Ісці і не баяцца
Нататкі з нататнічкаў
***
Люблю прозу паэтаў – Вазнясенскага, Еўтушэнкі, Шклярэўскага, нават Ясеніна… Але прозу паэта Някляева не назаву прозай паэтаў. У ёй хапае вобразнасці, метафарычнасці, прыгожасцяў, якія ад паэзіі, але разам з тым гэта грунтоўная проза грунтоўнага празаіка.
Люблю лёгкасць і прыгажосць прозы паэтаў. Кажу часта, што лепшае, што ёсць у лепшай жа прозе – ад паэзіі. Але Някляеву ўдаецца быць у паэзіі – паэтам, а ў прозе – празаікам. Рэдкая якасць.
***
Дон Кіхот, Гамлет, Фаўст… не былі прыдуманыя Сервантэсам, Шэкспірам, Гётэ… Яны толькі зрабілі іх больш вядомымі, ці, дакладней, знакамітымі. Героі гэтыя ўжо былі – у іншых аўтараў, у фальклоры. І ніхто, ніколі не назваў і не назаве гэта плагіятам.
***
Аказваецца, ёсць такая “хвароба” ці, дакладней, – эмоцыя: велікор. Гэта туга, самота па старых кнігарнях. Я таксама на яе хварэю…
***
І ў Расіі, і ў Беларусі не любяць начальства, але любяць гнаных, абяздоленых. Гэта тычыцца і літаратуры ды літаратараў. Колькі творцаў сталі на нейкі час знакамітымі найперш з-за таго, што самі загубілі сваё здароўе і рана памерлі, а не за тое, што напісалі…
***
Сустрэўся з сябрам, з якім даўно не бачыўся. З-за апошніх падзеяў размова была такой прэснай, як адварная (паравая) катлеціна ў бальніцы. Ён асцярожнічаў, азіраўся раз-пораз, а потым, не дагаварыўшы і не развітаўшыся, увогуле адышоў ад мяне…
І тут я ўбачыў, што за намі здалёк назірае ягоны начальнік. І толькі тады зразумеў, што скампраметаваў “сябра”, падышоўшы да яго.
***
Сённяшняя проза падзяляецца на два віды: проза, якую чытаць немагчыма, і проза, якую можна і не чытаць…
***
Дзіўна, але паводле тэорыі – гармонія ёсць стабільнасць. Любы рух наперад, развіццё – ёсць хаос, разбурэнне стабільнасці, а значыць, – гармоніі. Але ці спыненне развіцця ў любы момант ёсць вяртаннем да гармоніі? Дык што: застылы хаос – і ёсць гармонія?
Любая стабільнасць – стамляе. Дыктатура стамляе – хочацца свабоды. Але з часам стамляе і свабода. І тады зноў прыходзіць дыктатура. Так у нас. Так і ў свеце. Толькі ў нас перыяды дыктатуры доўгія, а свабоды – кароткія, а ва ўсім свеце (вольным свеце) наадварот: перыяды свабоды доўгія, а дыктатуры – кароткія, амаль незаўважныя. Так і рухаемся паціху наперад.
***
На жаль, сёння нашая мэта не зрабіць Беларусь лепшай, а не даць ёй знікнуць.
***
“Сталіна на вас няма!” – колькі разоў чуў гэтыя словы. І не толькі ад старэйшых. І вось прыйшоў Сталін. Не ў такой меры, як у 30-х, 40-х, за іншадумства пакуль не расстрэльваюць. І дзе падзеліся тыя, што так яго хацелі? Бо “Сталін” зачапіў не толькі тых, хто выйшаў з пратэстам, але і тых, хто проста выгульваў сабаку ці ішоў у краму па хлеб, а то і па чарговую пляшку… Бо “Сталін” – гэта ўсеагульны страх, так – усеагульны, а не для выбраных.
