Анкета “Дзеяслова”

1. Чым бачыцца Вам літаратурная творчасць: нябесным прызваннем, грамадзянскім абавязкам, прафесіяй, хобі, звычкаю? Што падштурхнула Вас да пісьменніцкай дзейнасці. Ці памятаеце свой творчы дэбют? Каго Вы лічыце сваім літаратурным “хросным бацькам”?

Свае надрукаваныя словы ўпершыню ўбачыў школьнікам 8 класа. Былі гэта публікацыі ў раёнцы (пры якой закончыў “школу рабселькораў”), у абласной газеце – допісы, вершы, гумарэскі нават. Ну а сапраўдны дэбют – гэта з’яўленне вершаванай нізкі ў “Чырвонай змене” (1989 год), калі заўважыў, як тая газета з’явілася ў аўдыторыях філфака ў руках аднакурснікаў-аднакурсніц. А можа, паэтычная публікацыя ў “ЛіМе” (1992 год), якую прачытала была выкладчыца псіхалогіі і, не апытваючы на экзамене, паставіла адпаведную адзнаку.

У маёй творчай метрыцы “хроснымі” бацькамі значацца Алесь Масарэнка (які напрыканцы 1980 – пачатку 1990-х вёў у “Чырвонай змене” літаратурны раздзел і “курыраваў” аднайменнае літаб’яднанне “Крыніцы”, а потым – разам з намі, моладдзю – заснаваў часопіс маладых літаратараў “Першацвет”), а таксама Леанід Дайнека (які прыняў да друку ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў 20-гадовага студэнта – мяне – першы зборнік паэзіі “Нябесная сірвента”) і Алег Лойка (які да таго зборніка напісаў прачулую прадмову і быў маім і натхняльнікам-выкладчыкам, і старэйшым сябрам). А “творчая хросная маці” ў мяне адна: мова.

Наконт згаданай у пытанні творчасці (“прызванне, абавязак, прафесія, хобі, звычка”)… Пра творчасць, думаецца, лепш не разважаць-гаварыць – ёй трэба займацца…

Творчасць для мяне – гэта прыватная размова з мінулым і будучым, якую спрабуюць пачуць і запомніць мае цяперашнія-сённяшнія цела і душа.

А сярод тысячаў характарыстык, што такое паэзія, што такое проза, я б, не мудрагелячы, напісаў бы так: паэзія – гэта тое, што не проза, і наадварот…

2. У чым адметнасць Вашай творчай працы? Які час сутак найбольш плённы? Да якіх “тэхнічных прыладаў” Вы найбольш звыклі: аловак, пяро, шарыкавая ручка, кампутар, дыктафон, інш.? Ці выкарыстоўваеце Вы “творчыя стымулятары”: кава, цыгарэты, віно, музыка, інш.? Што для Вас натхненне і ці чакаеце Вы яго, каб пачаць пісаць?

У чым адметнасць працы? Ды ва ўсім, як і ў кожнага чалавека, ці косіць ён траву, ці выразае штось з дрэва, ці мосціць брукаванку. А яшчэ “атмасферна-быційны слуп”, які цісне з пэўнай вагой, і самаадчуванне, і настрой…

Час сутак для пісання – каб быў спрыяльны і каб штось “стрэльнула” ў галаве, а ўнутры “прыціснула”, і няважна, светла ці цёмна за вакном, абы лямпа свяціла ці рукі каб не мерзлі – або каб скразнячок прахалодны ў спёку ў вокнах быў.

Пішу рукой, правай. Ручкай “не асаджанай”, шарыкавай ці гелевай. Ручка павінна быць старая, каб звыкла ляжала на яшчэ ад школы скрыўлена-мазольным (ад тых ручак) пальцы і не адцягвала на сябе ўвагу. Каб прыспешыцца, калі неаходна, мяняю, здараецца, выявы літар (дж – на v, напрыклад). А яшчэ ў школе завочна быў скончыў маскоўскія (бо сваіх не было) курсы стэнаграфіі-скорапісу, – можа, і той уплыў застаўся…

Проза, здараецца, запісваецца хутка, непрыгожа, як не сваім почыркам. Чаго не скажу пра вершы.

