КРАЙ ЗАБЫЦЦЯ

Раман

Прадмова аўтара да выдання ў Беларусі

Гісторыя гэтай кнігі пачалася даўным-даўно, у маім савецкім дзяцінстве.

Сваіх родных дзядоў я не застаў жывымі.

Пра дзеда па бацьку я зусім нічога не ведаў, апроч ягонага імя па бацьку. Пра яго не размаўлялі і не згадвалі, як і пра шмат­лікіх іншых родных, якія нібыта натуральным чынам зніклі, пераўтварыліся ў аб’екты адсутнасці. Толькі нашмат пазней я даведаўся, што бабуля разышлася з ім падчас вайны: ён здраджваў ёй і, да таго ж, быў двойчы акружэнцам – то бок палітычна нядобранадзейным.

Дзед па маці памёр ад ваенных ранаў. Ён быў пяхотным афіцэрам, быў тройчы паранены, змагаўся ў Сталінградзе, фарсіраваў Дняпро. У бабулі, маці мамы, захоўвалася дома скрынка з-пад шакаладу, поўная ўзнагародаў: ордэны Леніна, Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, і медалёў, як цукерак, без ліку.

У дзіцячых сваіх няхітрых фантазіях я ўяўляў сябе нашчадкам дзеда-ветэрана; марыў, што аднойчы таксама здзейсню што-небудзь гераічнае і мяне ўзнагародзяць перад шыхтам; а пакуль – калі нікога не было дома, прымерваў да сваёй каўбойкі чырвоныя з золатам ордэны, захапляючыся іх цяжкасцю, іх ззяючым звышчалавечым значэннем.

Змагацца і паміраць; пераняць чужую ўяўляльную біяграфію як сваю – дзіцё з апошняга пакалення Савецкага Саюза, я быў адкрыты да ягонай героікі, ягоных міфаў і жыццяў камуністычных святых, за якімі не падазраваў магчымасці падману.

 

Прайшло шмат гадоў. Восем палявых сезонаў я адпрацаваў у геалагічных экспедыцыях на Поўначы. Там я ўпершыню ўбачыў лагеры ГУЛАГа, дакладней, тое, што ад іх засталося: зарослыя маладым лесам дарогі, знесеныя паводкамі масты, баракі з праваленымі дахамі, іржавы калючы дрот паміж упалых вышак. Прырода, у якую некалі ўварваліся лагерныя лесарубы і гарнякі, вельмі хутка брала сваё, і было зразумела, што праз дзесяцігоддзі тут не застанецца амаль ніякіх бачных слядоў.

Я вельмі добра памятаю свой першы погляд на гэтыя краі.

У горадзе Пячора мы пагрузіліся на верталёт, каб ляцець у горы Прыпалярнага Урала. Стары “Міль” цяжка адарваўся ад паласы, пайшоў, набіраючы вышыню, мільганулі арыштанцкай, паласатай расфарбоўкі трубы ТЭЦ, нізкія рваныя воблакі, стужка Пячоры з россыпам бярвёнаў лесасплаву на водмелях – і раптам, нібыта перабой сэрца, адкрылася ўся тайга – на дзясяткі кіламетраў вакол.

Нейкія дзіўныя пралысіны бачыліся сярод тайгі, напаўзарослыя дарогі, цацачныя – з вышыні – будыначкі з праваленымі дахамі, шэрыя і чорныя, з лёгкімі мазкамі бэзавага – цвіў скрыпень, расліна пажарышчаў і пустэчаў; і ўсё гэта, – зноў жа, з вышыні, – ядналася ў нейкую схему, чарцёж, быццам нябачная рука раскідала іх па тайзе, аб’яднала дарогамі, згнілымі мастамі на рэках.

Яшчэ не верачы, адмаўляючыся верыць, я паглядзеў на другога пілота праз расчыненыя дзверы кабіны; і ён, зразумеўшы маё пытанне, пракрычаў уголас, перакрываючы грукат турбінаў:

– Гэта лагеры! Былыя лагеры!

 

Я ўжо чытаў Шаламава і Салжаніцына. Але, нарадзіўшыся ў Маскве, жывучы ў Маскве, – ніколі не думаў, што лагеры існуюць у адным са мною часе; у маім часе. Яны нібыта належалі глыбокаму мінуламу, часу маладосці бацькоў; і было немагчыма ўявіць іх у 1996-м годзе.

Я сядзеў на лаўцы каля ілюмінатараў, глядзеў уніз, і я ж, быццам закаваны ў капсулу цішыні, быў сам-насам з самім сабой; я адчуваў, што я – сведка; што жыццё змянілася незваротна проста таму, што я ўбачыў тое, што ўбачыў.

 

Потым былі восем гадоў экспедыцыяў. Кінутыя шахты і штольні, іржавыя рэйкі і ваганеткі, згнілыя дошкі былых баракаў, старыя караванныя дарогі, прабітыя ў падатлівай тундравай зямлі капытамі наўючаных коней. Мы ішлі прасторамі былога ГУЛАГа, збіралі ўзоры мінералаў для музеяў там, дзе калісьці працавалі зняволеныя.

Людзей не хапала, і, каб накрыць сеткай пошукаў вялікую плошчу, мы хадзілі ў адзіночныя маршруты, строга забароненыя тэхнікай бяспекі. Чаму я гэта згадваю? Напэўна, таму, што далей гэта адбілася ў лёсе – гэтае пачуццё, калі ранкам ты зашнуроўваеш чаравікі ля вогнішча, і вакол яшчэ галасы таварышаў; але вось ты дашнуруеш, зробіш крок – і ты ўжо адзін, толькі абыякавая прырода вакол, і дойдзеш ты ці не дойдзеш – залежыць толькі ад цябе самога.

Ты адзін, і дапамогі не будзе.

 

Напэўна, гэтае пачуццё дапамагло мне потым. Потым, калі Поўнач адпусціла мяне, калі я адчуў, што яна мне дала, паказала мне ўсё, што трэба было, і далейшыя экспедыцыі будуць толькі паўтарэннем.

 

Памерла бабуля. Я прыехаў у яе кватэру – трэба было разабрацца з паперамі.

У бабулі было два мужы. Адзін мой родны дзед, той самы, што камандаваў ротай у Сталінградзе, і другі, які памёр, калі мне было шэсць месяцаў. Пра яго я нічога не ведаў, апроч імя – Аляксандр Іванавіч, – і спадчыны ягонай: дзвюх вудачак, капелюша і раскладнога зэдліка, што захоўваліся на гарышчы лецішча.

Сярод яе папераў я знайшоў дзве афіцэрскія кніжкі. Успомніў, як у дзяцінстве ўяўляў сябе нашчадкам дзеда-героя. І, прываблены цікаўнасцю, разгарнуў кніжку роднага дзеда.

Але там не значылася нічога, апроч медаля “За Перамогу над Германіяй” – медаля, які давалі ўсім, хто ўдзельнічаў у вайне.

Ужо замёршы, я разгарнуў другі білет.

Аляксандр Іванавіч…

Падпалкоўнік ВЧК – ОГПУ – НКВД – МГБ.

У вайне не ўдзельнічаў.

Узнагароджаны…

Усе гэтыя ордэны, якія я прымяраў, належалі яму, другому дзеду, другому мужу бабулі, супрацоўніку дзяржбяспекі, двойчы ўзнагароджанаму за 1937-ы год, за год Вялікага Тэрору.

І я стаяў з дзвюма гэтымі кардоннымі кніжачкамі ў руках, праклінаючы сябе, праклінаючы бацькоў, – так, яны ведалі, каму на самой справе належалі ордэны, і маўчалі. Стаяў, разумеючы, навошта я вандраваў па Поўначы і Усходу, навошта бачыў руіны былых лагераў, навошта стаяў над безыменнымі магіламі – для таго, каб напісаць кнігу.

Кнігу для гэтакіх самых, як я, хто аднойчы разгорне сямейны архіў – і знойдзе там зусім не тое, што чакаў знайсці.

Сяргей Лебедзеў

 

І

 

Не жилец этих мест,

не мертвец,

а какой-то посредник…

Іосіф Бродскі

Я стаю на краі Еўропы. Тут кожная строма над акіянам агаляе жоўтую костку каменя і вохравую, барвовую, падобную да плоці глебу; костка крышыцца пад ударамі хваляў, цела глебы паглынае прыліў.

Акіян жа настолькі вялікі, што вочы не могуць ахапіць яго; здаецца, ён навальваецца на таго, хто глядзіць і вось-вось выцісне зрэнкі, як ілюмінатары, хлыне ўнутр, цалкам затопіць розум. І толькі рэдкія думкі, нібы вострыя вулканічныя пікі Мадэйры і Канарскіх выспаў, яшчэ будуць узвышацца над водамі; гэта думкі пра вялікую цягу адсутнасці, пра пустэчу далягляду, думкі, якія клічуць пераадолець іх, уяўленнем падняць з водаў, нібы Атлантыду, новы мацярык, дзе ўсё невядома, дзе прастора не ведае компаса і цыркуля картографа.

Тут заканчваецца Еўропа; бераг змяншаецца, нібыта кантынент скурчваецца, і ты ўпершыню адчуваеш, што Сусветны востраў – не выдумка па-ангельску рамантычных геапалітыкаў пачатку мінулага стагоддзя; ты адчуваеш ягоную мяжу, якая супадае з лініяй берага.

Ты прыехаў сюды з тайгі і тундры, каб убачыць Геркулесавы слупы, зведаць свет, які спарадзіў атлантаў, што трымаюць змрочны небасхіл тваёй радзімы, удыхнуць з вуснаў Гібралтара жыватворнае паветра лёгкіх Міжземнамор’я, – але сустрэў не міжсценне гэтага свету, а ягоны край: для народжанага ў Расіі тут па-ранейшаму край айкумены, як і меркавалі старажытныя грэкі.

Гэты край заключае ў сабе выклік: толькі за падобнымі да смерці безаблічнымі водамі акіяна ляжыць новае, іншае жыццё; суша, зямля – паступовасць, а акіян азначае перапынак паступовасці, патрабуе духоўнага намагання, вялікай мэты, дзеля якой можна адмовіцца ад звыклай цвёрдасці зямлі і ступіць на хісткую палубу.

Я стаю на рысе, з якой, здавалася б, можна ступіць наперад, але дзеля гэтага трэба было выйсці на яе з лёгкім сэрцам і вольнай душой. А мае душа і сэрца поўныя памяццю прастораў, якія імкнуцца да Палярнага круга, поўныя іх нематы, што прагне слова, поўныя белі снягоў, якая выядае вочы – белі некранутага ліста – і чарнаты, падобнай да глянцавітай, чакаючай пераўтварыцца ў жар полымя, чарнаты вугалю, – чарнаты ночы, чарнаты шахты, дзе паветра збедненае дыханнем і не ведае світанку.

Таму для мяне, калі я выйшаў на край свету, мэта ляжыць не наперадзе, а ззаду: мне давядзецца вярнуцца. Маё падарожжа скончылася, і павінен пачацца зваротны шлях – у слове.

Я адчуваю – гэтае пачуццё раптоўнае, хоць выспела яно даўно – што я ў большай ступені еўрапеец, чым жыхары гэтай краіны, якая глядзіць у Атлантыку, як балкон – на вуліцу.

Я быў на іншым краі Еўропы, які абрываецца скальнымі ўступамі ў балоты Заходняй Сібіры; бачыў цёмныя задворкі еўрапейскага кантынента, яго фіна-вугорскія каморкі, ягоны тыл, ягоны падмурак; я стаяў у запалярных гарах Уральскага хрыбта, дзе сыходзяцца Еўропа і Азія: на еўрапейскім схіле там расце толькі нізкая, кручаная вятрамі палярная бярозка, а на азіяцкім – высокія, магутныя кедры, якія разломваюць каранямі камень, і ў небе над гарамі счэпліваюцца навальнічныя франты з двух вялікіх раўнінаў.

Менавіта там, дзе жыццёвая сіла Еўропы слабее, дзе яе хапае толькі на ягель ды лішайнік, а з-за хрыбта пагражае пераліцца азіяцкае густалессе, густатраўе – я ўпершыню адчуў сябе еўрапейцам. У павольных, цякучых схватках аблокаў я ўнутрана быў з тымі, што прыйшлі з захаду, з боку Інты і Пячоры; шво светаў – Уральскі хрыбет – навучыў мяне пазнаваць сваё і чужое, бо на шве, на стыку абвастраюцца пачуцці, здараюцца не толькі духоўныя, але нават і фізіялагічныя азарэнні: ты гартанню, страўнікам, усёй працягласцю кішак даведаешся, што п’еш цяпер няроднасную табе ваду азіяцкай ракі, і гэтая чужая вада не змешваецца з той, якая ўжо ёсць у тваім целе.

Там, на сярэдзіне хрыбта, разважаючы або размаўляючы, спрабуючы нешта запісаць, раптам разумееш: ты выйшаў на край мовы. На азіяцкім баку ўжо даводзіцца прыкладаць нейкія намаганні, каб называць прадметы; яны нібыта ўхіляюцца ад найменавання. Ці інакш – паміж імем і рэччу ўзнікае тонкая і тугая плёнка, падобная да той «кашулі», якой акружанае немаўля ў лоне маці; тутэйшыя рэчы як бы яшчэ не нарадзіліся для той мовы, на якой ты размаўляеш. Мова можа кіраваць імі, можа даваць ім назвы, і яны падпарадкуюцца, але той, хто адчувае, жывая ці мёртвая мова, убачыць, што гэта лінгвістычная каланізацыя. Піхта і хвоя будуць для цябе піхтай і хвояй, але гэтыя назвы застануцца чужымі іх сутнасці, што патрабуе нейкіх іншых сугуччаў і гарманічна адгукаецца толькі на іх.

Край мовы, ускраіна еўрапейскага свету; далей – толькі плоскасць балотаў Сібіры. Тут даведаешся, што такое сапраўдная немата: ты можаш казаць, але свет не адгукаецца мове. І ты разумееш, што твая Радзіма – твая мова; яе якасці, яе непаўнавартаснасць – твае неад’емныя якасці і твая непаўнавартаснасць; па-за мовай цябе не існуе.

Я ўспамінаю, як ранняй, марознай вясной быў у адной вёсцы: хаты, прыдушаныя зляжалым, шэрым снегам, зацвярдзелыя сляды валёнак і палазоў на дарозе; неахвотнае абуджэнне пасля зімы – у хатнім паветры яшчэ раствораныя калматыя зімовыя сны з пахам вапны і лямца.

У вёсцы нядаўна закрылі школу, там было вельмі мала вучняў. Будынак, стары асабняк, забілі дошкамі. Школа стаяла на прыкметным узгорку, і вёска некалькі месяцаў жыла з відам на пакінутую, нібы пры адступленні, былую панскую сядзібу.

У школьным кветніку тырчэў помнік касманаўту, быццам той прызямліўся тут і за непатрэбнасцю ў гаспадарцы быў пастаўлены на п’едэстал, пафарбаваны серабрыстай, у тон скафандру, фарбай. У школе, нягледзячы на сцюжу, якая вымарожвала ўсе пахі, пахла сырымі шпалерамі і мышамі. Ля грубкі ў калідоры сядзеў на зэдліку вартаўнік – чалавек з валёнак, ватных штаноў, кухвайкі ды вушанкі; маснічыны рыпелі, і здавалася, што гэта крэйда рыпіць па зацертай дошцы; у замочную шчыліну можна было разгледзець парты і крэслы – нязграбныя, цяжкія, адпаведныя вучнёўскім ранцам; на адной з партаў ляжала чарцёжная лінейка, нібыта настаўніца забыла яе і яшчэ прыйдзе.

Вартаўнік сядзеў ля грубкі; каля сцяны ляжалі стосы патрапаных, размаляваных падручнікаў, якія змянілі шмат рук – «Родная речь», чацвёрты клас. Вартаўнік браў па кнізе, раздзіраў пераплёт, змінаў старонкі, каб лепш ўзялося полымя, і кідаў у грубку. «Школу зачынілі, – сказаў ён. – Дроў не даюць. Вось так і палім, размарозіць жа нельга. Бібліятэка вялікая, да красавіка хопіць».

Грубку ў зачыненай школе палілі рускай мовай. Як ненавідзеў ты ў дзяцінстве гэтыя кнігі, гэтыя «пытанні да тэксту», адкрэсленыя параграфы «правер сябе», гэты павялічаны, нястрогі, закруглены, – як рагі школьных партаў, каб дзеці не параніліся, – шрыфт! І ты гатовы быў крычаць нема, бо цяпер усё гэта не мела ніякага значэння, як крыўда не мае значэння перад сапраўдным горам.

Там, у прыволжскай вёсцы, сярод пакрытых бярозавым падлескам палёў, я даведаўся, што значыць для чалавека яго родная – ужо без двукоссяў, без школьнай павучальнасці – родная мова.

Бярозы, снег, дровы, неба, дарога, агонь, дым, мароз – я паўтараў сам сабе словы, якія памятаў крыху меншы час, чым памятаў сябе. Бярозы, снег, дровы, неба, дарога, агонь, дым, мароз – словы разрасталіся, словы былі матэрыяльныя, як матэрыяльная энергія; словы гучалі сімфанічна, адно скрозь другое, але не змешваліся, і мароз быў марозны, агонь – вогненны, дым – дымны; словы рабіліся прасвечанымі, ледзь струменіліся, як чыстае полымя, іх фанетычныя абалонкі гублялі зацвярдзелую выразнасць, і перад поглядам паўставала чыстае рэчыва значэнняў – як кропелька паветра ў каштоўным камені, што па-іншаму пераламляе святло.

Кропелька паветра, якая на імгненне, але старэй за сам камень – паветра ўжо было, калі мінерал яшчэ не ўзнік. Вось гэты малы ўдых старэйшага паветра, неад’емная душа слова – ён і рабіў слова сапраўдным, звязаным з жыццём і смерцю, – так я ўбачыў і адчуў тады, у заснежанай вёсцы, дзе белы дах школы пакрыўся плямамі кніжнага попелу – падручнікі гарэлі дымна і брудна, і попел быў металічна-сальным ад густой друкарскай фарбы.

Я даведаўся, што руская мова – мая радзіма, мая айчына; тыя, хто насяляе рускую мову – мае суграмадзяне, мае таварышы. І тое, што я цяпер пішу, я пішу не па праву памяці, а па праву мовы; мова жыве тым, што павінна быць на ёй сказана. Я бачу і ўспамінаю; гэтыя радкі неабходныя мне, як піяністу трэба крануцца клавішаў, правяраючы падатлівасць цішыні, перш чым іграць; за імі я чую гук літараў, якія ідуць з цемры.

Тут, на краі Еўропы, я бачу на пляжы людзей, цудоўных, як нерэіды або дрыяды грэцкай міфалогіі, якія зрошчваюць чалавека з жывёлай або раслінай, каб атрымаць несмяротную істоту. У выключнай чалавечай прыгажосці ёсць уразлівасць, прадчуванне памірання, якія і вызначаюць яе індывідуальнасць. А ў прыгажосці расліны альбо жывёлы няма трагічнай ноты, радавое замяняе ў ёй індывідуальнае. І тыя, што купаюцца на пляжы бліжэй да дэльфінаў ці архідэяў: рух, цвіценне, спакой, лагода, спачын. Аднак ледзь толькі хаваецца сонца, яны сыходзяць і ніколі не даведаюцца, што ў прыцемках пляж падобны да пампейскага праху – прыліў разгладжвае пясок, які астывае, змываючы адбіткі сцёгнаў, локцяў, ступакоў.

Я бачу гульцоў у гольф, якія бясконца паўтараюць урок Дэкартавай геаметрыі, урок артыкуляцыі прасторы, улоўлівання яе ў сетку каардынатаў. Я ўяўляю іх пасярод тундры з мячыкам і клюшкамі – і мне здаецца, яны застынуць, здзіўленыя: бывае столькі прасторы, што ёй нельга авалодаць нават ва ўяўленні; яны пакінуць сваю гульню, пойдуць у розныя бакі, каб пераканацца, што бачнае імі – не дэкарацыя, і ніколі больш не сыдуцца разам, бо там, дзе на квадратны кіламетр, па дадзеных статыстыкі, прыходзіцца менш за адну сотую чалавека, яны расшчэпяцца на гэтыя сотыя, тысячныя, стануць памылкай, недакладнасцю, згубяцца, як трэція або чацвёртыя лічбы пасля коскі, якімі можна пагрэбаваць у разліках.

Я бачу кавярню ля акіяна, дзе кожны вечар мацнеючы брыз зблытвае абрыўкі размоваў на дзесяці мовах, гуляецца імі, нібы сінхраніст-перакладчык на канферэнцыі, які ўключае на гучную сувязь то французскую, то нямецкую, то польскую мову, – і ўспамінаю могілкі ссыльных, дзе гэтаксама змешваліся мовы і маўленні імёнаў, што прагаворваў чалавек, які па ўласнай волі стаў там вартаўніком. Не было ні крыжоў, ні агароджаў, ні магілаў, толькі ледзь прыкметныя канаўкі, што заплылі вільготнай вясновай зямлёй, над якімі ён на памяць прамаўляў імёны. Чужыя гэтым месцам сугуччы падалі ў зямлю як насенне, і здавалася, быццам гэтая малітва, складзеная адзіным, хто выжыў, але амаль страціў памяць і розум, каб умясціць усіх тых, каму не было іншага прытулку ў свеце.

Я бачу роўны асфальт шашы – і ўспамінаю паўночны тракт, які вёў на залатыя прыіскі. Па ім рухаліся вахтавыя «Уралы» і «Камазы», усюдыходы, бульдозеры, узбочыны яго прапахлі салярнымі выхлапамі, абветрыліся да алеістай скарыначкі, хрумсткай пад ботамі. Магутныя машыны ішлі па адной і караванамі, з высокай кабіны было відаць, як разбягаюцца ад шуму матораў тундравыя зайцы, узлятаюць курапаткі, сыходзіць, свідруючы ваду, рыба ўверх па ручаях; здавалася, што гэтая нізінная мясцовасць, якая нараджае толькі сухотачныя дрэвы, замірала пры выглядзе рабрыстых колаў, ільсняных бульдозерных нажоў, гатовых растаптаць імхі ды ягаднікі, распароць тонкую глебу.

Але раптам за стромкім спускам адкрывалася Цар-Лужына: так яе называлі ўсе кіроўцы. Адны казалі, што гэтае месца праклятае шаманамі, якія помсцілі за тое, што ў свяшчэннай гары прабілі штольні на золата, іншыя – што тут быў мор аленяў, трэція – што ў завею тут замёрз цэлы этап, некалькі сотняў арыштантаў, якіх гналі на прыіскі ў саракавыя гады. Наогул жа кіроўцы былі народам спрактыкаваным, непрымхлівым, які не верыў ні ў Бога, ні ў чорта, але чалавечы розум і на самой справе не мог справіцца з відовішчам Цар-Лужыны: здавалася, што гэтае месца адзначанае асаблівай пячаткай, у яго ёсць свой страшны і помсны характар, які спіць зімой і ў летнюю засуху, але прачынаецца, калі растае снег альбо ідуць зацяжныя дажджы.

