Маскарад

Апавяданне

– Але ён жа прыляцеў да цябе на прэм’еру, праз паўсвета, на адзін дзень, – сказала жонка.

Хоць электрацягнікі рухаліся бясшумна, тлум у гэтым мадэрнісцкім шматпавярховым вакзале стаяў, як да эпохі мадэрну, і ён рабіў намаганні, каб пачуць голас у тэлефоне.

Прэм’ера яго апошняга фільма адбывалася ў Венецыі, ён любіў гэты горад і ўзрадаваўся, што можа раздзяліць сваё свята з тымі, каго любіў сам. Бацька Венецыю так і не пабачыў, а маці тады прывезла яго малодшая сястра, і ён хадзіў сустракаць іх на прыстань. Вецер ледзь не перакуліў высокую валізку, ірвануў крысо футры і ён падхапіў і пацалаваў маці, агаломшаную падарожжам, гайданкай, каляровым іншамоўем, не па-лютаўску яркім сонцам.

Праз два месяцы яна сустрэне яго ў бальнічнай палаце такой самай шчаслівай усмешкай, як на канале Грандэ, толькі нічога не зможа сказаць: мова ўжо не вернецца пасля інсульту, маці проста падарыць ім з сястрой яшчэ месяц на развітанне.

Дактары ўхіляліся ад прагнозаў, ліхаманкавыя пошукі лепшых лекаў, умоваў, дагляду аказаліся проста спробай запоўніць разрыў, які рос кожны дзень, аж пакуль маці не адпусціла іх усіх.

Гэта было пяць гадоў таму, а цяпер ён сам апынуўся ў бальнічным ложку, адзін у чужым горадзе, у іншай краіне. Аперацыя лічылася нескладанай, такія там рабілі руцінна, праз пару дзён выпісвалі, і ён паехаў адзін, без жонкі, але нешта не заладзілася, і давялося застацца ў шпіталі даўжэй.

Палата была на аднаго, пасля наркозу і лекаў было млосна, але ноч ён неяк ператрываў, а раніцай нават не адмовіўся ад сняданка. Доўга спрабаваў адной рукой разгарнуць фольгу і намазаць масла на хлеб, што, на яго шчырае здзіўленне, аказалася невыканальнай задачай – вось жа, што прасцей, а не даць рады. Адкусіў проста з тонкага брусочка, але смаку не адчуў.

Толькі аднарукія ведаюць, што такое адзінота, паспрабаваў ён выціснуць жарт, але той быў як масла і не надта выціскаўся. Нельга сказаць, каб ён быў адзін – жонка тэлефанавала, сябры пісалі, ды і горад быў не зусім чужы – тут цяпер жыў і працаваў яго сын.

– Ён табе будзе званіць, хоча прыйсці на вакзал правесці, – сказала жонка.

– Не трэба, – сказаў ён.

– Чаму? – спытала яна.

Ён любіў сына і ганарыўся ягонымі поспехамі, яму падабаўся ягоны лад жыцця, сяброўкі, якія мяняліся, але заставаліся ў сябрах, сябры, якіх было не шмат, але яны не мяняліся. Яны гаварылі часам паўсловамі, спасылаючыся на агульных знаёмых, досвед, фільмы, лёгка кпілі адно з аднаго. У кожнай сям’і ёсць свая мова.

Ён не прасіў адмыслова, каб сын сустрэў на вакзале ці прыйшоў у шпіталь – пра такое не просяць. Першы дзень ён час ад часу выглядваў у вакно, спадзеючыся пабачыць знаёмую фігуру ў бальнічным двары, але сын не прыйшоў і на другі дзень. Пасля аперацыі напісаў, спытаўся, як справы, але зноў не прыйшоў. Патрэбы вялікай быццам не было, догляд быў дастатковы.

Лепшы, чым у шпіталі, дзе некалі даўно паміраў ягоны бацька. Я ўжо старэйшы за свайго бацьку, падумаў ён. Тады бацька прыехаў у яго горад на аперацыю, і ён не памятаў цяпер – адзін? Сустракаў на вакзале? Спыняўся той у іх дома, як звычайна, каб пацешыцца з адзіным унукам?