***
Колькасць у літаратуры так рэдка пераходзіць у якасць… Прыклады адзінкавыя. У беларускай літаратуры хіба толькі адзін – Караткевіч. Амаль усё, што ён напісаў, –
класіка. Кажу “амаль”, бо крыху падпсавала ягоны імідж выданне “поўнага збору твораў”. Ён меў добры, выключны густ і шмат што сам не друкаваў. А тут сабралі ўсё –
наце! Як бы хацелі тым прынізіць яго, паказаць слабасці. Але не ўдасца. Лепшыя кнігі яго – раманы, аповесці, апавяданні, вершы, эсэ, казкі – будуць жыць, іх будуць любіць чытачы, чытаць і перачытваць. А тое, што ён сам не хацеў паказваць – друкаваць – забудзецца, застанецца толькі спецыялістам-даследчыкам. Тое ж самае можна сказаць і пра Анатоля Сыса. Не варта было выдаваць ягоныя школьныя вершыкі (хіба… у “поўным зборы твораў” для спецыялістаў…), яны вучнёўскія і нічога не дадаюць да асобы, да вобраза Паэта Анатоля Сыса, лепшыя вершы свае ён сам адабраў ды выдаў, і трэба давяраць ягонаму густу і жаданню, а не “пасмяротных выдаўцоў”, як гэта ёсць і ў выпадку з Караткевічам. Іншая справа, калі пісьменнік пісаў нешта ў свае апошнія гады, месяцы, дні жыцця і проста не паспеў, не змог выдаць з нейкіх прычынаў, абставінаў… Тое трэба друкаваць. А шукаць – вышукваць – нешта дзіцячае, вучнёўскае, адпрэчанае самім аўтарам, адкінутае і забытае – не варта. Калі б хацеў, ён бы сам гэта зрабіў. А калі не зрабіў праз гады, то, паверце, значыць, ён гэтага не хацеў…
***
Алесь Дудар у артыкуле 1927-га года пісаў, крытыкуючы маладых творцаў, што нават “…нашы старэйшыя пісьменнікі, як Купала і Колас, даволі шырока культывавалі сюжэтныя вершы, апавяданні вершам…”. А “нашым старэйшым” тады было ўсяго па 45… А самому крытыку маладых – усяго 23… І просіцца паралель: некалі ў Школе маладога літаратара мы па традыцыі абмежавалі ўзрост тых, хто можа вучыцца ў ёй, 35 гадамі. О госпадзе, колькі было крыўдаў, размоў ды крыку ў сеціве і не толькі пра дыскрымінацыю ад тых, каму больш за 35.
***
Фатаграфія ўдарыла па жывапісе сваім з’яўленнем і адабрала ў яго рэалізм, вымусіла з’явіцца імпрэсіянізму, сюррэалізму, супрэматызму ды іншым …ізмам.
А потым яны пачалі існаваць паралельна.
Кіно ўдарыла па тэатры і вымусіла тэатр кінуцца ў эксперыменты і экспромты рэжысёраў ды акцёраў, а потым яны працягнулі існаваць паралельна.
Тэлебачанне ўдарыла па кіно і адабрала ў яго дакументальнасць ды інфармацыйнасць, а потым яны сталі існаваць паралельна.
Інтэрнэт адабраў у тэлебачання ўсё, але яны пакуль існуюць паралельна.
А што літаратура? Дагэтуль яна існавала паралельна, аддаючы сябе патроху тэатру, кіно, тэлебачанню… Але інтэрнэт пахіснуў і яе. Чытачы сталі аўтарамі, “пісьменнікамі”-блогерамі.
Што будзе далей – не ведаю.
