Вар’ятня
Паэма
Памяці Людмілы Някляевай-Гембіцкай
Бог захварэў. І мы Яго лячылі.
Ён нас любіў – і мы Яго любілі,
Таму Ён не памёр…
(З ранніх вершаў).
1
…І быў вар’яцкі дом. І ціха ў той вар’ятні
Канаў стары паэт. Пад ім – матрасік ватні,
На ім пацёрты плашч, паношаны вятрамі…
Ён век свой дажываў між яваю і снамі,
Якімі поўны быў вар’яцкі дом.
«Усё маё жыццё за мной гарыць агнём!
Да попелу! Да тла! І тое ж будзе з вамі!» –
Прарочыў ён…
Ды што нам да прарокаў!
Ягоны голас, як рыпенне крокваў
Пад ветрам, чуўся нам. І мы пілі віно,
П’янелі, цалаваліся. Даўно
З табою мы ў каханні вар’яцелі.
«Вар’яцтва – гэта лепшае, што мелі
Усе, хто нарадзіўся на зямлі», –
Вяшчаў прарок…
Мы згодныя былі.
Шчаслівыя ў вар’яцтве, зналі мы,
Што ў ім займелі…
«І апроч турмы,
Апроч вар’ятні, мы не маем дома», –
Прарок вяшчаў…
І гэта нам вядома
Было даўно, бо мы згубілі дом.
«Прыкідваемся мы, нібы жывём, –
Ён прамаўляў. – А што жыццё? Чужына!
А смерць – Айчына!»
«Дык чаму ж тады
Вы тут?.. Не на Айчыне?..»
«Бо жанчына
І сын мой тут. І я шукаю сына,
Якому сёння трыццаць тры гады.
Выпадкам вы яго не сустракалі?»
«Магчыма. А як зваць яго?»
«Хрыстом».
І як зямля пад хуткім цягніком,
Нябёсы над вар’ятняй задрыжалі.
«Вы Бог?» – спытаў я.
І з усіх вакон
Святло лінула. Сціх нябесны звон,
І ў цішыні, імя якой Нямая,
Паэт прамовіў: «Ведама здавён:
Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён,
І сэнсу ўсё астатняе не мае.
Так у нямых не мае сэнсу слых,
Так карабель без сэнсу, калі тоне…»
«О, колькі ў свеце слоў, як пухіры, пустых! –
Не вытрывала ты. – Яны ў любым законе,
У кнігах, клятвах, споведзях людскіх!..»
Тут дверы расчыніліся – і ў іх
Паўстаў Хрыстос. Такі, як на іконе.
Укленчыў прад старым: «Павінны быў я сёння
Прыйсці ў бацькоўскі дом…»
«Нармальны псіх…» –
Сказала ты.
«Дазволь да ног тваіх
Прыпасці…» – як маліў, Хрыстос казаў.
Вар’ят вар’яту ногі цалаваў,
І бацька са слязьмі глядзеў на сына,
Шаптаў: «Ты не павінны… не павінны…
А маці дзе?..» – спытаў.
І голас быў на зломе…
І пацямнелі вокны ў божым доме.
«Яна не хоча з намі… Я адзін…»
«Што кажа?..»
«Што і Бог, і Божы Сын
Не тыя… Не такіх яна хацела…»
І ў твар вар’яту кінулася кроў:
«Хацела не яна! Хацела цела,
Што прагла, ненасытнае, грахоў,
Прымаючы юрлівасць за любоў,
Жаданне за каханне!.. Што сказала
Яна яшчэ?»
«Што ў нас любові мала,
Што той, якая ў ёй, пад сэрца у яе,
Ні Бацьку і ні Сыну не стае,
Таму на свеце й валадарыць зло…»
«Чаму так цёмна тут? Хто выключыў святло? –
Накінуўся на нас вар’ят стары,
Бо ў доме болей не было нікога. –
Няма святла, а вінавацяць Бога!..
Ну? Што яшчэ?..»
«Што людзі – не звяры,
Што ўсе яны страшней за ўсіх звяроў!
Сабе падобных рвуць яны няспынна,
Бо ў сэрцы Бога вымерла любоў,
Калі раскрыжаваць дазволіў Сына,
А калі Сына не пашкадаваў,
Дык анікога Ён не пашкадуе,
Таму й пануе зло, і смерць таму лютуе!..
Вось Божы дар! Вось што Гасподзь нам даў!»
«Яна казала гэтак?..»
«Слова ў слова.
Сказала, што перарабіць нанова
Ты мусіш свет…»
«Дзеля жанчыны?!. Свет?!.
Яна ўсё думае, што я паэт?
Не Бог, што свайго слова не мяняе?!» –
Узроў стары вар’ят. І ў цішы, што Нямая,
Укленчыўшы, сказаў Ягоны Сын:
«Ні горад Віфсаід, ні горад Харазін,
Ні места, дзе мяне раскрыжавалі,
Хрыста за Твайго Сына не прызналі,
Таму, пакуль Ты іх не пакараў,
Прасіла Маці, каб не пасылаў
На крыж мяне Ты зноў, каб зноў Пілат
Не вымыў рукі…»
«Што?.. – спытаў вар’ят. –
Ты што сказаў?.. Пра што яна прасіла?..»
