Шаноўныя аўтары і чытачы! Мы вырашылі аднавіць-рэанімаваць нашую даўнюю апытанку для літаратараў – анкету «Дзеяслова» – якая цягам 2005-га года друкавалася на нашых старонках. За гэты час багата чаго змянілася. Нямала цудоўных аўтараў, якія тады бралі ўдзел у анкеце, адышло ў Вечнасць. Змяніўся, разам з часам, і часопіс. Але галоўныя пытанні Літаратуры засталіся ранейшымі, і адно з цэнтральных сярод іх – чым ёсць з’ява творчасці, у чым яе феномен. Іншымі словамі, з чаго «вырастаюць» вершы, паэмы, аповесці, драмы, раманы… Вось жа, да вашай увагі – развагі актуальных беларускіх літаратараў на гэты конт. І не толькі.

Вашыя «дзеяслоўцы»

1. Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”?

Для сучаснага пісьменніка літа­ратурная творчасць – гэта перадусім практыкаванне ў свабодзе. Крыху гульня, крыху – дыялог з чытачом, крыху – самапазнанне… Паняцці “нябеснае прызванне”, “грамадзянскі абавязак” засталіся ў мінулых эпохах. Хаця ў кантэксце трагічнай сітуацыі з беларускай мовай само пісанне твораў па-беларуску можна ўспрымаць як місію. Ну, а паколькі я займаюся драматургіяй – гэта яшчэ і прафесія, бо часта пішаш п’есы і інсцэніроўкі на замову тэатраў, атрымліваеш, як бы там ні было, ганарары і аўтарскія адлічэнні. Але гэта не асноўная прафесія, бо як драматург я не хачу быць залежным ад кан’юнктуры, ад рынку і таму з задавальненнем працую выкладчыкам ва ўніверсітэтце, а прафесію драматурга ўспрымаю як хобі.

У літаратуру мяне прывяла любоў да гэтай самай літаратуры, спачатку чытацкая, а потым пісьменніцкая і даследчыцкая. Школьнікам-дзевяці­класнікам я ўдзельнічаў у семінары маладых творцаў горада Магілёва, чытаў там верш “Волк” (на рускай мове), які пасля апублікавалі ў “Магілёўскай праўдзе”. Гэта і быў мой літаратурны дэбют, а кіраўнік семінара – празаік Аркадзь Кандрусевіч – стаўся “хросным бацькам”. Памятаю, пасля публікацыі верша “Волк” адзін з настаўнікаў сказаў мне, што трэба пісаць не пра ваўкоў, а пра людзей, пажадана камсамольцаў… Падчас вучобы на філфаку БДУ, на мяне, безумоўна, паўплывалі нашы выкладчыкі: Алег Лойка, Вячаслаў Рагойша, Дзмітры Бугаёў; у рэдакцыі “Літаратуры і мастацтва” я пазнаёміўся з Анатолем Сідарэвічам, які замовіў мне першыя рэцэнзіі і артыкулы, а калі я напісаў першую п’есу і аддаў яе ў Рэпертуарную калегію Міністэрства культуры – пазнаёміўся з Вацлавам Валадзько, які падтрымліваў мае, і не толькі мае, першыя крокі ў драматургіі. Менавіта Валадзько пазнаёміў мяне з рэжысёрам Рыдам Таліпавым, з якім мы зрабілі такія скандальна-эпатажныя спектаклі, як “Саламея і амараты” і “Стомлены д’ябал”. Пасля разносу “Саламеі…” і поспеху “Стомленага д’ябла” пачалося па-сапраўднаму маё жыццё драматурга.

 

2. У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць?

Калі мне задаюць пытанне, чаму я выбраў драматургію, а не паэзію ці прозу, я адказваю – з-за свайго спакойнага характару і ляноты. Паэт мусіць весці бурлівае эмацыянальнае жыццё “з чаркай і каханкай”, чакаючы натхнення для складання вершаў, празаік – як той катаржнік – пісаць кожны дзень хаця б некалькі старонак рамана, а драматург напіша п’есу – і потым некалькі гадоў чакае, калі яе паставяць у тэатры. Мне такі расклад пасуе, хаця, насамрэч, у чаканні прэм’еры ранейшай п’есы пішаш новую…