Аб’ехаць Цар-Лужыну было немагчыма: доўгая паласа забалочанай зямлі, насычанай водамі расталай вечнай мерзлаты, цягнулася між двума градамі пагоркаў на сотню кіламетраў. І калі машыны тармазілі, не даязджаючы да краю Цар-Лужыны, перад вачамі паўставала драма месца: зямля навокал быццам хадзіла ходырам, усё было заліта гнілой, іржавай вадой, з якой тырчалі перацертыя гусеніцамі, разадраныя ў дранку бярвёны і дошкі, падрапаныя жалезам камяні, раздушаныя бочкі сапёрных пантонаў, якімі хтосьці спрабаваў замасціць Лужыну, знікаючыя астраўкі жвіру і пяску – сляды спробаў зрабіць насып праз земляную прорву. У баку выступаў з балота, губляючы апошнюю фарбу, чэрап трактарнай кабіны, высілася сагнутая страла пад’ёмнага крана. А па берагах Лужыны рос дзіўны лес: дзясяткі ўбітых у зямлю жалезных трубаў і бетонных паляў, частка з якіх была выварачана, – на іх накідвалі петлі лябёдак з машынаў, якія загрузлі. Тут жа валяліся раскасмачаныя лопнутыя тросы, якія не вытрымалі мёртвай хваткі Лужыны: кожны з дзясяткам вузлоў. Калі падысці бліжэй, ступаючы асцярожна, каб чобат не праваліўся ў падсохлую клейкую жыжку, можна было ўбачыць рэшткі малых драмаў, адчайных спробаў пераправіцца, калі на прыісках спынялася праца; патрэбныя былі паліва, выбухоўка, ежа, а ў аэрапорце непагадзь прыціскала да бетонкі верталёты, і начальства збірала ў дарогу дзве-тры машыны, абяцаючы кіроўцам усё, што тыя папросяць, каб толькі груз быў дастаўлены па прызначэнні.

Так паўстала сярод кіроўцаў каста знаўцаў Лужыны, паўночных аўгураў, якія варажылі па ўзроўні вады, па звярыных слядах на паверхні Лужыны – лічылася, што лось альбо казуля выберуць самы сухі шлях; адны з’язджалі ў бок, каб рызыкнуць у новым месцы, іхнія машыны доўга потым выцягвалі трактарамі на край Лужыны; большасць жа спрабавалі пераправіцца па старой каляіне. Сляды гэтых пераправаў і былі бачныя на беразе Лужыны: рассыпаныя кансервы, уціснутыя коламі ватоўкі, дошкі з бартоў машынаў, бляха, якой аббіваліся вахтавыя будкі, лаўкі, печкі – усё кідалася ў каляіну, каб машына рухалася, і ўсё нястомна паглынала Лужына. Часам Лужыну ўспушвала, на яе паверхні з’яўляліся спарахнелыя, перавараныя сокамі зямлі рэчы-мерцвякі; быццам падавіўшыся, лужына вывяргала з сябе брызент, шыфер, буравыя трубы, прыкіпелыя адна да адной, як спечаныя ў гіганцкае падабенства выкарчаваных пнёў, выплёўвала смецце, выкінутае ў яе, бутэлькі, пакеты, выціскала з камяком зямлі шкілет лісы, што паквапілася на аб’едкі, і зноў за дзень ці за два заглынала адрыгнутае.

Калі караван падыходзіў да Лужыны, кіроўцы доўга палілі, а пасажыры разыходзіліся па баках: Лужына дзіўна прыцягвала да сябе, прымушала глядзець і глядзець на сябе, як глядзяць на вывяржэнне вулкана ці вада­спад. Вільготная, хліпкая, успрымальная існасць зямлі адкрывалася ў ёй; глотка без рота, расчыненае ўлонне, Лужына не глядзела на людзей, а наадварот, убірала позіркі, як убірала ў сябе чалавечыя намаганні і працу машынаў. Здавалася, у Лужыны няма дна, інакш на яе месцы даўно б ужо ўзнікла гара бярвення, пяску і жвіру. І там, у глыбіні, марудна рухаліся ў плынях вадкай зямлі патанулыя трактарныя гусеніцы, колы машынаў, бочкі, тросы, дамкраты, дошкі, рыдлёўкі, ломікі, шлангі помпаў, пра­алееныя ватоўкі і рукавіцы – цэлы пахаваны Космас прадметаў, у чыёй строгай форме чалавечы розум увасобіў усё, што мог супрацьпаставіць адмаўляючай форму стыхіі Лужыны, увасобіў, кінуў у бой – і адступіў у бяссіллі, а чэрава Лужыны толькі разбухла ад праглынутага.

Я бачу аўчарку, якую мужчына вядзе на павадку па набярэжнай; сабаку горача, ён нязграбна ступае па гарачых каменных плітах, ашалела дыхае, высоўваючы ружовы, з бэзавымі пражылкамі язык; ён варты жалю, гэты сабака, перакормлены і стары, звыклы да ашыйніка, абыякавы да азызлых галубоў, якія шукаюць крошкі ў стыках плітаў, але мне яго не шкада: я памятаю іншых аўчарак, памятаю цягучую, густую сліну, якая звісае з верхніх іклаў, ружавеючае, рабрыстае, як рассечаная туша на прылаўку, паднябенне ў пашчы, памятаю брэх, у якім ужо няма нічога сабачага.

Звычайна гук брэху, якім бы азвярэлым ён ні быў, нагадвае пра гарадскі сквер ці вясковую вуліцу – па далёкіх водгуках сабачага брэху, чутных у лясной, балотнай ночы, разумееш, што дзесьці блізка жыллё, людзі, начлег. Але брэх канвойных аўчарак – не брэх сваркі, бойкі, бегу, палявання. За арыштантам не трэба гнацца, ён аддадзены ў поўную ўладу сабаку, аднак у вачах, што закаціліся ад натугі, у камяках гукаў, якія рвуцца з глоткі, камяках, падобных да здушаных зародкаў словаў, ёсць такая ступень нянавісці, у якой жывёла ўзыходзіць ужо да чалавечага адчування; чалавечая – па прыродзе пачуцця – нянавісць, прышчэпленая сабаку, аказваецца большай і мацнейшай за яго самога, і ён павінен сарваць яе на арыштантах: калі ён не паспее гэтага зрабіць, нянавісць разбурыць слабы розум, разарве галасавыя звязкі, звядзе сківіцы. І таму брэх канвойных сабак, нават калі ён нягучна разносіцца ў далёкім куце чыгуначнай станцыі, дзе па калідоры пашыхтаваных у дзве шарэнгі салдат з сабакамі пераганяюць з машыны ў вагон зэкаў, – брэх гэты адразу нагадвае пра жаўтлявыя, быццам пракураныя, іклы, пра нянавісць, якая падзяляе чалавека і жывёліну глыбей, чым чалавека і чалавека, бо жывёліна ідзе ў ёй да канца, да самастраты, да хрусту сухажылляў і пазванкоў; пра нянавісць, выплюхнутую з брэхам у паветра тысячаў месцаў, якая нікуды не падзелася, якая жыве ў сабачых і чалавечых нашчадках, якая была ўвабраная з разбаўленым малаком, з мозгам разгрызеных костак.

Я бачу рыбакоў, кончыкі іх вялікіх спінінгаў свецяцца ў прыцемках, нібыта яны ловяць на гэтае зеленаватае свячэнне лятучых рыб; пасля лоўлі рыбакі ідуць у рэстаранчык на беразе, выпіваюць піва ці віна, пакуль рыбу растрыбушваюць і чысцяць на варыўні; асабліва добра ідзе да яе мясцовае белае віно ў бутэльках з блакітнаватага шкла, чыстае і лёгкае, з ледзь адчувальнай гарчынкай; гэтае віно не ап’яняе, не ўзбуджае, не абцяжарвае, а быццам бы абмывае пачуцці.

Ты робіш глыток гэтага віна, і жанчына, якую ты сустрэў і пакахаў тут, мяккія путы пасцельнай бялізны, двойчы салёны – ад марской вады – пот, рыжы пылок бессаромных пальмавых суквеццяў на яе скуры – усё гэта аддаляецца, і само жаданне раптам робіцца амаль бясполай пяшчотай, адчуваннем, што яна – толькі сасуд свайго жыцця, недаступнага для цябе. Ты глядзіш ужо не на яе, а на тое, як жыве ў ёй яе жыццё, незнаёмае, можа быць, і ёй самой; як адлівае і прылівае кроў, загараецца румянак, курчавяцца валасы. Гэтая паўсядзённасць яе цела становіцца для цябе каштоўнай і неабходнай; хочацца ўзяць яе за руку, каб адчуць пульс: біццё сэрца, якое ўзнікла ў целе ейнае маці, з нічога, з некалькіх клетак.

Ты ведаеш, што бліжэй, чым яна, у цябе нікога не было; але і яна – не блізкая. Прыносяць рыбу, ёй – дараду, табе – рыбу-меч, бо мяса рыбы-меч не падобнае да рыбінага; у яго буйныя валокны, яно выглядае як выбеленая ялавічына, і толькі таму ты можаш яго есці. І ты мог бы расказаць ёй, чаму ты адводзіш погляд ад яе талеркі, п’еш віно і глядзіш у акіян, і яна – што ўсё адчувае, усё разумее – адчула б цябе і зразумела б, але ўсё роўна гэта быў бы толькі расповед; ёсць тая канчатковая пэўнасць вопыту, якую немагчыма падзяляць.

Таму ты сочыш за рыбакамі на беразе, глядзіш, як дрыжаць і гнуцца спінінгі, калі яны цягнуць рыбіну на бераг, і ў гэтых выгнутых тонкіх трысцінах угадваеш гэткія ж гнуткія галінкі дзікіх парэчак на беразе паўночнай ракі, абцяжараныя бледнымі, ружаватымі на прасвет, вадзяністымі ягадамі; у кожнай ягадзіне, працятай бялявымі жылкамі, спеюць слабыя зярняткі, а ліст парэчкі ўжо вяне, хоць яшчэ зялёны. Рачная вада купае лісце і гронкі ў сваёй плыні, далей празрыстасць пераходзіць у цемру і ў аб’ём колеру: там вір, вада кружыць павольна, густа, і на яе паверхні трымаюцца, быццам сляды ад кропляў, упалых у зацвярдзелы расплаў шкла, лёгкія кругі – гэта харыусы хапаюць насякомых.

Лета цячэ пад ухіл, мацнее ранняе цемрыва, халаднеюць раніцы, і вецер кідае лёгкакрылых стракозак на ваду, нібы вымятае смецце – лускавінкі, крылы – з праёму між ваконных рамаў; харыус – рыба смерці, рачны паляўнічы – глытае мух, камароў, стракоз, каб неўзабаве сысці ўніз па плыні, забіцца ў прыдонныя ямы, замерці ў нежывым сне да вясны; вясёлкавыя крылы ўсплёскваюць, і бліскаюць у вадзе вясёлкавыя целы рыбінаў.

Прывал. На шосціку сыходзіць парай кацялок, гатуецца юшка; харыус далікатны, яго нельга варыць доўга. І як далікатэс – свежае мяса рыбы, перацертае з соллю і перцам, прытушанае пад гнётам, якое сыходзіць сокам. Але потым вы ідзяце маршрутам уздоўж ракі, сцежка пераскоквае з берага на бераг, і на адной з пераправаў хтосьці наступае нагой на чалавечы чэрап, які захрас сярод камянёў, парос асклізлай зялёнай цінай.

Чэрап. Чэрап у вадзе. А вышэй па плыні – падмытая строма, чорная тарфяная туша. У торфе – яшчэ чарапы, косці, паўсатлелая, друзлая, як журавіны, што праляжалі зіму пад снегам, плоць; лагерныя могілкі, якія пачало размываць, калі рака змяніла рэчышча і сышла ў новую пратоку. І ты ванітуеш з’едзенай рыбай, у мясе харыуса – гэтая плоць, і ты ўжо – людаед, і ўсе вы – людаеды, бо елі гэтую рыбу, пілі гэтую ваду, у якой раствораныя нябожчыкі. Цябе ванітуе, але забруджанасць не праходзіць, яна ў тваім целе, у тваёй крыві назаўжды.

І ты праклінаеш спінінг, лёску і насадку: у тваёй губе цяпер тырчыць кручок з «бародкай», ты праглынуў блешню, што раздзірае кішкі. Рыбіныя шкілецікі, выкінутыя ў раку, і чалавечыя косці – ты раптам ўсведамляеш, што заўсёды быў звяном у ланцугу паглынанняў, памяць твая служыла прыладай забойства: у ёй было занадта шмат цябе самога, і сваім жыццём, паўнакроўным, моцным, ты як бы настойваў, што няма смутку, няма стратаў быццю – жыццё ўсё пераможа, усё згладзіць.

І тады ты разумееш, што смяротнае прычасце прынятае табой цяпер не выпадкова. Праз яго, як праз зноў здабыты дар бачання, ты бачыш сваё цела, сваю памяць, свой лёс як перадпадрыхтоўку: спадчыну крыві, спадчыну ўспамінаў, спадчыну чужых жыццяў – усё прагне слова, шукае мовы, шукае да-выканацца, адбыцца да канца, быць спазнаным і аплаканым.

Ты бачыш і ўзгадваеш; і гэты тэкст – як помнік, як сцяна плачу, калі мёртвым і тым, хто аплаквае, няма дзе сустрэцца, апроч як ля сцяны словаў – сцяны, што яднае мёртвых і жывых.

 

ІІ

Летнія дні, доўгія, прасторныя, як анфілада светлых пакояў; дні, калі ў прыродзе ні ў чым няма стратаў, сон кароткі, а абуджэнне надыходзіць на досвітку – летнія дні, лета жыцця!

Восеньская памяць паглынае згасанне прыроды, пераход ад аб’ёму лістоты да пустаты абляцелых лясоў, і гэтае пераўтварэнне працягваецца ў ёй, нібы яе сілы падточаныя хваробай.

Цемра зімовых дзён памнажае лакуны памяці, пакідаючы ёй кола святла настольнай лямпы; ад аднаго ўспаміну да іншага трэба ісці, нібы па снезе ад вёскі да вёскі, угрузаючы, збіваючыся з дарогі, толькі слыхам улоўліваючы шляхапаказальную нітку – гуд правадоў.

Памяць вясны нясмелая, няўпэўненая ў сабе самой, падобная да сноў таго, хто ачуньвае: ломкія, як лёд ранішніх прымаразкаў, не падмацаваныя яшчэ сіламі цела.

І толькі памяць лета кажа: запамінай, усё гэта было з табой і ўжо не паўторыцца, але ва ўспаміне ўсяму знойдзецца месца; запамінай – вось сіняя гронка дэльфініума, якая хіліцца ад гушчыні колеру, вось смуглавата-шызыя ягады ядлоўца, з водарам смалы – чыстым драўнінным потам, вось мятлік-аўсянка, які ляціць бязвольна, нібы вецер нясе кавалачак белай тканіны; запамінай – і гэта будзеш ты: дэльфініум, ядловец і мятлік, яны стануць асновай тваіх пачуццяў і думак, дапамогуць табе, калі пачуццё будзе шукаць словы, а думка – вобраз. Запамінай – у паўнаце прысутнасці ў жыцці, і гэтая паўната захаваецца ў табе, большае адродзіцца праз меншае – мятліка, ядловец, дэльфініум.

Жнівень – месяц твайго з’яўлення на свет; ты быў народжаны летам, і свет паўстаў табе летнім. Была спякота, градуснік цягнуўся да адзнакі трыццаць шэсць і шэсць; цяпло цела супала з тэмпературай паветра, і ты, напэўна, адчуў, што свет прымае цябе.

Тое немаўля, што выглядае на фотаздымках з карычневага і жоўтага, у клетку, вазка, глядзіць, яшчэ не належачы цалкам жыццю, – такі выраз твару бывае ў гледачоў у кіно, якія паддаліся ўражанню, але не могуць удзельнічаць у тым, што адбываецца на экране, – тое немаўля, думаю, памятае першыя імгненні быцця з удзячнасцю. Яны сталі пачуццёвай асновай любога іншага ўспаміну, прыўносячы ў яго, якім бы ён ні быў, упэўненасць, што жыццё ўсё ж павернута да чалавека светлым бокам, што ён яму неабыякавы. І нават калі ён пакінуты ім – гэта як марскі адліў, калі прыцягненне нябесных целаў ужо ўзрошчвае за даляглядам хвалю прыліву.

Жнівень – у жніўні ты ўпаў, узлезшы на край вазка, паваліўся разам з ім на камень; кроў пырснула з разбітых вуснаў, рот пераўтварыўся ў рану, малочныя зубы выкрышыліся; ты адчуў боль, які на гады наперад абярнуўся коснаязыкасцю, металічнымі дужкамі брэкетаў, з заўсёдным жалезным прысмакам крыві; боль, што знявечыў, паралізаваў мову так, быццам любое слова працісквалася праз прэнты яе кратаў. Аднак калецтва не ператварыла цябе ў ізгоя, як гэта часта бывае сярод дзяцей; наадварот, дзякуючы яму ты стаў старэйшым за сваіх аднагодкаў. Але прычынай таго былі не боль, не перанесеныя пакуты, якія часам робяць больш дарослым.

Не прамоўленыя, не прагучалыя тады, калі іх хацелася вымавіць, словы назапашваліся ў табе; іншыя дзеці збіралі машынкі ці, хто старэйшы, паштовыя маркі, а ты пачаў калекцыянаваць словы. І як простакутнік маркі азначаў для кагосьці абяцанне іншага жыцця, у якім ёсць іншыя краіны, слава і здзяйсненні, настолькі вялікія, трыумфальныя, што твар героя, выпраменьваючы ў прастору ягоны партрэт, адбіўся і на марках, на самых малых часцінках мазаікі свету, – так ты ў любым слове адчуваў водсвет таго большага жыцця, з якога яно прыйшло.

Менавіта гэты, сапраўдны і глыбокі, узрост, схаваны пад вонкавым узростам дзяцінства, узрост маўчання і жыцця сярод словаў, размоваў – са словамі, зрабіў магчымымі ўсе тыя разуменні, якімі рухаўся ў дзіцячыя гады мой лёс.

На маім нараджэнні настояў чалавек, якога я буду называць Другі дзед – так я пра сябе зваў яго ў дзяцінстве; зразумела, у яго былі імя, імя па бацьку і прозвішча, але яны неістотныя; дзіцячае ўспрыманне дакладна ўлавіла прыхаваную ветлівасцю надзвычайную адчужанасць гэтага чалавека. Ён не тое каб трымаўся адчужана, быў замкнёны, справа была не ў паводзінах і характары; ён быў адчужаны ад жыцця амаль што ў юрыдычным значэнні слова і толькі з прычыны гэтага адчужаны і ад людзей. Усё, што адбывалася ў цяперашнім часе, адбывалася не з ім, а па датычнай да яго – але не ад адсутнасці ўспрымальнасці, а таму, што ён як бы ўжо пражыў жыццё, існаванне сталася даўжэй за лёс, і ні адна падзея не магла цяпер яго закрануць; на ўсіх падзейных чарцяжах яго фігура была як бы выпушчаная, нібы ён быў пакараны – пакінуты – адчужаны.

Другі дзед быў сляпы. Сляпога цяжка апісаць знешне; невідушчыя вочы не проста пазбаўляюць чалавека адной са звыклых дэталяў аблічча – яны ствараюць адчуванне, што загана гэтая больш, чым загана ў знешнасці і ў органах пачуццяў, што сляпы нядзеяздольны і ў нейкіх іншых, чым арыентацыя ў прасторы, зносінах.

Вочы – нешта неверагоднае для гладкага, шчыльнага, непранікальнага, як сцяна, чалавечага цела; яны падаюцца згусткамі энергіяў іншага роду, чым тыя энергіі, што знаходзяцца ў крыві і цягліцах. Там – крывяныя цельцы, формулы расшчапленняў і ператварэнняў; у вачах – нешта на парадак больш таемнае пры ўсёй іх відавочнай адкрытасці. Час ёсць святло, як кажуць фізікі, святло ўваходзіць у чалавека праз вочы; можа быць, яны ёсць орган часу.

Той жа, хто сляпы, як бы страчаны ў часе, не зусім дакладна прысутнічае ў кожным імгненні; і гэтая страчанасць робіць крыху змазанымі знешнія яго рысы, быццам чалавек торгнуўся, калі яго фатаграфавалі.

Таму Другі дзед не затрымліваўся ў сятчатцы таго, хто глядзіць, прасочваўся скрозь яе, заставаўся смутным сілуэтам; ты хутчэй запамінаў яго профіль, чым фас, ён заўсёды нібы апынаўся павернуты бокам, нечым заслонены, знаходзіўся быццам бы ў натоўпе, сярод кагосьці, нават калі быў адзін; запаміналася адзенне, можа быць, разварот плячэй, нешта з хады, але ўсё гэта не стварала суцэльнага партрэта.

Цяпер, спрабуючы ўявіць ягоны твар, я бачу нейкія моманты ўспамінаў, у якіх ён абавязкова павінен быць, бачу фатаграфічна дакладна, але твару там няма; ён нібы засвечаны. Я магу пералічыць знешнія прыкметы – сярэдняга росту, хударлявы, сівавалосы, але ключ да апісання ляжыць не ў іх; хутчэй – у тым пласце ўспрымання, дзе ўражанне ўжо не звязанае наўпрост з тым, што мы бачым.

Другі дзед – толькі так; калі ты прамаўляў яго сапраўднае імя, табе здавалася, што ты кідаеш цыдулку праз узараную следавую паласу, што апярэзвае мяжу, але цыдулка заўсёды не далятае, падае на паўдарозе; ты клічаш чалавека па імені, але гук гэтага імя не спараджае паміж вамі ніякай узаемнасці, ніякай блізкасці; ананімны лічэбнік – Другі дзед – адказваў сапраўднаму твайму адчуванню.

Другі дзед не быў мне сваяком; сусед па дачным участку, сляпы дзед-садоўнік. Усё мінулае жыццё быццам бы сцягнуты жорсткім контурам армейскага ці нейкага іншага кіцеля, ён насіў цяпер толькі мяккія, адпавядаючыя вольнасці цела ільняныя тканіны; ён аслеп даўно, за дзесяцігоддзі да майго нараджэння; ён як бы прайшоў скрозь сваю невідушчасць, скрозь звычкі, занявольваючыя сляпога ў яго слепаце, і быў вольны ў няздольнасці бачыць; ён звёў сваё жыццё да некалькіх маршрутаў, галоўны з якіх быў з хаты на лецішча і назад, у побыце даверыўся хатняй работніцы – і з гадамі на слых і дотык стварыў у галаве вобраз тае ўсечанае прасторы, якую адвёў сабе для жыцця.

