Беларуская літаратурная крытыка: чаму гэта (не) працуе?..
Круглы стол

Літаратура адбываецца ўнутры тэксту: пад вокладкай кнігі няма лайкаў, шэраў, прэзентацый, інтэрв’ю, сэлфакоў, гарачых сабак, каментароў і каментатараў.

Экстралітаратурныя чыннікі зусім нядаўна ўвайшлі ў поле тэксту як паўнавартасныя актары. Калі ў старазапаветныя часы ХІХ ст. плёткі і флуд абсарбаваліся часопіснымі і кніжнымі варыянтамі ўспамінаў і эпісталярыю, цяпер – прадукуюцца ў выглядзе тэксту, у рэальным часе і ў прасторы, дзе цяжкавата праводзіць якія-кольвек падлікі. Гэтая камунікацыйная труба бясконца выштурхоўвае з сябе далёка не шэрае рэчыва, у сувязі з чым аб’ём плётак як тэксту перавышае аб’ём самога літаратурнага твора – нават калі абмяркоўваецца раманіст, а не паэт.

Кантэнт гэты з’яўляецца бясплатным і, як дакляравана, заўжды застанецца бясплатным і лёгкадаступным, у адрозненне ад кніжак, якія трэба здабыць, прачытаць і, на жаль, зразумець.

Крытыка ў краіне, дзе крытыка не надта вітаецца, – з’ява дастаткова праблематычная. З аднаго боку, ёсць пэўныя ментальныя перашкоды ў тым, каб у вузкай супольнасці гаварыць наўпрост тое, што думаеш; з другога боку, пастаянна адчуваеш недахоп патрэбных інструментаў у сваім (пласт)масавым слясарным наборчыку (а яшчэ ж і новыя выпускаюцца!); з трэцяга – бачыш навокал дастаткова абыякавую атмасферу што да беларускай кніжкі наогул; з чацвёртага; з пятага; з шостага – аргументаў больш і больш. “Абы не працаваць”, як той казаў. Дарэчы, таксама аргумент: літаратурная крытыка як праца таксама малаверагодная. Яна можа быць прафесіяй, магчыма – пакліканнем, перакананнем, але няцвёрдым, хутчэй вадкім, а ў пэўныя эпохі (як наша, напрыклад) і газападобным.

Дык крытыка ёсць ці крытыкі няма? Літаратура мае ў ёй патрэбу, ці крытыка мае патрэбу ў літаратуры? На колькі адсоткаў праяўляецца стужка літаратуры, калі срэбра не вымываецца крытычнай кіслатой?

Функцыі крытыкі размытыя паўставаннем літаратурнай сітуацыі 2010-х – з узбуйненнем выдавецтваў, з’яўленнем цэлага шэрагу прэмій і ўзнагарод, развіццём новых медыяў, дзякуючы якім на першы план выходзяць стракатыя рэкламныя агляды, “дзясяткі найлепшых”, рэпублікацыі пастоў у сацсетках. Крытычны тэкст перастае асэнсоўваць сам сябе як значнае выказванне, не знаходзіць сабе месца, дрэйфуе ці то ў літаратуразнаўчы аналіз, ці то ў публіцыстычную нататку. І нават у такім кшталце можа бытаваць далёка не ў кожным медыя. З другога боку, рэкламна-прэміяльны дыскурс не надта прагне дэканструкцыі: ва ўмовах замкнёнай прасторы сучаснай літаратуры на гэта трэба мець немалую адвагу, альбо будаваць кампліментарную літаратурна-крытычную рэпутацыю.

Якім чынам мусіць бытаваць крытыка цяпер і ці патрэбна ствараць пляцоўку для яе?

Пра ўсё гэта Саюз беларускіх пісьменнікаў і Беларускі Калегіюм пагутарылі летась 30 лістапада ў кнігарні “Логвінаў”.

Ціхан ЧАРНЯКЕВІЧ

 

 Ігар Бабкоў: Я рады, што мы сабраліся працягнуць дыскусію пра беларускую літаратуру, беларускую крытыку. Гэта вельмі здаровае адчуванне, калі ўсе разумеюць, што штосьці важнае не прамовілася. Наўздагон першай дыскусіі ў нас была размова з Максімам Жбанковым. І тут Ціхан Чарнякевіч сказаў, што працяг патрабуецца.

Ціхан Чарнякевіч: Чаму мы сёння збіраемся гаварыць пра крытыку? Для мяне гэта амаль што пяшчотна блізкая галіна, за якую баліць і перажываецца. Увогуле, чым жыве крытыка, зусім не зразумела, таму што як такой яе, шмат хто кажа, не існуе. Наракаюць на адсутнасць крытыкі і журналісты, і пісьменнікі, і перакладчыкі. Выдаўцы таксама былі б не супраць, каб пра выдадзеныя імі кнігі пісалі значна больш і значна часцей. Мы знаходзімся ў такой сітуацыі, калі крытыкі вельмі мала, штосьці абагульняць пра яе даволі цяжка. Яна знаходзіцца ў стане ці то анабіёзу, ці то, магчыма, прагне нейкага ўваскрасення, але для гэтага пакуль што не зной­дзеныя “прэпараты”. Пры гэтым літаратары старэйшага пакалення ўвесь час згадваюць, як было раней. Той функцыі, якую раней адыгрывала крытыка, яна сапраўды цяпер не мае. Ідэалагічная? Не. Функцыя фармавання эстэтычнага поля? Ніякіх маніфестаў, як гэта было пры германцах ХІХ стагоддзя, калі крытыка была вельмі шчыльна звязаная з філасофіяй, таксама няма.