Верагодна, так, ён не памятаў. Памятаў, як штодня хадзіў у адведкі, прыносіў булён, гарачую ежу, часам з дому, часам, калі спяшаўся, браў у рэстаране.

Памятаў размовы пра дэфіцытныя лекі, пра заходнюю медыцыну, потым пра ўсходнюю, пра плаўнікі акулаў, якія раптам абвесцілі панацэяй, пра нейкіх надзвычайных народных лекараў.

Рак тады ўспрымаўся як латарэя – і як канчатковы прысуд адначасна. Так і было, пасля аперацыі метастазы не спыніліся, але трохі палепшала. Ці праводзіў ён тады бацьку дадому, ці саджаў у цягнік, ці дапамагаў – не памятаў. Відаць, так, бо як іначай. Таму і не памятаеш, што само сабой.

Цяпер аказвалася, што само сабой бывае розным.

– Чаму не можаш, – спытала жонка і нагадала пра Венецыю, пра той сынаў прылёт з Сан-Францыска на адзін дзень, назаўтра ён мусіў вяртацца, 30 гадзінаў у небе за два дні. Кароткае і яркае, як знічка, з’яўленне ўнука тады надта ўсцешыла маці, узрадавала яго і ўразіла сяброў.

Але і сябры прыляцелі, падумаў ён, таксама з розных краінаў, ад сваіх клопатаў, з перасадкамі, і маці спачатку адмаўлялася, спасылася на гады, на здароўе, але потым паддалася ўгаворам і ўсё ж прыляцела разам з сястрой. Фільм ёй спадабаўся, ёй увогуле падабалася ўсё, што ён рабіў, але яго больш узрадавала, як маці цешылася з Венецыі, з карнавалу, з выкшталцоных касцюмаў камедыі дэль артэ, і сама надзела маску. Ён паспрабаваў прыгадаць яе ў жаночай масцы “Няга”, з пазалочанымі абрысамі і залатым пяром, але не змог – у памяці паўставала толькі шчымлівая ўсмешка на бальнічным ложку.

У апошні венецыянскі дзень яны з ёй доўга стаялі на пляцы Сан-Марка, чакалі, пакуль са стометровай званарні не праляціць па небе анёл у барочным строі і карнавал не выбухне музыкай, апладысментамі, воклічамі, шамапанскім, смехам, бясконцымі сэлфі – народу было не прабіцца.

– Не хачу, – сказаў ён жонцы ў тэлефон, адчуваючы, як пераціскае горла і вочы наліваюцца вільгаццю. – Не магу.

Вакзал нагадвае карнавал, падумаў ён, толькі без масак. Дакладней, іх усяго дзве – маска сустрэчы і маска развітання, пачатку падарожжа і канца. Разавыя і ўзаемазамяняльныя. Медсястра дала на развітанне таблетак ад болю, магчыма, яны так дзейнічалі. Ці, наадварот, не дзейнічалі. Магчыма, гэта была трэцяя маска – чакання. У Венецыі ёй адпавядала маска нямка – “Марэта”, яе трымаюць сціснуўшы зубамі, моўчкі.

Бацька паміраў цяжка – звычайныя таблеткі ўжо не бралі, а морфій не калолі, бо будзе прывыканне. Ён пачаў думаць пра гэтую бязглуздзіцу – якое, далібог, прывыканне, дайце чалавеку годна адыйсці, навошта было катаваць. Гэта гучала цяпер як папрок маці, якая апошнія месяцы даглядала яго дома, – а дзе ён быў тады сам?

Вядома, ён памятаў, дзе быў сам – у іншым горадзе, за пяць гадзін цягніком. Званіў, прыязджаў, але жыў перш за ўсё сваёй працай, сваімі поспехамі і цяжкасцямі. Твар у бацькі святлеў, калі ён заходзіў у пакой. Бацька ўжо не ўставаў і ўсміхаўся шчасліва і безабаронна, і ён зараз падумаў – я ж мог бы прыязджаць кожныя выхадныя. Мог узяць адпачынак. Даць палёгку маці. Сядзець ля ложка, расказваць, слухаць, задаваць пытанні, якія ніколі не задаваў.