Пісаць люблю лепш не на чыста-белай паперы, а на шараватай, газетнай, бо яна не такая патрабавальная, не такая адказная, як снежная “фінска-глянцавая”. І – не на паперы ў клетку, якая заціскае, кратуе і літары, і думкі, і не ў лінейку, бо яна прызямляе, прывязвае, “угарызантоўвае”. Хоць радкі без яе атрымліваюцца няроўнымі, усёчасна лезуць уверх. Але наіўна хочацца думаць, што – узвышаюцца…

“Творчыя стымулятары” стараюся ўжываць у сваю меру.

Ну, а натхненне… Гэта настолькі заношанае і заграфаманенае слова, што я ўжо і не ведаю, што гэта. Пара, думаю, ужо замяняць яго больш цнатлівымі сінонімамі-паняткамі.

3. Якія цяжкасці паўстаюць перад Вамі падчас напісання твора? Якое значэнне Вы надаеце слову, фразе, рытму твора? Ці звяртаецеся падчас пісання да даведачнай літаратуры, слоўнікаў, энцыклапедыяў?

Цяжкасці існуюць перад пачаткам пісання (пошукі, лянота, няпэўнасць, здрадлівае – а каму яно трэба?). Але калі ўпражэшся – гэта я пра прозу, – то ўжо з кожным абзацам ці старонкай становіцца лягчэй. Асабліва калі ўжо ведаеш назву будучага тэкста. Ёсць назва – значыць, ужо нешта існуе, яго толькі належыць дарасціць словамі.

З вершамі абсалютна не так. А як – на жаль, не магу апісаць.

Проза патрабуе жыццёвага вопыту, пэўнага псіхалагічнага зруху, унутранага паклікання, якія фармуюць ідэю, тэму будучага тэкста (апавядання, аповесці, рамана, п’есы). З паэзіяй “прасцей” – ёй дастаткова і аднаго маланкавага пачуцця, адметнага, непаўторнага ўражання, душэўнага ўзрушэння. Проза патрабуе большай рацыянальнай “адказнасці”, карпатлівасці, урэшце, фізічных вымогаў, часу. Прычым з кожным новым дзесяцігоддзем – усё больш і больш. Корпус створаных тэкстаў пашыраецца, і аўтар хоцькі-няхоцькі мусіць у ім арыентавацца, каб, зрэшты, не паўтараць іншых, не заценьвацца напісаным папярэднікамі, агучваць свае інтанацыі, апрацоўваць яшчэ нераскрытае, сцвярджацца (па магчымасці) у новым, непаўторным, – як у фармальным, тэматычным, так і ў стылістычным, лексічным, вобразна-выяўленчым літабсягах.

Наконт выкарыстання даведачнай літаратуры: без слоўнікаў-даведнікаў не абыходзіўся. Асабліва без сінанімічных.

4. Што/хто найбольш спрыяе ў рэалізацыі Вашых літаратурных за­думаў? Што/хто найбольш перашкаджае Вам у гэтым? Ці ўплывае на Вашую творчасць ацэнка сяброў, рэдактараў, чытачоў? Ці вяртаецеся Вы да напісаных твораў, каб перапісаць іх, перарабіць, удасканаліць?

Каб знаў, што/хто канкрэтна спрыяе ў рэалізацыі літзадумаў ці перашкаджае ў тым, даўно б – сазваўшы першых і расправіўшыся з іншымі – на галаве насіў бы лаўровы вянок… Пэўна, усё спрыяе, апроч сённяшняй дзяржаўнай бязмоўнасці і змушанай народнай нематы. Адпаветна, яны і перашкаджаюць.