Нечалавечая
У ім
Скразіла сіла,
І ты яе адчула, і з Хрыстом
Укленчыла, і ўвесь вар’яцкі дом
Укленчыў, сталі сцены на калені!..
«О, Божа! Да цябе мае маленні, –
Прасіла ты. – Яві сваю любоў!
Хай Сынава не праліецца кроў,
Хай згіне зло, што правіць баль ад веку,
Хай кат кап’ём не ўдарыць пад рабро,
Хай запануе на зямлі дабро
У кожным зверы, кожным чалавеку!
Змяні наш свет! Перарабі! З’інач!..»
І ты заплакала…
Вар’ят сказаў: «Не плач.
Укленчыўшы, з кален не ўстануць сцены.
Сатканыя часы, як паясы,
І чалавек ва ўсіх вяках нязменны.
Змяняюцца абставіны. Часы».
«А хто змяняе час?»
«Ён сам сябе змяняе».
«Ён Бог?»
«Ён Бог. Цячэ – не працякае,
Ва ўсе вякі і розны, і адзін…
Ты просіш, каб на крыж не ўзняўся Божы Сын?
Што ж, хай не Ён. А хто ўзамен яму?
Каму за ўсіх на мукі аднаму?
Каханаму твайму?.. Хай скажа: ён бы змог?..
І глянуў на мяне вар’ят, як Бог.
«О, не! – ты закрычыла. – Не! Не ён!..»
«Ты хочаш, каб я сам парушыў свой закон,
Падмурак, на якім стварыўся свет, –
Казаў, як Бог, вар’ят, прарок, паэт, –
Каб аніхто за гэту навіну
Не заплаціў ніякую цану,
Каб вы займелі новы свет за так?..
Крыж – Божы знак! А калі іншы знак
Патрэбны вам – плаціце Сатане!
Жывіце ў новым свеце без мяне!
Свет ваш тады! Не трэба мне чужога!..»
Ён хітраваў… Ці не?.. Як зразумець старога?..
Жыць можна ўсяк. Але ніяк – без Бога,
Хай нават Ён вар’ят ці ашуканец…
Хрыстос сказаў мне ціха: «Гэта шанец».
І ты Яго пачула. І ў вачах
Мільгнула нешта… Не, не Божы страх,
Не жах, што страціш… Іншае… Кім станеш,
Адправіўшы каханага на крыж…
Стаяла на каленях ты паміж
Хрыстом і мной, між намі выбірала…
«Няхай ідзе… – нарэшце ты сказала.
І паглядзела на мяне. – Ідзі… –
І з плачам узмаліла. – Не судзі!»
І, як Хрысту, мне ногі цалавала.
«Ты звар’яцела?» – я пытаў вар’ятку.
«Табе паклалі ўжо да неба кладку,
Ступі – і несмяротным стань!..»
«Скажы
Што мне рабіць не на маім крыжы?»
«Ён твой цяпер! Ты выбраны! Абраны!
Дык узыйдзі! Стань Богам, мой каханы!» –
Больш за вар’ятку вар’яцела ты,
А я ўяўляў апошні шлях пусты,
Галгофу, крыж, які цягнуць на спіне…
«Гасподзь з табой. І Ён цябе не кіне, –
Казаў Хрыстос. – І Сынам назаве».
«Чаму ж не сам Ты?..»
«Лепей сіраціне…
Смерць Сына
Маці не перажыве».
«Дык і мая…»
«Ты сірата. Не стала
Тваіх бацькоў. Забраў іх сёння Бог».
І я адчуў, як чорны камень лёг
Мне на душу. І як яна сканала.
«Дык што? – пытаў Хрыстос, – бацькоў пабачыць хочаш?
Абняць на свеце тым?.. З раднёй пабыць тры дні…
Што ў цябе тут? Ні дома, ні радні,
Сірочыя, пустыя дні і ночы.
Як Бог, цяпер ты ў свеце адзінокі…»
І мовіў Бог, вар’ят, прарок, паэт:
«Шлях на Галгофу – шлях круты. Высокі.
Прайдзі яго – і ты ўратуеш свет!
Ты зменіш час!..»
Прыдумаў, не іначай,
Ён за мяне мой шлях… Мне толькі крыж падняць…
Ужо й мая каханая не плача,
Ужо й бацькі не будуць шкадаваць.
Дык за каго памерці на крыжы,
Калі на ўсёй зямлі ад краю і да краю
І мне чужыя ўсе – і я для ўсіх чужы?..
«Кахаеш ты мяне?..» – спытаў я.
«Так, кахаю… –
Зірнуўшы на Хрыста, сказала ты. –
І я хачу, каб прыгубіў мой любы
Сусветнай славы кубак залаты!