Але, верагодна, ён тады блытаў пытанні з адказамі, бо не ведаў, што відавочныя рэчы якраз і ёсць самыя няясныя, што блізкасць і празрыс­тасць – заўсёды маска, класічная “Баўта”, якая дазваляе гаварыць, піць, смяяцца, рабіць амаль усё, быццам яе няма. Але хто насамрэч хаваецца за выбеленым забралам, не ўгадаць.

Ён баяўся цяпер, што заплача, а сын ніколі не бачыў ягоных слёз, што ж пачынаць. Што ж пачынаць, калі можна пераседзець апошнюю гадзіну да цягніка аднаму на лаўцы пад велізарным шкляным купалам, слухаючы абвесткі, сочачы за галубамі, што ж пачынаць.

Ён рэзка падняўся, і пара мінакоў паскорыла хаду, пабачыўшы яго перакошаны твар. Павярнуў у супрацьлеглы бок і пайшоў уздоўж анфілады буцікаў, кавярняў, газетных стэндаў, якія расплываліся ў вільготным тумане.

Аперацыя была неабавязковай. Можна было і не рабіць. Колькі належыць, столькі і пражывеш – апошнюю фразу ён часта чуў, і яе напышлівая банальнасць заўсёды раздражняла, была ў ёй нейкая штучная пакора. Ён не верыў у перадвызначанасць, лёс і іншыя апраўданні, бо не меў у іх патрэбы. Што можаш – рабі, проста не ўсё можаш. А калі б мог усё? Аднак у бога гуляць нават у думках было нецікава. Але й праўда, можна было і не рабіць, не ехаць, не чакаць, не сядзець цяпер тут на вакзале. Ён адчуў, што заблытаўся.

– Што значыць, “не магу”, – голас жонкі ў трубцы гучаў роспачна. – Адкажы, ён хоча прыехаць.

– Не магу гаварыць, – сказаў ён. – Пазваню з дарогі.

У японскім рэстаранчыку замовіў сашымі і сакэ. Ну, дапусцім, пражыве ён на пяць год больш – і што? Здыме яшчэ адзін фільм? Атрымае яшчэ адну прэмію, паплавае яшчэ ў адным моры?..

Атэісты прымаюць адсутнасць адказу за адказ, ім лёгка на гэтым свеце. Ці сам ён вернік, ці не – у яго не было яснасці, не было, відаць, патрэбы. І сёння яна не з’явіцца. Ён паціху сёрбаў гарачае сакэ і глядзеў перад сабой. “І што?” – галоўнае пытанне. Галоўнае, як дзірка ад абаранка, абаранак з’ясі, а дзірка застанецца, як казаў адзін паэт. Не застанецца, дарэчы.

Апошнюю фразу ён, відаць, сказаў уголас, бо падыйшла афіцыянтка і спытала, што яшчэ – ён папрасіў рахунак.

Ён падняўся, забыўшыся пра павязку, і левы бок зноў працяло як токам. Само сабой – гэта заўсёды толькі для аднаго. Людзі часта проста не ведаюць мовы, на якой размаўляюць, нават у сям’і. Для мужа мовай кахання можа быць букет, а для жонкі – дапамога ў доме, маці чакае адказу, бацька пытання, некаму трэба, каб усё казалі, некага важней патрымаць за руку: I wanna hold your hand, як спявалі “Бітлз”. Калі сын быў малы, зімовымі раніцамі жонка нацягвала яму калготкі пад коўдрай, робячы пераход з утульнай цеплыні сну ў алавяны свет дзённага холаду амаль незаўважным. All you need is love, love is all you need. Ён злавіў сябе на думцы, што не ведае, ці любіць сын “Бітлз”.

