дома скемім,

Хто, навошта і куды!

 

Скамарох-весялун

Прынёс Хвядос пярнатку ў сваю, значыць, хатку. Сядзіць скрушны, галаву ўгнуўшы. Падставай маркоты – сур’ёзныя турботы. Не выйшлі ловы – Хвядоса ў ковы, цар не жартуе, насмерць закатуе. Сядзіць Хвядос панылы, рыхтуецца да магілы. Згадаў пра птушку, лясную вуркатушку. Глядзіць – а каля грубкі замест галубкі стаіць гожая дзяўчына, гонкая, бы асіна!..

 

Марыся

Хвесь, вітаю!.. Ты ды я –

Мы цяпер адна сям’я.

Не журыся! Я – Марыся,

Жонка верная твая.

 

Што ж ты, дружа, – анямеў?

Скамянеў – ні бе, ні ме…

Ці ж каптур або сукенка

Непрыгожыя на мне?

 

Хвядос

На цябе, мой галубок,

Я б глядзець бясконца мог,

Толькі не наканавана

Нам пабрацца, трасца ў бок!..

 

Быў я сёння на зары

Пры царовым пры двары,

І задаў мне цар заданне:

Так і так, глушца прыпры!

 

Хай дзічыне й не пара –

Не вярэдзіць лепш цара.

Згода, думаю, здабуду,

Дзякуй хоць, што не зубра.

Прабадзяўся я ўвесь дзень,

А здабычы – хоць бы цень:

Аніводнай людскай птушкі,

Дробязь нейкая і дрэнь!..

 

Так што зараз жанішку

Не да скокаў на лужку.

Цар сказаў:

“Глушца не знойдзеш –

Заўтра голаў адсяку!”

 

А ці ж буду я такім

Запатрабаваны кім?

Палягае ўвесь мой цымус

Толькі ў розуме маім!..

 

Марыся

Ат, да сэрца не бяры –

Будзе ежа пры двары!

Ціт Кузьміцкі й Хрол Фаміцкі –

Мне на вочы, раз-два-тры!

(Марыся пляскае ў ладкі –

з’яўляюцца два дужыя малойцы.)

Як уцямілі ў чым брак –

То парупцеся, раз так!

 

Малойцы

Не турбуйся, гаспадыня,

Досвед маем, як-ніяк!..

 

Скамарох-весялун

А цар ды дыпламат за стол селі акурат. Цароўна з нянькай – тут жа, па сняданку тужаць. Усе чакаюць ад Хведара пачастунку наеднага. Патрэбны для гавэнды добры стол бяседны! А на стале пуста: морква ды капуста, пятрушка ды кмін – не пір, смех адзін. Госць пазяхае, батфортам віхае, у абрусе дзюрачкі прапіхае. Цар сам не заўважае, як Хвесю пагражае й матку ягоную зневажае. Тут, бы з неба – каравай хлеба, ікра, балык, тушаны індык, сцярляджая юшка, флякі з цялушкі, і такой во смачнішчы – найменняў да тышчы! Пры гэткай бяседзе – як не быць гавэндзе!

 

Цар

Нас цікавіць пазарэз

Навуковы ваш прагрэс:

Як у вас там бручку сеюць –

Са шкарлупінай ці без?..

 

Пасол

Ес!

 

Цар

Нас цікавіць пазарэз

Стрававальны ваш працэс:

Як у вас там п’юць какаву –

З сухарынаю ці без?..

 

Пасол

Ес!

 

Цар

Нас цікавіць пазарэз

І такі яшчэ замес:

Як у вас там ходзяць бабы –

Ці то ў майтках, ці то без?

 

Пасол

Ес!

 

Нянька

Памаўчаў бы пры гасцях,

Ці ўжо розумам зачах?

У цябе ж пра баб выключна

Кожнай гутаркі працяг!

 

Цар

Зноў ты ў тую ж дзьмеш сурму?

Змоўч, ці пойдзеш у турму!

Я ж у палітычных мэтах

Галаву дуру яму!

 

Дзеўцы год пайшоў які,

А лядачая, як кій!

Вось і мкнуся я завабіць

Амбасадара ў зяцькі!

 

Каб уцяміў ён намёк,

Не пакрыўдзіўся й не ўцёк,

Трэба тонка падыходзіць –

Несур’ёзна і здалёк.

 

Нянька

Ды за гэткага пасла

Я б і тое не пайшла!

Так і зіркае, падлюка,

Дзе б што стырыць са стала!

 

Ён табе ўсё “ес” ды “ес”,

А тым часам есць ды есць.

Адвярніся – скарб дзяржаўны

Праглыне імгненна ўвесь!

 

Цар

Рот зашый і не брашы,

Ці з палацу прэч чашы!

