Міхась Кавыль

Нарадзіўся паэт, адпаведна, у 1915 годзе ў адной з сялянскіх хатаў случанскай вёскі Покаршаў. Хадзіў вучыцца ў школкі большых за родную вёсак – у Грэск і Грозава. У тым самым славутым Грозаве, за які год да таго як выправіцца будучы паэт на вучобу, арганізуецца Грозаўскі полк слуцкіх паўстанцаў.

1930 год стане для беларускай гісторыі чорным часам – разгорнецца справа “Саюзу вызвалення Беларусі”, будзе арыштаваная і зацяганая на допыты фактычна ўся нацыянальная інтэлігенцыя: дзясяткі й дзясяткі паэтаў, празаікаў, крытыкаў, навукоўцаў атрымаюць неўзабаве першыя тэрміны высылкі і лагероў. Для случака Язэпа Лешчанкі гэты год стане шчаслівым; пазней, у сваіх успамінах, будзе ён прыгадваць, як маліўся ўкленчыўшы перад абразом Багародзіцы пра тое, каб паступіць у менскі Белпедэхнікум, і як мара ягоная спраўдзілася. Вучыцца ён разам з беларускімі літаратарамі Сяргеем Астрэйкам, Уладзімірам Гуцькам (Дудзіцкім), Францам Гінтаўтам, Лукашом Калюгам, Уладзімірам Сядурам. Уступае ў літаратурна-мастацкае аб’яднанне “Маладняк” і друкуе ў аднайменным часопісе першыя свае вершы.

Разам з тым, надыходзяць і дні смутку: недзе зусім побач адбываюцца арышты, ходзяць чуткі пра тэхнікумаўскіх сэксотаў, урэшце яго самога заводзяць у дом ГПУ і змушаюць да вярбоўкі і стукацтва на сваіх сяброў. Пасля адмовы Кавыля станавіцца сэксотам праходзіць зусім няшмат часу, і аднойчы, а менавіта 23 лютага 1933 года на святочных танцах у клубе, да яго звяртаецца вайсковец і патрабуе выйсці на двор. Паэт нават не збіраецца браць паліто, але “дабрачы” чэкіст пераконвае яго апрануцца, бо “можна прастудзіцца”. За гэтым – агаламшальнае паведамленне пра арышт, сухая галадоўка, “амерыканка”, камера, поўная напаўзвар’яцелых смяротнікаў, падступнае ілжывае следства і – тры гады канцэнтрацыйных лагероў.

Збылося прароцтва цыганкі, якая зайшлася ў хату Лешчанак перад ад’ездам Язэпа ў Менск, сапраўды чакалі на яго “казённы дом і далёкая дарога”. 30 дзён у прадзіманым вятрамі і дарэшты запоўненым вагоне, без дроваў для печкі, з пайкай селядцоў, але без вады. Урал, Сібір, Нова-Сібірск, Нікольск-Усурыйск, Сядан. Далёкі Усход, дзе, дзякуючы малаадукаванай сакратарцы ГУЛАГа не разабраліся: 74 артыкул крымінальнага кодэксу БССР азначаў “контррэвалюцыю”, а Кавыля запісалі па ўсесаюзным 74 артыкуле – “хуліганства”.

Амаль тры гады “малядняковец” Язэп Маёвы валіў лес, рабіў дошкі на пілараме, будаваў дамбы на рэках Далёкага Усходу, вывозіў тачкамі зямлю, вырабляў цэглу для ваданапорных станцый, якую даводзілася выцягваць з пякельных лагерных печаў проста рукамі, абернутымі ў старыя рукавіцы; закладаў аманал ва ўладзівастоцкія сопкі, вісячы ў паветры на чэсным слове турэмнай вяроўкі. Аднойчы ж нават змушаны быў намаляваць тушшу 18 партрэтаў наркама ўнутраных спраў Генрыха Ягоды. Урэшце, не адбыўшы да канца свайго тэрміну, быў вызвалены.

Далей чакала кароткае падарожжа на Радзіму, адзін дзень у роднай вёсцы і пасяленне ў Варонежы, далей ад Беларусі. Адным вокам убачыў Кавыль на сцэне варонежскага тэатра ў 1936 годзе ссыльнага Восіпа Мандэльштама. Паслухаць выступ расійскага класіка не ўдалося: заля была запоўненая цалкам. У Варонежы вучыўся на настаўніка, працаваў на заводзе, а неўзабаве быў прызваны на фронт, дзе трапіў у палон і вярнуўся ў Беларусь працаваць у беларускіх арганізацыях пад нямецкай акупацыяй. Як і тысячы іншых беларусаў, з веданнем, што яго чакае пасля вайны, вырашыў не заставацца ў Беларусі і паехаў у эміграцыю. Дзе, зрэшты, і нарадзіўся нанова як паэт.