***
З літаратурных жанраў, апроч звычайных вершаў і прозы, адной з першых з’явілася байка. Але на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва байкапісцаў было не так і шмат (хоць сам жанр быў знакамітым), а вядомых можна і ўвогуле пералічыць на пальцах рук: ну Эзоп, ну Лафантэн, ну Крылоў… Байка, як жанр, і памерла адной з першых. Пратрымалася яна трохі яшчэ ў СССР, каб бічаваць капіталістаў замежных ды імперыялістаў, і сваіх п’янтосаў ды бракаробаў. Бліснулі Міхалкоў і Крапіва…
А сёння я не чуў, каб нехта байкі пісаў. Такое ўражанне, што байкі ўжо не адродзяцца. Які жанр памрэ наступным?
***
“Мінулае становіцца гісторыяй тады, калі пра яго пачынаюць пісаць кнігі”, – гэта я не вычытаў у кагосьці, а сам падумаў раптам, калі разважаў пра тое, што адбываецца цяпер. Па-сутнасці, гісторыя ўсё, што ўжо адбылося, нават тое, што было хвіліну, секунду назад. А значыць, кніг пра сучаснасць – няма. Яны маглі быць хіба ў надоўга застылым – застойным грамадстве, такім, якім быў СССР пры Брэжневе. І тое з нацяжкай… Тым не менш, кнігу “Людзі на балоце” Мележа ніхто не назаве гістарычнай. Як, дарэчы, не называюць “Вайну і мір (свет!)” Талстога. Як назваць гэты жанр? Ды ніяк. Проста мастацкая літаратура. Так – літаратура. У адрозненне ад мемуараў, нататак і нон-фікшн увогуле.
***
Нашая мэта не зрабіць жыццё раем, а не даць яму стаць пеклам.
***
Блін, я так і не навучыўся ў школе карыстацца лагарыфмічнай лінейкай. Хоць яна ў мяне была і вельмі падабалася. Беленькая, гладзенькая, такая ўся арыстакратычная, і так прыгожа (сёння сказалі б – сексуальна) рассоўваецца… Цяперашнія кампутарызаваныя і планшэтазаваныя, смартфонавыя і агугленыя школьнікі, пэўна, і не ведаюць, што гэта такое – лагарыфмічная лінейка.
***
Беларусы – непатапляльныя аптымісты. Мы настолькі перакананыя ў лепшай – светлай – будучыні нашай краіны, што амаль нічога не робім дзеля таго, каб наблізіць гэтую будучыню.
***
Чаму паклёп, хлусню чыюсьці трэба абвяргаць, а сваю праўду, ісціну трэба даказваць? Адкуль і чаму такая несправядлівая аднабаковасць? Ці не ёсць ужо ў гэтым, знешне філалагічным, стылёвым азначэнні прызнанне таго, хто ад пачатку правы, мае рацыю? Маўляў, ісціна на баку таго, хто лжэ…
***
Для таго, каб цябе пачулі, – трэба крычаць. А хто ж мяне пачуе, калі я не проста не крычу, а маўчу? (Гэта пра вядомасць у літаратуры і ўвогуле…)
***
Мае любімыя знакі прыпынку – двукроп’е, шматкроп’е і… кропка з коскай. Люблю кропку з коскай – яна (ён? знак…) часта замяняе мне кропку ў маіх тэкстах. Чаму? Лічу, што кропка спыняе думку, адсякае сказанае, а кропка з коскай – проста прыпыняе на хвільку, на імгненне дзеля працягу, чым блізкая да двукроп’я. Але двукроп’е вымушае абавязкова даць працяг: “а менавіта:”, а ў кропцы з коскай няма прымусу, як няма і вялікай паўзы ад кропкі ці працяжніка: думка сама льецца далей, не спыняючыся, не спатыкаючыся і не прымушаючы сябе. Гэтаксама, як шматкроп’е не абрывае думку, а дае магчымасць чытачу самому думаць, дадумаць далей. Здзівіўся, калі заўважыў, што менавіта двукроп’е і, як ні дзіўна, кропка з коскай, так, кропка з коскай – самыя частыя знакі прыпынку ў Бібліі. (Ну, зразумела, самыя частыя ўласна кропка і коска, але…) Але ні ў якім іншым тэксце, ні ў якой іншай кнізе – мастацкай ці навуковай –
кропка з коскай і двукроп’е не сустракаюцца так часта, як у Бібліі. Вядома, гэтыя знакі прыпынку з’явіліся значна пазней за першатэкст Бібліі. І тым не менш…
***
Вочы ў яго былі карычневыя, як едакі бульбы на карціне Ван Гога.