Што сёння разумеецца пад крытыкай? Як яна бытавала ў Беларусі спачатку? У часы “Нашай Нівы”, пры маштабнай расійска-імперскай крытычнай прадукцыі, вялізных выдавецкіх машынах беларуская крытыка знаходзілася ў вельмі вузкім коле і фармавала якраз эстэтычныя прынцыпы, нейкім чынам перагукаючыся, магчыма, з сімвалісцкімі, постсімвалісцкімі, акмеісцкімі групаваннямі, якія прагнулі менавіта эстэтычнага асэнсавання літаратуры. Эстэтычнай была барацьба ў 1920-я гады, калі змагаліся некалькі больш ідэалагізаваныя, скажам так, літаратары з менш ідэалагізаванымі. Ні Багдановіч, які пісаў, што ніколі не будзе чысціць боты капіталу, ні Дубоўка ці Бабарэка не былі нацэленыя на продаж кніг. Стральцоў, у 1960-я гады пішучы пра Багдановіча, таксама не ставіў такую мэту.

У той жа час, калі браць прэтэнзіі да сучаснай крытыкі, мы бачым, што крытык нібыта абавязаны стаць прыдаткам да СМІ, да выдаўца, да ўмоўнай кнігарні. Ён папулярызатар, чалавек, які пашырае аўдыторыю, выходзячы на іншыя ўзроўні. Ён піша для хіпстараў, для студэнтаў ці школьнікаў, не ведаю, для каго яшчэ… Складае “топы”, спісы, рэкамендацыі. Мне цікава, якою функцыя крытыкі бачыцца ўнутры самой супольнасці? Мне цікавы чытач крытыкі ва ўмовах, калі сам чытач літаратуры – немалая праблема. Якой мусіць быць крытыка цяпер? Якое месца яна займае?

Заўсёды лічылася, што крытык дастае нейкі, магчыма, незаўважны твор і ставіць яго на абстрактную покуць. Цяпер пэўны твор падымае наверх літаратурная прэмія. Змянілася суб’ектнасць. І я хацеў бы ад нашай вузкай грамады пачуць, якім мусіць быць крытык сёння, калі ён вырашыў, што не стане фарміраваць эстэтычныя каноны і ў той жа час не хоча быць рэкламістам і піяршчыкам.

Ігар Бабкоў: А хто сказаў, што не хоча? Можа ён, наадварот, прагне ўпісацца ў новую капіталістычную рэальнасць?.. Калі мы абмяркоўвалі сітуацыю з літаратурай, гучала гіпотэза: паўстае зусім іншая культурная фармацыя, якая зжарэ раней ці пазней тыя практыкі, якія мы называем традыцыйна літаратурай. Гэтая фармацыя ў нас, у адрозненне ад развітых заходніх культураў, паўстае практычна без удзелу карпаратыўных монстраў. Самі аўтары раптам знаходзяць у сабе рэсурс: яны і крытыкі, і піяршчыкі, яны фармуюць уласную публіку. Калі ўявіць сабе асноўны мэсідж Марціновіча, скіраваны да крытыкаў, то гэта хутчэй “не замінайце”, чым “дапамажыце”.

Што з крытыкай? Зразумела, адной стратэгічнай магчымасці для ўсіх крытыкаў ужо не будзе ніколі. Сама культура распадаецца на розныя фрагменты, тыпы, стратэгіі. Нам трэба “прыдумаць схему”. Якія магчымасці і стратэгіі паўстаюць у гэтай новай сітуацыі для беларускай крытыкі? Якія нішы ты бачыш?

Ціхан Чарнякевіч: Нішы ў нашай крытыкі цяпер вельмі вузкія. Ёсць інстытуцыялізаваныя аддзелы ў дзяржаўных выданнях, дзе крытычныя артыкулы выходзяць толькі таму, што там працуюць людзі і ім трэба нешта пісаць рэгулярна, запаўняць газетную/часопісную плошчу. Ёсць кніжныя блогеры, якія фоткаюць кніжачку для інстаграма і пішуць пра яе адзін абзац. Гэты адзін абзац з фотачкай можа існаваць у выглядзе кніжных сетак, скажам, якой мог бы стаць беларускі Bookster.

Ёсць стратэгія, калі крытык-фрылансер піша для пэўных выданняў. Для нас такія выданні – найбольш папулярныя сайты, то бок “Наша Ніва” і “Радыё Свабода”. Час ад часу там з’яўляецца літаратурная крытыка. Таксама пад маскай літаратурнай крытыкі могуць з’яўляцца выказванні блогераў. Ці з’яўляецца гэта ўласна крытыкай? Мне, насамрэч, цікава самому ведаць, што такое крытыка?

Ян Новік: Існуе звычайны падзел на літаратурную тэорыю і літаратурную крытыку. Відавочна, што літаратурная крытыка так ці інакш нешта абслугоўвае, ці то чытача, ці то ідэалогію. Літаратурная крытыка дае выказванні кшталту “А горш, чым Б”, а літаратурная тэорыя кажа “А паходзіць з Б” ці “А злучана з Б”. Мне як філосафу куды бліжэй тое, што завецца літаратурнай тэорыяй. Спрэчкі пра смак фламастараў не надта цікавыя. Па сутнасці, гэта пытанне “чаму чалавек спараджае вакол сябе магчымыя сусветы?”. Літаратура не абслугоўвае нешта, а існуе як замкнёная сімвалічная прастора.

Наста Грышчук: Але чаму крытыка не можа існаваць, як мастацкая літаратура, такой сабе замкнёнай сістэмай, дзеля самой сябе? Калі літаратура – гэта практыка, якая даследуе і адлюстроўвае рэчаіснасць, то літаратурная крытыка – такая ж практыка, якая даследуе рэчаіснасць літаратурную. Калі глядзець адсюль, то яна не выступае ні з рэкламнай функцыяй, ні з ацэначнай. У прынцыпе, яна можа спалучаць і ацэнку фламастараў, і А, якое паходзіць з Б.

Калі казаць канкрэтна пра нашую рэчаіснасць, то цяпер усё залежыць не ад нейкай ідэалогіі і не ад рэкламы: цяпер літаратурная крытыка існуе кропкава, у залежнасці ад асобаў. У кожнага чалавека, які гэтым займаецца, ёсць сваё гледзішча, і адсюль ён танцуе. Таму казаць пра нейкае абагульненне даволі цяжка.