Дык прыгубі! Табе паданы кубак,
Дасланы зорнай поштаю нябёс
Шыпучы, як віно ў тым кубку, лёс!»
«Як спакушае! – моўчкі думаў я. –
Шыпіць не як віно, а як змяя».
Я спакушаўся славай… Ды не коштам
Жыцця! Не так, каб на крыжы канаць!
Хай нават увакрэсну. А навошта?..
Няма адказу ад нябеснай пошты –
НЕ ДАДЗЕНА на тое адказаць.
Вось побач Бог… І Сын. І ўсе ў вар’ятні.
На небе і зямлі яна адна.
І ўсё жыццё, нібыта арышт хатні:
Ні кроку да дзвярэй ці да вакна.
Нічога, што вышэй за іх, не ўбачыць.
«НЕ ДАДЗЕНА!» – адзін закон здавён.
І Бог нічога ў свеце не з’іначыць,
Бо Ён такі, як свет, і свет такі, як Ён.
І славячы Яго, тут кожны прагне славы!
Але не на крыжы, дзе і цвікі ў іржы,
І ўжо сам крыж паточаны, трухлявы,
І храмы ўжо з нябытам на мяжы,
І статак Божы трэба пугай гнаць
У храмы тыя, каб ён славіў Бога!..
«Дык адкажы мне, – я спытаў старога, –
Ці варта гэты статак ратаваць?
Вось Сын Твой – ратаўнік… І колькі ўжо вякоў
З грудзей яго цячэ жывая кроў –
І п’юць яе, і плоць Яго ядуць,
Цалуюць крыж, але на крыж не йдуць,
Як Ён пайшоў, хоць зноў і зноў, і зноў
Над светам велікодны гул званоў
Плыве і кліча ўзвысіцца! Не змог
Ніхто пачуць той звон…»
І раптам Бог
Абняў, пацалаваў цябе: «Марыя!
Ён у сабе ніколі не адкрые
Таго, хто нашым Сынам мог бы стаць,
Бо ён не здольны ні ахвяраваць,
Ні свет людскі ён палюбіць не здольны,
Як палюбіў наш Сын…»
І ты сказала: «Вольны
Ты ад любові, ад мяне і Бога…»
І зразумеў я ўсё, і ў той жа час – нічога.
Я з Божай Маці піў віно ў вар’ятні?..
Я першы на зямлі, ці я астатні,
Хто ў божым доме абдымаўся з ёй,
Як неба абдымаецца з зямлёй,
Калі Марыя не была Марыяй,
Якая стала ёй – і Сыну ногі мые,
А на мяне з пагардаю глядзіць:
«Ты тут для жартаў Божых, для забавы…»
Дык як мне быць? Ці выпіць кубак славы,
Ці кубкам ганьбы смагу наталіць?
Які мой знак, мой лёс, мая дарога?
Хто б мне сказаў?.. На ўсёй зямлі – нікога!
І я стаяў прад Маці і прад Богам,
Не цямячы, хто ён, і хто яна,
І тут душа гукнулася са дна,
З-пад каменя: «Скінь гэты камень чорны!» –
І крутануў я камень той, як жорны,
Душу раздзёршы да жывой крыві,
Да енку, крыку: «Госпадзі, яві
Сваю любоў! Дай мне сканаць без мукі!..»
Душа мая ўзляцела, і на рукі
Яе ўзяла Марыя, як дзіця,
Надзела ёй вянок з лаўровага лісця,
Люляла на руках і калыхала,
Пяшчоціла, туліла да шчакі,
І лёгка-лёгка на руку з рукі
Душа мая, як ластаўка, лятала…
«Як матылёк… – казаў стары прарок. –
Усё жыццё людское – матылёк,
А столькі ў ім гардэчы, столькі пыхі,
Што лаўра не хапае на вянкі…»
Ягоны голас плыў… ледзь чутны… ціхі…
Скрозь Божы свет… скрозь Бога… скрозь вякі…
«Цяпер ты ведаеш, хто ты такі, –
Казаў Хрыстос. – Чый сын ты. Чый каханак. –
І да дзвярэй падвёў. – Зірні на ганак».
Я паглядзеў. І свой убачыў крыж.
Марыя за руку ўзяла: «Дрыжыш?..»
«Не бойся, не дрыжы…» – сказаў Хрыстос,
Узяў мой крыж і за мяне панёс.
Спытаў, калі ступілі за парог
І рушылі ў крыжовую дарогу:
«Дык ты вар’ят? Ці не?..» І не сказаў я Богу,
Што не. Што не вар’ят. Бо лепей я, чым Бог.
2
Я на Галгофу йшоў. За мной вар’ят з вар’яткай.
Дарогу нам перацякла рака –
І крыж цераз яе паклаўся кладкай…
«Што скарастаць з лаўровага вянка?
Лятучы пах? Зямное славы дым?
А крыж твой мог бы стаць мастом тваім», –
Казаў Хрыстос.