***
Пісьменніцкі парадокс: чым больш ты ведаеш пра нешта, тым цяжэй пісаць.
Лягчэй за ўсё пішацца пра тое, чаго ты не ведаеш амаль зусім.
Найцяжэй пісаць пра сучаснасць. Гэта могуць лёгка рабіць толькі журналісты ці публіцысты, але не пісьменнікі.
Літаратура пачынаецца там, дзе фантазія замяняе факты.
“Выдумваць праўду” (Фолкнер так казаў) – і ёсць ствараць сапраўдную літаратуру.
Нехта можа сказаць, што я зыходжу выключна з уласнага досведу. Не. Я заўважаў гэта ў большасці тых пісьменнікаў, якіх лічу пісьменнікамі не толькі я.
***
“Ісці і не баяцца”, – яшчэ адзін дэвіз.
***
“Барыс – дзіўнае імя, – сказаў мне неяк адзін чалавек, – я не ведаю Барысаў – калгаснікаў, рабочых, усё больш інтэлігенцыя: музыкі, пісьменнікі, мастакі, альбо нейкае начальства… І часцей – каханкі і каханыя, зусім рэдка адзінокія… Няўжо і сапраўды імя ўплывае на лёс чалавека?”
Размовы ў нас не атрымалася, бо я тады не падтрымаў яе. Але згадаўшы – задумаўся. Імя, відаць, і сапраўды ўплывае на лёс, – нешта ў гэтым ёсць – але ці заўсёды? Я згадаў, што ў нашай вёсцы імя Барыс чамусьці было даволі (калі не вельмі), прынамсі, адносна іншых, – папулярным. І былі сярод тых, хто меў яго, і трактарысты, і простыя рабочыя (начальства, нават мясцовага – не было), былі адзінокія, з няўдалым лёсам, былі тыя, хто жаніўся не раз, былі і тыя, хто любіў выпіць і з таго меў немалыя праблемы.
І гэта толькі ў адной вёсцы. А ў цэлым свеце? Бо імя гэтае папулярнае і можа быць не толькі ў Беларусі ці Расіі, але і ў Нямеччыне ці Вялікабрытаніі, у Францыі ці ў Амерыцы… І як і ў іншых імёнах ёсць сярод Барысаў бамжы і прэзідэнты, геніі і злачынцы, шчаслівыя і няшчасныя… Ну, можа, геніяў і шчаслівых усё ж трохі больш…
***
З усіх магчымых нацыяналізмаў беларускі самы бяскрыўдны.
***
Смерць ёсць працягам жыцця.
Смерці няма – ёсць вечнае жыццё.
Мы нараджаемся аднойчы, каб жыць вечна. На жаль, мы не ведаем гэтага, і не даведаемся – пакуль не памрэм.
***
Некалі ў дзяцінстве я хацеў быць урачом. Але не стаў ім, не пайшоў вучыцца, бо, наглядзеўшыся на іх (урачоў) у бальніцы, зразумеў, што праца гэтая робіць чалавека чэрствым, абыякавым да чужое болі, да чужога гора. На жаль, гэта выдаткі прафесіі. Бо інакш ніякое сэрца не вытрывае столькі чужога болю, колькі бачаць урачы… Прынамсі, той галіны гэтай важнай прафесіі, у якой я бачыў сябе, а дакладней – з якой сутыкнуўся ў дзяцінстве… І лёсы ўрачоў па адукацыі, якія сталі пісьменнікамі – Чэхаў, Булгакаў, Верасаеў ды інш. – зусім не супярэчаць гэтай думцы, а наадварот, пацвярджаюць яе.