Валянцін Акудовіч: Згадаю любімага Парменіда: ёсць тое, што ёсць, а чаго няма, таго няма. За апошнія гадоў дваццаць колькі было вэрхалу з нагоды таго, што няма літаратурнай крытыкі!.. Ці яна не такая. Але пераважна, што няма. Калі яе няма дзесяцігоддзямі, то, мабыць, штосьці ў гэтым ёсць?.. І я магу наперад сказаць, што я вельмі цаню сённяшнюю інтэлектуальную працу (інтэлектуалы павінны хаця б гаварыць, калі не могуць нічога зрабіць), але выніку ніякага не будзе. Пакуль не будзе спакушальнікаў – не будзе літаратурнай крытыкі. Грошы – найлепшы спакушальнік. Вось адзін прыклад. Здаецца, у час другога Гедройца хтосьці прыдумаў на кожную кнігу з шорт-ліста замовіць крытычны тэкст. Плацілі (па нашай беднаце) неблагія грошы. Слухайце, якія класныя былі тэксты! Я па сёння іх згадваю. Бліскучыя! Якая патэнцыйная магчымасць літаратурнай крытыкі!..

Андрэй Адамовіч (праходзячы праз кнігарню): Можна кароткае пытанне? Я пра спакусу… На апошнюю кнігу Марціновіча вы б напісалі за сто баксаў артыкул?

Валянцін Акудовіч: Не, за сто не напісаў бы. А за тысячу напісаў бы… А ўрэшце рэшт, можа і за тысячу не стаў бы.

Ведаеце, калі я пачынаў займацца крытыкай, я быў упэўнены, што гэта самы высокі жанр. Спачатку – жыццё, потым – проза, вершы, усё астатняе, і падсумаванне – якраз літаратурная крытыка. Мне, вядома, прыкра, што яе звялі да абслугоўвання, але ўрэшце рэшт, так амаль усюды. Гэтым крытыка трымаецца ва ўсім свеце. Буйныя выдавецтвы маюць свае каманды крытыкаў, якія працуюць аб’ектыўна, але разам з тым – абавязаныя пісаць пра кожную новую кніжку. Вось такая дваістасць.

Зараз таго наіву да важнасці крытыкі ў мяне няма. Яна ўсё-такі віхлянула кудысьці ў іншы бок.

Наста Грышчук: У мінулым годзе ў музеі Багдановіча сабраліся крытыкі і казалі пра тое ж: чаму ўсё кепска. Я паўтаруся: усё ў рэчаіснасці зводзіцца да матэрыяльнага існавання. Як не існуе літаратурных агентаў, так не існуюць не крытыкі ўвогуле – няма інстытуту. Адпаведна, людзі, якія крытыкай займаюцца, “прычэпліваюцца” да часопісаў, арганізацый, сайтаў… Усё банальна: хочацца кушаць. Крытык, можа, і высокае прызванне, але што тут зробіш?..

Міхал Бараноўскі: Хвіліну таму ты сказала, што крытыка сама па сабе літаратура. Графаманы пішуць вершыкі, прозу… Чаму ж ніхто не бярэцца проста так (раз гэта частка літаратуры, і вельмі пачэсная) пісаць крытыку?

Наста Грышчук: Чаму не бяруцца? Бяруцца.

Ціхан Чарнякевіч: Я нават прозвішчы магу назваць. Але не буду.

Міхал Бараноўскі: Але сярод аўтараў паэзіі, прозы вылучаюцца імёны, якія наўрад ці зарабляюць вялікія грошы. Чаму тады, калі гэтыя людзі ёсць, мы не ведаем пра іх масава?

Наста Грышчук: Таму што такая спецыфіка працы. Да крытыкі даходзіць увогуле менш людзей. Справа ў прапорцыі.

Міхал Бараноўскі: Зусім нядаўна прачытаў кніжку Ганны Кісліцынай “Вlonde attack”, якая выдавалася тыражом 500 экзэмпляраў. Гэта сярэдні тыраж мастацкай літаратуры. Значыць, магчыма? Магчыма. Але для гэтага, напэўна, трэба працаваць.

Наста Грышчук: Гэта адзінкавая з’ява. Колькі яшчэ крытычных кніг можна назваць? У параўнанні з прозай/паэзіяй.

Ігар Бабкоў: Я б змяніў перспектыву абмеркавання. Па-першае, дадаў бы значна больш аптымізму і, па-другое, – значна больш канцэптуальнасці. Мне здаецца, якраз з Ганны Кісліцынай пачаўся бунт беларускіх крытыкаў. Кісліцына, напэўна, першая ва ўсёй гэтай традыцыі напрыканцы дзевяностых паспрабавала радыкаль­на змяніць вобраз і ролю саміх крытыкаў. Не крытыка прыдатак да літаратуры, а літаратура – нагода для таго, каб выйсці ў прыгожай чырвонай сукенцы і расказаць, як я стамілася ад чытання гэтых вашых графаманскіх тэкстаў. Гэта было фантастычнае шоў канца 1990-х – пачатку нулявых. Усе з жахам глядзелі і чакалі, што яна скажа і пра каго. І гэта было абсалютна перпендыкулярна ўсім схемам і чаканням тагачаснай літаратурнай сцэны.

Калі Кісліцына – гэта крытыка-шоў, крытыка-спектакль, то потым дзве фантастычныя і мае ўлюбёныя аўтаркі крытыкі яшчэ раз зламалі парадыгму. Ліда Міхеева і Марыйка Мартысевіч зрабілі не менш важную рэч – змянілі ракурс бачання. Яны перасталі раздаваць эстэтычныя адзнакі ў дачыненні да літаратуры. Літаратурны тэкст для іх стаўся нагодай размовы пра грамадства, пра ўласныя перажыванні і г.д. Прычым, Ліда – сацыёлаг, а Марыйка скончыла наогул рускую філалогію. І нейкай праграмы адзінай у іх, канечне, няма. Але тэксты аднолькава нефарматныя ў дачыненні да старой каляіны. То бок, вы бачыце – як мінімум два разы зламаная парадыгма.