Блуканне па пакутах, вечнае вандраванне, цяжкая фізічная праца успрымаліся ўжо як этапы паэтычнага шляху. Першая кніжка вершаў, “Ростань” (1947) выйшла ў лагеры для перамешчаных асобаў у Рэгензбургу. Другая, “Пад зорамі белымі” (1954) у Нью-Ёрку, трэцяя “Першая рана” (1960) у Манчэстэры. Чацвёрты тамок вершаў, “Цяжкія думы” (1961), складзены з цвёрдых паэтычных формаў, пабачыў свет у Саўт-Рыверы. У сярэдзіне 1950-х крытык і ідэолаг амерыканскай эміграцыі Антон Адамовіч намаўляе Кавыля на складаную паэтычную форму, нечуваную для беларускай паэзіі – вянок санетаў. У 1956 годзе Міхась Кавыль, у супрацы і пад шчыльнай рэдактурай Адамовіча, заканчвае свой першы вопыт у гэтай форме – твор “Цяжкія думы”, спаборнічаючы ў гэтым з Алесем Салаўём, які дасылае з Аўстраліі фрагменты свайго “вянка”. Але і без увагі на класічныя вершаваныя памеры Кавыль стаецца адным з самых цікавых паэтаў на эміграцыі, што выразна засведчыў аднатомны збор яго твораў “Міжагнёўе”, выпушчаны Беларускім Інстытуам Навукі і Мастацтва ў Н’ю-Ёрку ў 1990 годзе.

100 гадоў Язэпу Лешчанку, Язэпу Маёваму, Міхасю Кавылю! Шчыра віншуем беларускага чытача і беларускую літаратуру з гэтай сапраўды знакавай датай. Ніжэй прапануем выбраныя вершы апошняга беларускага “маладнякоўца”, праўдзівага патрыярха беларускай паэзіі.

 

Ідзі, ідзі…

Упала ноч.

Як эдэльвайсы, зоры

Цвітуць над Альпамі.

Аскепак-маладзік

У неба ўрэзаўся.

Блакітнае на горы

Імжыць святло.

А ты ідзі, ідзі…

Якая ноч!

Як у святыні, ціха

І урачыста.

На калені упадзі.

Вунь там агонь міргае…

Шчасце з ліхам

Кладуцца спаць…

А ты ідзі, ідзі…

Трывожыць ноч,

як смерці жах мінулы,

І прышласць мроіцца,

як недабіты дзік.

Нібы агонь,

няўсподзеў шуганула

Жаданне жыць.

Каб жыць,

ідзі, ідзі…

Разбілась ноч,

і зазвінелі зоры.

Прамень, як штых, бліснуў…

І маладзік

Збляднеў,

самлеў.

Ружовае на горы

імжыць святло.

А ты ідзі, ідзі…

1944-1952

 

Маўкліня

Баюся ў моўкны мой пакой заходзіць‚

Хто скажа – трус… А я прайшоў агні.

І супакой – знаходзіў у прыгодзе‚

Чакаў‚ бы вязень волі‚ маўкліні.

 

Тады‚ як неба на зямлю йшло ў наступ‚

Хрысцілі высь пражэктараў нажы‚ –

Я прабіраўся‚ што вужака‚ пластам

У тыл варожы… Вось тады я жыў.

 

Тады затоеным я жыў дыханнем

І прагна піў маўклівасць зораў‚ ніў.

Ды перажыў раз маўкліню канання…

Маўклівіць ноч. Баюся маўкліні.

21 траўня 1955 г.

 

Мэта

Гараць агні. Зацьміла сонца згага‚

Губляецца ў тумане небасхіл‚

А мы ідзём‚ трымаем раўнавагу‚

Ды падаюць знямоглыя без сіл.

 

А мы ідзём‚ імпэтам гоім раны‚

Утолім спрагу горкую расой.

О‚ цудаў свет! О‚ край укрыжаваны!

Хто вас спавіў пакутай і красой?

 

Далёкі шлях‚ а мэта бліжай‚ бліжай‚

Гараць агні‚ знаёмыя агні…

Няхай маланка нашы слёзы ніжа

І зорамі рассыпле ў вышыні.