***
Чалавек адрозніваецца ад жывёлаў (малпаў, скажам) тым, што ён можа дзяліцца ежай.
***
Страх робіць добрага чалавека лепшым, а кепскага – горшым.
***
Прачытаў у Брыля: “Не пішацца… Сяджу, уздыхаю, як конь над пустым цэбрам…” Згадалася таксама з Коласа: “Сядзяць пісцы, як гною кучкі…” Найдакладнейшыя параўнанні. Але хто іх сёння ацэніць? Цяперашнія чытачы, калі яны ёсць, ужо і не ведаюць, што такое “цэбар” (хіба што самыя цікаўныя “прагугляць” і тое з цяжкасцю ўявяць сабе гэтую пасудзіну і сітуацыю). А сёй-той ужо і каня жывога бачыў “толькі па тэлевізары ці ў інтэрнеце”. І слова гной, у тым сэнсе Коласавым, ім няведама. Сапраўдная літаратура не старэе, кажаце, старэюць словы…
***
Не люблю людзей, якія расказваюць показкі і самі смяюцца пры гэтым больш, чым слухачы.
***
Паміж “трыццаць” і “пяцьдзясят” у нас раптам – “сорак”… Чаму “сорак”, а не “чатырыдзесят”, ці – “чытыраццаць”? Гучыць непрыгожа? Цяжка вымаўляць? Але ў балгараў – четиридесят, у палякаў – czterdeści , у славенцаў – štirideset, у харватаў – četrdeset, у сербаў – четрдесет, нарэшце, у немцаў – vierzig… І гэтак далей… Ну, сорок у рускіх – зразумела: ад “сорак шкурак” – так, па столькі ў звязцы, прадаваліся шкуркі собаляў, вавёрак… А нам навошта было пераймаць у расейцаў гэтае слоўца (магчыма, і фіна-ўгорскае…)? Дзіўна. Задачка для мовазнаўцаў.
***
Хто без граху, у таго першым кіну камень.
***
Людзям падабаецца баяцца. Для іх страх – апраўданне ўласнага бяздзеяння. Бо людзі любяць быць правымі – заўсёды і ва ўсім. І не любяць быць вінаватымі ў чымсьці. Асабліва ў тым жа бяздзеянні. У сітуацыі дыктатуры –
страх для іх выратаванне. Бо лепшага апраўдання свайго бяздзеяння – бясконцага трывання – і прыдумаць нельга…
***
Нельга змяніць чалавецтва, але… можна змяніць сябе. А гэта азначае, што калі кожны зразумее тое і зменіцца ў лепшы бок, то зменіцца і чалавецтва. Здавалася б, усё проста. І ўсё магчыма. Але гэта толькі здаецца, на жаль. Насамрэч – гэта немагчыма. А таму – няма будучыні ў гэтага чалавецтва. І чым раней мы гэта зразумеем, тым раней пачнецца ўсё спачатку: з Адама і Евы… А каб гэтага не здарылася, каб мець шанец нешта змяніць – трэба ўсё ж пачаць з сябе.