Валянцін Акудовіч: А Жбанкоў? Куды? Такая блукаючая камета…

Ігар Бабкоў: Тое, што робіць і рабіў Максім, – гэта ўвогуле асобны тэатр. Як ён любіць казаць, прыватны джаз. І зноў жа, літаратурныя тэксты – толькі нагода гаварыць пра нейкія важныя рэчы, якія адбываюцца з грамадствам. Уяўляеце, якая місія выплывае? Няма нічога больш дыягнастычнага ў дачыненні да рэальнасці, чым тая літаратура, якая гэтую рэальнасць адбівае. Які-небудзь няшчасны сацыёлаг, каб расказаць пра беларускае грамадства, будзе траціць кучу грошай, замаўляць апытанні… А тут вазьмі дзве кніжкі – Бахарэвіча і Станкевіча, альбо Славаміра Адамовіча і Алену Казлову – і вось абсалютна розныя праекцыі аднаго і таго ж грамадства, з рознымі перспектывамі. Уяўляеце, якое фантастычнае поле інтэлектуальнай работы? Галоўнае, гэта выхад за сітуацыю абслугі.

Літаратура – гэта аўтарскія галюцынацыі, але галюцынацыі не простыя, а з нагоды рэальнасці. Тэарэтык літаратуры ці літаратуразнаўца – акадэмічны даследчык: ён спрабуе зразумець, як гэтыя галюцынацыі паўсталі, якія ў іх карані?.. А крытык – гэта заўсёды крышачку шаман, вытлумачальнік і псіхааналітык, можа быць. Толькі не самога літаратара, а грамадства. Літаратар сніць і прагаворвае, лежачы на кушэтцы, неўсвядомленае, а крытык робіць з усяго гэтага прыгожы партрэт і выстаўляе яго ўсяму грамадству.

Ціхан Чарнякевіч: Я б хацеў абараніць усё-такі права крытыкаў на ўласныя галюцынацыі. Я думаю, што мы знойдзем у гісторыі беларускай крытыкі добры тузін ці два імёнаў, дзе галюцынацыі крытычныя былі не менш важныя за галюцынацыі паэта, празаіка ці яшчэ каго-кольвек… Для мяне гранічна важна, што крытыка – гэта частка літаратуры, а ні ў якім разе не частка навукі ці медыя-прасторы. То бок, гэта літаратура і ёсць. Тое, што яна не праяўленая як жанр у поўнай сваёй ступені ў Беларусі, – так склалася. Але гэта менавіта галюцынацыі – з нагоды кнігі, з нагоды аўтара. Што перашкаджала Эліяту галюцыніраваць наконт Вергілія, а не наконт сучасных яму амерыкана-англійскіх пупкіных?.. Нічога не перашкаджала. І кніжкі вельмі нядрэнныя выходзілі. Чаму крытыка як літаратура рэдка паўстае ў нас? Іншае пытанне. Але гэта дакладна не абслуга, як і літаратар не абслугоўвае ніякую рэчаіснасць…

Ігар Бабкоў: Працягнем размову пра некалькі бунтаў, якія радыкальна мяняюць сітуацыю з роляй крытыка. Вось з’яўляецца Ціхан, які гаворыць: “Добра, вы там бунтуйце, глядзіце свае спектаклі і галюцынацыі, а ў крытыкі ёсць свая, утульная, прыгожая і вельмі важная ніша, і я хачу абараняць яе і застацца ў гэтай нішы”. Гэта трэцяя пазіцыя. Потым з’яўляецца пакаленне, як Жбанкоў любіць казаць, “маладой шпаны”, з’яўляюцца новыя выданні, якія свядома задзіраюць усіх, прычым робяць гэта весела, адчайна правакатыўна, той жа “ЛітРаж”, які знайшоў сваю нішу якраз у крышачку анархічным пацвельванні з усіх нашых новых капіталістаў, спектакляў… Як толькі з’яўляецца які-небудзь важны пісьменнік, які б’е сабе ў грудзі і пачынае крычаць, што ён прасунуў беларускую літаратуру на стагоддзі наперад, адразу з’яўляюцца тэксты на “ЛітРажы” і акуратненька з гэтым разбіраюцца.

Валянцін Акудовіч: Люблю Бабкова крытыкаваць… Глядзіце: Кісліцына – раз-два і знікла. Марыйка – за крытыку грошай не даюць, калі сам для сябе пішаш, – знікла. Жбанкоў – ён вольны, што пісаць, такі ў яго статус, але ён не піша, калі яму не плоцяць. Тое ж самае з маладымі, вясёлымі, харошымі… Яны пішуць, таму што сайты плоцяць. То бок я зноў да спакушальніка. Мая ўпэўненасць, што крытыка – гэта самае высокае ў літаратуры, – даўно пахіснулася. Я не выключаю, што патэнцыйна крытык можа быць “вышэй, па-над”. Але ахвяраваць сваім творчым жыццём і напісаць штосьці большае, чым уласна проза і паэзія, мне здаецца, сёння ніхто не гатовы.

Ігар Бабкоў: Тое, пра што вы гаворыце, – палітэканомія вытворчасці сэнсаў. Хтосьці, напрыклад, працуе (калі казаць пра Захад) у акадэміі, ва ўніверсітэтах, і гэта дае ім стратэгічную пазіцыю адноснай фінансавай незалежнасці. Універсітэт – гэта такое месца, дзе выкладаеш, працуеш з сэнсамі і дзе твае тэксты адразу ідуць у працу. Потым, людзі не абавязаныя выдаваць па два тэксты на месяц. Чалавек можа напісаць два геніяльныя тэксты за жыццё, і гэтага, паверце, часам бывае дастаткова. І ўсё ж такі ёсць такая рэч, як самарэалізацыя. Ты сядзіш, чакаеш, пакуль складуцца зоркі, а зоркі ўсё не складаюцца… Пакуль не зразумееш, што трэба купляць білецік, каб нешта выйграваць. Трэба пісаць тэксты, каб быць у кантэксце. І тое, пра што мы гаворым, гэта, мне падаецца, радыкальнае ўскладненне магчымых роляў для крытыка. Крытык, напрыклад, у познесавецкія часы – гэта вельмі акрэсленая, просценькая задача, можа, не ідэалагічнага абслугоўвання, але такога выстаўлення іерархічных адзнак. Толькі некаторыя заваёўвалі права з гэтым не лічыцца: Адамовіч, Бярозкін… Насамрэч, не так і мала. Вы калі ў “Нёмане” пісалі, ні на каго не зважалі, Валянцін.