За рэчкай перад ім
Гара сцяной паўстала, да якой
Ён крыж прыставіў: «Лесвіцай мог стаць…»
Мы на гару ўзышлі.
«Раскрыжаваць,
Ты мне дапамажы сябе самога,
Каб свет не вінаваты быў у тым,
Што ў ім раскрыжавалі Сына Бога,
Закатавалі на крыжы святым, –
Падаў Хрыстос цвікі. Адзін быў залаты. –
Два сам магу ўвагнаць… А трэці – ты,
Адной рукой не справіцца самому…
Прашу: вазьмі! Пара сыйсці мне з дому
Вар’яцкага, якім стаў сёння свет,
Дзе ўсе, забыўшы Божы запавет,
Даўно жывуць па царскіх запаветах,
І дзе, як месяц, што ідзе на ветах,
Ідуць на скон і вера, і любоў,
Таму ўзыйсці на крыж я мушу зноў,
Пакуль прамень надзеі не пагас…»
«Але ўваскрэснуць можна толькі раз!
Не дадзена Табе ўваскрэснуць двойчы! –
Усклікнула Марыя. – Божа! Ойча!
Не дай, каб у нябыт сышоў твой Сын!..»
«У правую руку, – прасіў Хрыстос. – Адзін.
Вось гэты. Залаты. І слава на вякі:
Ты станеш тым, хто ўбіў
у крыж Хрыста
цвікі!» –
Казаў Ён мне, а я глядзеў на Бога,
Які на словы сынавы ківаў:
«Так… слава на вякі… ты ж прагнуў славы…» –
І я ўявіў той славы твар крывавы,
І глянуў у яго – і жах мяне працяў,
Але не жах зямны… Касмічны жах, глыбінны,
Які лунаў між зор і між планет ляцеў,
Праз тое жах,
Што Бог
Напраўду звар’яцеў,
І звар’яцелі Сын і Маці Сына,
Убачыўшы, што свет, які стварыў Гасподзь,
Дзе п’юць людскую кроў і паядаюць плоць,
Дзе забіваюць брата куляй братняй,
Што гэты Божы дом,
Што гэты свет –
Вар’ятня!
І я зірнуў на гэты свет з гары…
Людскія ў ім круціліся віры,
Агонь з агнём круціўся, смерч са смерчам,
Вайна з вайною і жыццё са смерцю,
І кроў, што выцякала з тых віроў,
Кроў і людзей, і птушак, і звяроў
Закручвалася новымі вірамі,
Дзе патаналі разам з ваярамі
Іх дзеці, жонкі, сёстры і бацькі,
І енк, і крык ляцеў ва ўсе бакі,
Уніз і ўверх, да ўсіх і да нікога,
І чулася ў тым крыку скрозь вякі:
«Калі ў вар’ятні Бог, хто ў небе замест Бога?!
Як зваць яго? Адкуль ён? Хто такі?!.»
Няма адказу. Скрозь вякі – нічога.
НЕ ДАДЗЕНА.
Нябёсы зрушыў крык –
І ўзяў я ў Сына Бога
Трэці цвік.
3
Мы на гары жылі. З гары далёка
Было відно. Пад намі сінявока,
Вачамі рэк, азёраў і крыніц
У неба, поўнае грамоў і бліскавіц,
Зямля глядзела… І жыццё зямное
З бляяннем коз і пахам сырадою
Цякло, плыло скрозь час
пад нематой
Халодных зорак, вечнасці пустой,
Якую Бог напоўніў сам сабою,
Каб людзі, што жылі пад той гарою,
Не страшыліся вечнай пустаты…
На той гары ўзвышаўся храм святы.
Быў божы дом пры ім. Вар’ятня.
Я і ты,
Бог і Марыя, да якіх з блуканняў
Вярнуўся Сын, спазнаўшы боль расстанняў,
І горыч страт, жылі ў вар’ятні той,
У храме тым і ў вечнасці пустой.
«Я б не дайшоў сюды, – казаў Марыі Сын, –
Калі б не ўзняўся жураўліны клін,
Які падняў мяне на гэтую гару».
«Цябе ён да крыжа твайго падняў, –
Заплакала Марыя. – Я памру,
Я не перажыву…»
А Бог спытаў:
«Ты дзе блукаў аж трыццаць тры гады?
Якія землі бачыў? Гарады?
І як там быў прыняты Божы Сын?»
«Я бачыў Віфсаід і Харазін,
Там кідалі мне ў спіну камяні
І страшылі, што спаляць на агні…»
«За што?»
«За тое, што прарочыў царства Бога,
Калі ўвесь свет паверыць у Яго.
І свет чакаў… А царства не было…»
«Ты толькі гэта помніш з усяго?
Агонь і камяні? І больш нічога?
Свет чалавечы быў табе не рады?»
«Тваё Імя паўсюль мяне вяло,
Але нідзе не бачыў я спагады,
Нідзе любові я не адчуваў», –
Сказаў Хрыстос.