Па сутнасці, ён жыў на некалькіх выспах, дзе была цвёрдая глеба знаёмых гукаў, пахаў, дакранальных адчуванняў; ён жыў, можна сказаць, сярод гэтай глебы, успрымаючы яе ўсім целам, абапіраючыся на яе, і ў гэтым сэнсе яго становішча было нават больш устойлівым, чым становішча відушчага. Адзінае, што для яго было небяспечна – навізна. Новы масток праз канаву, новыя дзверы ў пад’ездзе, зменены прыпынак аўтобуса разбуралі той муляж, які Другі дзед выляпіў з гукаў і цялесных уражанняў; для відушчага гэткае разбурэнне непрыкметнае менавіта як разбурэнне, ён бачыць толькі змену, а сляпы бліжэй да сапраўднага разумення рэчаў: навізна – гэта смерць, абнаўленне – забойства; і таму, хоць і не толькі таму, Другі дзед ставіўся да мінулага больш сур’ёзна, чым іншыя людзі.

Кім быў Другі дзед раней, ніхто не ведаў; на дачных участках ужо амаль не засталося старажылаў, якіх можна было б распытаць. Дачнае жыццё схіляе да знаёмстваў, да калекцыянавання біяграфіяў і мясцовых знакамітасцяў – а гэта лецішча такога-та! – але Другі дзед заўсёды існаваў па-за гэтымі расследаваннямі.

Ён здаваўся прывабна нецікавым: на яго тле кожны здаваўся кімсьці крыху больш значным, чым быў на самой справе; Другі дзед ўяўляў сабой ідэальную выгарадку, размыты заднік сцэны, апафеоз непрыкметнасці – не сціпласці, не ўмення застацца ў ценю, а менавіта непрыкметнасці; сціпласць і ўменне не вытыркаць сябе – адметныя рысы, а ён якраз не меў адрозненняў.

Не мімікрыя, не маскіроўка, а ўсёеднасць існавання, поўная да ўсяго прымальнасць, незаўважнасць як вытворная ад няздольнасці ці нежадання хоць неяк пазначыць сябе, праз слова або ўчынак праявіцца ў пэўнасці ўласных рысаў. Другі дзед быццам бы жыў так, каб ніколі не звярнуць на сябе ўвагу жыцця, і дасягнуў у гэтым амаль манаскае дасканаласці.

Старшы бухгалтар якога-небудзь трэста; рэшткі звычкі кіраваць выяўляліся ў ім, але ўжо зусім слаба, калі ён па-асабліваму важна сядаў за стол, узважваў у пальцах асадку, каб распісацца на квітанцыі; здавалася, што вочы яго за дымчатымі акулярамі з’елі лічбы. І толькі сёй-той з вясковых старых – лецішчы стаялі там, дзе калісьці быў грыбны ўскраек ляска за вёскай – казаў, што Другі дзед зусім не бухгалтар. Вёска дае іншы позірк на людзей, іншую чуласць да лёсаў, чым горад, там па-іншаму адчуваюць дачыненне чалавека да дзяржавы, калі б ён быў у мінулым толькі паштальёнам ці ляснічым – і старыя лічылі, што Другі дзед «з душком»; «казённым ботам пахне». Зрэшты, вясковыя далёка ў сваіх здагадках не ішлі – міліцэйскі рахункавод або гаспадарнік; казённы бот, на іх думку, пах слабавата.

Але дачнікі мералі меркамі не горада нават, а дачнага жыцця. Валоданне лецішчам у тыя часы і сярод тых людзей успрымалася як свайго роду амністыя, адпушчэнне мінулага, якім бы яно ні было; не ўяўных або сапраўдных грахоў, а мінулага як такога.

Мінулае жыццё рабілася пачастункам, які можна падаць як нешта неабцяжарвальна смачнае да гарбаты, да вячэрняй гутаркі; на лецішчах сяліліся жыць, каб перагледзець памяць, у рэтраспектыўным поглядзе перабудаваць яе, старанна і разборліва запэўніцца ў дабраякаснасці пражытага. Дачнікі адчувалі няпэўнае падабенства лёсаў, роднаснасць стаўлення да жыцця; апынуўшыся ў суседстве адзін з адным, яны раптам выявілі сябе як супольнасць: ім усім было што забываць, што падчысціць у мінулым; і дачнае існаванне ў гэтым сэнсе ўспрымалася як іншае – наступнае за ўжо пражытым і асобнае ад яго – жыццё.

Наўрад ці сярод таго, пра што яны хацелі б не памятаць, былі маральна непапраўныя ўчынкі. Не, хутчэй само становішча сярэдняй рукі начальства, якое прадугледжвала крыху большую маральную канформнасць, чым тая, якую чалавек можа праяўляць, не ўступаючы ў тлумачэнні з самім сабой, – вымушала іх цяпер прыняць паважны выгляд, ператварыцца ў маладжавых старых, якія невядома як сталі старымі, – старых пустых, ад якіх павявала празмернай увагай да цялеснага, як бывае ў атлетаў. Яны былі тымі абстрактнымі «пажылымі людзьмі», якім трэба саступаць месца ў электрычцы і аўтобусе, малюначкам да адпаведнага радка ў правілах праезду.

І вядома, пытанне, кім калісьці быў Другі дзед, проста не магло прагучаць у гэтым коле – гук не сустрэў бы паветра; там усе былі прыстойнымі людзьмі, і гэтае словазлучэнне – прыстойны чалавек, не годны, не добры, а менавіта прыстойны – было вышэйшай дачнай пахвалой. Па сутнасці, гэта і аб’ядноўвала ўсіх дачнікаў: яны здолелі выйсці з няпростага часу прыстойнымі людзьмі – гэта значыць людзьмі, пра якіх паводле розных прычынаў ніхто не скажа нічога кепскага.

На першы погляд лецішчы былі аазісам, астраўком прымірэння, спакою, дружалюбнасці. Але дзеці – дзеці адчувалі, што ўсё гэта паказное, няшчырае: нас занадта жорстка і дбайна выхоўвалі, не ведаючы ні даравання, ні літасці ў маральных пытаннях. У галовах у дарослых была выразна акрэсленая вобласць зацьмення, і калі гэтае зацьменне надыходзіла – скраў, схлусіў, не выканаў абяцанні, то пакаранне было гэткім жа неадпаведным – не па жорсткасці, а па гатоўнасці адмовіцца ад сына ці дачкі, імгненна стаць ім чужымі людзьмі, – што здавалася, быццам гэта не дзіця, а вораг, падманам пракраўся ў сям’ю, падменены ў радзільні.

Родныя разыгрывалі цэлую сцэну: ці наш гэта сын? ці нашая гэта дачка? І я памятаю, як адзін мой сябар, васьмі гадоў ад роду, не вытрымаўшы гэтых пытанняў – разбіралася справа аб крадзяжы сліваў, – раптам падступіў да сваіх бацькоў і стаў гучна, уголас, паўтараць: я ваш сын! я ваш сын! я ваш сын! – і яны адступілі, яны не ведалі, што рабіць з хлопчыкам, які дрыжэў, бо згубіў сандалік, што расшпіліўся, які крычаў без злосці, без упартасці, з раптоўнай цвёрдасцю слабога: я ваш сын! я ваш сын! я ваш сын! – яны, дарослыя, баяліся ў гэты момант васьмігадовага дзіцяці, стаялі, маці, бацька і гаспадар саду, пакуль хлопчык не змоўк, не залез у канаву і не заплакаў.

Дзяцей нібыта рыхтавалі да жыцця, у якім кожны ўчынак дрэнны не сам па сабе, а таму, што ён кідае цень на родных, прымушае прыгледзецца да іх – хто выгадаваў дзіця такім? – а родныя вельмі не хацелі б, каб да іх прыглядаліся; у выніку ўзнікала вымарачная маральнасць, і ўсё насычалася ўзаемнай карэктнай двудушнасцю: заклік не хлусіць, суправедзены страхам, толькі памнажае хлусню і прымушае хітрыць у ёй.

Дзяцінства на тых лецішчах – іх даўно ўжо няма, яны сталі прыгарадам, памяняліся дамы, абнавіліся, сталі глухімі платы, – дзяцінства было школай двудушнасці; я не магу ў поўнай меры аднесці гэта да сваёй сям’і, да сем’яў некаторых з маіх таварышаў – але агульнае поле адносінаў было такім. Кожны з нас, дачных дзяцей, у той ці іншай ступені вёў падвойнае жыццё; і гаворка не пра таемныя свавольствы, парушэнні забаронаў, умаўчанні і вымушаную ўтоенасць. Мы – кожны па-свойму – былі адданыя родным, якія занадта ясна бачылі нейкіх іншых дзяцей, якімі мы не былі, аднак павінны былі стаць.

Зрэшты, я якраз удзячны дзяцінству; калі б не ўзмоцненая амаль да шызафрэніі навука раздвойвання асобы на таго, хто быў сынам, унукам, пляменнікам, сынам сяброў, хлапчуком-з-участка-насупраць, і на сябе самога, я б не стаў тым, кім стаў; і ўжо напэўна я не змог бы разгледзець, улавіць сапраўдную натуру Другога дзеда.

Аднойчы – я забягаю наперад – я зразумеў, наіўна, па-дзіцячы, што погляд – гэта люстэрка; мы бачым не людзей, а тое, як людзі адлюстроўваюцца ў нас; мне здавалася, што я адкрыў таямніцу, і заставалася толькі зразумець, як жа зайсці за ўласны погляд, як убачыць тое, чаго па ідэі ты бачыць не можаш.

І вось, абдумваючы гэта, я пачаў гуляць са сваім ценем: стараўся стаць так, каб па ім нельга было даведацца, што яго адкідаю менавіта я; падыхо­дзіў да яблыневага пня, бочкі, пудзіла, уцягваў галаву ў плечы, хаваў рукі, імкнучыся, каб мой цень паўтараў іх цені; гуляў некалькі дзён, выбіраючы час увечары, калі цені выразней, гушчэй і даўжэй, гуляў бяздумна, не заўважаючы часу. І раптам, ужо стаміўшыся і толькі дурэючы, павярнуўся – і замёр: у мяне быў не мой цень. Я ўпусціў момант падмены і цяпер стаяў, баючыся зварухнуцца: а што, калі і рух не дапаможа, калі гэты чужы цень паўторыць яго, застаючыся чужым? Аднак я замёр вельмі нязручна, пераступіў нагамі, ледзь паспеўшы замружыцца, а калі расплюшчыў вочы, убачыў, што цень – мой.

Гульня набыла цяпер небяспечны сэнс: я свядома шукаў той стан узбуджанага забыцця, у якім настолькі загуляўся, аддаўся рухам, апошняму сонечнаму святлу, што на імгненне страціў прытомнасць і стаў чужым самому сабе; здабыў не свой цень.

Праўда, больш я гэтага стану не зведаў; тады я стаў вывучаць цені дарослых – гэта было ўжо не забавай, не гульнёй, а нейкім ходам спазнання. Мне здавалася, што цені іх розныя не толькі па абрысах: цень бацькі быў шмат большым за яго, і калі ён тушыў святло ў пакоі, пажадаўшы добрай ночы, мне падавалася, што цень застаўся тут, раствораны ў цемры, разрослы і грозны, ён сочыць, ці сапраўды я сплю. Цень маці быў цякучы, музычны ў абрысах, здавалася, дакраніся да яго – ён адгукнецца напеўна, як віяланчэль; бабулін – мільготкі, як ваўняная пража, як вязальныя спіцы, – добры цень.

Але цень Другога дзеда я так і не змог адчуць; ён не адгукнуўся ўяўленню, колькі я ні стараўся нешта ўлавіць у ім; нельга сказаць, каб ён быў звычайным, пасрэдным, без зачэпкі для фантазіі; мне здавалася, што Другі дзед ведае, які ягоны цень, кіруе ім, сочыць, каб ён не сказаў пра яго лішняга, пастаянна падцягвае яго, як доўгае крысо плашча.

Зрэшты, гэта сюжэт на апярэджанне; мне трэба было толькі патлумачыць абставіны дзяцінства і ўсю завязку далейшай гісторыі – гісторыі паступовага ўваходжання Другога дзеда ў нашую сям’ю, майго нараджэння і маіх з ім асобных і асаблівых адносінаў.

Дачны ўчастак маёй сям’і суседнічаў з участкам Другога дзеда; агароджы паміж імі не было, заменай ёй служыла труба вадаправода, і неяк адразу атрымалася, што людзі, якія прадалі нам лецішча, перадалі з ёй і добраахвотны абавязак клапаціцца пра Другога дзеда. Уся раздзеленасць дачных участкаў, адлучанасць ад суседзяў трымаецца на бачных прыметах – на платах, на трубах, як тое было ў нас; што ж возьмеш з невідушчага? Так і выйшла, што перашкода не спрацавала, і адносіны з Другім дзедам пераступілі мяжу суседства.

Наколькі я магу меркаваць, відавочнага інтарэсу ў збліжэнні для Другога дзеда не было; слухачоў ён не шукаў, у таварыстве не меў патрэбы; усё адбылося быццам бы само сабой, Другі дзед нават тонка рабіў выгляд, што вымушана саступае суседскай таварыскасці. Цяпер я думаю, што для Другога дзеда збліжэнне было спробай: ён дзесяцігоддзі жыў замкнёна, аджываючы мінулае, і ўпершыню рызыкнуў блізка сысціся з незнаёмымі людзьмі, каб іх вачыма, іх пачуццямі праверыць, наколькі добра схавана ўсё, што павінна было быць схавана.

Зрэшты, гэта занадта простае тлумачэнне; прычынаў было больш. Здароўе Другога дзеда было цудоўным; прырода, адабраўшы зрок, нібы на доўгі час вычарпала гэтым належную ёй цялесную шкоду, і ўзроставыя хваробы абмінулі яго; толькі косткі ламала да непагадзі – калісьці ён, відаць, абмарозіўся, і цяпер арганізм загадзя папярэджваў пра халады; аднак Другі дзед шукаў – і знайшоў у маёй сям’і – людзей, сярод якіх ён мог бы памерці; і шукаў ён у першую чаргу не надзейнасці, не дапамогі «у выпадку чаго», а далікатнасці да чужых сакрэтаў.

Ён выбудоўваў адносіны – але не для жыцця, а для адкладзенай пакуль смерці; гэты ракурс, гэты паварот справы было складана заўважыць знутры адносінаў, і я магу меркаваць пра яго толькі ў памяці. Другі дзед не тое каб увайшоў у сям’ю, не тое каб навязаўся ва ўтрыманцы – наадварот, ён стараўся не быць у цяжар, не напрошвацца на блізкасць, і ўсё гэта без падкрэсленасці, без штучнасці, без націску на шкадаванне. Але была ў гэтым нейкая штучная дакладнасць тэатральнай ролі, калі акцёр не дапускае аніякіх адступленняў ад абранае методы.

Вядома, так можа паводзіць сябе і чалавек, бездакорна высакародны ў думках; аднак ён быў бы натуральны ў сваёй высакароднасці, а ўчынкі Другога дзеда заўсёды здаваліся нібыта адарванымі, адлучанымі ад яго самога: імі кіраваў толькі намер, а не ўнутраная немагчымасць зрабіць інакш.

Зрэшты, гэтая рэмарка з наступнага часу – а тады так ніхто не думаў; наадварот, наколькі я магу меркаваць, у сям’і казалі пра Другога дзеда як пра чалавека шчырага, хай і замкнёнага.

Другі дзед умеў быць карысным – узважанай парадай, патрэбнымі звесткамі; з ім з’яўлялася тое адчуванне дыхтоўнасці жыцця, якое ўзнікае, калі побач чалавек, які многае перажыў, прылаўчыўся існаваць сярод цяжкасцяў. Абодва мае родныя дзяды загінулі ў вайну, і Другі дзед паступова заняў месца старэйшага мужчыны ў сям’і, хоць сам сябе да сям’і адкрыта не прылічаў; ён не прэтэндаваў на гэтае месца, не стараўся выцесніць памяць пра родных дзядоў, наадварот, ставіўся да яе паважліва. Павольна, гадамі ён прыціраўся: даваў саджанцы для ўчастка, вучыў прывіваць дрэвы, выбіраць самы жыццястойкі чаранок, зрошчваць яго са ствалом, абмазваць варам, даглядаць У першыя гады – і сам паступова зрошчваўся, далучаўся, быццам ведаў пра доўгую сілу часу, якая не трывае паспешлівасці, а дапускае толькі малое штодзённае намаганне, – так пішуцца тэксты, так вырашаюцца немагчымасці і супярэчнасці ў адносінах, – малыя высілкі, якія ствараюць і нарошчваюць поле; поле, якое спачатку прырастае колькасна, а з нейкага моманту пачынае валодаць уласнымі якасцямі, якія ўтвараюць новыя сувязі, новыя, раней немагчымыя падзеі, выпадкі, думкі і ўчынкі.

У канцы лета на дачы варылася сочыва – Другі дзед дапамагаў, мыў медныя тазы; нарыхтоўваліся саленні – ён падносіў апараныя кіпнем слоікі. Агрэст, парэчкі, яблыкі – летняя пладовая вільгаць, летні сок уварваўся, гусцеў, летні пладаносны час закаркоўвалі да зімы, да холаду і цемры; летнія духмяныя травы клаліся ў слоікі з агуркамі, памідорамі і патысонамі, імі перасцілалі ў вёдрах салёныя грыбы, якія пускалі пульхірковы, дзіцячы слінявы сок.

Сям’ю складае агульнасць адносінаў з часам у розных людзей, і Другі дзед быў паступова прыняты ў гэтае кола, прыняты спачатку як не чужы, а потым і як свой. Яму чыталі ўслых раманы, часопісы і газеты – ягоная хатняя работніца чытала драўляна, без інтанацыяў, кніга не пускала яе ў сябе, – а ён распавядаў нешта з мінулага, вельмі ўрыўкава, нібыта ўвесь час натыкаючыся на межы нейкай вобласці, пра якую ён загадаў сабе маўчаць, і ў маіх родных складвалася ўражанне, што там, у яго мінулым, – драма, несправядлівасць, можа быць, арышт, ссылка, тэрмін. Другі дзед любіў настольныя гульні, лато, карты, толькі нехта павінен быў сядзець побач з ім, дотыкамі рукі падказваючы, як хадзіць, і дачныя вечары пад кужэльным абажурам дзякуючы яму рабіліся вельмі правільнымі – такімі, якімі павінны быць вечары на лецішчы, дзе сабраліся людзі розных узростаў, дзе няма прабелу ў пакаленнях, дзе ўсе добрасардэчна звязаныя адзін з адным, бо ёсць той, чыя хвароба, немач ахайная і не прычыняе нязручнасцяў, каму лёгка і проста дапамагаць; каціліся па стале пузатыя бочачкі лато, клаліся на абрус карты, вечарэла, і было, напэўна, нават празмерна добра адчуваць, што вечар да кагосьці бліжэй, ад кагосьці далей; вечар жыцця.

Так – выключна сілай паступовасці – Другі дзед увайшоў у нашую сям’ю. Зрэшты, у справы чыста сямейныя ён ніколі не ўмешваўся; калі пры ім абмяркоўвалася нешта важнае, ён уладкоўваўся на крэсле так, каб было зразумела: ён мяркуе, што мае права прысутнічаць, а вось права голасу не мае; з кожным годам у такіх выпадках ён сядаў на крэсла ўсё больш упэўнена, міліметр за міліметрам набліжаючыся да той позы, у якой сядзяць не сябры дома, а дамашнія; ён стаў кімсьці накшталт натарыуса, і яго ўжо спецыяльна клікалі, калі мелася быць сур’ёзная размова.

Але вось аднойчы, калі мая маці была цяжарная мной, і лекары сказалі, што роды для яе будуць надзвычай рызыкоўнымі, і наўпрост параілі спарон; натуральна, гэта не абмяркоўвалася за сталом, але ўся сям’я ведала і перажывала. Ненароджаны, я як бы ўжо быў сярод людзей, ужо бабуля шукала па куфрах старыя пялюшкі і воўну – вязаць чэпчык і шкарпэткі; але ўсё вагалася, усё дваілася, і хатнія – са спазненнем – пастараліся быць стрыманымі ў словах, укарацілі, падабралі погляды; вырашалася жыццё, і ніхто не хацеў незнарок апусціць данізу не тую шалю вагаў.

Усе чакалі, што рашэнне саспее і разродзіцца само сабой; усё існаванне дома дэфармавалася, набракла, як жывот цяжарнай, налілося каламутнымі водамі чаканняў. Маці цвёрда думала нараджаць, але ў хаце ўжо сабралася занадта шмат нявыказаных перасцярогаў, няскончаных запытальных фразаў. І чым бліжэй падыходзіў дзень, пасля якога спарон ужо рабіць было немагчыма, тым з большым спалоханым і гідлівым здзіўленнем, – як перад склянкамі кунсткамеры, – частка родных, якія лічылі, што нара­джаць не трэба, назіралі, як новае жыццё, пакуль яшчэ цалкам прыналежнае фізіялогіі і ў гэтым падобнае да хваробы, да пухліны, рыхтуецца з’явіцца на свет коштам магчымай смерці тае, што носіць яго.

Усе старыя разлады паміж дзвюма галінамі сям’і, мацярынскай і бацькавай, праявіліся ў той момант; сустрэліся дзве крыві, дзве спадчыннасці, і тое, што я – яшчэ ніхто, яшчэ толькі плод у лоне – рыхтаваўся нарадзіцца менавіта так, праз смяротную небяспеку, праявіла даўнія супярэчнасці; кроў ішла на кроў, род на род.

У бацьку – знікаючая, слабеючая кроў даўняй дваранскай дынастыі; трое маіх стрыечных дзядоў па бацьку зніклі без вестак падчас вайны – род, які пусціў карані ў васямнаццатае і дзевятнаццатае стагоддзі, гінуў, патрапіўшы ў чужародны для сябе час, як гіне арганізм у чужых умовах, і лёсы прыналежных да яго былі згубныя роўна ў той ступені, у якой чалавек нёс у сабе той род.

У маці – кроў паўднёвай сям’і, дзе дзяцей у кожным пакаленні нараджалася не менш за дзясятак, дзе яны заўсёды былі ў множным ліку і кожнае дзіця было ў большай ступені чыімсьці братам ці чыёйсьці сястрой, чым ён сам; дзе – калі збіралася ўся сям’я – сталы накрывалі ў садзе; дзе былі моцныя целам, гінулі, але не знікалі без вестак, як быццам злучанасць роднаснымі сувязямі, – па прамым сваяцтве, стрыечным, траюрадным, – нікога не пакідала без прыгляду, нікому не давала знікнуць без следу; нібыта кроў гэтага роду ў вядомым сэнсе грэбавала асобным чалавекам, і новыя адросткі ўзыходзілі, як трава пасля пакосу – утрая гусцей.

Дзве крыві, два родавыя лёсы перакрыжаваліся ўва мне; два мінулыя часы шукалі ўва мне дзеяслоў будучыні. І дзве роднасныя мне, але не роднасныя адна адной сілы, род маці і род бацькі, непрымірэнча сышліся між сабой: якім мне быць, у каго пайсці, і кожная гатовая была коштам смерці не дапусціць, каб верх узяла іншая. А людзі сталі толькі прыладамі гэтых сілаў, даннікамі крыві.