***
Адукаванасць нельга блытаць з эрудыраванасцю. І ўсё разам – з інтэлігентнасцю. Апошняе не дае ні эрудыцыя, ні адукацыя. Але інтэлігентнасць, кажуць, можа быць і без эрудыцыі ды адукацыі. Праўда, я такога амаль не сустракаў, на жаль…
***
Алесь Адамовіч некалі сказаў, што адзінаццатай запаведдзю павінны стаць словы: “Не бойся!” Нельга не пагадзіцца з гэтым. І не ён першы заклікаў людзей не баяцца. А людзі – баяцца і не змяняюцца з гадамі. І цяжка паверыць, што зменяцца. Бо надта шмат над імі тых, хто ўнушае ім той страх за сябе, за сваіх родных, за будучыню… уласную, вядома. Падняцца над гэтым страхам простаму дробнаму чалавеку (зрэшты, не толькі такому, а любому) можна было б толькі тады, калі б ён пачаў баяцца не за сябе любімага, а за сваю краіну хоць бы. Але… на жаль… на жаль… на жаль…
***
У працяг папярэдняга запісу. Некалі я сам прыдумаў адзінаццатую запаведзь для пісьменнікаў: “Не павучай!” У сэнсе – у сваіх творах імкніся да таго, каб не скаціцца да павучання тых, хто чытае, як жыць. Гэтым грашыла савецкая літаратура. Бо там ідэалогія была на першым месцы. Прычым не толькі ў такіх творах, як “Как закалялась сталь”, а ва ўсіх. Амаль у кожным аўтары скочваліся да маралі і маралізатарства. Памятаю, як, прачытаўшы перад публікацыяй маё апавяданне “Ловы” ў часопісе “Маладосць”, адзін з рэдактараў павучаў мяне, што ў канцы аповеда, які я “абарваў на нядобрым учынку” маіх герояў, трэба абавязкова напісаць, што піянеры так не павінны рабіць…
Я не паддаўся тады на гэтую навязлівую просьбу-пажаданне і нічога не змяніў. А колькі маладых, пачынаючых аўтараў паддалося дзеля таго, каб іх надрукавалі… А потым засвойвалі, “як трэба”, і пісалі так, як трэба… Не выбілі з многіх гэта і па сёння. А таму гэтая адзінаццатая запаведзь не страціла сваёй актуальнасці. Павучаць можа сам твор, а не пісьменнік канкрэтнымі словамі. Магчыма, гэтую выснову павінен зрабіць сам чытач, сам дайсці да таго, зыходзячы з уласна твора, а не маралі, як у байцы, выведзенай з яго і разжаванай напрыканцы пісьменнікам. (Ці не таму байка і памерла першай?)
***
Даўно сказана, што самая лепшая проза тая, якую хочацца перачытваць. І яшчэ: тая, пасля якой самому хочацца пісаць і стварыць нешта падобнае. А самая лепшая паэзія – тая, што запамінаецца з першага разу, наколькі б складанай яна ні была, што вывучваецца на памяць пасля першага ж прачытання, і якую… паўтарыць – немагчыма.
***
Спачатку Жан-Жак (не ўкраінскі каньяк, а…) Русо сказаў: “Чалавек па сваёй прыродзе добры”. І сказаў гэта ён у 1758 годзе. Потым Кант у 1792 годзе аспрэчыў яго: “Чалавек па сваёй прыродзе злы”. Абое паважаныя ў свеце людзі. Дык каму з іх верыць? Кант, магчыма, мог не ведаць словы Русо. Але Русо дакладна не ведаў адказ Канта, бо да таго часу памёр. А шкада. Было б цікава “паслухаць”, як яны спрачаюцца… Мне здаецца, што яны сышліся б на тым, што чалавек па сваёй прыродзе і добры, і злы, а папросту – розны.