У маладосці я найчасцей пісаў вечарам і ноччу, цяпер – днём, ніколі – раніцай, а найлепей п’есы пішуцца “запоем”, калі застаешся сам-насам з тэкстам і час сутак ужо не мае значэння. Калі з’явіліся кампутары, я ахвотна стаў пісаць з дапамогай клавіятуры і манітора: адразу можна правіць тэкст, і гэтыя праўкі нябачныя, не пера­шкаджаюць, у адрозненне ад правак на паперы. Ані кава, ані цыгарэты (зрэшты, ніколі не паліў), ані алкаголь падчас працы, абавязкова – музыка (класічная альбо саундтрэкі з фільмаў), пасля напісання п’есы альбо асобнай сцэны можна ўзнагародзіць сябе келіхам добрага віна, а пасля прэм’еры спекталю з задавальненнем выпіць з рэжысёрам, мастаком, акцёрамі (даўняя тэатральная традыцыя адзначаць прэм’еры).

Натхненне – гэта пачуццё рытму, інтанацыі, атмасферы твора. Некалькі разоў даводзілася пісаць без натхнення (пільная замова) ці, дакладней, без натхнення распачынаць працу, пакуль уцягнешся – не спадабалася. Памятаю, калі я быў студэнтам, да нас на філфак прыходзіў Міхась Стральцоў, і я спытаў у майстра: “Чаму Вы больш не пішаце прозу?” “Бо я яе не чую”, – проста адказаў ён.

 

3. Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?

Мая праблема як пісьменніка заключаецца ў тым, што я не люблю пісаць, як ні парадаксальна гэта гучыць. Я люблю прыдумляць: п’есу, герояў, сюжэт, сцэны. І калі ўсё гэта ўжо ёсць у галаве ці ў схематычным выглядзе на паперы – трэба яшчэ сядаць і падрабязна апісваць прыдуманае, ведаючы, што канчатковы варыянт атрымаецца ўсё роўна горш, чым той першапачатковы твор у маім уяўленні.

У драматургіі слова, фраза, рытм маюць іншую вартасць, чым у паэзіі і прозе (меншую? большую?), бо потым гэтае слова і фразу мусіць вымавіць на сцэне акцёр у зададзеным рэжысёрам рытме, а паўзы на сцэне адыгрываюць не меншую ролю, чым слова.

Мая драматургія – гэта падарожжа па краінах, эпохах, культурах. Без папярэдніх штудый навуковай літа­ратуры і прачытання мастацкіх тэкстаў той ці іншай эпохі немагчыма напісаць такія п’есы, як “Камедыя Юдзіфі”, “Сёстры Псіхеі”, “Шлях да Батлеему”, “Трышчан&Іжота”, “Чатыры гісторыі Саламеі”, “Францішка, або Навука кахання”, “Лабірынты Власта”…

 

4. Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных задумаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць?

У рэалізацыі творчых задумаў драматургу найбольш спрыяюць рэ­жысёр, мастак, акцёры і іншыя ства­ральнікі спектакля, якія шмат у гэты спектакль прыўносяць. Яны ж, бывае, і перашкаджаюць найбольш, калі не разумеюць тваёй задумы. Я лічу, мне пашанцавала на рэжысёраў: Таліпаў, Баркоўскі, Пінігін, Гарцуеў, Ляляўскі, Жугжда, Башава, Карбаўнічая, Казакоў, Ганум і многія іншыя. Супрацоўніцтва з Алегам Жугждам можна назваць сутворчасцю: мы разам, як драматург і рэжысёр, зрабілі больш за дзесяць спектакляў у розных краінах.

Ацэнка сяброў, рэдактараў, крытыкаў мяне цікавіць, але на творчасць не ўплывае. На творчасць уплывае ацэнка гледачоў – калі спектакль нікому не цікавы, яго здымуць з рэпертуару пасля двух-трох праглядаў (асабліва калі гэта спектакль на беларускай мове). Я пішу п’есы ў першую чаргу для сябе і такія, якіх мне як гледачу бракуе ў беларускім тэатры. Але вельмі рады, што мае творы знаходзяць водгук у гледачоў – часам меншы, часам большы. Некаторыя спектаклі па маіх п’есах ішлі на сцэне больш за дзесяць гадоў, іншыя непрыкметна знікалі з рэпертуару праз год-другі (гэта залежыць не толькі ад драматурга, але таксама ад рэжысёра і акцёраў). Ёсць спектаклі, якія акцёры шчыра любяць, а ёсць – у якіх толькі працуюць.