Праз цябе ўжо паўцякалі

Ад мяне ўсе аташы!

 

Кагадзе быў шпанскі гранд –

Гэткі моднік, гэткі хрант,

Па брыльянце ў кожным вуху –

Чым табе не варыянт?

 

Ты ж прыклала сілы ўсе,

Каб на цвік гішпанец сеў –

Ён ад злосці палітычнай

Ледзь тады не акасеў!..

 

Нянька

Помню, дзе ж там!.. Гэты гранд

Жор усё, што акупант:

З галавою ўлез у місу,

Аж заляскаў тлушчам бант!

 

З’есць усё, што не дасі,

А спытаеш – “сі” ды “сі”

Паўтарае, як той попка,

І ўмінае івасі!

 

Цар

Я за гэткі падыход

Твой згнаю паганы род!

Я з табою не жартую,

А зусім наадварот!

Вунь, нямецкі феадал

Сотні іншых фору б даў,

Дык табе ж яго карцела

Падбухторыць на скандал.

 

Як, скажы, яму ў карэц

Дохлы трапіўся тхарэц?

Ты ж сапраўдная злачынка,

Гэта ж можна адурэць!..

 

Нянька

Твой нямецкі феадал

Ежу трушчыў, што вандал!

Ён і ў зграі крумкачынай

Спёр бы, а не галадаў.

 

Фанабэра – “я-а” ды “я-а”,

Сам жа горшы ад звяр’я!

Дай салому – з’есць салому,

Бо чужая, не свая!..

 

Цар

Ну, шпіёнка, вось вазьму

Й запратору – у турму!

Наагул, я дзядзька добры,

Ды мяжа ёсць усяму.

 

Вось скажы мне ў пары слоў,

Дзе б я мужа ёй знайшоў?

Ты ж сама, дурніца, бачыш –

Кот наплакаў жаніхоў!

 

Каб іх тут стаяла раць,

Льга было б перабіраць.

А як не – хапай любога:

Воўку ў зубы не глядзяць!..

 

Цароўна

Калі ты расейскі цар,

То ў Расеі і ўладар,

А ў мой лёс не сунь ты носа

І пра шлюб мазгоў не пар!

 

Поўны дом тых аташоў –

Пад крысом і то б знайшоў.

У мяне ад іх парфумы

Прыступ ледзь не надышоў!..

 

Цар

Горка рэдзька, ды ядуць,

Кепска замуж – ды ідуць.

Ды яшчэ ў пытаннях гандлю

Трэба татку падмагнуць.

 

Я пад гэты гаманок

Лес ім сплаўлю ды пянёк.

Ухваляе ўся грамадскасць –

Толькі ты мне папярок!..

 

Цароўна

Колькі б ты сабе ні роў,

Я кажу табе ізноў:

Самастойная асоба

Мае права на любоў!

 

У замужнія жанкі,

Можа, я пайшла б такі, –

Калі б твой стралок Хвядоска

Папрасіў маёй рукі!..

 

Цар

Цыц, дурніца, не пярэч!

Цесту месца там, дзе печ!

Ты сальфэджу давучыла?

Ну й пайшла ў святліцу прэч!

 

А нахабніка стралка

Я аднаджу, шэльмака:

Бізуноў яму прапішуць –

Дасць з палацу драпака!..

 

Скамарох-весялун

Збіраць для цара навіны быў ге­нерал павінны. Барадою замаскіруец­ца – і ў горад кіруецца. Вынюхвае, дзе вядуцца ўсякія іншадумцы. Падслухвае, што чуваць дзе – мо, гавораць аб здрадзе? Дзе што пачуе – у нататнічак занатуе. А роўна а сёмай – у царовай прыёмнай.

 

Цар

Што сумуеш, камандзёр?

Вушы ў карты хтось надзёр,

Ці мо бражкай абапіўся,

Ці дапёк цябе адзёр?

 

Ці ўжо служба дастае,

Ці салдатаў не стае,

Ці ў тваёй гармаце руля

Працаваць перастае?

 

Дакладай усё, як ё,

Пра няшчасцейка сваё –

Мушу ведаць падрабязна:

Хто, чаму, нашто й чыё!..

 

Генерал

Быў я ў Хвеські паглядзець

Кагадзе, як ён жывець,

Ды стральчыху як пабачыў –

З ганку ўпаў і ўзняўся ледзь.

 

Тры дні запар – не брашу! –

Шаблі нават не нашу.

Гэтак мройнасць разабрала,

Што вось-вось аддам душу!

 

Нават грэшны меў парыў –

Ледзьве вершык не стварыў!

Лекар кажа, ад кахання

У мяне душэўны зрыў!..