Калі пачалося ахалоджанне? Ён пачаў узгадваць спрэчкі, няспраўджаныя абяцанні, неабавязковасць, нежаданне сына выканаць самыя, здавалася б, слушныя просьбы, што спачатку раздражняла, потым злавала і крыўдзіла. А пакрыўджаны чалавек не ведае нічога, апроч сваёй крыўды. І не заўважае, як крыўдзіць іншых.

А крыўдзяць перш за ўсё тых, хто бліжэй. І сам ён не выключэнне, зусім не. Ён паспрабаваў прымусіць сябе згадаць несамавітыя, вартыя папроку ўчынкі, засяроджанасць на сваіх жаданнях і страхах, няўвагу да блізкіх – але згадкі гэтыя не надта дапамагалі, баланс не аднаўляўся. У любові не бывае балансу. У любові ўвогуле не бывае прычынаў, толькі наступствы.

Ён зайшоў у невялікую краму і стаў перабіраць бурштынавыя пацеркі, гладкія, поўныя цёплага мядовага святла – але пацеркі аказаліся пластыкавыя. Імітацыя была прыгажэйшай за арыгінал. Хоць, магчыма, для дызайнера, які іх стварыў, яны і ёсць арыгіналам, як любое рамяство становіцца арыгінальным, калі дасягае ўзроўню мастацтва.

Тэлефон торкнуўся ў кішэні – ён адключыў гук, але забыўся пра вібрацыю, і ніякавата чакаў, пакуль скончыцца нечы званок. Ні з кім не хацелася гаварыць.

Крыўда – вось класічная маска, падумаў ён і сам сабе ўсміхнуўся: гэта, бадай, горш нават за Medico della Peste, самае страхавітае з венецыянскіх абліччаў, маску чумнага лекара з доўгай крывой дзюбай, набітай сушанымі зёлкамі, якія ратуюць ад заразы. Хоць, калі падумаць, гэта ж самая адкрытая і жыццесцвярджальная маска. Ён узгадаў свайго хірурга ў аперацыйным пакоі – стомленыя вочы над бледна-блакітным пялёсткам, кароткія каманды, зладжаныя рухі, свой перасохлы раптам рот і млоснае чаканне, калі ж нарэшце ўсё скончыцца.

Усё мінецца, крыўда застанецца. Але не ўсякая крыўда, а нябачная, якая запаўняе і разубурае ўсю істоту знутры, крыўда няспраўджанага чакання. Чакаюць павагу, прызнанне як нешта належнае, паводле нараджэння ці паводле даробку, паводле справаў ці паводле намераў. Хісткі грунт – але іншага няма, калі ты не манах ці не маньяк. І ёсць толькі адзін спосаб чужую маску зняць – зняць сваю. Але і гэта не гарантуе ўзаемнасці, узаемнасць не бяруць, яна даецца.

Абвесцілі пасадку. Гэта быў апошні ў гэты дзень цягнік, і ён з палёгкай пабачыў, што яго месца з супрацьлеглага ад перона акна, значыць, яго не відаць, і ён нікога не будзе бачыць. Адной рукой закінуў дарожную сумку на багажную паліцу над галавой, стаў шукаць таблеткі, якія далі ў шпіталі, узгадаў, што яны ў сумцы, але даставаць не палез, і сеў.

Адлегласць з дзецьмі расце не толькі праз крыўды. Даросламу трэба свая прастора, свае стасункі са свабодай, з іншымі людзьмі, з жыццём і смерцю.

Калі цягнік мякка крануўся, ён не вытрымаў і паглядзеў праз праход у вакно. На пероне нікога не было. Пустата – вось самая загадкавая маска, думаў ён, пакуль цягнік набіраў хуткасць праз цемру тунэля, і памыляўся і не памыляўся адначасна.

Да пошасці, якая замкне межы, адменіць усе сустрэчы і закрые ўсе тлумачэнні адной маскай, заставалася ўсяго нічога. Яна ўжо была тут. Ён яшчэ не ведаў, што яна была тут заўсёды, але здагадаваўся.