Вельмі істотнае пытанне пра пера­працоўку твораў. Мне здаецца, пісьмен­нік робіцца сапраўдным пісьменнікам толькі тады, калі навучыцца перапрацоўваць і ўдасканальваць свае творы. Дастаткова параўнаць першы варыянт “Майстра і Маргарыты” Булгакава з канчатковым. У мяне быў эстэтычны шок, калі я пабачыў, як выглядаў спачатку гэты шэдэўр. У тэатры тваю п’есу (а таксама п’есы Шэкспіра, Чэхава, Купалы) часта перарабляюць, адаптуюць для сцэны. Часам драматург гэта робіць сам у згодзе з рэжысёрам. У мінулым годзе я зрабіў па просьбе Алега Жугжды адаптацыю для лялечнага тэатра сваёй даўняй п’есы “Трышчан&Іжота” (1994), якая да гэтага ставілася толькі ў драматычных тэатрах. Папросту акуратна скараціў тэкст на адну чвэрць (15 старонак). І п’еса ад гэтага толькі выйграла. У маладосці чалавек, у тым ліку пісьменнік, праз­мерна шматслоўны… Памятаю, прачытаў у дзённіках Стэфана Цвейга, што вяршыняй пісьменніцкага майстэрства з’яўляецца ўменне скарачаць. Калі жонка пыталася ў Цвейга, як шмат ён зрабіў за дзень, той з гонарам адказваў: “Скараціў два сказы!”

 

5. Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці?

Напэўна, цалкам задаволеныя сваімі творамі толькі графаманы. Кожны твор хацелася напісаць лепш, чым атрымалася. Адны п’есы мне больш падабаюцца, іншыя – менш, і мая ўласная ацэнка не заўсёды супадае з ацэнкамі рэжысёраў і сцэнічным лёсам гэтых п’ес. Мне вельмі дарагія п’есы “Інтымны дзённік” і “Пясчаны замак”, а ставіліся яны толькі раз. А вось п’есу “Шлях да Батлеему” я пісаў спачатку неахвотна, з “супраціўленнем матэрыялу”, а ў выніку ў яе аказаўся самы шчаслівы сцэнічны лёс у розных краінах (часам я называю сябе аўтарам аднаго твора).

Многае не атрымалася і атрымалася многае, што тут лічыць і ўзважваць? Неяк я спытаўся ў старэйшага сябра-прафесара, які выпадкова згадаў у размове сваю чарговую каханку з чарговай краіны: “Колькі ж іх у цябе было?” І атрымаў адказ: “Я філолаг, а не бухгалтар!”

У мяне няма біяграфічных твораў, але ў кожным з твораў ёсць часцінка мяне як чалавека (і ў “адмоўных” героях таксама). Памятаю, Рыд Таліпаў любіў паўтараць: “Я стаўлю толькі тыя спектаклі, якія пра мяне самога!”

 

6. Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пі­шацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне?

Дзённік не вяду, ні на паперы, ні ў інтэрнэце. Вёў калісьці ў юнацтве як “спосаб самаарганізацыі асобы” (вычы­таў такое мудрае азначэнне ў кнізе па псіхалогіі). Яшчэ адно мудрае азначэнне дзённіка (а паводле Эдзічкі Лімонава і літаратуры ўвогуле) – “спосаб навязаць сваю асобу свету”. Хаця я разумею каштоўнасць дзённікаў як выяўлення душы чалавека і сведчання эпохі і нават люблю часам чытаць апублікаваныя дзённікі. На жаль, дзённікі большасці беларускіх пісьменнікаў шматслоўныя і папросту нецікавыя.

Да правіла “ні дня без радка” я стаўлюся адмоўна. Адразу згадваюцца радкі Мандэльштама: Есть блуд труда, и он у нас в крови… Навошта прымушаць сябе пісаць, калі не хочацца? Жыццё такое цікавае: сябры, каханне, падарожжы, тэатр, спорт (калісьці я з задавальненнем гуляў у тэніс, цяпер гляджу па тэлебачанні альбо ўжывую на турнірах, калі атрымліваецца). Напэўна, у мяне не было дылемы, як у лірычнага героя Алега Мінкіна: Абрыдла мне гадзінамі / Над словам варажыць – / Мне б вырашыць адзінае / Адно: пісаць ці жыць?