І я ведаю, што гэтая непрымірымасць, такая ж аб’ектыўная, як несумяшчальнасць бялкоў, непрымірымасць двух не супрацьлеглых, а неяк па-інакшаму розных і таму не ў стане сысціся ў адзінстве пачаткаў, і сёння складае супярэчнасць майго жыцця. Дзве любові, дзве нянавісці, два страхі – па маці і па бацьку. І пачуццё раз’яднанае ў сабе самім, і жаданне раздвоенае – два розныя жаданні аднаго і таго ж, што спрачаюцца і спаборнічаюць; і страх памнажаецца на два. Удвая больш сілаў, каб суцішыць, здаволіць, насыціць; удвая менш упэўненасці, грунтоўнасці, цвёрдасці; дзве крыві – жыццеўстойлівасць і безабароннасць, прагнасць да жыцця і адкрытасць гібелі, – дзве крыві, дзве ўзаемавыключальныя спадчыны. І яшчэ тады, калі маці была цяжарнаю мною, яны схапіліся між сабою, завязаўшы вузел адкладзенай падзеі – родаў, што пагражаюць смерцю.

У той час да нас дамоў прыехаў Другі дзед. Пазбаўлены магчымасці бачыць тое напружанне схаванага канфлікту, якое праяўляецца ў позірках, жэстах, позах, дынамічна выбудоўвае агульнае поле рухаў, ён, аднак, заўсёды неяк іначай даведваўся пра сварку ці разлад. У тэмбрах галасоў, у гуках дома, якія змяніліся, – што ведаем мы пра тое, колькі можа сказаць сляпому рэзкі і дробны стук відэльца аб парцаляну, натужнае рыпанне дзвярных завесаў, вада, якая занадта доўга і гучна, супраць звычаю, льецца з крана на варыўні, – Другі дзед ўлоўліваў (як жывёлы загадзя чуюць землятрус, чуюць шум будучыні, бо ўсялякая катастрофа яшчэ і катастрофа часу, якая парушае плаўнасць яго плыні), – улоўліваў у гуках, што змяніліся, нейкую партытуру разладу. Маўчанне і цішыня для сляпога рэчавыя з’явы, для яго маўчаць, суціхаюць прадметы, і край крэсла або стала ёсць востры кут цішыні; Другі дзед адчуваў перамены ў маўчанні мэблі, штораў, люстры, дзвярэй, паркету; адчуваў – і быццам інжынер, кампазітар сталі і бетону, які чуе, што канструкцыя дзесьці гучыць не так, браўся шукаць гэтую вобласць пераменлівага гуку, вобласць каверны, сколу, надлому. Шукаў Другі дзед у роспытах – ён, верагодна, чуў не толькі словы, але і тое, як яны сутыкаюцца, у лоб ці па датычнай, размінаюцца, паглынаюцца атмасферай ці, наадварот, прымушаюць яе рэзанаваць; словы былі для яго тымі нябачнымі часцінкамі, чыё існаванне фізікі могуць вызначыць толькі па суме вырабленых імі эфектаў, і вось гэтыя эфекты, інтанацыйныя, сэнсавыя, Другі дзед літаральна ўбіраў у сябе; ён распростваўся, быццам бы слухаў целам, ператвараючы яго ў рэзанатар або радар, целам, яго паверхняю ўлоўліваў стоеныя токі падзеяў.

Даволі хутка – сям’я гадзіну як сядзела за сталом – Другі дзед, верагодна, зразумеў усю сітуацыю; адной абмоўкі пра тое, што маці не варта есці вострае, і тону, якім гэта было вымаўлена, яму было даволі, каб зразумець, што цяжарнасць для яе небяспечная. І тут – усе ведалі пра Другога дзеда, што ён бяздзетны, – ён нечакана, пасля доўгай задуменнасці, прамовіў словы, выказваючы ў іх усё тое, што складалася спакваля, уводзячы сябе гэтай прамовай у сям’ю на поўных і канчатковых правах сваяцтва.

Другі дзед казаў блытана, пераскокваючы з аднаго на другое, што само па сабе было дзіўна. У ягоных меркаваннях, пры ўсёй іх разумнасці і досведзе, заўсёды прысутнічала нешта завучанае, вучнёўскае; ён ніколі не думаў, не меркаваў пра магчымасці і верагоднасці, нібыта слепата прывучыла яго спадзявацца толькі на цвёрдыя – ва ўсіх сэнсах – факты. Гэтую цвёрдасць як ўласцівасць ён цаніў, можа быць, больш зместу самога факта, з-за чаго рабіў уражанне чытальніка энцыклапедыяў, аматара датаў, метрычных звестак і юрыдычных дэфініцыяў; але тут ён ступіў на незнаёмую раней глебу размовы пра жыццё як такое, і гэта надавала яго прамове дадатковае адчуванне шчырасці.

Ён казаў так, як загаворваюць зубны боль, – знарок паўтараючыся, адводзячы ад цяперашняга часу, у якім усё так ці інакш пра боль нагадвае; закалыхваў, супакойваў ненароджанае немаўля, нібы рабіў цяжарнай расслабляльны масаж. Ён пачаў чамусьці з трыццатых гадоў у вёсцы, дзе яму давялося жыць; там у пана раней быў велізарны яблыневы сад. У старыя часы пан пускаў у яго вяскоўцаў, аддаючы ім траціну ўраджаю, і хоць ён заўсёды прапаноўваў саджанцы, іх ніхто не браў – больш звыкла і прасцей было па восені збіраць яблыкі ў чужым садзе. А пасля рэвалюцыі сад стаў грамадскім, і кожная вясковая сям’я вырашыла мець у сваім двары яблыню; старыя садовыя дрэвы з каранямі выкапалі і на вазах павезлі ў вёску. Была восень, ураджайная на яблыкі, і жоўталістыя кроны яблыняў плылі праз палі, нібы сад вырашыў сысці з гэтых месцаў; ні адно дрэва не прыжылося – быў не той узрост, хоць у вёсцы выкапалі вялікія ямы, выклалі іх саломай і гноем; яблыні вымерзлі ў першую ж зіму.

Другі дзед гаварыў з крыўдай на яблыні, з крыўдай на законы прыроды, паводле якіх старому дрэву немагчыма ўкараніцца на новым месцы; потым стаў казаць пра Поўнач, пра нераст рыбы, якая ідзе з акіяна, пра тое, што ўвесь свет для яе становіцца сеткай рыбака, і яна імкнецца прарвацца праз сетку, праз тоні, венцеры, прабіцца праз парогі, пераадолець сілу сустрэчнае плыні, і такі магутны яе рух, што яна прарываецца – але прарываецца ў смерць, гіне, пакінуўшы прыплод, быццам бы існуюць тыя перашкоды, якія нельга перамагчы, не прымірыўшыся загадзя з будучай смерцю.

Але заўважым – па гэтых словах Другога дзеда нельга было зразумець, ці спачувае ён яблыням, рыбе, якая гіне ў сетках; то былі водгукі нейкіх ягоных думак пра сябе. Ён нешта задумаў і цяпер спрабаваў схіліць маіх родных да сваёй задумы, не называючы самой задумы. Ён амаль не паспяваў за ўласнай прамовай, ён занадта доўга, можа быць, дзесяцігоддзі вырашаў нешта, і цяпер энергія гэтых прыхаваных разважанняў, вызваліўшыся, лілася з яго, а ён толькі паспяваў ставіць на яе шляху плаціну за плацінай, мяняць рэчышча, падзяляць на пратокі, прыхоўваць маскамі ды іншасказаннямі, каб нешта, даўно сказанае самому сабе вельмі проста і ясна, не прагучала ў гэтай шчырасці.

Зрэшты, усё гэта слухалася і чулася інакш; тыя, хто сабраўся за сямейным сталом, адчувалі, што Другі дзед шукае нейкія падыходы да таго, каб зняць усеагульнае шматдзённае напружанне, трактавалі яго гаворку так, быццам ён казаў не пра сябе, а выключна пра сітуацыю, да якой зрабіўся датычным. Яблыні, якія перасталі пладаносіць, вымерзлі, рыба, якая гіне, аднераставаўшы – нешта цьмяна мігцела ў гэтым, і было незразумела, на якую шалю вагаў кладуцца словы Другога дзеда. Але раптам ён, апамятаўшыся, крута развярнуў размову: да ўсеагульнага здзіўлення, ён загаварыў, як бы раптам выказаўшы ўсе нявыказаныя перасцярогі – і адразу іх адкінуўшы. Ён сказаў, што абавязкова трэба нараджаць, медыцына цяпер добрая, а лекары дарэмна перастрахоўваюцца – і стаў пералічваць выпадкі родаў, калі немаўляты з’яўляліся на свет у трамвайным вагоне, лямпавым пакоі шахты, на кукурузным полі, у сярэднеазіяцкім стэпе ля касмадрома, у краме, у крэсле стаматолага, у бамбасховішчы. Больш уважлівы слухач зразумеў бы, што Другі дзед выхоплівае гэтыя выпадкі з паветра, бярэ месца дзеяння альбо са знаёмага яму жыцця, альбо з газетаў, але ён настолькі перапоўніў, перанасяліў пакой гэтымі нечакана народжанымі немаўлятамі, бясконцымі спазмамі родавых схватак, што ўвага слухачоў расфакусавалася. А Другі дзед ужо абяцаў уладкаваць маці ў самую лепшую бальніцу, у закрытую ведамасную клініку, абяцаў, што ўсё пройдзе ў найлепшым выглядзе, быццам сам быў акушэрам; ён казаў пра сябе, пра ўласную бяздзетнасць – я сам на сабе заканчваюся, і няма мне працягу – і гэтак ўпарта прасіў, маліў нараджаць, абавязкова нараджаць, нічога не баяцца, што нікому і ў галаву не прыйшло: ён просіць – для сябе.

З гэтай размовы ў сям’і ўсталявалася, што нараджаць – трэба; так сярод людзей, якія стаяць ля вытокаў майго жыцця, з’явілася фігура Другога дзеда. Родавыя схваткі былі вельмі доўгімі, маці спакутавалася мной; з кожнай гадзінай родаў ёй рабілася ўсё горш, нас трэба было хутчэй адлучыць адно ад аднаго, вызваліць яе ад мяне – але нельга было; пачаўся крывацёк, кроў не спынялася, і як казалі потым лекары, яны ў нейкі момант не ведалі, каго ратаваць – маці альбо дзіця. Я нарадзіўся часткова па чужым слове, нарадзіўся на валаску ад смерці, сваёй і маці; гэта была ўдача, выпадак, але заднім чыслом усё гэта ўмацавала веру ў добрыя прадчуванні Другога дзеда.

Так Другі дзед увайшоў у нашую сям’ю; так – негалосна – было ўстаноўлена, што я ягоны ўнук; праз мяне адбылася гэтая сувязь, праз мяне стварылася гэтае сваяцтва і мной потым трымалася. Сваім словам, сваёй жыццёвай сілай, што ўвасобілася ва ўпэўненасць, Другі дзед як бы адкупіў мяне ў не-існавання, зрабіў мяне – існым, адчыніў мне дзверы; сувязь выратавальніка і выратаванага, стваральніка – і створанага. І я быў у пэўным сэнсе аддадзены Другому дзеду; вельмі многія разлады між выхавацелямі адбываюцца з-за таго, каму належыць канчатковае права ўласнасці на дзіця, і вось гэта права ментальнай уласнасці, якое спараджае рабства больш тонкае, чым адносіны да чалавека як да рэчы, і належала Другому дзеду.

Зрэшты, у першыя гады майго жыцця ён не спяшаўся ім карыстацца; наколькі я разумею, ён самаўхіліўся, нібы ўзяў перадышку, калі асноўнае было зроблена. У дадатак ён неяк не вельмі любіў немаўлятаў, пазбягаў нават знаходзіцца з імі ў адным пакоі, нібыта яны яму былі агіднымі – агукаюць, смокчуць, плачуць, крычаць, не ўмеюць гаварыць; і ўвогуле на слых – няўцямныя істоты.

Ён, напэўна, чакаў, каб немаўля хутчэй вырасла, набыло розум і навучылася гаварыць – тады з ім можна размаўляць, ставіцца да яго як да маленькага дарослага – гэта значыць паводзіць сябе так, як Другі дзед паводзіў сябе з усімі людзьмі. Маленства ж патрабуе нейкага іншага стаўлення: зусім не абавязкова замілоўвацца, падлашчвацца, сюсюкаць, можна быць абыякавым, але ўнутры сябе адчуваць значнасць і маштабнасць таго, што здарылася; чалавека не было – і вось ён, пакліканы жыць. Уласна, праз немаўля і правяраецца здольнасць да сур’ёзных і бескарыслівых пачуццяў паміж людзьмі: яно яшчэ ніхто – і ўжо нехта зусім аўтаномны, адно сканцэнтраванае “я», якое гады будуць толькі разбаўляць. І калі дарослы сапраўды можа прасякнуцца падзеяй адкрыцця новага, прыналежнага толькі самому сабе жыцця, калі ў яго ёсць на гэта ўнутраныя слых і зрок – ён наўрад ці замахнецца ў адносінах на іншага чалавека; іншы для яго – мэта, а не сродак. А вось калі даросламу трэба абавязкова нешта рабіць з маленькім дзіцём, і ён не ведае, што, – тады можна ўбачыць у гэтым чалавеку шукальніка карысці і выгоды ў адносінах; з немаўлём не праходзіць ні адзін з яго звыклых спосабаў незаўважна кіраваць іншымі, і ён губляецца, трапляе ў дыскамфортную для сябе сітуацыю, якая пагражае выкрыццём.

І тое, што Другі дзед пасля майго нараджэння, якога ён так чакаў, самаўхіліўся, магло б даць пажыву разважанням; магло б – але не дало.

Я ўжо казаў, што Другі дзед жыў як чалавек без мінулага; адзін, знешні, недахоп – слепата – хаваў іншы: гэтую самую адсутнасць мінулага. Адбылося замяшчэнне – сляпога быццам бы няёмка, недарэчна пытацца, што ён бачыў, як жыў, кім быў. Бо такія пытанні нагадваюць яму пра хваробу, пра страчанае здароўе, і Другі дзед схаваўся за сваю слепату гэтак натуральна, што ніхто не заўважыў манёўра. Ён не прыкідваўся нямоглым, не выпінаў сваю невідушчасць, патрабуючы асаблівага стаўлення – ён усяго толькі не бачыў, не бачыў з усёй сціпласцю ўсвядомленай і прынятай няздольнасці; не наракаў, не скардзіўся, і толькі я, пэўна, разумеў, што Другі дзед спецыяльна зрабіў сябе даважкам да ўласных невідушчых вачэй; ён наўрад ці мог вярнуць дар бачання, дыягназ перагляду не падлягаў, але пакора яго была няшчырай.

У ім была тая ганарыстасць, незнаёмая звычайным людзям, якія не ўяўляюць, што чалавек можа быць скульптурным злепкам сваёй пыхлівасці; пыхлівасці настолькі вялікай, што яе носьбіт палічыў бы за прыніжэнне выявіць яе; пыху – і пагарду.

Пасля я змог усё гэта ўбачыць толькі таму, што звычкі Другога дзеда, яго скрупулёзны самакантроль, утрая, у чатыры разы ўзмоцнены неабходнасцю ўлічваць выпадковы погляд, якога ён не заўважыць, усё ж былі разлічаныя на тое, як жывуць дарослыя; а яны не гуляюць у хованкі, не сядзяць ціхенька, дыхаючы праз нос, пад сталом, калі хтосьці ўваходзіць у пакой.

Другі дзед нібы забыўся, што ў доме з’явілася яшчэ адна пара вачэй. Ён ніколі, з самага нараджэння, мяне не бачыў, і, верагодна, я быў для яго спачатку чымсьці кшталту скразняку, які можа гаварыць. Ён мог толькі розумам адсочваць, як я расту, і няведанне майго аблічча, няздольнасць уразумець сабе маю сапраўдную асобу зрабілі мяне – у яго ўспрыманні – разумнай раслінай ці хатняй жывёлай. Другі дзед быў занадта засяроджаны на тым, каб заўсёды дакладна выглядаць перад дарослымі, утрымліваць у галаве разумовую карціну, пабудаваную па гуках – хто куды пайшоў, хто дзе знаходзіцца, хто адкуль можа глядзець, – і я «выпаў» з гэтай карціны, дакладней, да часу так і не з’явіўся ў ёй. Другі дзед не чакаў ад мяне праніклівасці, не паставіў на мне пазнаку магчымай небяспекі; ён мог меркаваць пра мяне толькі па размовах, якія вялі са мной дарослыя, і з гэтых размоваў – такая агульная ўласцівасць гутарак з дзецьмі, калі слухаць іх адцягнена, – мог паўстаць толькі вобраз маруды і незачэпы.

Калі б Другі дзед быў унутрана бліжэйшым да свайго ўласнага дзяцінства, калі б ягоная памяць не была настолькі перапоўненая падзеямі, якія засланяюць адна другую, ён бы, магчыма, зразумеў, што дзіцяці варта асцерагацца перш за ўсё; што няўважлівасць, якой мяне папракалі, на самой справе ёсць прыкмета іншага роду ўвагі: не звужанай, а пашыранай, бо ахоплівае і ўбірае ў сябе нейкую аблямоўку таго, што адбываецца, тое, што не месціцца ў сфакусаваны крышталік. Але Другі дзед – я здагадаўся пра гэта потым – пражыў такое жыццё, якое разводзіць чалавека з ім самім; і наўрад ці ён штосьці памятаў пра ўласнае ўспрыманне – у дзяцінстве.

Калі мне было сем гадоў, Другі дзед нарэшце прад’явіў свае правы на мяне. У апошнія дачныя дні – родныя ўжо выбіралі, якія гладыёлусы зрэзаць для школьнага букета – у мяне знайшлі вошы. Да школы заставалася ўсяго некалькі дзён, вывесці вошы за такі час было немагчыма; дарослыя сабраліся на раду, а я сядзеў у суседнім пакоі; я думаў, што мяне вырашаць коратка астрыгчы, і загадзя перажываў гэтую стрыжку: мала таго, што валасы былі, можа быць, маёй адзінай свабодай, але і самую справу стрыжкі я не лічыў нечым бытавым і бяспечным.

Маё ўнутранае хваляванне заўсёды было непамерна вялікім, калі трэба было стрыгчы валасы. Цыраваная прасціна, якой ухутвала мяне маці, здавалася старым саванам, яе бель пераставала быць звыклай беллю пасцельнай бялізны і набывала, – напэўна, таму, што прасціна была старая, засціраная, – тое адценне нябачнага змроку, які ўлоўлівае на белых смяротных покрывах: самі яны не кранутыя тленнем, але цень тлену ляжыць і на іх, быццам сонечнае святло ўбірае з паветра і пакідае на тканіне часцінкі той жа бэзавай сінечы, што праступае на абвостраных скулах нябожчыка.

Адзінота – пры позірку ў люстэрка – чалавечай галавы, аддзеленай прасціной, блізкасць лёзаў нажніцаў, валасы, якія толькі што былі часткай цябе, а цяпер падалі на падлогу – і вось ужо змяталіся венікам; стрыжка здавалася мне маленькай смерцю. Я нават прыдумаў своеасаблівую іерархію, стрыжка ў ёй стаяла ўпоравень са смерцю коткі ці сабакі; жывёла гінула, а чалавека такая смерць не забівала, занадта яна была малая як доза – але я і сам быў невялікі і таму заміраў на крэсле. І дагэтуль я некалькі разоў праходжу, трывожачыся, паўз цырульню, перш чым зайсці ўнутр. Пахі мыла, пудры, пены, разагнаныя гарачымі хвалямі фена, салодкасць і ліпкасць – усё гэта адсылае мяне да чагосьці іншага, і два біблейскія сюжэты сплятаюцца ў адзін: Даліла абразае валасы Самсону, Саламея нясе на талерцы галаву Яна Прадцечы; адстрыжаныя валасы і аддзеленасць галавы ад цела – у гэтых вобразах угадана нешта пра жыццё і смерць, што дадзена ў перажываннях і дзіцяці; я толькі потым даведаўся, як падобныя адчуванні іншасказальна ўвасобленыя ў Кнізе.

І вось тады, калі трэба было нешта рабіць з маёй галавой, Другі дзед прапанаваў: пагаліць і нашмараваць газай.

Пагаліць. Нагала.

Мяне менш палохала тое, што задражняць лысым, будучыя насмешкі былі аддзеленыя ад мяне самім галеннем; яно было раўназначна і раўнасільна смерці, ужо не маленькай, як пры стрыжцы, а поўнапамернай, цалкам сапраўднай. Мяне збіраліся «абнуліць», зноў зрабіць немаўлём, гэта значыць пазбавіць таго нешматлікага, што было пражыта і бачна засведчана ў пастаяннай даўжыні валасоў.

І я спалохаўся яшчэ мацней, калі зразумеў, што дарослыя не запярэ­чаць Другому дзеду: яны нават рады, што ён прапанаваў тое, пра што яны думалі, але з жалю не адважваліся прапанаваць. Другі дзед як найлепш падыходзіў для такой прапановы: вошы, газа, пагаліць – ад гэтага пахла даўнім часам, беспрытульніцтвам, суровасцю ў сродках; калі б сказаў гэта хто іншы – дарослыя, можа, і заспрачаліся б, але тут была прывабнасць строгасці: хопіць ныць, пастрыжэм, уяві, што ты ў войску, там не пытаюцца, трэба ўмець пераадольваць непрыемнасці, вучыся трываць, для мужчыны справа патрэбная. Усё гэта казалася як бы па праве ўзросту і досведу, з той інтанацыяй павярхнёвых і таму жыццярадасных людзей, якія любяць фразу “не трэба рабіць з гэтага трагедыі”. Такія ідуць у ваенрукі, у трэнеры, у настаўнікі фізкультуры, не любяць разявакаў і неахайных; ім здаецца, што і пачуцці павінны быць маладцаватыя, кароткія – тры хвіліны на развітанне; нішто іх не кранае, нішто не трапляе ў іх, усё гоіцца да вяселля. Другі дзед казаў менавіта так, дарослым, відаць, здавалася, што ён гуляе, што гэта слушны тон, які мяне падбадзёрыць, а ўва мне расло адчуванне, што справа не толькі ў стрыжцы; што Другі дзед вырашыў – а ніхто гэтага не разумее! – узяць мяне пад сваю ўладу.

Адчуванне гэтае мела перадгісторыю; я даўно заўважыў, што Другі дзед ставіўся да доўгіх валасоў раўніва і нават жорстка.