І доўга Бог маўчаў.
Нарэшце мовіў: «Ведама здавён:
Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён,
І сэнсу ўсё астатняе не мае,
Бо толькі Ён – спагада і любоў
З пачатку свету і павек вякоў…»
«Дык хай жа Сыну Бог паспагадае! –
Усклікнула Марыя. – Ёсць каму
Пайсці на крыж! Навошта зноў Яму?
Іх процьма пад гарой! А Ён у нас – адзін!..
Калі і Віфсаід, і Харазін
Збівалі Сына Бога камянямі,
Глуміліся з яго, тварылі здзек над намі,
Чаму ў тым вінаваты Божы Сын?
Чаму не ты?..» – ступіла да мяне
І глянула Марыя вочы ў вочы
Так, як навекі зараз пракляне. –
Чаму ты не прызнаешся ў віне?
Ты з Віфсаіду? З Харазіну ты?..»
«Я з-пад гары.
Убачыў храм святы,
Пачуў прарока, які тут прарочыў,
Падняўся на гару, каб лепш пачуць…»
«І што пачуў?»
«Што прыдуць з-пад гары… ужо ідуць,
Каб храм парушыць, зноў раскрыжаваць
Таго, хто ім назваўся Божым Сынам,
Каго Ісусам з Назарэту зваць…»
«Дык гора Віфсаіду з Харазінам! –
Усклікнуў Бог! – І ўсім, хто пад гарой,
Дзе праз бязвер’е – лютасць, гвалт, разбой!» –
Прасцёр Ён на ўвесь свет сваю далонь,
І пакаціўся з далані агонь,
І паліліся воды за агнём,
І скрозь агонь з вадою напралом
Пабеглі людзі з долу на гару,
Каб зратавацца…
«Я з зямлі сатру
Усіх, каго стварыў! – крычаў Гасподзь. –
П’юць кроў Хрыстову, паядаюць плоць,
Але не вераць! П’юць і паядаюць!
Яшчэ й багоў з цароў сваіх ствараюць
І моляцца на іх!.. Сатру з зямлі!..»
А людзі беглі з-пад гары, плылі,
Гарэлі і тапіліся, крычалі:
«Даруй нам, Божа!..»
«Што ж раней маўчалі? –
Пытаўся Бог. –Чаму пусты быў храм?
Лянотна на гару было падняцца вам?
Але ж узбеглі вы, як прыпякло!»
І ў голасе спагады не было,
І не было любові ў словах Бога, –
І ўсе папёрлі ў храм! Адно аднога
Штурхалі! І тапталі тых, хто ўпаў!..
«Спыніцеся! – Хрыстос ім закрычаў. –
У Божы храм ідуць не па прымусе!»
І з храма крыж зляцеў…
«Мне страшна… я баюся…» –
На ўз’юшаны натоўп глядзела ты…
«А што нам Бог! Без нас Ён храм пусты!» –
Пачуўся раптам крык з глыбінь натоўпу,
І Бога страсянула, быццам токам,
І Ён прасцёр далонь…
«Даруй нам! Не карай! –
Узвыў натоўп. – Мы верым! Верым! Верым!»
Ды ветрам захліснула ў храме дзверы,
Рассцежыўшы ў вар’ятні…
«Вось вам рай!
І вось вам пекла! – грымнуў голас звыш. –
Вам у вар’ятні жыць, пакуль над храмам крыж
Адзін з вас
сілай веры
не ўзнясе!»
І як знямелі, замаўчалі ўсе.
Маўчаў і Віфсаід, і Харазін…
«Дык я адзін з іх…» – мовіў Божы сын
У цішыні, якая ўсіх гняла,
І лёг на крыж… І хмара наплыла
На сонца, і сцямнела ўсё наўкол,
Але відаць было і ў цемры, як анёл
Зляцеў з нябёс і ўсім раздаў цвікі…
«Цвік увагнаць – і слава на вякі», –
Сказаў Хрыстос. І здрыгануўся храм –
Так рынуліся ўсе… А Ён сказаў: «Я сам.
Каб не было ў тым нічыёй віны…»
«Ты не ўваскрэснеш! Станеш, як яны! –
Марыя закрычала. – Пыл і прах!..»
І ў голасе яе быў смерці вечны страх,
І сціх натоўп, як пад вадой агонь,
А я адчуў, як апякло далонь.
Бог запытаў: «Ты чуў Марыю, Сын?..»
Хрыстос прамовіў зноў: «Я з іх адзін», –
І паглядзеў з чаканнем на мяне:
«Ты трэці цвік узяў. Дык ты гатовы?.. Не?..» –
І я хацеў сказаць, што так, гатовы,
Што здраджваць свайму слову не прывык,
Але ўва мне замгліліся ўсе словы,
Акамянеў між вуснамі язык…
«Не бойся, – ты сказала. – Дай мне цвік.
Ніколі я не мела залатога
Ані свайго цвіка, ані чужога…»
«Вазьмі», – падаў я цвік.