 

7. Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры?

Вядома, чытаю і нават пішу пра іх як крытык ці літаратуразнаўца. Як і на ўсё наша пакаленне «тутэйшых», на мяне ў юнацтве вельмі паўплывала проза Уладзіміра Караткевіча: папросту зрабіла беларусам. У студэнцтве я адкрыў для сябе Уладзіміра Жылку, Анатоля Сербантовіча, Алеся Разанава. У аспірантуры – тых паэтаў, пра каго я напісаў у кнізе “Як пакахаць ружу? Маладая беларуская паэзія 80-х гг.”
(1989). І, канечне, на мяне паўплывала – але ў адмоўным сэнсе – беларуская савецкая драматургія (пераважна сацы­яльна-бытавыя камедыі альбо ваенна-гераічныя драмы). Спрацаваў эфект эстэтычнага непрымання. Хацела­ся пісаць інакш і пра іншае. З расійскай драматургіі мне з маленства падабаўся Яўгені Шварц (у дзіцячай тэатральнай студыі мы гралі ягоную п’есу “Два клёны” – мая адзіная тэатральная адукацыя), пазней, дзякуючы літоўскаму тэатру, я “дарос” да ўспрымання і, спадзяюся (хоць не да канца перакана­ны), да разумення Антона Чэхава, а прыехаўшы ў Польшчу, адкрыў для сябе парадаксальны тэатр Вітальда Гамбровіча і Тадэвуша Ружэвіча. З сучаснай ра­сійскай драматургіі мне найбольш цікавы Іван Вырыпаеў (захапляюся яго здольнасцю змяняцца з кожнай п’есай і знаходзіць арыгінальную мастацкую форму для сваіх неадназначных ідэяў), з сучаснай літоўскай – Марус Івашкявічус (дарэчы, па паходжанні ён напалову беларус), з сучаснай беларускай (на жаль, спрэс рускамоўнай) – Андрэй Іваноў, аўтар выдатных п’ес “Это все она” і “С училища”. Рэдка чытаю беларускую прозу (за выключэннем таго года, калі я быў у журы прэміі Гедройца), але з цікавасцю прачытаў усе тры раманы Артура Клінава, тры кнігі эсэістыкі Альгерда Бахарэвіча і з найвялікшым задавальненнем – раман-эсэ Ганны Севярынец “Гасцініца «Бельгія»”. З сучаснай беларускай паэзіі мяне не пакідае абыякавым жанр пад назваю “паэзія пратэсту”, для душы чытаю вершы Алега Мінкіна, а нядаўна адкрыў для сябе ранняга Алега Бембеля (інтымную лірыку, дарэчы). Калі б з усёй сусветнай літаратуры прымусілі вылучыць трох аўтараў, якія найбольш на мяне паўплывалі – гэта беларус Уладзімір Караткевіч, англічанін Клайв Стэйплз Льюіс (у польскіх перакладах) і канадзец Гай Гэврыэл Кей (у рускіх перакладах).

 

8. Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры?

Хтосьці з маіх папярэднікаў (здаецца, Уладзімір Арлоў), адказваючы на гэтае пытанне анкеты, слушна зазначыў: сучаснай беларускай літа­ратуры не хапае чытача. З пункту гледжання драматурга скажу – не хапае гледача, які б разумеў беларускую мову. Сёння рэпертуар нашых абласных і большасці сталічных тэатраў спрэс рускамоўны. Калі ў такім тэатры раптам ставіцца спектакль па-беларуску, рэжысёр на першай рэпетыцыі па­пярэджвае акцёраў: граем спектакль на замежнай мове, усё павінна быць зразумела без слоў! У мяне такое адчуванне, што за выключэннем вы­падкаў супрацоўніцтва з Купалаўскім тэатрам і РТБД я трыццаць гадоў пісаў п’есы для замежнага гледача. Таму драматургам, якія робяць першыя творчыя крокі, я пажадаў бы дажыць да часоў, калі ў Беларусі будзе не пяць, а трыццаць пяць беларускамоўных тэатраў і ім не трэба будзе рэалізоўваць свой творчы патэнцыял у суседніх краінах.