***
“Расія – калос на гліняных нагах”. Мне падавалася гэтае выслоўе вельмі сучасным. Прынамсі, з ХХ стагоддзя. Аказваецца, словы гэтыя прыпісваюцца яшчэ Дзідро і сказана тое напрыканцы ХVІІІ стагоддзя. У савецкі час нехта дадаў да іх толькі “…з ядзернымі ракетамі”. СССР ракеты не дапамаглі. Час ідзе, а Расія ўсё той жа калос…
***
У класічных мовах – грэцкай ды лацінскай, слова (панятак) “кахаць, каханне” перадаецца, як піша ў сваім даследаванні М. Эпштэйн, “полдюжиной разных слов”: эрас, філія, піетэс, агапэ, манія, людус… А ў рускай усе гэтыя розныя паняцці-асаблівасці перадаюцца адным словам: “любовь”. І ён пачынае прыдумляць-прапаноўваць словы, якія, як і ў грэцкай мове, азначалі б розныя адценні кахання: любля, любь, влюбь, нелюбь, любитва і г.д. Беларусам прасцей, у нас ёсць хоць бы два словы – любіць і кахаць. А расейцам цесна ў сваёй мове… Але нічога. У іх затое ёсць тры-чатыры словы з так званай “ненарматыўнай лексікі”, з дапамогай якіх яны могуць выказаць практычна ўсё: думкі, пачуцці, дзеянні – толькі адпаведна змяняючы іх, скланяючы, ператвараючы ў новыя назоўнікі, дзеясловы, прыметнікі, лічэбнікі…
***
Калі ўсе геніі людзі ненармальныя, хворыя на нейкія псіхічныя хваробы, дык ці ёсць на свеце ўвогуле нармальныя людзі? Пра каго з вялікіх навукоўцаў, пісьменнікаў, мастакоў, філосафаў… і г.д. не пачытаеш, усе былі людзьмі нездаровымі – шызафрэнікамі, аўтыстамі, вар’ятамі ці проста мелі нейкія фобіі ці маніі… карацей, мелі нейкія адхіленні ад псіхічнае нормы. Каго ні згадай, зазірні ў інтэрнэт і пачытай –
Гогаль, Дастаеўскі, Ніцшэ, Кафка, Хемінгуэй, Далі, Напалеон, По, Урубель, Чайкоўскі… і так да бясконцасці – усе з “адхіленнямі”… У аднаго ўрача-псіхіятра неяк спыталі: а ці ёсць увогуле нармальныя людзі на планеце? Ён паказаў на шафу: вось нармальны чалавек…
***
Тое, што ў Беларусі (і Расіі) называюць нацыяналізмам, ва ўсім цывілізаваным свеце завецца патрыятызмам.
***
Чэхаўскую п’есу – назву яе – чытаюць па-расейску як “Вишнёвый сад”, хаця ў назве ніякога “ё” няма. Там “Вишневый сад”. І чытаць трэба як “Вішневы сад”, а не “Вішнёвы…”. Націск на “і”, а не на “ё”, якога там няма, а ёсць “е”. Бо “вішнёвым” можа быць сочыва – варэнне з вішняў, а сад – “вішневы”, бо ад дрэва “вішня”, а не ад плоду гэтага дрэва.
P.S. Адкуль узялася ўрэшце літара “ё” ў назве п’есы? Думаю, у гэтай сітуацыі літаратура перамагла батаніку. Бо сапраўды “вішнёвы” гучыць сакавіцей, смачней, гусцей… і папросту прыгажэй. Сам Чэхаў, паводле ўспамінаў, спачатку казаў “вішневы”, але яму больш спадабалася “вішнёвы”. Увогуле ж мне падаецца, што тут праблема тая ж, што і з назвай рамана Льва Талстога (ці як у нас часам пішуць – Талстоя) “Вайна і мір”: у адсутнасці ў расейскім алфавіце адпаведнай літары і занадта пашыранай сінанімічнасці, бо ў беларускай мове ёсць адрозныя не толькі “любоў”-“каханне”, але і “мір”-“свет”, і, адпаведна, без падвойнага чытання – “вішнёвы” і “вішневы”…
***
Пасля сваёй смерці я абавязкова падам вам знак адтуль. Каб вы паверылі, нарэшце, што жыццё не сканчаецца тут, а працягваецца там, што ёсць тое, што мы называем раем і пеклам… І пекла чакае тых, хто тут служыць злу.
Беспакаранасці няма. Тое, што мы не ведаем пра гэта, – хітры ход (найразумнейшы!) Бога ці той Сілы, якую мы называем Богам, той вышэйшай Справядлівасці, якая ёсць дзеля таго, каб кожны раскрыўся тут і атрымаў там тое, чаго заслугоўвае: рай ці пекла…