Валянцін Акудовіч: Бярозкін – вось ужо хто вуха трымаў востра. А Адамовіч… Быў час, калі ўжо можна было бунтаваць. Вось калі дзе квітнела крытыка, дык гэта за савецкім часам. Са страшэннай сілай. Шмат хто станавіўся знакаміты на ўсю краіну, і нават больш, чым уласна пісьменнікі, таму што крытыкі выконвалі ідэалагічную задачу – задачу сацыялістычнай рэвалюцыі. Яны мусілі не проста кусаць і гаўкаць, а хапаць за лыткі, вырываць кавалкі мяса, а там ужо дастрэльвае КДБ… Гэта быў залаты час крытыкі!

(дружны нервовы смех.)

Міхал Бараноўскі: Вось тут гаварылася пра грошы як спакусу. Але і твор мусіць быць спакусай. Бо крытык – яму ж не пра абы-што хочацца напісаць. Мне падаецца, вельмі важным складнікам мусіць быць сама літаратура як спакушальнік. І калі выказванняў мала, значыць, не так моцна яна спакушае…

Валянцін Акудовіч: Літаратуры няма, вы хочаце сказаць?

Міхал Бараноўскі: Я б так песімістычна не казаў, але нечага не стае.

Валянцін Акудовіч: Тэарэтычна вы маеце рацыю. Літаратура ў нас спакушальнік – ці не? Яшчэ варыянт пры адсутнасці спакушэння грашыма – гэта спакушэнне славай. Калі амбітны крытык хоча трошкі вядомасці, ён прыліпае да скандальнага літаратара, на якім грамадства факусуе ўвагу. Напісаць пра Бахарэвіча, умоўна кажучы.

Наста Грышчук: Мне здаецца, не трэба проціпастаўляць умоўнага спакушальніка ў выглядзе грошай і спакушальніка-літаратуру. Яны павінны існаваць разам як дзве аднолькава важныя часткі. На адных грошах нічога не зробіш, і на адной літаратуры, які б ты ні быў энтузіяст, доўга не праедзеш.

Валянцін Акудовіч (задуменна): Не. Пратрымацца на грашах можна…

Міхал Бараноўскі: Яшчэ адна матывацыя, вельмі важная для мяне як для чытача крытычных тэкстаў. Яе можна азначыць як “глядзіце, што я знайшоў”. Калі крытык звяртае ўвагу на малавядомага, але вартага аўтара. У мяне на такія тэксты самае вялікае запатрабаванне. Бо тыражы малыя, на рэкламу кніг грошай у выдавецтваў не так шмат, і трэба прыкладаць вялікія намаганні, каб самому адсочваць цікавых аўтараў. А крытык можа выступіць пасярэднікам.

Наста Грышчук: Каб нешта адбіраць, трэба перапрацоўваць масу матэрыялаў, вялізныя аб’ёмы. Каб была мажлівасць нармальна, грунтоўна працаваць – патрэбныя грошы. Не таму, што ты хочаш узбагаціцца, – гэта проста неабходнасць. Іначай не атрымаеш незалежнай аб’ектыўнай поўнааб’ёмнай крытыкі.

Ігар Бабкоў: Мы гаворым пра сацыяльныя, прафесійныя структуры. За што патэнцыйны крытык можа атрымліваць грошы? Адна рэч, калі ён працуе праграмістам з дзевяці да дваццаці. Можа быць, ён пасля васьмі вечара, па дарозе дадому, будзе штосьці абдумваць, але гэта, ясна, не зусім тая работа, якая дазволіць яму рэалізавацца. Іншая рэч, калі ён працуе ў Інстытуце літаратуры Акадэміі навук. Альбо на кафедры літаратуры ці любой іншай гуманітарнай кафедры якога-небудзь з універсітэтаў. У нас дзясяткі і сотні людзей, якія займаюць гэтыя пазіцыі…

Наста Грышчук: У мяне была такая ілюзія, таму я пайшла пасля журфака ў “ЛіМ” – у адзіную літаратурную газету, куды можна было патрапіць на стаўку па размеркаванні. Але вельмі хутка ілюзіі разбурыліся. З аднаго боку – вядомая спецыфіка выдання. З іншага – нягледзячы на падабенства журналісцкай і літаратурнай працы, яны зусім розныя. І ў ідэале, калі ты крытык, то праца твая мусіць заключацца ў наступным: ты чытаеш усё, каб нічога не прапусціць, з гэтага нешта адбіраеш – і пішаш.

Ігар Бабкоў: Някепска вы прыдумалі…

Наста Грышчук: А як іначай? Медык працуе толькі медыкам.

Ігар Бабкоў: Мяне ўразіла размова з Вірджыніяй Шыманец, якая выдала па-французску Бахарэвіча. Вельмі шчырая і дэпрэсіўная размова, дзе гераіня гаворыць пра тое, што французскі кніжны рынак – абсалютная безнадзёга, 70-80% рынка падзеленыя паміж сямю карпарацыямі-монстрамі, і што застаецца незалежным выдаўцам… Насамрэч, рэальнасць нам увогуле нічога добрага не абяцала. Таму, мне здаецца, ёсць сэнс задавацца пытаннем, чаму беларуская крытыка існуе, нягледзячы на ўсё тое, пра што мы гаварылі.