 

Не стыгне войная адвага 

 

                    Уладзіміру Пелясе 

Не стыгне войная адвага‚

Паходаў дальніх сняцца сны;

Жыцця няўтоленая смага

Прыгодаў гойдае чаўны.

 

Вятры сустрэчныя скуголяць‚

Грымотны блізіцца уздых…

Ці шторму буйная сваволя

Спраможа поступ маладых?

 

Ад смелых рызыкі‚ натугі

Скрыгочуць крыкі леднікоў…

Крывёй абмытыя ратугі

Пад ногі вымасцім вякоў.

 

Паходні жужлай не сатлелі‚

Наш гарт змагарны не асмяг;

Шрапнэллю шытыя шынэлі

Не кінем з ганьбай у кустах.

 

Мы не шукаем Тропік Рака –

На штурм уснадзім караблі‚

І кінем зноў вандроўны якар

У бухце Сонечнай Зямлі.

 

У акіяне

 

Вецер-смык на струнах-тросах

Грае дзікія факстроты.

Як дазоры, альбатросы,

Нібы здані, шчоглы-гроты.

 

Акіяну й неба шэрасць,

Маракі наўкол паселі.

Дзень і ноч калоціць, мэрам

На шалёнай карузэлі.

 

Раптам кіне, нібы з кручы,

Скрыгане, як сталь у жорнах.

Як у пекле тым кіпучым,

Круціць, верціць, бела, чорна…

 

Паўтарацьмеш безупынна,

Як вар’ят той загайданы –

Ўсе пяскі збяру з пустыняў

І засыплю акіяны…

 

27 лютага 1950 г.

Атлантычны акіян.

 

Ню-Ёрк

 

Ботам каменным упёрся ў воду,

У зямлю другім, стаіць і марыць,

Голаў узняўшы за хмары,

Горад няўзгодаў, горад прыгодаў.

 

Прыстань вятроў, акіяну хваляў,

Сімфонія фарбаў, бетону, сталі…

Горад мільённагаловы, мільённавокі

Грудзі падставіў ветрам шырокім.

 

1950

 

Нож

 

Не з нягнуткай сталі, з серабра

Ён адліты. Год яму ці мала.

Колькі раз яго у рукі браў,

Над сталом схіліўшыся, Купала.

 

Разразаў пяшчотна «Кабзара»,

Вершы Гётэ, томікі Лангфэла…

За вакном крывавая зара

Над зямлёй спалоханай зырэла.

 

Здрыгануўся. Смерць у тыя дні

І касой махала, і сякерай.

Але нож не можам мы вініць:

Ён не быў і сведкай харакіры.

 

Зазвінеў і змоўкнуў на стале.

Шуганулі шэрыя шынэлі…

Як паэт скрываўлены самлеў,

Серабра усхліпы патускнелі.

 

З той пары лагодная рука

Яго доўга, доўга не кранала.

На ліхую долю наракаў,

Над сталом схіліўшыся, Купала.

 

Серабро свяцілася зырчэй,

Як, бывала, моладзь завітае

І віно ў кілішкі пацячэ…

О, бурштыну песня залатая!

 

Толькі ў тую чэрвеньскую ноч,

Яе пярун быў джвагнуў перад раннем

І Купала выбіраўся ўпроч, –

Не прыйшоў ніхто на развітанне.

 

Кінуў дом паэт і серабро

І пайшоў ад смерці ў рукі смерці.

Толькі нож мо й бачыў, як дабро

Узнялося ў неба чорным смерчам.

 

Шмат чаго ён бачыў. Не прасем –

Ні аб чым не здрадзіць да сканання;

Таямніцы ў неведзь панясе

У сваім сярэбраным маўчанні.

 

1953

 

Сястры 

Далёкая каханая сястра!

Ці помніш ты, як змеі-бліскавіцы

саджалі джалы ў жыта ды пшаніцу,

хвастамі росы абсякалі з траў?

 

Як неба ніву гром-пярун араў,

і я ў спалосе долу падаў ніцам?

А ты не ўмела «Айчанаш» маліцца,

дык ціхай песняй адганяла страх?

 

З тае пары колькі разоў грымела.

Мо не паверыш, але стаў я смелы:

ўжо не дрыжу, бы ўзімку верабей.

 

Ды вось, як толькі блісне, загрукоча,

замкнуцца самі неяк хутка вочы,

і ўбачу поле, гурт авец, цябе…

 

1969

Ціхан Чарнякевіч, для lit-bel.org

Цалкам матэрыял да 100-гадовага юбілею Міхася Кавыля чытайце ў №79 часопіса “Дзеяслоў”