Хрыстос зірнуў на Бога,
З крыжа свайго: «Ты чуў? Яна з усіх – адна».
І ўсклікнуў Бог: «Не! Толькі не яна!»
«Чаму?.. – Хрыстос спытаўся. – Бо жанчына?
Бо Магдалена?..»
«Хто яна?..» – не змог
Уцяміць я пачутае…
А Бог
Усклікнуў зноўку: «Не! Не ў тым прычына!»
«А ў чым?..»
«Не час ёй… Не прыйшла пара…
Пазней… як хусткай галаву накрые…» –
Прыдумваў нешта Божа, і гара
Шапталася: «Зноў хітрыкі старыя…
Марыя… Магдалена… Не пара…»
«Яна сястра твая…» – заплакала Марыя.
І Бог сказаў Хрысту: «Яна твая сястра».
4
То гасла, то ўзгаралася зара.
То снег сцяной. То дождж, нібы з вядра.
То плыў туман, то дым… Ён горкі быў, не хатні.
Галгофай называлася гара,
Дзе храм стаяў, і дзе жылі ў вар’ятні
Бог і Марыя, іх Дачка і Сын:
Хрыстос і Магдалена…
Я адзін
Не быў нікому на гары раднёю,
Як тыя ўсе, хто жыў тут пад гарою,
Як над гарою жураўліны клін,
Які прынёс Хрыста на крыж Ягоны,
Каб я ўзышоў на крыж замест Яго…
І Ён глядзеў з крыжа.
Чакаў.
І быў пагляд замглёны…
І не пачуў я голасу свайго,
Які казаў: «Такіх, як я, мільёны!
Свет не заўважыць страты аднаго,
Калі ён чалавечы сын, не Божы,
І застанецца Віфсаід варожы,
Варожы застанецца Харазін…»
І гнеўна Бог спытаў: «А чый ты сын?»
«Нічый. Бо Ты забраў маіх бацькоў!»
«Але ж спачатку даў. Цячэ ў табе іх кроў.
Яна – як і ў Хрыста. Ва ўсіх сясцёр, братоў,
Якіх без ласкі Бога ты б не меў», –
Сказала ціха ты…
І Бог суцішыў гнеў.
Ён неадрыўна на цябе глядзеў
З любоўю нават большай, чым на Сына.
«Прыйшла пара, – сказаў. – І гэтаю парой
Ты стала ўсім, кім можа стаць жанчына:
Дачкой, каханкай, маці і сястрой».
«Яшчэ й святой», – падумаў я, згадаўшы
Вар’яцкія і дні, і ночы нашы,
Агонь той жарсці, у якім згараў…
Хрыстос сказаў: «Я ўсё ёй дараваў.
Не так, як Бог. Як брат сястры даруе».
І я адчуў, як ува мне віруе
Сляпая рэўнасць… Чорная да дна…
І крыкнуў я: «Дык хай тады яна!..»
«Што хай яна?..»
«На скон! На крыж! За брата! –
Крычаў я так, нібы ўвесь свет глухі. –
Ты перад ім хіба не вінавата?
Распусніца! За ўсе твае грахі
Хай шугане нябесная адплата,
Як полымя шугае са страхі!
Хай нават ты пакаешся ў віне,
Ні боль, ні жаль мяне не працяне,
І вогненная паглыне геена
Усё, што ў нас было!..»
«Якая сцэна!» –
Ты ўсклікнула… і ўздыбіла мяне:
«Я не кахаў цябе, Марыя-Магдалена!»
Здалося: неба зараз палыхне…
І дрыжыкі прайшлі па храмавай сцяне,
Калі ступіла ты да Сына Бога:
«Прашу цябе: сыйдзі з крыжа чужога.
Ён мой…»
Хрыстос устаў:
«Я паміраць не раю.
Рай у жыцці. А смерць – выгнанне з раю», –
Сказаў Ён і замглёнымі вачыма
Зірнуў на Бацьку, быццам на айчыма,
Які глядзеў на крыж…
«Чаму ён твой?
Ты хочаш стаць пакутніцай? Святой?
Ці нават той… ці тым… кім ты не можаш стаць? –
Няўцямна Бог пытаў, хоць мог і не пытаць,
Бо ты ўжо на крыжы была…
– Пакайся!!!» –
Ён страшна крыкнуў, калі ты ўзнялася,
Да храма паплыла… вышэй, вышэй… над дахам
Спынілася… натоўп глядзеў і ахаў,
А ты адтуль, дзе ластаўкі, стрыжы,
Дзе ўстала ты над храмам на крыжы,
Спытала: “Божа! Ойча мой, скажы,
Я гэта ад Цябе пачуць павінна:
Чые пакуты большыя? Ці Сына,
Якім ахвяраваў дзеля любові Бог,
Ці Маці, што ў крыві яго нявіннай,
Як рыба, б’ецца ля Ягоных ног
У муках – не па сіле чалавечай?..»