Ян Новік: У мяне ўвогуле цудоўная ідэнтычнасць – я філосаф. І гэты рэфрэн – штодзённы: што б ты ні пісаў, гэта ніяк не паўплывае на надоі малака… Пры тым, што ёсць доўгія на гадзіну адказы, навошта гэта патрэбна, я звычайна кажу: для сябе. Я, прынамсі, бачу, што ў нас ёсць спакушальнікі, вельмі знаёмыя і вельмі білізкія. Гэта а) мяжа Беларусі; б) напрыклад, EPAM. Колькі б ні плаціла выдавецтва, як капірайтар можна зарабіць болей. І за мяжой Беларусі як прафесар літаратуразнаўства ты заробіш болей. Тое ж з філасофіяй. Пафас мой у тым, што, можа, не трэба ў першую чаргу задавацца пытаннем, каму прадацца і каго абслугоўваць? Рабіць у першую чаргу тое, што вымагае нейкі ўнутраны стрыжань. Напрыклад, у таго ж Бурдзьё (“Сацыялогія літаратуры”) ёсць досыць цікавае меркаванне, што калі літаратура сталая, у яе з’яўляюцца аўтаномныя правілы, якія дазваляюць есці хлеб з малаком, але рабіць так, як патрабуе літаратура ўнутры цябе.

Ціхан Чарнякевіч: Калі ўжо ўводзіць нейкія асабістыя канатацыі, для мяне крытычная залежнасць – мысліць. Трэба дачакацца, калі цябе пакліча кніга, калі ты падумаеш, што зразумеў яе, і потым пачаць разважаць. І ты атрымліваеш ад гэтага проста неверагодны кайф, насамрэч. Гэты кайф мне, напрыклад, значна важнейшы за грошы. Я думаю, ён мае чыста пісьменніцкія карані. Пісьменнік жа таксама піша не таму, што яму трэба 50 баксаў, груба кажучы. Нейкія іншыя, больш тонкія матэрыі, якія ён хоча ў сабе развярэдзіць і развярэдзіць у іншых, у чытачах.

Ян Новік: Атрымліваецца, у нас тут клуб ананімных наркаманаў, якія атрымліваюць кайф ад напісання тэкстаў. І ў той жа час мы разважаем, а хто б нам даваў грошы за тое, што мы шыраемся.

Ігар Бабкоў: Пра гэтыя тэмы мусяць усё ж разважаць прафесійныя менеджары, і гэта зусім іншы кшталт гаворкі. Няма нічога горшага, як у момант, калі людзі разважаюць пра паэзію, пачаць разважаць пра грошы. То бок, знізіць узровень гаворкі. Сэнс збіраць паэтаў ці крытыкаў, каб паскардзіцца адно аднаму, што не плоцяць грошай?.. Гэта тэатр абсурду.

Наста Грышчук: Пытанне ў тым, чаму гэта не працуе?

Ігар Бабкоў: А мне здаецца, што цудоўна працуе, і мы з вамі абазначылі механізмы гэтай працы. У нас ужо ёсць крытыка як індывідуальны тэатр, прычым у розных версіях – і Кісліцына, і Жбанкоў. Калі Максім выходзіць і гаворыць, што яму патрабуюцца вострыя, як нож, тэксты, то ўсе адразу пачынаюць разумець, што ў культуры ёсць запатрабаванне такіх тэкстаў, вострых, як нож, а не “ля-ля-ля”. Мусіць з’явіцца штосьці звышвартае. Марыйка Мартысевіч і Ліда Міхеева – зноў жа, цэлы кірунак, якім могуць ісці дзясяткі людзей. Ціхан абазначыў унутраную ідэнтычнасць крытыкі, звязаную з аўтаномнасцю і самадастатковасцю літаратурнага свету. Ёсць яшчэ літаратурная традыцыя, той жа Багдановіч. І гэта важна. Памятаеце Эліята: пасля 25 год можна пісаць вершы толькі тады, калі вызначышся ў дачыненні да традыцыі?.. Аб гэтую традыцыю разбіваецца шмат хто. Многія расейскамоўныя літаратары, інтэлектуалы, як толькі ім задаюць пытанне аб традыцыі, ужо не могуць проста так наіўна існаваць у рускамоўным посткаланіяльным ландшафце. Іх перакідвае на білінгвізм, трылінгвізм…

Плюс крытыка як абслуга новай фармацыі. Не будзем ставіцца па-снобску да гэтай ролі. Насамрэч, уменне патрапляць у фармат – гэта таксама адзнака прафесіяналізму. Мне здаецца вельмі класным фарматным крытыкам Дзяніс Марціновіч. Простыя, густоўныя, фарматныя тэксты, якія дазваляюць чытачу або гледачу штось­ці зразумець. Фарматнасць і работа ў новым рэжыме таксама могуць выступаць паважнай прафесійнай задачай крытыка.

І самае галоўнае – мы падышлі да сакрэтнага ядра, да ўнутранай наркаманістасці, да спакушэння сэнсам. Урэшце рэшт тое, што збірае ўсіх вакол літаратуры, – гэта не грошы, і не слава, і не сацыяльны прэстыж, а спроба зразумець, што мы тут робім, у гэтым свеце. Тое, што звычайна замыльваецца пасля чатырнаццаці год, калі людзі пачынаюць думаць, што ўсё забылі, альбо наадварот – усё ведаюць. Літаратура – анталагічны непакой, яна не дазваляе супасці з карцінкай. Крытык таксама развярэджвае гэтую застылую карцінку. Любая культура – застылая магма сэнсаў. Яны мёртвыя, і каб ажывіць іх, патрэбная жывая энергетыка тэкста, слова, чалавека, урэшце.

Міхал Бараноўскі: Мы казалі пра твор. Мы казалі пра чалавека, які хоча асэнсаваць гэты твор. Пра грошы, якія патрэбныя. Хацелася б згадаць таго, хто гэтыя грошы плоціць. Я не кажу пра выданне. Я кажу пра запатрабаванне. Калі б было чаканне на гэтыя тэксты, то было б больш замоў, больш тэкстаў. Значыць, на такі “прадукт” запатрабавання мала. І як вынік крытыкі самі па сабе ёсць, а вось у літаратурным працэсе іх недастаткова для таго, каб цалкам гэтую сістэму абслугоўваць.