Ацэнкі сяброў, рэдактараў, чытачоў, безумоўна, уплываюць на вельмі многае (хто адкажа інакш, той падманіць), але не на ўсё. А да напісаных твораў ніколі не вяртаюся, бо не адыходжу ад іх, не развітваюся. І перарабіць, здараецца, штосьці хочацца, і дадаць-дапісаць. Але…

5. Ці задаволеныя Вы сваімі творамі? Што ў Вас не атрымалася ў творчасці? Чым Вы найбольш задаволены? Якія эпізоды сваёй біяграфіі Вы хацелі б перажыць наноў? Наколькі Вашая біяграфія паўплывала на творчасць і адбітая ў творчасці?

Той, хто напоўніцу задаволены сваімі творамі (ад пачатку і да канца, ад сказа першага да апошняга), думаю, ці страшныя людзі, ці геніі. Я не з такіх. А чым найбольш задаволены? Тым, што магу “заліваць” у тэкставыя соты сваю мову, на якой ускормлены “суть по Бозе”, і гэта мне падабаецца, і, спа­дзяюся, атрымліваецца.

Што б хацеў перажыць наноў? Ды ўсё хацелася б, акрамя смерці родных, блізкіх. Нават цікава было б – як у пераматаным фільме – пераглядзець і эпізоды з расчараваннямі, падманамі, пакараннямі, нават даносамі на сябе. Але навошта? Ды і, самі ведаеце, немагчыма ж.

А мая біяграфія, якая пакуль што не адлюстроўвалася ў мастацкіх тэкстах, паўплывала і “адбілася” ў творчасці сваімі кожнай хвілінай, кожным днём. Бо як хто жыве – так ён і піша…

Пасля майго паэтычнага літдэбюта быў універсітэцкі філфак, аспірантура, філалагічная навука-выкладанне і “завочная” дактарантура, кандыдацкая і доктарская дысертацыі. Яны, думаецца, своеасабліва астудзілі маё “творства”. Хоць яно і супраціўлялася, шукала выхаду з “дыскурсійнай парадыгмы абстрактна-алегарычных формаў і кампаратывісцкай рэкампенсіўнасці”… Прыклад чаго – кнігі “Пляц Волі”, “Круг”.

Літаратуразнавец, гісторык-тэарэтык літаратуры не можа быць “чыстым”, “незавірусаваным”, адстароненым літаратарам (выключэнні ў нас, хіба што, Максім Гарэцкі і Адам Бабарэка). Гэта як хірург, які дзень пры дні прэпаруе чалавечыя целы і бачыць іх знутры і звонку, ужо не здольны ўспрымаць іх адстаронена, вобразна (у яго, скажам, сэрца – літаральна “на далоні”, і ў ягонай свядомасці яно ўжо не палымнее, не знібее, не трымціць, не радуецца… У яго яно – чалавечае сэрца –
як і ёсць: проста орган, які складаецца з некалькіх камер, згустак мышцаў, помпа, злучаная з крываноснымі артэрыямі, якая нават мае правы і левы страўнічак…

Так і з творцам-навукоўцам, які прэпаруе літаратурныя стылі, паэтычную вобразнасць ды іншае: ён ужо не можа абстрагавацца-забыцца на іх, раскладзеных на элементы-клеткі, а потым наноў сабраных-сінтэзаваных у “дыскурсы”… Ён, творца, стаўшы літаратурным “хірургам”, успрымае і бачыць іх – як і ўсю творчасць – па-іншаму. Не па-арфейску.

6. Ці вядзеце Вы дзённікі? Як ставіцеся да правіла: “Ні дня без радка”? Ці знаёмае Вам пачуццё ляноты, ці змагаецеся Вы з ім (і як)? Калі “не пішацца”, што вы робіце, дзе/у чым шукаеце натхненне?

Дзённікаў не пісаў. Амаль… А пісаць штодзённа, пастаянна (“ні дня без…”) шкодна. Як і ўсёчасна піць, есці, нават – думаць. Але кепска, калі літаратар не піша зацяжна, доўга. У яго тады атрафіруюцца духоўныя мышцы, ён становіцца творчым калекам, і калі спрабуе наноў аднавіцца, “пайсці” – хада яго робіцца несамавітай, непрыгожай: кандыбае няправільнымі, няроўнымі, няўпэўненымі радкамі, абзацамі, дрыготка кульгае і ў стылі, і па старонках.