Ён, сляпы, адразу ж угадваў, што ў незнаёмай яму жанчыны, якая ўвайшла ў пакой, валасы вольныя, а не сцягнутыя ў вузел. Жанчына, да прыкладу новая суседка, прыходзіла да нас упершыню, аднак Другі дзед нібы ўлоўліваў нябачнае абурэнне, якое зыходзіць ад распушчаных, кучаравых, доўгіх валасоў – і праводзіў рукой па сваіх сівых, астрыжаных «пад вожыка»; гэта азначала, што Другі дзед злуецца. У свабодзе валасоў, у лёгкасці раскіданых па плячах пасмаў ён, пэўна, улоўліваў смутную небяспеку: і сімвал, і крыніцу нейкай пачуццёвай свабоды – і таму надзвычай любіў, быццам забываючыся сваю мужчынскую прыроду, шпількі, заколкі, усю тую жалезную амуніцыю, якая закліканая ўтаймаваць, пазбавіць воль­насці жаночыя валасы. Хатняя работніца пры ім усё жыццё прахадзіла ў хустках, ён купляў ёй іх ці не з кожнай пенсіі; імі накрывалі тэлевізар, іх слалі на этажэркі, як маленькія абрусы, хатняя работніца ўпотай раздорвала іх, балазе Другі дзед не мог іх пералічыць; толькі шмат пазней я даведаўся, што аднойчы нібыта выпадкова Другі дзед прыпаліў яе валасы распаленымі шчыпцамі для завіўкі, якія ён занадта блізка паднёс да пасмаў.

Калі Другі дзед абдымаў мяне і гладзіў па галаве, яго рука зачэплівала валасы пад корань і рабіла такі рух, нібы сярэдні і ўказальны пальцы – лёзы нажніцаў. У нашым дачным доміку нажніцы віселі на цвіку за шафай, і Другі дзед часам падыходзіў праверыць – ці на месцы яны. Тое, што нажніцы віселі на цвіку, а не прыбіраліся ў скрыню камоды, стварала асаблівае адчуванне; яны былі старыя, зробленыя скабяной арцеллю ў дваццатыя гады, – кляймо яшчэ можна было разабраць, – счарнелыя, нібы ў метал за дзесяцігоддзі ўвабраліся свячны нагар, пячны дым, вугаль­ны пыл; нажніцы віселі, быццам знак і напамін, знак улады. Роўным ім па сіле прадметам быў толькі аловак – раз у год, напярэдадні дня нараджэння, Другі дзед ставіў мяне да дзвярнога вушака, клаў на галаву кнігу, потым я адыходзіў, і па лініі кнігі Другі дзед праводзіў алоўкам рысу – наколькі я вырас, а затым рабіў па рысе засечку. О, як я баяўся гэтага алоўка, гранёнага, навостранага: мне здавалася, што аднойчы я не супаду з той меркай, якую Другі дзед загадзя азначыў мне, і мая віна – я не змог вырасці, дарэмна еў хлеб нашага дома – будзе такой вялікай, што мне нават ніхто нічога не скажа: проста адвярнуцца, і ўсё.

Нажніцы і аловак: калі б патрабавалася скласці герб, які ўвасабляе ўладу Другога дзеда нада мною, я ўзяў бы гэтыя два прадметы. Нажніцы і аловак, а яшчэ, можа быць, цыркуль: калі я ўпершыню ўбачыў у пакоі Другога дзеда гатавальню, убачыў аскетычную дакладнасць інструментаў, якія ляжалі ў ёй, сухапарую выцягнутасць іх ножак, я спачатку нават не ўцяміў, што гэтыя рэчы прызначаныя для чарчэння на паперы; я адразу падумаў, што прызначэнне іх – так бы мовіць, чарчэнне па чалавеку, антропаметрыя, і выказаў здагадку, што Другі дзед выклікаў мяне, каб зверыцца з дапамогай гэтых прыбораў з нейкім чарцяжом: прыдатны я быць чалавекам, ці няма ўва мне нейкае неадпаведнасці?

Такім чынам, я адчуў, што стрыжка будзе мець другі, дадатковы сэнс; што, выводзячы вошай, Другі дзед на самой справе хоча завалодаць мной, і стрыжаная мая галава ўяўлялася мне безвалосай галавой немаўляці. Можа быць, я не адчуваў бы так востра і балюча, калі б не яшчэ адно ўражанне – успамін.

Акрамя валасоў, другой загадкавай, асаблівай часткай арганізму былі пазногці; іх стрыглі маленькімі крывымі нажнічкамі, і для мяне гэта быў рытуал растання, рытуал росту і страты; на пазногцях часам з’яўляліся белыя плямкі, падобныя да зорачак ці аблачынак, і я гадаў па іх, думаючы, што ў іх абрысах можна прачытаць знакі будучыні. Я ўжо ведаў, што пазногці растуць і пасля смерці, і таму лічыў, што яны – і на гэтым і на тым свеце адначасова, што мы, таго не ведаючы, увесь час як бы стаім перад смяротнай заслонай і трапляем кончыкамі пальцаў за яе покрыва. І тыя белыя плямкі ды зорачкі – яны прыходзяць адтуль, са смерці, з адзінства часоў.

Я падносіў руку блізка-блізка да вачэй і глядзеў на пазногаць як на экран, небасхіл планетарыя, на які праецыруюцца – з таго, смяротнага боку – пасланні, цені надыходзячых падзеяў; таму нельга было проста стрыгчы пазногці, трэба было злавіць настрой і момант, зрабіць усё так, каб не спужнуць цені; пазногці здаваліся мне самай адчувальнай, – калі казаць пра прадчуванні і пра іншыя адчуванні, у якіх зведзены разам пачуццё і час, – і амаль забароненай, не прыналежнай мне часткай цела.

І вось вясновым днём, калі жабы адкладвалі ікру і ў лужынах свяціліся яе газавыя туманнасці, поўныя чорных кропак, з якіх узнікнуць апалонікі, я забег у дом да Другога дзеда; дом быў увесь прасвечаны, белыя плеценыя фіранкі ў дзвярных праёмах разгойдваў скразняк, і таму Другі дзед не пачуў мяне. Ён сядзеў сярод пакоя на дубовым зэдліку і стрыг пазногці на нагах; жоўтыя, як леташняе сала, урослыя ў пальцы, па-птушынаму крывыя пазногці. Другі дзед распарваў ногі ў місцы з цёплай вадой, пстрыкаў шчыпчыкамі; з той жа абыякавасцю да сябе можна калоць цукар або рэзаць каўбасу. І я ўразіўся: ён не толькі не бачыць знакаў, якія бачыў я, але і выказаць здагадку не можа, што такія знакі здараюцца; ён адшчапляе часцінкі сябе – спакойна, бессэнсоўна; ён сам для сябе – рэч.

Седзячы ў чаканні стрыжкі, – дарослыя раіліся, дзе дастаць газы, у лямпе засталося занадта мала, можа не хапіць, – я ўспомніў гэтыя імгненні; я ўпэўніўся, што Другі дзед хоча зрабіць мяне гэткім жа, як ён сам; рэч, рэч, рэч – круцілася ў галаве; я раптам убачыў пакой як змову рэчаў; маімі крокамі была натаптаная вузкая светлая сцяжынка – сярод цёмнага іх жыцця, і я зразумеў, што злоўлены; Другі дзед ведаў, з кім мяне пакінуць, каму мяне даручыць.

Ён адзіны з усіх дарослых сапраўды валодаў рэчамі; паміж ім і рэччу ўсталёўваліся адносіны менавіта ўлады, а не валодання альбо ўласніцтва.

Розніца ў тым, што валоданне і ўласнасніцтва забіваюць прадмет, ўкараняюць яго ў коснасці матэрыі; чалавек, па сутнасці, паўторна занявольвае рэчы, і так аддадзеныя яму ў слугаванне, – з-за страху, што ён страціць іх, што яны адмовяцца яму служыць, што імі завалодае нехта іншы; занявольвае, на самой справе не маючы над імі сапраўднай улады.

А ўлада – у дадзеным выпадку над рэччу – нясе ў сабе, як гэта ні дзіўна, крыху адухоўлення. Чалавек, у якога ёсць гэтая ўлада, не мае патрэбы ў праве ўласнасці: валодаючы ўладай, ён валодае любой рэччу, яна сама прызнае яго руку рукой гаспадара. Адухоўленне ж заключаецца ў тым, што такі чалавек як бы наўпрост звяртаецца да задумы, да сэнсу, увасобленнага ў рэчы, вызваляе яго.

Я бачыў, як Другі дзед браў калун – іржавы, з васкова ільсняным, рассохлым тапарышчам, і раптам рабілася ясна, што гэта яго калун; катэгорыя прыналежнасці была тут ні пры чым – проста Другі дзед і калун рабіліся адным арганізмам з плоці, дрэва і металу, чалавек падладжваўся да балансавання і цэнтроўкі інструмента, інструмент адразу ж схопліваў забытае прызначэнне ўласнай формы; я разумеў, што Другі дзед можа калоць цяпер, пакуль не трэсне дзяржальна калуна, але і тады калун – калі б рэчы маглі гаварыць – будзе дабраслаўляць рукі Другога дзеда, якія падарылі яму на час сэнс існавання.

Так было не толькі з інструментам: Другі дзед мог узяць чужую асадку, лыжку ў чужым доме – і ў мяне было адчуванне, што ён пакідаў гэтыя рэчы ашчасліўленымі, пакідаў як завербаваных праз ідэю, праз перакананні агентаў, і цукарніца, адкуль ён дастаў кавалак рафінаду, была ўжо гатовая цягнуць свой шкляны жывот на кароткіх нікеляваных ножках да тэлефона, каб паведаміць Другому дзеду, што пра яго казалі за сталом, калі ён сышоў. Здавалася, што рэчы самі шукаюць заступніцтва Другога дзеда: яны падалі яму пад ногі, каціліся да яго па падлозе; ён, сляпы, пастаянна нешта знаходзіў і ніколі нічога не губляў; за любой з нешматлікіх стратаў урэшце рэшт выяўляўся чыйсьці промах ці недагляд.

Я быў адзін у пакоі; я быў не адзін; рэчы – выведнікі, слугі Другога дзеда атачалі мяне. Я быў злоўлены; я баяўся нават падумаць пра тое, каб уцячы. Здавалася, абіўка канапаў, старыя шторы – усё прыпадобнілася драпежнай расліне расянцы, наэлектрызавалася, выпусціла найтонкія ніцяныя вусікі і слухае мае ўнутраныя ваганні; пастка – я быў у пастцы, – я ведаў, што паставіў яе Другі дзед, я нават падумаў, ці не падпусціў ён мне вошай, ён сам распавядаў, як беспрытульныя падыходзілі на вуліцах са скрыначкай вошай і прапаноўвалі: альбо абсыплем, альбо давай грошы; я стаў шукаць дзірку, праз якую мог бы ўцячы – і яшчэ глыбей уграз у адчуванні злоўленасці, злучыўшы сябе і мышэй, чыімі хадамі быў прасвідраваны дом, мышэй, чыёй непрыкметнасці я пазайздросціў.

Другі дзед вынішчаў мышэй; некаторыя дарослыя лічылі гэтае паляванне праявай яго схільнасці да парадку: мышы ў гэтым выпадку выступалі як нешта іррэгулярнае, дробнае і шкадлівае; іншыя – яны думалі, што бачаць глыбей і дакладней, – меркавалі, што мышы занадта памятныя Другому дзеду па часах, пра якія ён нічога не распавядае; што ў вобразе мышэй, якія падкрадаюцца да цукру і крупаў, Другому дзеду мроіцца нэндза ягонага мінулага.

Але я бачыў, што ён знаходзіў асаблівае, іранічна-жудаснае задавальненне ў тым, што мышы гінулі ў пастках, пастаўленых ім, сляпым; што не трэба бачыць норак, праробленых грызунамі, шукаць правільнае месца, дзе размясціць пастку, падбіраць асаблівую прынаду – дастаткова проста паставіць пастку, і мыш знойдзецца сама, быццам яе прыцягвае не прынада, а менавіта пастка, прыцягвае самім фактам свайго існавання. Другі дзед не мышэй знішчаў, яны, мусіць, былі яму абыякавыя – ён зноў і зноў шукаў пацверджання інтуітыўна адкрытага ім закона: важная пастка, а не дзічына, важна ўзвесці спружыну, прыпадняць зубчастую дужку, і ахвяра з’явіцца – з прычыны адной толькі наяўнасці пасткі.

Цяпер у пакоі – за дзвярыма ўжо маўчалі, згаварыліся наконт газы, вось-вось паклічуць мяне – я адчуваў, што меў рацыю; у Другога дзеда была свая пастка на кожнага чалавека. І я зразумеў, што калі дам астрыгчы сябе, сяду на крэсла, ахінуся прасціной, над вухам металічна зачмякаюць у пасмах нажніцы, валасы смеццем пасыплюцца ўніз, а потым скуру на галаве кране сіняватае, звонкае, калі пстрыкнуць пазногцем, адпаліраванае аб замшавы спод рамяня лязо небяспечнай брытвы, – я пазбаўлюся будучыні. Будучы час – у перададчуванні – адняўся, закамянеў, страціў бачную перспектыву; ён адняўся і ў мове, дзеясловы нібы сталі на траціну лягчэй па важкасці слова. Я адчуў, што калі лёзы нажніцаў рассякуць час на «да» і «пасля», «пасля» будзе чужым мне, але я не буду ўжо ведаць, што яно – чужое, ужо не ўспомню, як баяўся, хацеў збегчы, думаў пра пастку. Зрабіць па-свойму, не дацца было нават не праявай уласнай волі; не воля – жыццё супраць не-жыцця, у якой мяне можна ўзяць, як рэч, астрыгчы – прысвоіць.

Раптам ува мне з’явілася перш невядомае адчуванне прысутнасці духу, быццам у гэты момант вырашалася ўся будучыня адразу, і чалавек, часткай якога я быў і буду ў кожны момант жыцця, уступіў у сціснутае імгненне сапраўднага, у пакой-пастку – і пастка трэснула, рассыпалася. Не трэба было ні смеласці, ні мужнасці – адно толькі прысутнасць духу; я ўбачыў, што я больш працяглы, чым любы момант сапраўднага; і гэтая працягласць «я» ў трох часах выгнала страх, разамкнула змову рэчаў.

Валасы – рост – час; лязо і рэмень; яшчэ хвіліну таму я думаў лязом разануць па горле, на рамяні засіліцца; але цяпер я проста выйшаў з пакоя. Дарослыя сказалі мне, каб я сеў за стол, але я паабяцаў вярнуцца праз пяць хвілінаў; яны засталіся ў доме, а я адкінуў кручок на брамцы і сышоў у лес.

Гэта былі не ўцёкі; я шмат разоў уцякаў, затойваўся, хаваўся, але ў той раз мне проста трэба было дайсці праз лес да поля. Адбылося нешта, чаму патрэбна была прастора, каб яно здарылася да канца, загаілася, задыхала ўва мне, і я ішоў да поля; на ім расло год за годам жыта, быў сыход лета, поле яшчэ не прыбралі, і я хутка пераступіў праз вывернутыя, парэпаныя земляныя губы вогнеахоўнае паласы.

У сухіх травяных люльках спалі зерняткі; дарога звівам уразалася ў поле, як доўгі язык, і знікала за краем; за лесам кранулася, стала набіраць ход, заспявала электрычка; і я адчуў, што я адзін; мабыць, упершыню адчуў гэта без спалоху, без інстынктыўнай унутранай аглядкі – дзе ж дарослыя.

Мяне шукалі; мне казалі потым, што Другі дзед дакараў сябе, паўтараў, што ўсё з-за яго; што ён спалохаўся так моцна, быццам бы аднойчы ўжо прапанаваў нагала пастрыгчы нейкага хлопчыка і абмазаць яму галаву газай, а з хлопчыкам пасля гэтага адбыўся няшчасны выпадак, ніяк не звязаны са стрыжкай, але дзве падзеі стаялі гэтак блізка, што воляй-няволяй аказваліся ў сувязі; Другі дзед падняў усіх, пагнаў на пошукі, але пры гэтым не перажываў пра крыўду, нанесеную мне; здавалася, крыўда яго не хвалявала – яму трэба было толькі пераканацца, што я жывы.

Пасля ўцёкаў Другі дзед на некаторы час перастаў мяне заўважаць; здаецца, ён зразумеў, што я ўсвядоміў патаемны сэнс яго намеру, і цяпер мы былі з’яднаныя гэтым веданнем; родныя гаманілі пра маю ўражлівасць, пра недазваляльную дзіцячасць, а Другі дзед маўчаў; ён, верагодна, разумеў, што я буду пра яго думаць, буду на свой страх і рызыку дашуквацца тлумачэнняў таго, што адбылося; ён быў упэўнены, што я не загавару пра гэта з іншымі дарослымі, – адна справа спалохацца стрыжкі, іншая – нават проста намякнуць, што ў чымсьці падазраеш Другога дзеда.

Ён пачаў паводзіць сябе так, каб мы часцей аказваліся адны. Я памятаю пакой на лецішчы, дзе на падлозе былі абрэзкі дывановых дарожак, набытыя, напэўна, у нейкай гасцініцы, калі іх спісалі, – бардовыя, з цёмна-зялёнай аблямоўкай; імі былі высланы ўсе пакоі нашага дома, да іх прывыклі і не заўважалі, што з імі ў дом пракраліся нячутныя крокі, доўгія калідоры, на якіх няма дзе прысесці. Дарожкі – іх дастаў па сваіх знаёмствах Другі дзед – прымушалі згадваць, вядома, не гасцініцу, а райкам, міністэрства, а то і ведамства, якое лічылі за лепшае не называць; Другі дзед, можна сказаць, уступіў у дом па гэтых дарожках – такі падарунак, такая паслуга! – але мне здавалася, што ён паслаў іх сабе як нешта больш звыклае падэшвам, чым фарбаваныя дошкі.

Я памятаю гэты пакой, дзе я застаўся адзін – мне трэба было зубрыць ангельскую, якой мяне вучылі летам, а Другі дзед увайшоў, спыніўся каля вакна. Ён не рабіў выгляд, што проста ішоў міма, не маскіраваўся якой-небудзь патрэбай – проста стаяў, дазваляючы мне разглядаць сябе; я павінен быў убачыць у ім нешта, уцягнуцца ў нейтральнае нібыта разгляданне, паступова скараціць дыстанцыю між намі, падыходзіць – у поглядзе – усё бліжэй і бліжэй; так вялікая рыба, шырока разявіўшы рот, замірае ў вадзе, каб дробная рыбінка сама заплыла ўнутр.

Так і пайшло далей: Другі дзед больш не спрабаваў уздзейнічаць на мяне наўпрост; толькі ўзнікаў на перыферыі зроку то ў хаце, то ў садзе, нібы спрабаваў замыліць вочы – ці, насуперак уласнай незаўважнасці, па частачках запасці ў сятчатку. Неўзабаве я выявіў, што ў шмат якіх імгненнях пражытага дня, калі браць іх паасобку, як кадры, з’яўляецца ён. Пры гэтым Другі дзед не стараўся абавязкова пазначыць сваю прысутнасць – нібы разлічваў менавіта на перыферыйны зрок, ведаў, што ён – шчыліна, праз якую можна ўпотай пракрасціся ў свядомасць, проста зрокава паўтараючыся. Убачанае мімаходзь, няўважна, па-за сферай накіраванае ўвагі ўсё-ткі трапляе ў агульную плынь успрымання, але пераносіцца ў ім неспазнаным, назапашваецца і можа аднойчы ўчыніць пераварот у свядомасці.

Другі дзед правільна ўсё разлічыў, але недаацаніў мой спалох ад намеру пагаліць мяне; вядома, боязь з часам аціхла, але асцярога засталася, і, спрабуючы цяпер паводзіць сябе інакш, але зноў з нейкім падвойным дном, ён толькі насцярожыў мяне і, па сутнасці, сам даў пачатак майму перакананню ў адчуванні і думцы.

Калі мы кажам пра дзіцячую жвавасць успрыняцця, нам здаецца, што жвавасць – гэта амаль сінонім гарэзлівасці; што яна нешта жывое – у сэнсе пераменлівае, захапляльнае, непастаяннае. Але, можа быць, дзіцячае ўспрыманне менавіта жывое, гэта значыць надзеленае не дарам тонкіх адрозненняў, а дарам – гульня ў “горача” і “холадна” ў гэтым сэнсе не выпадковая – адчуваць, што жывое, а што не ў быційным сэнсе; праходзіць за падмененае аблічча, адчуваць не нюансы, а самую прыроду чалавечых адносінаў.

Вось гэтае ўхопліванне прыроды адносінаў, уласцівае дзіцяці, пазнаванне жывога і не-жывога і звязала мяне з Другім дзедам невырашальнай у той час сувяззю.

Я адчуваў, што ён унутрана мёртвы, разлучаны са светам жывых; не прывід, не дух, а грунтоўны, цялесны нябожчык, які доўга жыве (а што яму зробіцца); але пры гэтым у яго стаўленні да мяне быў дзіўны клопат, і, на свой манер, прыязнасць. Ён – можа, неўсвядомлена – спрабаваў выхаваць мяне, каб развязаць нейкі вузел у мінулым, вырашыць нейкую драму, якая зрабіла яго тым, кім ён быў. У гэтым жа часе тлумачэнняў яго ўчынкаў, ад спрыяння майму нараджэнню да стрыжкі і вывядзення вошай газай, па вялікім рахунку, не існавала. Родныя прывыклі ўспрымаць цяперашнія падзеі як дадзенасць і не асабліва дашуквацца іх прычынаў, але варта было паглядзець пад іншым вуглом – і ўся гісторыя паміж Другім дзедам і мной аказвалася лішняй, дадатковай, як валляк або апендыкс; ён цалкам мог бы пражыць, наогул ніяк са мной не яднаючыся, і ніякія абставіны не змушалі яго да збліжэння.

Я адчуваў, што жыцця, жывога ў адносінах Другога дзеда да мяне няма; але было нешта іншае – безназоўнае; што – я змог зразумець толькі праз два дзясяткі гадоў.

Мяне любіла жанчына; яна прызналася мне ў сваім пачуцці і, не сустрэўшы ўзаемнасці, некаторы час надзвычай настойліва дамагалася яе: тэлефанавала ноччу, пісала лісты ад імя маёй сяброўкі, а потым кінула, і я падумаў, што жарсць яе вычарпалася ці яна знайшла кагосьці іншага.

Праз некалькі гадоў яна загінула ў катастрофе, яе не адразу апазналі, мы, яе таварышы па працы, сталі шукаць яе; разам з участковым адчынілі кватэру – раптам нешта здарылася ў доме.

Убачыўшы тое, што было за дзвярыма, я папрасіў, каб мае спадарожнікі выйшлі, выйшаў і міліцыянт.

На вешалцы ў пярэднім пакоі вісеў мой шалік; ён знік з агульнай распранальні нашай установы, ношаны ўжо, недарагі, і я не мог зразумець, каму ён спатрэбіўся. На стале, на падваконнях ляжалі лісты з пазнакамі, зробленымі маёй рукой, чарнавікі навуковых працаў. Усё, што можна як бы няўзнак папрасіць, незаўважна ўзяць, яна сабрала ў кватэры: мае аўтаручкі, запальнічку, пачак цыгарэтаў; дыскі з музыкай, бірулька, кніжка правілаў дарожнага руху, каляндарык, пяцьсот рублёў з надарваным куточкам, якія яна пазычыла, сказаўшы, што на таксі.

З гэтых дробязяў яна стварыла фантом маёй прысутнасці. Тут яна пражывала сваё сапраўднае жыццё – са мной, а ў звычайным жыцці была толькі ценем, які ўсё адсочвае. І я зразумеў раптам, наколькі вялікім было пастаяннае напружанне, якім яна – з нязначных рэчаў! – стварала гэтае быццё двайніка.