Валянцін Акудовіч: Калісьці даўно ў літаратурна-філасофскім сшытку “Зно” я друкаваў аднаго немца. Прысябраваліся, і ён кажа: “Валянцін, дзіўная сітуацыя. У нас на адну кніжку выходзіць некалькі дзясяткаў рэцэнзій. А ў вас на дзясятак кніжак адна рэцэнзія калі выходзіць – і тое не заўсёды”. Спашлюся на прыклад: у мяне выйшла ў Нямеччыне кніжачка “Код адсутнасці”, дык у Швейцарыі, Аўстрыі і ўласна ў Нямеччыне штук дзесяць рэцэнзій з’явілася. У Беларусі за ўвесь час існавання кнігі, а гэта гадоў дзесяць, я не памятаю хоць адной.

Гэта я да чаго? Тут шмат пра рамантызм крытыкі казалі… Але крытык як прафесіянал павінен атрымліваць зарплату. Як рабочы на будоўлі атрымлівае зарплату, як токар атрымлівае зарплату, як хто заўгодна – гэта прафесія. А вось гэтыя рамантыкі, якія таксама ў крытыцы павінны быць… Хай смокчуць.

Пра палітыку напішаш – паўсюль запрашаюць, плоцяць і г.д. А каб за метафізіку мне з тых нябёсаў хоць капейчына звалілася… Ды ні адной! Я выдаў пяць ці шэсць кніжак і за іх нічога не атрымаў. Ні разу. Ну, адзін раз… І ўсё адно я іх пішу і буду пісаць далей. Але я не кажу, што гэта нармальна. І тым больш – адносна крытыкі. Інстытут крытыкі – у шырокім сэнсе – як месца працаўладкавання крытыка, які хай сабе не надта заможна, але жыў бы і сям’ю карміў, – гэта мара. І пакуль рамантызм адносна крытыкі будзе існаваць, ніколі яна не складзецца ў з’яву, падзею сістэмную, працаздольную, эфектыўную і г.д. На жаль. А пакуль і знаку нідзе няма, каб хто думаў, як гэта зрабіць. Так, паэтычныя рэфлексіі.

Ціхан Чарнякевіч: Фактычна нам патрэбныя спадары менеджары. Не толькі крытыкам, але і літаратарам, каб яны маглі за свае шэсць кніг атрымліваць, як у згаданых германіях. Там працуе сістэма. Я сустракаўся з нямецкімі крытыкамі, якія ў харошых газетах працуюць: у Франкфурцкай, Ляйпцыгскай… Там ёсць, скажам так, сто газет, і ў кожнай – тыднёвы дадатак крытыкі. Але й немцы таксама плачуць, што не могуць жыць з крытыкі, і гэта такая жудасная прафесія, і трыста еўра за рэцэнзію – гэта слёзы, і яны не могуць карміць сям’ю.

Прафесія запатрабаваная, але за апошнія пяць гадоў колькасць аб’ёму, вызначанага на літаратурную крытыку, скарацілася дзе ўдвая, дзе – на 70%. Ідзе вельмі моцнае зразанне літаратурнай крытыкі па ўсіх, нават па самых старэйшых выданнях.

Ігар Бабкоў: Усё ж такі гэта зусім іншая рэч, калі ў краіне існуе культур­індустрыя, адпрацаваная, са сваёй палітэканоміяй, а не толькі са сваім механізмам паўставання сэнсаў… Я прачытаў не так даўно, што ў Нямеччыне штогод выходзіць 45 тысяч (?!) новых раманаў. За кожнай кнігай стаіць выдавецтва, якое хоча атрымаць прыбытак. Каб прадаць наклад, трэба вылучыцца на фоне астатніх 44 999 кніг. Так, культур­індустрыя працуе. Але гэта не абавязкова вялікае шчасце, разумееце? Шчасце, калі вы першы. А калі вы крытык, які абслугоўвае не топавую дзясятку літаратуры, а якога-небудзь няшчаснага правінцыйнага генія?.. У кожнай культуры ёсць свае гісторыі шчасця і няшчасця. Я за тое, каб мы ўсведамлялі адноснасць нашай кармы. Так, у нас усё бязладна, няма грошай, няма культур-індустрыі. Ёсць посткаланіяль­ная вайна, у якой кожны сам вызначае свой самурайскі чын і сваю задачу. Ёсць партызанскія атрады, ёсць асобна ўзятыя героі. Мне гэта анархізм падабаецца. Я лічу, што гэта прыўкрасна і што я гэтую карму заслужыў чымсьці харошым. Тое, што жабракі – дык і Бадлер быў жабраком, прабачце.

Валянцін Акудовіч: Мы сабраліся абмяркоўваць праблемы крытыкі ці нашыя эйфарыі?

Ігар Бабкоў: Грошы ёсць сэнс зарабляць. Гаварыць пра іх бессэнсоўна. А ўжо скардзіцца, што іх мала, – гэта бессэнсоўна ўдвая.

Ян Новік: У сённяшняй сітуацыі мне падаецца відавочным, што а) дзяржава нам нічога не заплаціць; б) “Логвінаў” ці яшчэ які выдавец таксама не маюць грошай; в) на інстытуцкіх пазіцыях ты таксама будзеш ліпець. Але ёсць аўдыторыя. Калі не шукаць дзядзю Васю, які заплаціць, а працаваць адразу з аўдыторыяй і ствараць яе вакол сябе, праз пэўны час гэта можна канвертаваць.

Ігар Бабкоў: А можа, у гэтым і ёсць сэнс: не дакармліваць крытыка, каб ён быў злы.

Валянцін Акудовіч: Галодны крытык вельмі лёгка прадаецца.

Наста Грышчук: Ёсць і такі момант: нашая аўдыторыя даволі вузкая, гэта не ўся Беларусь, відавочна. І вельмі цесная супольнасць саміх літаратараў. Ёсць уціскі несвядомыя, неадмысловыя, кшталту “абы не пакрыўдзіць”, “нас і так мала”, “нельга пра сваё казаць кепска”, карацей, купляйце беларускае. Гэта ўвогуле самы забойны аргумент: не крытыкаваць, бо гэта ж сваё, па-беларуску, а значыць – прыўкрасна. Гэта няправільна, гэта шкодзіць самой жа літаратуры.