 

Цар

Я ўдавец, а гэты цмок

Першым жонку прывалок?!

Мне ў палац прывезці кралю

Без усякіх адвалок!

 

А стралка на раз-два-тры

Змесці прэч з зямной кары,

Каб ён болей не надумаў

Ацірацца пры двары!

 

Генерал

Кралю мог бы я ўмыкнуць,

Ды народ знахабнеў – жудзь!

Ім скажы, чыя ідэя, –

У труху цябе сцяруць!

 

Дзёрзкі стаў цяпер народ,

Не кладзі ім пальца ў рот, –

Мы Хвядоса не шануем,

А народ – наадварот!

 

Цар

Ты ў нас гэткі грамацей

Штосуботу ці часцей?

Ці табе ўсё, як міністру,

Патлумачыць папрасцей?

 

Каб прэтэнзій у людзей

Не было да нашых дзей,

Дзей выключна па закону,

Гэта значыць – тайна дзей!

 

Ну а я, чаго ўжо там,

Не пакрыўджу – ордэн дам!

Тут жа выкаваць да заўтра

Загадаю кавалям!..

 

Скамарох-весялун

Цэлы дзень ваяр моршчыў потны твар. Вынаходзіў спосаб – як так пазбыцца Хвядоса б? Хацеў думкай бліснуць – ды ўсе думкі кіснуць. Тут пашчасціла яму згадаць пра куму – Бабу Югу, касцяную нагу. Схаджу да яе, хай рады дае!.. А тая сярод дубровы збірае зёлкі, не дровы, атрутны напой прыдумляе новы. Як убачыла генерала – усе гербарыі пагубляла. Так тужыла ў глушы па сваяцкай душы!..

 

Баба Юга

Ты чаго як нежывы?

Што не лезе з галавы?

Ці то швед ля Пецярбургу,

Ці то турак ля Масквы?

 

Вунь, кары з асіны з’еж –

І да часу аджывеш:

Я прыроду прапаную,

А не хімію табе ж!

 

Ведай, што ў кары асін

Ёсць карысны вітамін, –

Ад яго шчэ з генералаў

Не загнуўся ні адзін!

 

Генерал

Ды не хворы я, Юга!..

Лепш вавёрак расшугай –

Ёсць сур’ёзная размова,

То хадзем глыбей у гай.

 

У стралках адзін хлапец

Зух такі, што апупець!..

Я павінен так залатвіць,

Каб настаў яму капец!

 

Калі голаў кат ссячэ –

Пагалоска дапячэ…

Будзь ласкавая, парай мне,

Знішчыць як яго яшчэ?

 

Баба Юга

Баба дзеду варажы:

Кляты ў пяты, тры крыжы,

Карта віна, дамавіна –

Пра стралка мне адкажы!

 

Раз хапае спрыту ў ім

Ваяваць з царом самім,

Хай да заўтра вам здабудзе

Шыты золатам кілім.

 

А на ім Расеі каб

Быў відаць буйны маштаб.

Як кіліму ён не знойдзе –

Дык на ім віна была б.

 

Генерал

Во дык бабка! Во дзе ас!

Мне б мазгоў тваіх заквас!

Хоць вымай цябе са ступы –

І міністаркай да нас!

 

На цара крыўдуе фрыц,

Можа кашу заварыць –

Дык табе і ў партызанах

Я б даверыў спіну крыць!

 

За дабро плачу дабром:

Хоч – куніцай, хоч – бабром,

А як не – магу манетай,

Золатам ці серабром!..

 

Баба Юга

Годзе, крыўды не чыні –

Грошай не вымай ані!

Я ж табе не дзеля грошай,

Я ж ад чыстай дабрыні.

 

Ты, як што – адразу ў гай

Па падмогу прыбягай.

Не звяры ж мы тут, у лесе,

Нам прыдацца – толькі дай!..

 

Скамарох-весялун

Кліча цар стралка, здатнага дзе­цюка. Яшчэ задання не дадзена, а ўжо злуе, як гадзіна. Рукамі сукае, нагамі брыкае, выкаціў бельмы – маўляў, страшны ён вельмі! Такі ўжо порсткі, каб пазбыцца Хвядоскі – ажно ў целе яму ломіць косткі!..

 

Цар

Да відна здабудзь кілім

З вышываннем залатым!..

Дзеля гонару дзяржавы

Ахвяруй сабой усім!

 

І каб быў відаць на ім,

Як на мапе, Трэці Рым –

Ні халеры я не бачу

На балькончыку сваім!

 

А не знойдзеш – дык наўпрост

Шлю да ката на памост:

Ён на золку на галоўку

Твой падправіць лішні рост.

 

Цалкам твор можна прачытаць у папяровай версіі часопіса “Дзеяслоў” №85.