І тут жа я адчуў, што вакол мяне збіраецца мутны пазвоньваючы віхор; усё, што не адбылося з ёй, але сілкавалася моцай яе змрочных пачуццяў, пераўтвараецца ў падабенства існавання, у якім выяўляецца ўся шчыльнасць яе надзеяў, болю, пакутаў; затым разувасабляецца – і ў апошнім імкненні быць, ужо кранутае тленнем, знявечанае, усё ж кідаецца да мяне, спрабуючы выклікаць у адказ пачуцці і тым выратавацца, перарадзіцца.

У гэтым віхры перада мной адкрылася яе ўнутранае існаванне: згорнутыя ў тугое спляценне жаданне, жарсць, рэўнасць. Там, унутры, было іншае жыццё, у якім я быў рабом гэтай жанчыны, тым больш паслухмяным, чым менш мы былі блізкія на самой справе. Там караніліся тыя сілы, што вызваліліся пасля яе смерці; яны былі надзеленыя зрокам, які не бачыў іншых людзей ці ўвогуле сляпымі, аслепленымі пры нараджэнні яе безразважлівым выбарам, які адмаўляў іншых мужчынаў. Бязвокія ганчакі, яны знаходзілі след адным нюхам, спяшалі выканаць сваё прызначэнне, перадаць мне жарсць, што спарадзіла іх – і адначасова прыляпіцца да чаго-небудзь у гэтым свеце, свеце жывых.

Яна забіла сябе пры жыцці, знішчыла цалкам, каб жыць толькі адным мной, і таму каханне яе было каханнем нябожчыка; нейкім амаль тагасветным эквівалентам пачуццяў, здольным, аднак, удзельнічаць у спляценнях лёсу.

Стаўленне Другога дзеда да мяне мела менавіта такую прыроду. Тады, у дзяцінстве, я адчуваў толькі гэтую безыменную, невядомую сілу; я і ўявіць не мог, што ў галаве Другога дзеда разгортваецца нейкае іншае жыццё, у якім мне адведзена галоўнае месца, і ён, як – праз гады – тая, што кахала мяне, жанчына, ужо не суадносіць яе з рэчаіснасцю. Там, у ягонай галаве, – слепата ў гэтым выпадку грала яму на руку, – я ўжо быў тым, кім ён прызначыў мне быць; і тое, як ён паводзіў сябе ў рэаль­ным жыцці, – я прымаў гэтыя паводзіны за адзіна існае, – было толькі ўрэзаным, частковым адлюстраваннем ягонае выдумкі.

Другі дзед асцярожна набліжаў мяне да сябе; ён папрасіў, каб у шпацырах і справах, калі ёсць магчымасць, я суправаджаў яго, і атрымаў згоду бацькоў. Я не проста стаў яго павадыром – я вымушана праходзіў яго дарогамі, рухаўся яго арбітамі. Іншым здалося б, што я вяду яго, сляпога, але на самой справе ён вёў мяне; мы маглі пайсці ў грыбы, я шукаў белыя або чырвонагаловікі, Другі дзед нёс кошык, і сустрэтыя грыбнікі замілоўваліся, хвалілі мяне за ўдзел і клопат; але я ж ведаў, што сляпы – я, а Другі дзед бачыць, што робіць, бачыць невядомыя мне ўласныя намеры. У лесе ў гарачы дзень ліпла на твар павуцінне, і мне здавалася, што гэтае павуцінне – арэчаўленыя задумы Другога дзеда, і я змахваў яго, мыўся чорнай гнілой вадой з ямаў, абы толькі не адчуваць гэтыя ніткі; у раннія прыцемкі – мы маглі гуляць доўга – лес ператвараўся ў напластаванні ценяў, паміж стваламі ўзнікалі чарнільныя крынічкі цемры, і я нават супакойваўся – цяпер не трэба было чакаць падвоху, сыходзіла пакутлівае адчуванне, што сонечны дзень – толькі падманка, што мы ўдвох ідзем нейкай іншай прасторай, якая толькі бачыцца светлай. Я брыў за бялеючай у прыцемках фігурай і ведаў, што менавіта так – цемра, бясформнасць, нябачныя дотыкі траваў і галінаў – і выглядае насамрэч усё вакол.

Мой узрост аддаваў мяне Другому дзеду; што б ні здарылася, паверылі б яму, а не мне. І Другі дзед, не спыняючыся на тым, што зрабіў мяне павадыром, стаў паступова весці са мной асаблівую гульню. Пачалася яна аднойчы ля калодзежа; мы пайшлі па ваду, Другі дзед круціў калаварот, а я наліваў вёдры. «Хочаш, ты сядзеш у вядро, а я апушчу цябе ўніз, – сказаў Другі дзед . – З калодзежа нават днём відаць зоркі».

Я паглядзеў у калодзеж. Было горача, хмаркай навісалі слепні – паўз нас нядаўна прагналі кароў; усё зіхцела, награвалася, спякалася; свет свярбеў, як расчасаны ўкус, успухаў пухіром, кусаўся крапівой, пыліў, горача мігцеў, а пад дашкам калодзежа, адкінуўшы дзверцы, ты адразу, без пераходу, апынаўся як бы ў падысподзе гэтага разгарачанага свету.

Мяне заўсёды трохі страшыла калодзежная вада – здавалася, што яе нельга піць, пакуль яна не пастаяла на святле, не прывыкла да паветра, да прасторы. Вядро накрывалі вечкам, а я ўпотай здымаў яго, каб вада не затаіла ў сабе тое, чым насыцілася пад зямлёй; бацькі аднойчы распавялі мне, што такое грунтовыя воды, як яны накапліваюцца, цякуць па схілах вадатрывалых пластоў, утвараюць падземныя рэкі і азёры; іншы ландшафт адкрыўся мне, іншы свет, у якім – таямніцы кругазвароту рэчываў, усё, што змыта, знесена, растворана, усё, што бачыла вада празрыстымі тугімі зрэнкамі кропляў; там – спарахнелае апалае лісце, расталы вясной снег, пазаўчарашні дождж; там пад сапраўдным – мінулае, якое цячэ сваімі шляхамі, і калодзежная вада ў вядры здавалася іншай, чым вадаправодная – больш шчыльнай, падобнай да трапяткога злітка, нібыта ў ёй большая сіла прыцягнення малекулаў. І вось Другі дзед прапанаваў мне апусціцца туды, у круглы створ калодзежа, у холад учарашняй вады.

Я баяўся апынуцца там, ля вады, якая яшчэ не перажыла пад’ём наверх, яшчэ падземнай, цёмнай. Другі дзед сказаў: калі не хочаш спускацца, проста выпі вадзіцы – горача. Мне забаранялі піць ваду з калодзежа, каб не прастудзіўся, і прапанова Другога дзеда выглядала гэткім зразумелым жэстам: пі, пі, усё роўна ж п’еш, калі ніхто не бачыць, чаго ўжо хавацца; але я ж ведаў пра сябе, што ніколі не піў такой вады.

Ля калодзежа быў прымайстраваны на ланцужку бляшаны кубак, Другі дзед зачэрпнуў яго напоўніцу і працягнуў мне.

Колькі іх было потым, кубкаў на ланцужку, – ля калодзежаў, ля тытанаў у “пяцьсотвясёлых» цягніках, ля цыстэрнаў на казахстанскіх рудніках; вада ў іх – то аддавала гніллю, то дзясятак разоў пракіпячоная, то з прысмакам іржы; арыштанцкі, кайданны кубак, памяты, падрапаны, абматаны брудным пластырам, з няроўным дном і бліскучым ад дотыкаў вуснаў краем; але то быў першы, самы запомнены кубак. Я не адважыўся адмовіцца і спачатку трохі адпіў; ледзяная вада апякла вусны, як метал зімой, а Другі дзед пачаў распавядаць, што далёка на поўначы вада і летам бывае настолькі халоднай, што ў чалавека спыняецца сэрца; гэта не вада ўжо, а сам холад. Я піў з кубка, а Другі дзед чакаў; потым ён зачэрпнуў яшчэ і выпіў сам.

З таго часу, з той фразы пра ледзяную ваду поўначы між намі канчаткова ўсталяваліся дзіўныя, поўныя недагаворак, паўзаў, доўгіх напружанняў адносіны. Другі дзед нібы абраў мяне ў малодшыя таварышы, у любімчыкі, загадзя ведаючы, што я амаль нічога не зразумею ў тым, што прытоенымі намёкамі, змоўчаннямі, загадкамі будзе шчыра распаведзена мне; менавіта мая няздольнасць зразумець, здаецца, і спакушала, вабіла яго распачаць са мной расцягнутую ў часе размову.

Часам ён даваў мне «адпіць з кубка» – быццам бы прычашчаў мяне, дазваляючы глыток мінулага, якое я не мог ні дакладна ўявіць, ні ўбудаваць у больш аб’ёмную карціну. Другі дзед распавядаў пра палярную ноч, калі людзі вар’яцеюць і выратавацца можна толькі выняўшы схаваны загадзя, выразаны з часопіса чый-небудзь партрэт – новы твар; пра горы, якія заўсёды схаваныя густымі аблокамі – падчас вайны там разбіваліся нямецкія самалёты; пра мошак і гнюс, што прабіраюцца пад любую маскітную сетку, поўзаюць па твары і шыі, шукаюць мёртвае мяса. Усё гэта было як бы падабрана, падагнана пад мой узрост – далёкія краі, незвычайныя выпадкі, – але чым больш распавядаў Другі дзед, тым мацней я адчуваў, што ўсё расказанае – не больш чым краёчак канверта; Другі дзед паслядоўна і няўхільна расстаўляў загонныя сцяжкі, разгортваў маё ўспрыманне ў патрэбны бок; накідваў контуры невядомага мацерыка, Атлантыды, якая ўсплыве па ягоным загадзе, і паступова рыхтаваў мяне да магчымасці ступіць на яе зямлю.

Часам ён нічога не казаў, а як бы перапыняў утрымліваць той вобраз, які выстаўляў напаказ, і гэта былі імгненні збянтэжанасці. Рысы Другога дзеда не мяняліся, але прыпынялася выпраменьванне прывычнасці, і перад маімі вачамі паўставаў незнаёмы чалавек.

Так бывае, калі ў крайнім бяссіллі глядзіш на таго, каго даўно ведаў, але ты зусім зняможаны – і спыняецца стваральная праца позірку, якая падаўжала цэльнасць знаёмага аблічча; перад табой з’яўляецца нехта новы, незнаёмы.

Аднак тут мой зрок не губляў яснасці і сілы, не «прасядаў» – гэта Другога дзеда адпускала жорсткае, выварочваючае, як сутарга, унутранае напружанне, і можна было ўбачыць іншага старога, які сядзіць унутры Другога дзеда.

Гэта здаралася дзе заўгодна – у тамбуры электрычкі, у чарзе да лекара, у лесе, на сажалцы. Другі дзед, ведаючы, што я яго бачу, раптам пачынаў абмацваць твар, церабіць пальцамі штрыфель пінжака, нахіляўся паправіць шнуркі, праводзіў далонню па вертыкалі шэрага гузікаў, нібы правяраў, ці ўсё зашпілена, ці ўсё прыкрыта. Іншыя, калі б заўважылі гэта, палічылі б за неабходную прывычку сляпога, але я ведаў – яшчэ хвіліна, і Другі дзед павернецца, стане так, каб я не бачыў яго цалкам, апынецца ў праёме паміж целаў, дрэваў альбо мэблі, як у выпадковым кадры, мімаходзь, на імгненне, – і я не пазнаю яго, не дапамогуць ні адзенне, ні месца. Ён будзе незнаёмцам з іншай эпохі, ён будзе аддалены на гады – і потым, прыкрыўшыся выпадковым мінаком, вернецца ў поле майго зроку ранейшым, быццам там, за шырмай чужога цела, змяніў аблічча, перакінуўся ў часе.

З боку нашая сувязь выглядала прыяцельствам старога і дзіцяці; так думалі ўсе, тлумачачы прыязнасць Другога дзеда да мяне яго стрыманымі жальбамі на бяздзетнасць. Гэтае тлумачэнне яшчэ больш абавязвала мяне: мелася на ўвазе, што Другі дзед – хутка, не хутка – але блізкі да магілы, і таму я не павінен быў яго “засмучаць”, “злаваць”, “расстройваць”, “прымушаць хвалявацца”. Я ж ведаў, што Другі дзед цалкам здаровы, ведалі гэта і родныя, але ўсё роўна выстаўлялі яго нямоглым старым, якога заб’е любое моцнае перажыванне – так было зручней, гэта быў цудоўны сродак прывесці маё жыццё ў падпарадкаваны стан.

У выніку Другі дзед умацаваў сваю ўладу нада мной; любы ўчынак, любое слова ацэньваліся – а як яны адаб’юцца на Другім дзедзе? Характэрна, што ніхто пры гэтым занадта ўжо моцна не любіў яго; я і сам у нейкія моманты, калі ён здаваўся цалкам бяскрыўдным чалавекам, разважаў: чаму я не магу палюбіць яго – гэта ўратавала б мяне ад пастаяннага адчування, што мной спрабуюць авалодаць, і я, можа быць, прыняў бы яго ўладу з радасцю. Я нават – цалкам па-дзіцячы – стараўся зрабіць так, каб палюбіць яго; спрабаваў уразумець карту свайго ўнутранага ўладкавання, знайсці на ёй мясціну, у якой нараджаецца тое, што складае фізіялагічны фон любові – цеплыня, адчуванне адкрытасці, нібыта ў грудзях разыхо­дзяцца нейкія створкі; спрабаваў, але пацярпеў няўдачу – Другога дзеда немагчыма было любіць.

Да Другога дзеда, здаецца, у прынцыпе не адчувалі пачуццяў, адносіны больш ішлі ад розуму, чым ад сэрца; кожны, напэўна, саромеўся гэтага, думаючы, што справа ў ім, а не ў Другім дзедзе, і стараўся быць лепшым у фальшывых праявах пачуцця – не крыўдзіць жа старога, які гэтага нічым не заслужыў. Можа быць, калі б родныя аднойчы адкрыта пагаварылі адзін з адным і выявілася б, што Другога дзеда не любіць ніхто, хоць падставаў да гэтага няма, яны пра нешта задумаліся б; але такой размовы не адбылося, і кожны паасобку дадаваў сваю лепту ў ілюзію ўсеагульнай прыхільнасці да старога, не здагадваючыся, што астатнія, як і ён, толькі робяць выгляд.

Я шмат разважаў потым, чаму Другога дзеда нельга было палюбіць; і зразумеў, што любоў не магла ўзнікнуць побач з ім. Калі разумець баязлівасць як вышэйшую ступень эгаізму, Другі дзед быў баязлівец; ён мог праявіць вельмі розныя якасці, і самаадданасць, і клопат, але ўсе яны служылі ў рэшце рэшт ягонай баязлівасці: захавацца такім, які ёсць. І любоў да гэтага чалавека не з’яўлялася: ён сам любіў сябе так, любіў не ў сэнсе эмоцый, а ў сэнсе самазахавання, што да гэтай любові, здавалася, няма чаго дадаць, яна і без таго залішняя; і амаль усе ягоныя ўчынкі праслойваліся тонкім пластом страху за сябе, асцярогай, што падзеі могуць пашкодзіць яго планам, парушыць яго задумы.

Я зразумеў гэта яшчэ ў дзяцінстве; я часта пытаўся ў Другога дзеда, ці ваяваў ён, і ён адказваў, што не, у армію яго не ўзялі. Але ад ягонай хатняй работніцы я ведаў, што дома, у каробцы з-пад цукерак, захоўваюцца ордэны; я вырашыў, што Другі дзед рабіў на вайне тое маўкліва-жудаснае, што стаяла за фільмамі, карцінамі, аповедамі; я думаў, што іх героі забівалі ворага першай смерцю – той, якая здараецца на паперы, палатне або кінаплёнцы; але павінен быў быць хтосьці, хто застаецца за палямі кніжных старонак, за рамкамі кадра, хто забівае немцаў сапраўднай, смяротнай смерцю, і мне здавалася, што такім чалавекам, адным з нямногіх, мог быць Другі дзед.

Але вось аднойчы мы з іншымі дзецьмі гулялі з дзядзькам Ванем-Жалезная шыя, які прыйшоў з вёскі; у яго ў шыі, ля самай соннай артэрыі, сядзеў асколак снарада, які не рызыкнулі дастаць, і нашай любімай гуль­нёй было прывешваць на шыю магніцікі, якія трымаліся на жывым целе. Дзядзька Ваня быў стары, ён гарэў у танку; яго стараліся не пускаць да дзяцей, бо твар ягоны і галаву пашкодзіла хвароба: кроплепадобныя наросты, падобныя да мяса пеўневага грэбня, які складаецца з крывяносных сасудаў, непрыкрытых скурай; здавалася, твар яго аплавіўся, і плоць застыла ў гэтых кроплях, дрыготкіх, вісячых на мясістых ножках, агідных менавіта тым, што яны агалялі – на твары! – нутро цела, жывёльнае, як гэты самы грэбень пеўня.

Але дзеці не баяліся, не адчувалі агіды; дзядзька Ваня-Жалезная шыя здаваўся нам адзіным чалавекам з усіх, каго мы ведалі, з якім здарылася нешта вельмі істотнае; мы ведалі, што ён ваяваў, і бачылі – ён ваяваў. Вядома, дзеці асцерагаюцца калекаў, хворых, неўсвядомлена аберагаючы ў сабе давер да жыцця і да будучыні; але дзядзька Ваня быў настолькі пачварным, што гэта рабілася ўжо карыкатурай на пачварнасць; разбурэнне асобы зайшло гэтак далёка, што ўжо не рэзала вачэй.

І потым – ён не меў патрэбы ні ў жалю, ні ў спагадзе; Дзядзька Ваня насіў у сваім целе даўнюю, адтэрмінаваную смерць сорак чацвёртага года, якая загубіла чацвярых яго таварышаў; ёй заставалася ўсяго некалькі міліметраў, на якія не прапусціла асколак цела, але асколак рухаўся ў ім, павольна, як дрэйфуюць кантыненты, набліжаючыся да артэрыі, і, па сутнасці, для дзядзькі Вані ўсё яшчэ доўжыўся той выбух, які накрыў танк – ён нёс у сабе траекторыю палёта асколка і заўсёды жыў на гэтай траекторыі.

Напэўна, іншы чалавек, які выратаваўся ад гібелі і потым быў так знявечаны хваробай, вывеў бы з гэтага нейкую апорную філасофію, дзе хвароба трактавалася б як адплата за тое шчаслівае выратаванне; але дзядзька Ваня, камандзір танка, які спальваў нямецкія бліндажы, доты і акопы разам з салдатамі, які ішоў праз поле бою ў полымі, і полымем караў немцаў, а да вайны быў начальнікам пажарнай часткі, – дзядзька Ваня нават не зняў люстэрка ў сваім вясковым доме. Пэўна, для яго ў тым полымі зніклі ўсе ўяўленні аб прапорцыях, аб прыгожым і пачварным; засталося толькі адно – што чалавек не мяса, хоць ён часцей бачыў згарэлых, чым жывых; і дух жыцця павяваў у ім лёгка і свабодна.

Мы гулялі з дзядзькам Ванем; ён навучыў нас рабіць хадулі, набіўшы планкі для ног на доўгія жэрдкі; мы хадзілі вакол яго на драўляных нагах, пасавалі мяч, а ён усё нахіляў шыю, каб магніцік, які прыляпіўся да асколка пад скурай, звісаў, але не падаў. Тады да нас падышоў Другі дзед; ён шукаў мяне, дзядзька Ваня з ім павітаўся. І па тым, як Другі дзед адказаў на прывітанне, як спытаў мяне, ці хутка я вярнуся, я раптам зразумеў, што Другі дзед баіцца; баіцца, што я занадта прывяжуся да дзя­дзькі Вані, што не вярнуся, выслізну, карыстаючыся яго невідушчасцю. І такім выразным быў гэты дзіцячы крыўдлівы страх дарослага чалавека па суседстве з бескарыслівай прыязнасцю дзядзькі Вані, што я – па адным толькі пачуцці – усвядоміў, што Другі дзед сапраўды не ваяваў, што ён з іншай чалавечай пароды, чым дзядзька Ваня.

І мяне ўразіла, што дзядзька Ваня хворы, што жыццё яго перакручанае пачварнасцю, а Другі дзед адзначаны акуратнай, непрыкметнай слепатой; я ўбачыў раптам – зноў жа папросту адчуў, – што твар дзядзькі Вані, твар у мясістых кроплях, павінен быў належаць Другому дзеду, а чысты, некрануты твар Другога дзеда – дзядзьку Ваню.

Я цвёрда вырашыў тады даведацца пра мінулае Другога дзеда. І мне падалося, што кожны з дарослых нашага дома ў глыбіні душы рады таму, што Другі дзед скрытны і нейкае магчымае веданне пра мінулае застаецца непраяўленым.

Час, пра які мог бы загаварыць Другі дзед, дарослыя стараліся калі не забыць, дык, прынамсі, зрабіць прыдатным для прыватнай памяці. Яны дзялілі яго на дробныя ўражанні, на асабістыя сюжэты – якая лядовая горка была каля яру, цяпер засыпанага; якія арэхі, усе з гнілымі, зморшчанымі ядрамі, аднойчы купілі на рынку для варэння; які бледны, разведзены вадой атрамант разлівалі ў школе па чарніліцах, а потым настаўніца лаялася, што ў сшытках нічога не разабраць. Такое мінулае было як ключы, кашалёк і дакументы, якія можна рассоўваць па кішэнях, сыходзячы з хаты; было маленькім, абжытым – кожны старанна ўмацоўваў – апрацоўваў пятачок асабістай памяці – і ніхто не памятаў за ўсіх.

У думках агледзеўшыся, я зразумеў, што не магу злучыць апавяданні пра мінулае ў нешта агульнае; памяталі родных, памяталі сваё юнацтва, але ўсё гэта было вузка, цесна, як тыя пакоі новых мікрараёнаў, пабудаваных у шасцідзясятыя і сямідзясятыя на ўскраінных пустках, дзе ніяк не хацелі выводзіцца пыльная зямля, пустазелле і дзядоўнік; паўсталі новыя дамы, у іх ўзнікла новае жыццё, падзеленае тонкімі перагародкамі сценаў, і ўсе навучыліся жыць ціха – а як інакш, калі нават кашаль чутны ў суседзяў, – ціха і паасобку; жыць, як жывуць тыя, хто выжыў, агаломшаныя тым, што ацалелі, і назаўсёды захавалі гэтую падзеленасць ацалелых.