Ян Новік: Трэба пашыраць супольнасць. Гэта дасць магчымасць пазбегнуць названых праблемаў, і адначасова большая супольнасць – большая магчымасць канвертацыі.

Зміцер Савельеў (архітэктар): Як вызначыць, што патрэбна супольнасці, якая чытае крытыку? Як мусіць выглядаць той прадукт крытыкі, каб яго можна было чытаць не толькі вузкаму колу, але і больш шырокаму?

Наста Грышчук: Больш шырокаму – гэта вось тое, пра што спадар Валянцін казаў. Калі ты падсоўваешся да некага, хто ў цэнтры ўвагі, і адваёўваеш кавалак аўдыторыі. Такі даволі танны ход.

Зміцер Савельеў: Але які мусіць быць аб’ём крытычнага тэкста? Можна напісаць пяць радкоў – і дастаткова, а можна – дзесяць старонак…

Наста Грышчук: Калі ты можаш усё сказаць пра кнігу ў пяці радках – віншую.

Валянцін Акудовіч: Не блытайце рэкламны ролік і крытыку. “Харошая кніга, чытайце!” – гэта проста інфармацыя. Выдавецтва, якое не мае грошай на крытыка, так і піша.

Ігар Бабкоў: Які кантэкст крытыкі абсалютна мёртвы і не адродзіцца ніколі? Умоўна кажучы, секцыя крытыкі ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў ці ў Саюзе пісь­меннікаў Беларусі. Штосьці фармальна агульнае для розных роляў.

Валянцін Акудовіч: Дый ці трэба пра гэта згадваць. Гэта сапраўды прамінулы час, іншая эпоха.

Міхал Бараноўскі: Наконт згуртаванняў. Я не ведаю, наколькі карэктна прыво­дзіць гэты прыклад… Bookster як спроба зрабіць сіндыкат крытыкаў, якія ствараюць кантэнт на адной платформе. Наколькі я ведаю, праект даволі цяжка рухаецца, а цяпер і амаль не рухаецца. То бок, згуртавацца спробы былі. І да канца яшчэ не кінутыя.

Ціхан Чарнякевіч: Сёння было абвешчана пра рэанімацыю Bookster. Паглядзім. Насамрэч, такія спробы інстытуцыялізацыі па ўсім свеце ёсць, у той жа Нарвегіі – Саюз літаратурных крытыкаў. Дом прыгожы на беразе мора, дзяржаўнае фінансаванне, і гэтак далей, і гэтак далей…

Валянцін Акудовіч: Не распавядайце на ноч. Я спаць не буду.

Ціхан Чарнякевіч: Я проста чытаў Вікіпедыю.

Ігар Бабкоў: Што рэальна зрабіць зараз, і дзеля чаго мы збіраемся, – гэта падтрымліваць адно аднаго. Гэта не каштуе амаль нічога, але дае энергію і адчуванне локця. Калі ёсць прыўкрасны Bookster, чаму б усім разам не захаваць яго?.. Калі ёсць у нас добрыя крытыкі, якія пішуць цудоўныя тэксты, ім трэба казаць пра гэта сёння, а не пісаць лісты на магілку. Трэба ствараць асяродак.

Калі згадаць дыскусію пра новую літаратуру, была мая гіпотэза, што аўтары твораць самі сябе. Яны самі сабе выдавецтва, і прамоцыя, і ўсё іншае… Крытыкі ў падобным становішчы. Вось гэтая посткаланіяльная і анархічная сітуацыя ў беларускай культуры – з недахопам грошай і сімвалічнага капітала – гэта сітуацыя, тым не менш, вельмі хуткіх сацыяльных ліфтаў. А сацыяльнае, палітэканамічнае і сімівалічнае – яно, насамрэч, у сучасных грамадствах увесь час пераходзіць адно ў другое. Людзі, якія робяць, умоўна кажучы, чыста сімвалічныя рэчы і не клапоцяцца пра сацыяльны статус, раптам выяўляюць сябе сацыяльна абароненымі. Вось як Борхес. Сядзеў, сядзеў, сядзеў – а потым бац! – дырэктар Нацянальнай бібліятэкі, падарожжы па свеце і г.д.

Валянцін Акудовіч: Слухайце, у нас сітуацыя вельмі простая: сімвалічны капітал не канвертуецца ў грошы. І калі незнаёмыя людзі даведваюцца, што ў мяне за мяжой выдаваліся кніжкі, а я пляшку самага таннага піва не заўсёды магу сабе дазволіць… Яны нічога не разумеюць. У нас гэтая мяжа паміж сімвалічным капіталам і ўласна грошыкам абсалютна непераадольная, і няясна, калі яна пераадолеецца. Штосьці я не памятаю, каб мне хоць раз плацілі больш, чым таму, хто ніякага сімвалічнага капіталу не мае. Сімвалічны капітал мы зарабляем вось так, а калі грошы… праз іншую задніцу.

Міхал Бараноўскі: Калі метафару ліфта працягнуць, у ліфт патрапіць проста, але домік невысокі.

Ян Новік: А мне гэта нагадала разумовы эксперымент, калі чалавек, замкнёны ў ліфце, не адчувае ніякай розніцы: ці ліфт з паскарэннем падымаецца, ці падае на паверхню планеты.

Ціхан Чарнякевіч: Я думаю, шмат якія праблемы абазначылі, нейкія разломы зямной кары ўбачылі. Адтуль і трошачкі магмы на нас лінула… Я таксама мару пра асяродак, дзе б стала абмяркоўвалася беларуская літаратура. Пра віртуальны, хутчэй за ўсё, асяродак, чым нейкую інстытуцыю, дзе менавіта беларуская кніжка была б першаснай. Ідэя Bookster мне таксама блізкая. Пры тым што ў Расіі і ва Украіне шматлікія падобныя асяродкі ўжо існуюць. У нас яшчэ не. Можа быць, наша сённяшняя сустрэча, дзякуй усім удзельнікам, была пэўнай фокус-групай, на якой мы адпрацавалі новыя прыёмы, якія потым стануцца паўнавартаснымі новымі праектамі пра літаратуру, пра чытанне і кніжную сферу наогул.