Замёр натоўп.
А Бог сказаў: «Гардэча…
Хіба сваёй ты сілай падняла
Над храмам крыж?.. Ты помніш, кім была?..
Распусніцаю! Цацкай для забаў!..»
«Вісіць… – натоўп шаптаў. – Ніхто не прыбіваў…
Дык як вісіць?.. Няўжо яна святая?..»
«А, можа, ведзьма?..»
«Ведзьма не лятае
Над Божым храмам на святым крыжы…»
«Скажы мне, Божа! Ойча, адкажы
Хоць аднаму на свеце чалавеку:
Калі Ты гэты свет пазбавіш здзеку,
Што дзеецца няўмольна век ад веку
Над намі? Над людзьмі, якіх ты сам стварыў!
Яшчэ скажы: ці Ты пра нас забыў,
Ці кінуў нас у гэты свет крывавы
Жывымі цацкамі для Божае забавы,
Каб здзекавацца з цацак сам Ты мог?!.
Ці гэта ўсё не Ты,
а нейкі іншы
бог?» –
Зляцеў на божы дом твой голас камянём,
І гэтак крыкнуў Бог, што раскаціўся гром:
«Бог той, хто Бог!
І Сын яго – хто Сын!
А ты, як Віфсаід і Харазін,
Не хочаш Бога мець такім, які Ён ёсць?! –
Не боская душыла Бога злосць,
Якая, мусібыць, Яго сляпіла,
Бо так ты не казала…
– Тая сіла,
З якой ты на гары святой жыла,
Якая крыж над храмам падняла,
Яна – мая! А ты сабе ўявіла,
Што стаўшы мне дачкой, ты роўня сіле той?..
Дык ведай: не была ты мне дачкой!
І не была ні маці, ні сястрой
Ты майму Сыну!.. Ты магла быць імі
З грахамі і сваімі, і чужымі,
Але не станеш імі ўжо ніколі!
Я даў табе жыццё. Ты захацела болей
За тое, што я даў. Чаго не можа мець
Жыццё тваё. Што мае толькі смерць.
Ну дык прымі яе як Божы дар!..»
Ударыла маланка з цёмных хмар
У крыж – і ён упаў. Зляцеў пад ногі Сыну,
Які шаптаў: «Я гэты свет пакіну…
Калі ёсць Бог, дык сэнс Сусвету – Ён,
І сэнсу ўсё астатняе не мае…»
Я вар’яцеў: «Што за жахлівы сон!
Марыя-Магдалена, ты святая!
Даруй ты мне ў апошнюю хвіліну
За подлы страх!..» – агнём пякло мне рот…
А ты лунала неба пасярод,
І бег дзівіцца на цябе народ,
І з Віфсаіду бег, і з Харазіну,
З мястэчка Крэва, з горада Смаргонь…
А ты, злятаючы, кружылася паволі,
Як парушынка лёгкая з таполі,
Пакуль не легла Богу на далонь.
5
Наўкол Галгофы шмат чаго не стала:
Бог пабурыў, пракляўшы, гарады,
Заліў вадой палі, агнём спаліў сады, –
Усё панішчыў. А гара стаяла.
Плыў час над ёй. Вясна зіму змяняла.
Дакуль з гары той вока дасягала –
Паўсюль відзежы… Здані, міражы.
Сапраўднага жыцця як не бывала…
На той гары над храмам ты паўстала,
Але не плоць і кроў, а срэбра на крыжы.
І я маліўся на цябе шторанку…
Хрыстос і ўдзень, і ўноч сядзеў на ганку
Вар’ятні. І глядзеў на храм, на крыж,
Нібы пытаўся: «Як ты там вісіш?»
Ён ціхі быў, як вецер у саломе.
А Бог злаваў: «Што гэта ў нашым доме!
Ці ты прыбі яе, ці прывяжы,
Каб не вісела, як не на крыжы,
І не здзіўляла свет…»
«Яна ўвесь свет здзівіла
Так моцна, што мацней і не здзівіць, –
Казаў Хрыстос. – Адкуль такая сіла?
Скажы мне, Ойча: як яна вісіць?»
«Не ведаю. Ніколі сам такога
Не бачыў. Ты прыбіў бы… Прывязаў…»
«Ёсць таямніца ў свеце і для Бога?» –
Спытаў Хрыстос.
І Бог не адказаў.
Ён сумаваў. Хадзіў вакол гары,
Як некага шукаў. І птушкі, і звяры,
І гады ўсе за ім паўзлі, ляцелі,
І Божай ласкі ўсе яны хацелі,
А Ён нікога з іх не заўважаў…
Ён сумаваў.
А мне Хрыстос шаптаў:
«Парушыў, папаліў усё, што мог…
Каму цяпер паказваць: вось я – Бог!
Звярам і гадам?.. Дык таму й сумуе…»
Ён думаў, што Гасподзь яго не чуе,
А Бог пачуў, бо чуе ўсё і ўсіх…
«Мой любы Сын! Мы на гары ўтраіх,
А я нібы адзін, калі яе не стала…
Чаго ўзлаваў я? Што яна сказала?