Напрыканцы таго дня, калі Другі дзед сустрэўся з дзядзькам Ванем, я падышоў да брамкі ў лес. Ад брамкі ў прытуманеныя шаты дрэваў ішла сцежка, салодка цвіла шыпшына ля плота; тлен, млявасць – і дрыжыкі былі ў гэтым паху. І я ўбачыў, што сцежка раптам страціла ў змроку рысы канкрэтнага, пазнавальнага месца, стала чымсьці, што спалучае рэальнасць і вобраз; нейкай сцежкай, якая невядома куды вядзе, цёмнай і прахалоднай, у чаканні крокаў. Я адкрыў брамку, ціха пракруціў яе іржавыя завесы, шыпшыннік абсыпаў мяне вялымі пялёсткамі. Я зрабіў некалькі крокаў, і блізкі дом, які свяціўся ў цемры, галіны яблыняў, лініі правадоў – усё адразу знікла, засталося далёка ззаду; толькі сцежка, змрок, бесцялесныя душы лісця, якія луналі ў сырым паветры, і адчуванне, што ты ступіў на нейкі шлях, дзе не можа быць затрымкі, аглядкі, – наперад, бясстрашна, як дзядзька Ваня, і тады вільготная, гнілая ноч не спародзіць страхаў, расступіцца, прапусціць.

Я ішоў знаёмым лесам, але ён быў чужым; дрэвы павялічыліся, рассунуліся ўшыркі; трава – начная трава, перагаворваючыся на мове туману і расы, – смактала з зямлі сваё пітво, ад якога мацнелі яе каленчатыя сцябліны. Брынялі на лісці асіны тугія, як жаўлак на скуле, бародаўкі, лес выганяў з сябе дзённае, развейваў чалавечыя пахі, зарошчваў сляды, падымаліся надламаныя травінкі і прымяты мох, сокі імкнуліся ўверх па ствалах. І я раптам адчуў пераможную, абыякавую сілу, бездань жыцця, якая зацягне любую рану, паглыне любую падзею. Лес пашырэннем каранёў разгладжваў пакінутыя з вайны стралковыя ячэйкі, у глыбіні ствалоў іржа­велі рэдкія асколкі, ад якіх не засталося і следу на кары, у змацаваных птушынай слінай гнёздах спалі птушаняты, і я быў адзін, пакараны здольнасцю памятаць, – супраць аграмадзіны шапатлівага, скрыпячага жыцця, якое раскінула галіны – у неба і карані – у зямлю.

Я не даваў клятваў; нешта сумясцілася ўнутры, і я на імгненне адчуў сябе пазванком сярод пазванкоў; да знямогі сэрца ірвануўся ціск – штуршок крыві ўдарыў у звод чэрапа, урэзаўся іголкамі пад пазногці, перахапіў дыханне. Кроў мая – я ставіўся да яе проста як да вадкасці, нядбайна заляпляў рану размятым лістом трыпутніка, машынальна аблізваў трэснутыя вусны, – я адчуў яе шаленства, раз’юшанасць, гнеў, быццам бы кроў паўставала ў той момант супраць глухой аграмады лесу, кроў мая, якая была старэйшая за мяне. І каб суняць гэтую раз’юшанасць, я зрэзаў ножыкам тонкі і прамы дубец ляшчыны і з гэтым дубцом выйшаў да высокіх, гарачых зараснікаў крапівы; я сек яе пад корань, крапіва была ворагам, цэнтрам пустой травяной моцы; чым гусцей рабілася ноч, тым шчыльней крапіва абступала мяне, і я біўся, ссякаючы зубчастыя лісты, едкія суквецці; і толькі калі сціхла шаленства, я заўважыў, што стаю ля самага плота, ля брамкі – я ўжо выйшаў з лесу, а мне здавалася, што ён вакол, з усіх бакоў, і шляху не відаць.

Назаўтра ранкам, заўважыўшы пасечаную крапіву, мне загадалі прапалоць некалькі градак; калі мне так падабаецца вайна з травой – маё жаданне можна звярнуць на агульную карысць. Але калі я падышоў да градак, я зразумеў, што насуперак учарашняму імпэту не стану палоць траву; то было – адно, а тут – іншае; мне стала шкада пустазелля, нават аксаміціста-калючы, з доўгім коранем асот; я ведаў, што маіх тлумачэнняў не зразумеюць, і стаяў, думаючы, як бы ўцячы, калі падышоў Другі дзед. «Пустазелле трускалачкі душыць, душыць – сказаў ён. – Прапалі, трускалачкі табе дзякуй скажуць, ягадкай потым пачастуюць».

Я насцярожыўся: нешта было ў гэтай інтанацыі, ласкавай, пераконваючай, у гэтай гатоўнасці выполваць, вырываць, ачышчаць, рабіць сялянскую агародную працу такое, што было ўжо не сялянскім; дзень патух, знікла градка, чырвоныя бакі ягадаў – застаўся толькі голас, ціхі, але ўсёабдымны, які гучаў адусюль, які прыабдымаў, здушваў, шаптаў на вуха: «Пустазелле трускалачкі душыць, душыць» – і сам душыў, затыкаў рот, сілком закідваў галаву, абмацваў – як абшукваў – цела.

Памяццю, якой у мяне не магло быць, – памяццю крыві, – я пазнаў гэтыя словы; пазнаў шэпт – ласкавасць угавораў, нібыта бацькоўскі дотык рукі, патрабавальнасць голасу; пазнаў, быццам яны былі знаёмыя многім з бліжэйшых маіх продкаў.

І мне яшчэ доўга потым чуўся голас Другога дзеда, які паўтарае «пустазелле душыць», – і мне здавалася, што часам ён сам думае пра мяне як пра пустазелле, вырашаючы, ці не вырваць; я запомніў гэтае жаданне выдзіраць з коранем, гэтую старэчую пажадлівую радасць – каб выспелі трускалачкі! – гэтыя брыдкія, затоена здзеклівыя памяншальныя суфіксы; з таго часу я стаяў на бок пустазелля супраць трускалак і ні разу не з’еў падобную на мясістае сэрца ягаду.

Я хацеў даведацца пра мінулае Другога дзеда, але ўсё, што мог, я ўжо ведаў; я і так быў ягоным правадніком, хадзіў ягонымі дарогамі, апускаў у паштовую скрыню рэдкія ягоныя лісты; была толькі адна вобласць, куды ён не ўпускаў мяне – ягоная прыхільнасць да рыбалкі. На сажалку ён ішоў адзін і вяртаўся адзін; гэта быў цалкам ягоны час. Аднойчы я крадком увязаўся за ім, але на паўдарозе ён пачуў мяне і загадаў паварочваць дадому. Я тады толькі спадзяваўся даведацца, як жа ён, сляпы, ловіць рыбу, але Другі дзед відавочна адчуў у маім намеры жаданне падгледзець нешта іншае, пра што ведаў ён і не ведаў я. І тады я прыдумаў вакольны шлях, каб не ісці за ім па пятах; рыбалка была апошняй магчымасцю ўбачыць Другога дзеда сам-насам з самім сабой – на беразе сажалкі раслі вольхі і асака, у кожнага рыбака было сваё месца, закуток, схаваны ад поглядаў, куды трэба было праціскацца, рассоўваючы галіны.

Сляпы рыбак, Другі дзед не проста не выглядаў смешным – нават пры жаданні ў ім нельга было знайсці рысу, дэталь, з дапамогай якіх можна было б уразіць яго, зрабіць аб’ектам насмешкі. Пры ўсёй патэнцыйнай камічнасці аблічча – парусінавыя штаны, залатаны пінжак, саламяны капялюш – ён не быў камічны; нават бамбукавыя вуды, якія заўсёды надаюць даросламу мужчыну нешта несур’ёзнае, хлапечае, глядзеліся неяк асобна ад яго, не дапаўнялі штрыхом яго аблічча, хоць ён і нёс іх у руцэ.

Ён не быў залічаным у рыбацкае братэрства, на сажалцы ў яго было асаблівае месца, якое ніхто не займаў, і іншыя рыбакі не падыходзілі да яго ні па прынаду, ні па папяросіну, ні проста пагаварыць; так ён паставіў сябе з самага першага дня.

Такім чынам, я стаў употай прабірацца на сажалку і сядаць на некаторай адлегласці ад яго. Варта было падысці трохі бліжэй – як бы ты ні стараўся красціся нячутна, Другі дзед паварочваўся і звяртаў да цябе невідушчыя вочы; У гэты момант ты адчуваў сябе вадзяным пацуком, што выпаўз з нары проста на паляўнічага сабаку. Мяне дзівіла гэтая чуласць у стрыманым, абыякавым чалавеку, чые рухі былі настолькі мерныя, нібы ён манатонна круціў унутры сябе завадную ручку накшталт ручкі патэфона, якая давала ход розным сучляненням ягонага пастарэлага, але па-ранейшаму добра складзенага цела. Мне нават здавалася, што ён кагосьці чакае; кагосьці, хто павінен прыйсці і пра штосьці яго спытаць; чакае, каб яго не заспелі знянацку.

Чым больш я сядзеў на сажалцы, назіраючы, як Другі дзед ловіць рыбу, тым ясней – павольна, дзень за днём – я разумеў, што ў асобе Другога дзеда няма таямнічасці; ёсць толькі цвёрдая забарона, моцна замкнёныя дзверы, жалезны брусок засаўкі, тоўстая дужка навяснога замка. А там, за дзвярыма, хавалася нешта, чаму ў цяперашнім часе не было месца быць; Другі дзед насіў пры сабе ўсё сваё мінулае, як бежанец не распакоўвае на кароткім прывале ля дарогі скарб з гарадскога жыцця.

Аднойчы я мімаходзь бачыў, як Другі дзед піша ліст; напэўна, ён напісаў столькі папераў, што слепата яму не замінала, памяць пальцаў дакладна злучала літары. У канцы адной прапановы ён паставіў асаблівы, тонка, з нейкім дадатковым значэннем выведзены, знак пытання.

Другі дзед пісаў пёравай асадкай, і ад таго, што фіялетавага колеру атрамант адразу выпараўся, увесь ліст выходзіў як бы загадзя састарэлым, а вострае, па-змяінаму раздвоенае надрэзам пяро надавала напісанню літараў рэзкасць напорыстай інтанацыі. Знак жа пытання, столькі разоў выведзены мной самім у школьных пропісях, які здаваўся мне то абрысам паветранага шара з кошыкам кропкі, то вухам з кропляй завушніцы, – гэты знак раптам паўстаў мне ў нейкім новым значэнні, якога я не мог тады растлумачыць сабе.

І толькі пазней, на рыбалцы, гледзячы на тое, як Другі дзед прывязвае да лёскі кручок, я зразумеў той пастаўлены ім у лісце знак пытання – пазнаў яго ў кручку з “бародкай”, якая не дае рыбе сарвацца, застравае ў яе чэраве.

Другі дзед вельмі дзіўна лавіў рыбу; я, відушчы, яшчэ не распазнаваў у рухах паплаўка паклёўку, дотык рыбіных губ да прынады, мне здавалася, што паплавок лёгка калыша рабізна ад ветру, а Другі дзед ужо асцярожна перахопліваў вуду, каб было зручней зрабіць падсечку. Здавалася, ён асаблівым чуццём даведваецца, што карась крануў прынаду: яму перадаецца праз лёску жывое біццё рыбы, якая ўзялася, ён адчувае гэтае біццё відушчымі пальцамі сляпога, яно вільготна і салодка аддаецца ў нейкім таемным, хітра ўладкаваным закутку яго душы.

Юрлівец смерці, Другі дзед, здаецца, адчуваў – наогул мог адчуваць – толькі пры пасродку ізуверскага прыстасавання вуды, у якім боль і страх жывой істоты перадаюцца ў нацяжэнне лёскі, у выгін бамбукавай вуды; ён адчуваў гэтыя рыўкі, гэты цяжар рыбы – як улоўленае жыццё; без вуды, судакранаючыся з жывым целам, ён, здавалася, не адчувае нічога.

Я памятаю ягоныя пальцы – я падкраўся блізка і бачыў, як ён насаджваў на кручок чарвяка. Бывае такі сялянскі спрыт, з якім рэжуць курэй, перахопліваюць горла гусі, колюць свіней; такое грубаватае, але без дамешку пакуты, хатняе, свойскае абыходжанне са смерцю падуладнае скаціны і птушкі. Тут жа было зусім іншае – пальцы Другога дзеда рухаліся так, нібы ён прасоўваў нітку ў іголку, але нават не для справы, а выключна дзеля цікавасці – ці пройдзе нітка ў вушка, ці трэба ўзяць іголку на два нумары большую.

У чарвяка чырвоная кроў, і чарвяк запэцкаў ёю ягоныя пальцы. На рыбалцы рукі пастаянна то ў зямлі, то ў рыбінай слізі, і абцерці іх аб траву або аб вопратку – машынальны жэст, які паўтараецца дзясяткі разоў. Але тут Другі дзед дастаў насоўку і пачаў старанна выціраць пальцы. Гідлівасці альбо залішняй ахайнасці ў гэтым не было ні на ёту, адна недарэчная, падкрэсленая – ён гэтага не заўважаў – акуранасць; дбайнасць, якая была толькі гранню, нечаканым выступам – так рэзкі рог скульптуры тапырыць накінутую тканіну – ягонай сапраўднай натуры. За гэтай акуратнасцю стаяла веданне пра самога сабе, настолькі для яго звыклае, хоць і хаванае, што ён, сляпы і не бачачы сябе збоку, не ўсачыў, як яно накіравала ягоны жэст: выцерці пальцы.

Ці адчуваў ён, што на пальцах кроў, проста адчуваў нешта вадкае, ці ўсведамляў, што гэта кроў, розумам? Я не ведаю; можа быць, адчуванне вільгаці на руках сумяшчалася ў яго галаве з нейкай карцінай са склепа ягонай зрокавай памяці.

Пазбаўленыя святла, большасць бачанняў ягонага мінулага ўжо, верагодна, распаліся, рассыпаліся ў прах; ён быў здаровы для цяперашняга часу, але ў вымярэнні часу мінулага ён быў хворы, зрокавая памяць яго, калі так можна сказаць, з’язджала з глуздоў: жывы абрубак, кукса, пакінутая сам-насам з самой сабой. У ягонай свядомасці доўжыўся – і павялічваўся! – разрыў часоў: ягонае мінулае, заключанае ў абалонцы цемры, не магло сустрэцца з цяперашнім. А калі спрабавала – невідушчая памяць злучала, рыфмавала з тым, што даносілі да яе нюх, дотык, слых, нейкія ацалелыя карціны, на якіх яна звар’яцела; аднак сустрэча часоў праз гэта адбыцца не магла: толькі сляпое мінулае з дапамогай затоенага страху кіравала сляпым сапраўдным.

Цяпер я думаю, што кроў чарвяка, насаджанага на кручок, здавалася яму чалавечай крывёю; знешне ён заставаўся ранейшым, спакойным, выклікаў нават не пашану, а перасцярогу, нібы ён вось-вось расплюшчыць вочы і скажа – я ўсё бачыў! – і ў гэтым «усё» будзе рэнтгенаўскае, пранікальнае веданне пра тое, што ты хаваеш з глыбокага ўнутранага сораму, што ніколі не варта выдаваць, бо яно, пакутліва табой перажыванае, і служыць, можа быць, зарукай існавання ў табе сумлення, і растаямнічыць такое азначае ўчыніць маральнае забойства; знешне Другі дзед заставаўся ранейшым, але, я думаю, унутры сябе, асуджаны да цемры, ён быў аддадзены на разарванне параджэнням уласнай памяці.

Цяпер я разумею, чаму некаторыя яго ўспаміны атрымаліся больш устойлівымі ў часе, чым усе астатнія. То былі ўспаміны, якія выводзяць за мяжу жыцця; забойства, знішчэнне супярэчаць прызначэнню памяці – захоўваць у цэласнасці, таму памяць пра смерць, да якой ты датычны, ёсць трагічны аксюмарон; калі ачысціць такі ўспамін ад знешніх падзейных складнікаў, у яго аснове будзе не барэльеф прысутнасці, наяўнасці чагосьці, а жолаб адсутнасці, некампенсавальныя, але бесперапынныя, як вада ў пасудзіне Данаід, страты.

Гэты ўспамін ўжо не зусім успамін; яго падсілкоўвае няздзейснае жаданне, якім караюць грэшнікаў; і праз яго не ўмацоўваецца, а змяншаецца ў чалавеку быццё.

Калі яднальны кантэкст памяці распаўся, гэтыя ўспаміны займелі асобнасць існавання, тыранічную свабоду; і чым мацней Другі дзед хацеў выгнаць іх з сябе, тым больш яны пладзіліся ўнутры яго; так узнікае прыжыццёвае пекла, з якога выйсця няма.

Але Другі дзед – так мне здаецца – ні пра што не шкадаваў; з маральнага боку да яго было не падступіцца. Аднак катэгорыі быцця і небыцця першасней за маральныя, і помста нагнала яго праз страх смерці; кроў чарвяка не нагадвала яму ні пра кроў ахвяраў, ні пра іх пакуты – чым менш ён быў здольны адчуць жах зробленага, тым выразней паўставала перад ім, выкліканая гэтай крывёю, смерць як голы, халодны факт; тое, што раней служыла яму абаронай, – так успрымаць яе – паўстала супраць яго, аказалася адзінай зброяй, здольнай знішчыць яго.

Менавіта гэтым тлумачыцца ўсё, што здарылася далей: гібель Другога дзеда і нашая з ім – пасмяротная – крэўная сувязь.

Усё адбылося на лецішчы, у пачатку жніўня, напярэдадні дня майго нараджэння. Была спякота, такая, што ў буфеце плавіліся, зліпаліся з абгорткай шакаладныя цукеркі; у пограбе забрадзіў, выбіваючы коркі, хлебны квас, скрозь шчыліны падлогі ў дом прасачыўся кіслявы хмель, на ліпучках дзясяткамі дохлі мухі, іх было столькі, што папера варушылася, быццам ад скразняку; але паветра стаяла нерухомае, мутнае, нясвежае, як вада ў шклянцы, дзе трымаюць устаўныя сківіцы; па дачных участках клалася, подломваючыся ў каленцах, трава, змялела сажалка – у цёмна-зялёнай, успучанай бурбалкамі, прысохлай ціне гніла рыба; да сажалкі зляцеліся вароны, абселі невысокія дрэвы на беразе, корпаліся ў ціне, размотваючы дзюбамі рыбіныя вантробы; наеўшыся, вароны пераляталі на правады высакавольткі, і здавалася, што драты правіслі не ад спёкі, а ад вагі чорнай птушынай масы; вароны сядзелі моўчкі, толькі часам сыта зрыгваючы; Другі дзед хадзіў па прасмердлым беразе сажалкі, адчуваючы над сабой прысутнасць птушак, і пагражаў ім сваёй акаванай меддзю, вузлаватай, ружаватай ад увабранай дрэвам смалы палкай, падобнай на абцягнутую сухажыллямі костку муміі.

На лецішчах, дзе ў белым памараку карункавых фіранак цяжка дыхалі старыя, чырвоная нітачка тэрмометра дрыжэла, паўзла ўверх; кожны тэрмометр стаў падобны да шкляной трубкі, у якую бяруць кроў, і кожны тэрмометр адмяраў жыццё або смерць. Кроў распірала завапнаваныя сасуды, прылівала да твару, туга ўлівалася ў слабое, абмяклае сэрца; кроў нібы распылілася ў паветры, і сабакі, пахаваўшысяся ў кусты язміну, у трубы, у канавы, вывальвалі распухлыя языкі, скраблі кіпцюрамі сухую зямлю. Лопалася ад спёкі ломкая скурка ўжо некалькі тыдняў як не сабраных вішняў – і густая сукравіца крапала з ягадаў, заплямліваючы кінутую пад карані яечную шкарлупіну; назапашвалася ў небе духата, і вялыя, у карычневых крапінах старэчыя рукі краталі цела, якое раптам стала чужым, далёкім – далей, чым бляшаны цюбік з таблеткамі, далей, чым уласны голас, які ўжо нікога не пакліча на дапамогу.

У навакольных палях пачалі з’яўляцца пылавыя смерчы, сутаргі прасторы; нешта спела, нешта збіралася сярод аўсу; каля дачнай вартоўні не знікала чарга ля адзінага тэлефона, людзі круцілі дыск, які патрэскваў пры зваротным кручэнні, сярод вялай зеляніны прымільгаліся белы з чырвоным – колеру «хуткай дапамогі», – і толькі Другі дзед быў бадзёры, дзейны, нібы на роўных са смерцю, як доктар, і спякота толькі высушала да лёгкасці яго цела, дазваляючы хутчэй крочыць.

У той дзень я выйшаў на «лінію» садовых участкаў; нашыя дзіцячыя зборышчы даўно перапыніліся, быццам з паветра знік той элемент, што збірае дзяцей разам, знікла тая гульня ветрыкаў, шолахаў, шэптаў, бегласць трымтлівых галінаў, якая складае матыў і асяроддзе дзіцячых гульняў; паветра было да млосці густое, ліпкае, як пенка сочыва, і аддавала меднай акалінай.

Навошта я выйшаў – ужо не ўспомніць; бываюць учынкі, якія робяцца ад невыразнага табе самому душэўнага руху і ў гэтым сэнсе без намеру, але і не па інерцыі або звычцы. Напэўна, мне было неабходна выйсці за агароджу, вызваліцца ад адчування, што з чатырох бакоў ты акружаны штыкетнікам; плот дачнага ўчастка вельмі ясна акрэслівае для дзіцяці месца, у якім ён і абаронены, і абмежаваны адначасова, а адразу за плотам пачынаецца вуліца, дзе магчыма тое, што немагчыма ўнутры ўчастка.

Плот – мяжа, якая аддзяляе жыццё, пабудаванае на паўтарэнні, як школьны ўрок, – паснедаць, прапалоць градку, прачытаць некалькі старонак кнігі – ад жыцця, дзе ты пакінуты сам сабе; брамка, якую могуць замкнуць, калі табе за правіннасць забаронена гуляць, замок і клямка – вартаўнікі, якія пільнуюць цябе ад выдуманых і сапраўдных бедаў: летась адзін хлопчык скочыў з берага і разбіў галаву, у пачатку лета іншы хлопчык пайшоў у лес і заблудзіўся, трэці хлопчык стаў пералазіць чыгунку, пад цягніком, які стаяў, а цягнік крануўся і зачапіў яго за кашулю, чацвёрты хлопчык стаў гуляць у пясчаным кар’еры і там праваліўся ў яму… Гэтыя ўяўныя нябожчыкі былі “прапісаныя” ў дачнай тапаграфіі, як паганскія духі азёраў і лясоў, у іх лік уваходзіў нават лётчык, збіты зімой сорак першага і пахаваны ля сажалкі пад пірамідкай з чырвонай бляшанай зорачкай; яны пазбаўлялі акругу бяспекі, але паведамлялі ёй сапраўд­насць: лес быў не лес, а лес-у-якім, сажалка – сажалка-у-якой; дзякуючы ім мясцовасць як бы набывала дадатковае вымярэнне, пераставала быць дачным прыгарадам і рабілася хутчэй вясковай акругай, якая змяшчае і жыццё, і смерць у такой блізкай, узаемапранікальнай счэпцы, як блізкія вёска і могілкі за яе ваколіцай.