Хоць час “творчай ляноты”, калі не пішаш, – найлепшы і салодкі час…

Як і ва ўсім, у пісьменстве павінна быць мера. Можаш не пісаць – малайчына! Не можаш не пісаць – спрабуй, хвала табе!

7. Ці чытаеце Вы творы сваіх маладзейшых і старэйшых калегаў? Хто з творцаў Вам найбольш блізкі – з беларускіх і сусветных аўтараў? Назавіце творы, якія Вы любіце чытаць і перачытваць? Ці ёсць такія ў сучаснай беларускай літаратуры?

Праз шматгадовую спецыфіку маёй практычнай дзейнасці чытаць даводзілася (ды і даводзіцца) усё. Нават і тое з беларускага, што ўрэшце не патрапіць у друк. Як той кашалот, “заглытваю”, колькі змагу, у сябе ваду-тэксты і, працэджваючы, выяўляю (для сябе) крыль-планктон, рачкоў, малую і вялікую рыбу…

Найблізкія з беларускіх і сусветных (вельмі хочацца іх усіх мне тут –
і сваіх, і замежных – аб’яднаць) аўтараў такія: Купала з Коласам, Максім Багдановіч, Вацлаў Ластоўскі, Максім Гарэцкі, Кузьма Чорны, Лукаш Калюга, Максім Зарэцкі, Андрэй Мрый, паэты “Узвышша” (усе), Змітрок Бядуля, Янка Маўр, Ян Скрыган, Іван Мележ, Максім Танк, Уладзімір Караткевіч, Рыгор Барадулін, Наталля Арсеннева, Янка Брыль, Васіль Быкаў, Міхась Стральцоў, Антон Адамовіч, Масей Сяднёў, Алена Васілевіч, Іван Пташнікаў, Вячаслаў Адамчык, Віктар Казько, Валянціна Коўтун, Віктар Карамазаў, Анатоль Кудравец, Леанід Дайнека, Генрых Далідовіч, Алесь Жук, Вольга Іпатава, Уладзімір Някляеў, Леанід Дранько-Майсюк, Алесь Разанаў, Анатоль Сыс, Уладзімір Арлоў, Ірына Жарнасек, Юрка Голуб, Леанід Галубовіч, Барыс Пятровіч, Алесь Асташонак, Уладзімір Сцяпан, Андрэй Федарэнка, Міхась Скобла, Франц Сіўко, Вольга Бабкова, Алесь Паплаўскі, Сяргей Рублеўскі, Анатоль Івашчанка, Настасся Кудасава, Усевалад Сцебурака, Вольга Гапеева, Андрэй Хадановіч, Валерыя Кустава, Віктар Слінка, Віталь Рыжкоў, Ціхан Чарнякевіч, Аксана Спрынчан… А таксама – дзясяткі іншых. (І хай даруюць мне тыя, каго я, без злое думкі і праз неідэальную памяць, не ўзгадаў…)

З замежных літаратараў – амаль усе найбольш вядомыя аўтары, якія “на слыху”, кожны на свой час, настрой і па якасці перакладаў.

8. Чаго, на Вашую думку, не хапае сучаснай беларускай літаратуры і што чакае яе ў будучыні? Што пажадалі б Вы тым, хто робіць першыя крокі ў літаратуры?

На пытанне “Чаго не хапае нашай літаратуры?” слушна і напоўніцу адказалі ў анкетах у папярэдніх 126-ці (!) нумарах нястомна-ўзнёслага “Дзеяслова” мае калегі, з якімі я і салідарызуюся. Ды, абагульняючы іхняе і перафразуючы Льва Талстога, канстатую: “Усе шчаслівыя літаратуры падобныя адна да адной, кожная нешчаслівая літаратура няшчасная па-свойму”…

А маладым, “хто робіць першыя крокі”, – не старэць, не кульгаць і не спатыкацца як на творчых, так і на быццёвых сцяжынах!