Няхай у словах трохі перабрала,
Але ж не чуў ніхто, апроч сваіх.
Чаму ж тады я не стрымаў свой гнеў?
У чым прычына?.. Што маўчыш? Знямеў?»
«Сказала праўду! Вось у чым прычына! –
Ускочыў Божы Сын, нібы яго пружына
Падкінула. – І хто сказаў?.. Жанчына!
Распусніца!» – крычаў на ўсю гару
Хтыстос, і я баяўся, што памру
Раней, чым прыбярэ мяне Ўсявышні…
Не бацька і не сын, я быў тут лішні,
Я стаў адзін, калі яе не стала,
Калі яна над храмам залунала
У срэбры, што на сонцы зіхаціць,
І я спытаў: «Чаму б не ўваскрасіць,
Калі мы без яе асірацелі?..»
І журавы над храмам узляцелі,
І над гарою пачалі кружыць,
Нібы чакаючы…
«Хай уваскрэсне, Ойча!
Хай ажыве!» – Сын на калені ўпаў,
І са слязой у голасе сказаў
Гасподзь: «Я б ажывіў… Яна сама не хоча…»
«Чаму?»
«Не кажа. Проста: не хачу.
Ні так ні сяк з ёй не дайсці да згоды.
І я ўсё думку ў галаве кручу:
Вось пройдзе час, адродзяцца народы,
Да Бога вернуцца, і з гэтае нагоды
Спытаюць: “Што за крыж? Каго мы Богам бачым?..”
Каму і як мы гэта растлумачым?
Мне днём і ноччу галава баліць:
Як з гэтым быць?..»
«Дык можна пераліць, –
Знячэўку, быццам з голаса чужога
Сказаў я Богу, хоць казаць нічога
Не думаў. – Пераплавіць срэбра можна…
Яе ў Хрыста…»
І глянуў асцярожна,
Як на вар’ята, на мяне Хрыстос,
А Бог не стаў чакаць: маланкаю наўскос
Падсекла крыж – і срэбра пацякло
Так, як ліецца Божае святло,
І ў ім мільгаў твой твар, нібы на абразах,
І набываў абрысы Бога…
Жах
Мяне абняў! Так неба абдымаў
Я ў снах, калі між зоркамі лятаў,
Жахаючыся ўпасці ў іх агонь,
І ўсё мацней мне правую далонь
Пякло, нібы ў яе ўвагналі цвік,
І я сціскаў, душыў у горле крык:
«Каханая! Марыя-Магдалена!
Цябе Гасподзь вяртае з праха, з тлена,
Каб пераліць у Бога, у Хрыста,
Каб свет пачаўся з чыстага ліста,
Наноў каханне наша пачалося!» –
Крычаў я сам сабе, а срэбра ўсё лілося
Жывой ракою, у якой плыло
Усё, што будзе, і што ўжо было,
Што Бог і на гары, і пад гарою
Стварыў з любові Божай, са святла,
Каб выйшаўшы адтуль, дзе вечная імгла,
Была ты ў свеце Божаю дачкою
І Божай маці, і Яго сястрою,
І Божаю каханкаю была.
6
Бог пагасіў апошнюю зару
На небасхіле. На краёчку самым…
Гары не стала. Землятрус гару
У друз і пыл парушыў разам з храмам.
Адна вар’ятня засталася цэлай.
Такой, як і была. Нібы яна зляцела
На крылах з той Галгофы, той гары…
І жыў у ёй вар’ят, прарок, паэт стары,
Які ўжо не прарочыў, і даўно
Нічога не пісаў. «Напісаны ўсе перлы», –
Казаў ён. І пытаўся пра адно:
«Як ты жывеш, калі яна памерла?»
Я сам не ведаў… «Дык спытайся ў Бога, –
Казаў стары вар’ят. – Ці да Яго дарога
З парушанай гары занесена пяском?..»
Дарога тая легла паяском
Тваёй сукенкі… І на ёй – нікога…
…Раней, калі яшчэ вар’яцкі дом
Быў на гары, і ў ім паэт прарочыў,
Я з Богам сустракаўся часцяком:
Іду па Крэве – Ён насустрач крочыць
З усмешкай бацькі, з дзедавым кійком,
І неадрыўна мне глядзіць у вочы.
Не абяцае раю той пагляд…
Заходзім пад руку мы ў дзедаў сад
(Які табе і мне здаваўся раем),
Галінкі райскіх яблынь прышчапляем…
Мой Бог! Калі вяртаюся назад –
Набыта ў кіпень! Гэтак вар’явала
Каханне ў нас!..
А сад наш выспяваў,
Ты райскім яблыкам мяне пачаставала,
Спакусніца…
Калі цябе не стала,
Я Бога анідзе не сустракаў.
Жнівень-кастрычнік 2022,
Крэва, Мінск, Кракаў.