Пад цёмным лясным вываратнем, апоўдні ў непрагляднай, дурманлівай гушчыні малінніку, ля берага сажалкі ў хвашчах і асацы, якія зліваюцца ў густую зялёную смугу над чорнай вадой, у вільготным моху балота, у таемным вытоку ляснога ручая, пахаваным пад каранямі дрэва, – паў­сюль прысутнічала нешта, што як бы клікала цябе, дакраналася шукальна і запрашальна, нібы правярала, наколькі ты ў свядомасці, ці нельга цябе захапіць, адвесці, выкрасці. І яшчэ хлопчыкі з апавяданняў дарослых, з якімі здарылася «нядобрае», – ты разумеў, што гэта падман, але падман па няведанні, падман наўздагад, які з-за гэтага нечакана высвечваў вобласць праўды.

Таму плот дачнага ўчастка быў не проста ахоўнай перашкодай: усе драпінкі, усе сінякі, усе раны, усё, што прымушае ліцца кроў і пакідае шнары, адбывалася ў асноўным за ім. Парэзаўся дома – неасцярожнасць, якую тут жа палечаць зялёнкай і бінтам. А там, за плотам, паняццяў асцярожнасці і неасцярожнасці не існавала: светлыя паляны і цёмныя лясныя гушчары так непадзельна суседнічалі адно з адным, так лёгка і амаль весела цякла кроў з парэзу, што ты яшчэ не бачыў у гэтым парэзе, у любой ране замаху смерці на жыццё; не бачыў і ў гэтым сэнсе быў абаронены.

Выйшаўшы на «лінію», я раптам адчуў, наколькі яна працяглая і пустая, нібы падоўжылася ад нагрэву, як даўжэюць ад спёкі рэйкі, ледзь рассунулася ў шырыню, і гэтае непрыкметнае зрушэнне звыклых маштабаў змяніла адчуванне, ёю спараджальнае. Раней яна была вулачкай, прасёлкам, сціснутым платамі, а раптам стала дарогай; у любой дарозе ёсць нешта ад сцэны – прынцып скразнога руху, ад левай кулісы да правай ці наадварот; з’яўленне і знікненне, прыход і сыход, наяўнасць і пустата, сустрэча і растанне: дарога дваіцца, перамяжоўвае гэтыя станы, і калі ты ступаеш на яе, то адкрываешся плыні падзеяў, якая пачынаецца па-за межамі твайго жыцця.

Я ступіў на пясок «лініі» – і ўбачыў кавалак бетону з кулак велічынёй; з яго тырчала гладкая дробная галька колеру замарожанага мяса і вострыя асколкі крэменю. Кавалак бетону, верагодна, зваліўся з машыны, якая вывозіла будаўнічае смецце з якога-небудзь участка; упаў нядаўна і таму ляжаў неўмятым у пясок, прыцягваючы позірк.

Перш чым я нешта зразумеў і ўспомніў, мой рот напоўніўся смакам крыві – без самой крыві; ніжнюю сківіцу ператоргнула, як хірургічнай ніткай у незацягнутай ране, болем. Свет вакол стаў расплывісты, непразрысты, як рыфленае бальнічнае шкло, як сценкі ямкі з вадой; я глядзеў на кавалак бетону, ён, здавалася, ляжаў у глыбіні ямкі і быў чымсьці адзіна выразным у расплывістым свеце, але надзвычай далёкім, знойдзеным на дне памяці. Мяне кружыла, і вось кручэння праходзіла праз гэты камень; я павольна тануў сам у сабе. У мышцы ўступала немата, і я зразумеў раптам, што рукі ў літаральным сэнсе дранцвеюць, што ўнутры цела заўсёды ідзе хуткая, тэлеграфная размова паміж рознымі яго часткамі, а цяпер склад цела разладжваўся, змаўкала яго гаворка, яно рабілася пустым – як “лінія”, на якой я стаяў, – пустым, нібыта кніга без літараў. Спынілася дыханне, і толькі ямка з камнем на дне, здавалася, уцягвае ў сябе мае вочы, каб выпіць іх, праглынуць, як вільготныя ягады.

Я выратаваўся – так вадалаз знаходзіць пад вадой «звон», дзе захавалася паветра, і робіць удых. Мая памяць выявіла ўнутры сябе тое імгненне, у якім знаходзіўся такі ж камень, і ўва мне з кропкі, з адтуліны, якая злучае часы, як нервовы канал, разгарнуўся мігатлівы і адрывісты ўспамін.

Менавіта такой, ашчэранай крэменем і галькай, была глыба бетону, на якую я калісьці ўпаў тварам, занадта высока ўзлезшы на край вазка і пераважыўшы яго. Мне было каля года; памяць пра той час была падабенствам каляплодных водаў, яна лепш перадавала гук, чым малюнак, і я адчуў толькі ўласны даўні крык. Я не разумеў тады, што магу памерці, а крык быў старэйшы, чым мой тагачасны ўзрост, нібы гэта крычала не гадавалае немаўля, а нехта, хто ўсведамляе жах смерці і супрацівіцца гібелі – крыкам. Гук быў такі пранізлівы, што ён згушчаў, запавольваў час, і імгненне падзення і болю доўжылася ў ім – доўжылася ў памяці.

Ледзь толькі я пазнаў камень – варонка знікла, свет спыніўся, як юла; аднак адчуванне нетутэйшасці, якое зыходзіла ад каменя, не прапала. Я ведаў, што глыбу, на якую я ўпаў, бацька адвёз на тачцы, разбіў кувалдай і кінуў дзесьці ў далёкім лесе; распавядаючы мне пра гэта, ён так і сказаў – «кінуў у далёкім лесе», і мяне спалохала, што дзесьці да гэтага часу ляжыць гэты кавалак бетону з плямамі маёй крыві, які ледзь было не пазбавіў мяне жыцця, расколаты, але не знішчаны. Я хацеў знайсці яго, каб закапаць, а лепш – вывезці на лодцы ў цэнтр сажалкі і ўтапіць, каб яго зацягнула ў глей. Бацька толькі пасмяяўся і сказаў, што забыўся, дзе выкінуў глыбу; маўляў, усё гэта дурнота, і калі б не Другі дзед, ён выкарыстаў бы бетон, як і наперыўся – на падмурак для хлява; што вінаватыя яны з маці, бо недагледзелі за мной, а бетон – проста бетон, і ўсё. Бацька прызнаўся, што гэта Другі дзед настояў, каб ён адвёз глыбу ў лес; «дурная справа на такую падмурак ставіць», – сказаў Другі дзед, і бацька падпарадкаваўся.

Цяпер перада мной ляжаў такі ж кавалак бетону. Ці гэта была частка глыбы, на якую я ўпаў? Бываюць моманты, калі ты адчуваеш, што трэба жыць асцярожна: з цябе нібы знялі пругкія ахоўныя пласты, звыклыя, як адзенне, ты аголены, адкрыты, уразлівы, і выпадак, які каравуліў цябе, які ішоў па пятах па-за тваім полем зроку, ужо блізкі, але ты не ведаеш, з якога боку яго чакаць.

Перажыванне смерці вычарпала мае сілы – не фізічныя, а жыццёвыя, я не адчуваў слабасці, але адчуваў, што безабаронны, і безабаронны інакш, чым нават жывёла ў прыцэле ў паляўнічага; пад нагамі казулі ці ваўка ёсць зямля, яны ўпэўненыя хоць бы ў ёй, упэўненыя ў імклівасці бегу, а я стаяў, спрабуючы сабраць у сабе самую малую частку той сілы, якая робіць пэўнымі, устойлівымі бліжэйшы дзясятак хвілінаў, нібыта бяспечна падаўжае цябе ў будучыню; пра яе існаванне даведаешся толькі тады, калі яна знікае, і сучаснасць робіцца крохкім краем абрыву.

Пясок. Пад нагамі быў пясок. Кропля поту з твару ўпала ўніз, усмакталася, пакінуўшы набраклую, выпуклую кропку. Я бачыў, як у пяску пабліскваюць зярняты кварца, пласцінкі слюды, падобныя на часцінкі крылаў страказы, светла-бурыя, як размолатыя крупы, кавалачкі палявога шпата; маё цела раптам падалося мне занадта мяккім, падатлівым, сумна асуджаным; так пры ад’ездзе глядзяць на мясціны, якія робяцца аслабленымі, пакорлівымі таму, што ў думках яны пакінутыя ўжо. Я адчуваў сябе так, як быццам выявіў у сабе расколіну, і асцярога, што разлом павялічыцца, спрачалася з жаданнем зазірнуць унутр, прайсці шляхам гэтага разлому, нібы ён адкрываў дарогу ў раней недаступныя – а можа быць і не існавалыя раней – глыбіні.

У самым канцы пустой “лініі”, ля далёкай брамы, што выходзіла на месца, якое звалася Бетонкай – там была чыгунка на аэрадром, закінутая, з крывымі рэйкамі, там аднойчы звалілі з грузавых платформаў бетонныя блокі, падобныя да стэлаў, да разбітых танкаў, да каўпакоў дотаў, там пасвістваў над бітым шклом, над лёжкамі бадзягаў з кардонных скрыняў шалапутны ветрык ускраінаў, – ля далёкай брамы з’явілася чорная кропка, якая расла, быццам нарыў, чарвяточына ў жэлепадобнай, сальнай плоці дня.

Гэта быў сабака, чорны сабака, які мог прыбегчы толькі з боку Бетонкі: ён нёсся да мяне, хістаючыся ў бегу, гойсаючы ад канавы да канавы, разя­віўшы пашчу, губляючы ў пыл дарогі ватную, падаючую шматкамі сліну. Нікога не было вакол: толькі я – і сабака, мы былі злучаныя «лініяй», геаметрыяй лёсу; сабака імчаў, раскручаны, збіраючы сам сябе ў бегу, – спыніся, і распадзецца, – а я стаяў, прыбіты тым, як ён набягаў на мяне, і ўжо адчуваў мясам нагі раздзіраючы дотык ягоных іклаў.

Чорны сабака – у наваколлі не было чорных сабак, – чорны, гнаны спякотай; ён падскочыў блізка, сабраўся быў для скачка, але цягліцы не змаглі падняць сабачае цела ў паветра, і тады ён наляцеў на мяне, збіў, перакуліў, угрызся ў левую нагу, нібы мая кроў магла вылечыць яго. Потым сабака наваліўся зверху, прыціснуў мяне лапамі, закруціўся, пацягнуўся да горла – і раптам віскнуў, застагнаў тонка і бездапаможна, выгнуўся, нібы смерць здымала з яго мерку, у якую ён, яшчэ жывы, не змяшчаўся. Над намі стаяў Другі дзед са сваёй палкай: ён перабіў хрыбетнік сабаку, ударыў меддзю па выступах пазванкоў; сабака здыхаў, Другі дзед павадзіў варанымі, бялковымі вачыма, не бачачы, але нібы адчуваючы, як ападае шэрсць, распростваюцца лапы, сыходзіць жыццё сабакі; з разарванай нагі булькаючы лілася кроў, і Другі дзед уважліва слухаў гэты гук.

Як ён апынуўся каля мяне? Я дакладна памятаў, што Другога дзеда не было паблізу, калі я выходзіў на “лінію”. Мабыць, ён хаваўся за шыпшынай, што расла ля брамкі, – ён любіў забаўляцца з ёй, падносячы пальцы да калючых галінаў, паўтараючы рухам далоні іх выгіны, падносячы руку зусім блізка, так, што калючкі, здавалася, кранаюцца лініяў папілярных узораў, як іголка на грампласцінцы; ён нібы вывяраў, калібраваў, юстыраваў нейкае сваё пачуццё, якое замяніла яму зрок, і вельмі не любіў, калі яго заставалі за гэтым заняткам; тады ён знарок – толькі я здагадваўся, што знарок, – калоўся, рабіў выгляд, што хацеў сарваць кветку ці ягаду.

Здаецца, менавіта гэтым пачуццём Другі дзед даведваўся, што са мной адбываецца нешта важнае ці тое, што ўяўляе пагрозу; бацькі былі спакойныя, яны думалі, што я катаюся з сябрамі на ровары, а мы збіраліся лезці на вышку ЛЭП, каб зняць чужога паветранага змея, які заблытаўся ў правадах; змей трапятаў, я прымяраў ужо сцягнутыя з хлява гумовыя галёшы і пальчаткі, таварышы падбухторвалі мяне – і тут на дарозе з’яўляўся Другі дзед. Ішоў ён, хутчэй за ўсё, па сваіх справах, але поўнае прадчуваннем подзвігу імгненне адразу ж здзімалася; ён нібы абсякаў мяне, з’явіўшыся: куды? не смець!

Так што наўрад ці справа была ў супадзенні: Другі дзед стаяў за шыпшынай, пачуў мой крык… Ён вартаваў мяне, Другі дзед, песціў; не мяне нават – маю будучыню. Аднойчы дома бацькі адкрылі пакет з рэнтгенаўскімі здымкамі, якія трэба было назаўтра ўзяць з сабой у бальніцу, і Другі дзед, пачуўшы размову пра хрыбетнік, папрасіў патрымаць здымак. Бацькі здзівіліся, але далі, а я не паспеў, дый не здалеў бы – запярэчыць. Другі дзед узяў цёмны пластыкавы простакутнік, па якім слаўся светлы дымок, плавалі касмічныя туманнасці і прывідныя дыскі пазванкоў былі падобныя да вежы, усярэдзіне якой ад паверха да паверха паўтараліся тонкія белыя жгуцікі, звітыя петлямі, быццам бы весяляцца, танцуюць духі, злоўленыя ў розных “па”, – узяў і стаў абмацваць яго пальцамі, якія ў гэты момант сталі падобнымі да пальцаў флейтыста, што пяшчотна і ўпэўнена закрываюць патрэбныя адтуліны; я спалохаўся – мне падалося: па недасведчанасці бацькі дапусцілі Другога дзеда да таго, да чаго і яны не мелі права па-гаспадарску дакранацца; што цяпер ён націскае на танцуючыя жгуцікі, нібы ўпраўляе альбо, наадварот, скрыўляе мой лёс.

…Потым ляцела праз палі “хуткая”, выла сірэна, убіваючы глыбей, да пятак, свядомасць, пахла тытунём і бензінам, і гайдалася, гайдалася над бальнічным дваром званніца, якую я шмат разоў бачыў здалёк, калі рыбаліў на возеры, пераўтвораным у сажалку; званніца была нібы стрэлка на прыборы, што адхіляецца то налева, то направа, яна нагіналася да мяне, як пытальнік, выстрэльвала ўгару, засціла неба, змяншалася, маячыла ў далёкім закутку зроку і зноў загароджвала агляд. У палаце адслойвалася са сценаў вапна, у куце столі сядзеў сярод павуціння чорны павук; я бачыў яго дзіўна змяніўшымся зрокам, які выпускаў з-пад увагі прадметы паблізу; павук рухаўся перад самым тварам, а разарваная нага – напэўна, такое было дзеянне наркозу – здавалася, яшчэ была ў двары, маё цела цягнулі па калідоры, а ў палату занеслі толькі галаву.

Павук рыхтаваўся абплесці павуціннем мой твар, залезці ў рот, развесіць унутры свае ліпкія ніткі і чакаць, калі да мяне зляцяцца мухі, якія гулі ў палаце; я хацеў замахаць рукамі, крыкнуць, каб павука прыбралі.

Але варта было паспрабаваць загаварыць, як мне з’яўляўся сабака, яго вочы, гнойныя, вылупленыя, нібыта дотык сухіх веек прычыняў ім боль, і я разумеў, што гэта не сабака глядзіць на мяне. Я дзесьці пераступіў нябачную рысу, адзначаную, можа быць, толькі завялымі казяльцамі ці рассыпаным жвірам; як падхопліваюць балотную ліхаманку – так я падхапіў смерць, убачыўшы раздзяўбанага крата, дохлага вожыка, аблепленага чорнымі рагатымі жукамі; забрыў на Бетонку ў вячэрні час, калі ў прыродзе ўзнікае трапятанне перад чыёйсьці прысутнасцю, якое адчуваеш і ты, і кожны куст глядзіць – здаецца, на цябе, але на самой справе на таго, хто быццам бы стаіць за тваёй спінай. У такую пару нельга гуляць у хованкі далёка ад дома, па-за яго прыцягненнем, там, куды не даносяцца галасы і пахі – можна знікнуць, залезці ў нейкае цёмнае сховішча, якое апынецца шчылінай паміж днём і ноччу; гэта пара прамежку, нявызначанага часу, пара, якую птушкі імкнуцца перачакаць у паветры. Я дзесьці ўпусціў у сябе гэты морак, прынёс яго дадому, не заўважыўшы, як спачатку не заўважаюць хваробу, думаючы, што лёгкі жар – ад беганіны, а ў горле перасохла ад смагі; упусціў, і ён разросся ўва мне, пасяліўся, як пасяляецца чарвяк у страўніку, і таму чорны сабака выбег менавіта на мяне – я быў неасцярожны і занадта рана даведаўся тое, ад чаго дзіця прыкрытае неразрыўнасцю цела і свядомасці, непадзельнасцю яго асобы і ўсёй светабудовы.

Усё вырашылася там, у бальніцы: страта крыві былі занадта вялікая, патрабавалася пераліванне, патрэбнай групы не было, і тады ўціснуты ў “хуткую” Другі дзед – бацькі былі ў горадзе, пакінуўшы мяне на ягоны нагляд – прапанаваў узяць яго кроў. Па ўзросце яму нельга было гэтага рабіць, але ён настояў – я гэтага не памятаю, але ўяўляю, як ён гаварыў з лекарамі голасам, які ламаў суразмоўцу гэтаксама, як ён палкай перабіў хрыбетнік сабаку, – і яго кроў узялі, узялі шмат, і я застаўся жыць, а ён памёр, нібы тая частка яго крыві, што пералілі мне, і ўтрымлівала ў сабе ягонае жыццё, а тая, што засталася ў ягоных жылах, была крывёю пустой, зжытай – крывёю нябожчыка.

Цяпер я мяркую, што ён не думаў памерці, спадзяваўся на моц здароўя; калі б ён застаўся жыць – ён, той, хто выратаваў жыццё мне, – дык я належаў бы яму цалкам, па праву крыві ў жылах; ён рызыкнуў – і выйграў бы, але здарылася тое, чаго ён не мог прадбачыць, разлічваючы, што яго перавязуць у Маскву, дагледзяць, папоўняць страту крыві: надлом нашых жыццяў, небяспечнае станчэнне іх нітак супалі з тэктанічным зрухам гісторыі; час – час Другога дзеда, у якім ён мог існаваць як у асяроддзі, – скончыўся; і ён не перажыў першых імгненняў усеагульнай невядомасці, імгненняў, якія адмянілі старое, але яшчэ не прынеслі новага.

Праз некалькі гадзінаў пасля аперацыі па бетоннай дарозе паўз бальніцу пайшлі танкі і бронетранспарцёры размешчанай паблізу дывізіі; я глядзеў на іх праз вокны трэцяга паверха, і ў памяці не засталося нічога, акрамя кручэння танкавых каткоў і колаў бронемашынаў – цэлую гадзіну, пакуль калона ішла, спынялася, скарачалася і падаўжалася, уцягвалася ў нябачную гарлавіну шашы, якая вядзе ў горад, перад маімі вачыма круціліся гэтыя каткі і колы.

Раней я бачыў танкі на парадзе, але там былі ўрачыстасць формаў, зладжанасць руху, якія не пакідаюць месца дэталям, парад успрымаўся як нешта цэлае, як калі б тэкст замаршыраваў, трымаючы строй літараў. Тут жа, на бетоннай дарозе каля бальніцы, танкі ішлі адзін за адным, глохлі, тузаліся на месцы, гусеніцы то скрыгаталі, то абвісалі, – верагодна, не ўсе машыны былі гатовыя, калі абвясцілі трывогу, – і таму ва ўспрыманні, узрушаным болем і дзеяннем лекаў, існавалі два ўзаемавыключальныя вобразы.

Здавалася, што танкавая калона, якая раз-пораз спынялася, рассыпалася на часткі па два-тры танкі, салдаты, якія азвярэла махаюць сцяжкамі, афіцэры, якія гавораць са сваімі шлемафонамі, сам метал танкаў раптам страціў тую сувязь, што прыводзіла яго ў рух, паліва ў танкавых баках выдыхалася і не здольнае было ўжо дэтанаваць з патрэбнай сілай, штурхаць наперад тоны сталі, – усё гэта было прамовай дня, прамовай паралітыка, чые вусны забыліся форму гуку. Нейкія словы намагаліся сказацца, быць вымаўленымі, але занадта позна: вусны ўжо крануў мёртвы, падобны да наркозу, халадок. І пазней я даведаўся, што Другі дзед пачаў паміраць, як толькі паўз бальніцу рушылі першыя танкі; сястра думала, што яго забіваюць ляск і грукат, шчыльна зачыніла і завесіла вокны, аднак Другі дзед усё роўна кідаўся на ложку так, нібы танкі ішлі па ягоных нагах, што выпадкова апынуліся ў каляіне.

Быў і іншы вобраз, свядомасць то ўпускала яго, выцясняючы вобраз разбуральнай прамовы, то зноў ад яго сыходзіла; каткі, вядучыя «зорачкі», колы ператварыліся ў шасцярні гадзінніка, якому не хапае заводу, які ніяк не можа пайсці, закруціцца; гадзіннік гэты нібыта шмат гадоў стаяў, механізм раз’яднаўся, і цяпер усе шасцярні ад малой да вялікай круціліся самі па сабе, то змыкаючы, то размыкаючы зубцы, і стрэлкі на цыферблаце то рухаліся скачком, то спыняліся. Танкі прабуксоўвалі, злосна стралялі выхлапамі, раўлі рухавікамі, але напружанне людзей і матораў здавалася несувымерным павольнаму, рыўкамі, руху, нібы там, наперадзе на шашы, нешта ўпіралася, не пускала калону, нібы яна сама – і машыны, і людзі, – па сутнасці, не ведала, ці ёсць сэнс і неабходнасць у іх паходзе; быццам бы час мкнуўся пачацца – і не мог.

Жнівеньскі дзень доўжыўся доўга; далёка ў полі за бальнічнымі вокнамі жалі жыта, і два розныя віды машынаў, што адрозніваюцца, як драпежнікі і траваедныя, танкі і камбайны, здавалася, глядзяць адзін на аднаго са здзіўленнем, адкрыўшы для сябе іншыя тыпы механічных істотаў. Маладыя салдаты, чакаючы, пакуль завядзецца танк наперадзе, забаўляліся, паварочваючы вежы ў поле, выцэльваючы камбайны і грузавікі, а тыя адсоўваліся ўсё далей, пакуль нарэшце праца ў полі не спынілася. Камбайны клінам адкаціліся да ўзлеску, спыніліся, задраўшы шыі жолабаў; на збочынах дарогі стаялі легкавыя машыны, на адной зверху была прыладжана канапа, і думалася, што яна, разадзьмутая, плюшавая, проста залезла наверх, ратуючыся ад танкавых гусеніцаў. У небе бессэнсоўна, як прывязаны на нітачцы чмель, кружыў самалёт сельскагаспадарчай авіяцыі.

Ад грукату танкаў, ад іх колькасці – у калоне было машынаў сто – дзень спачатку перапоўніўся, а потым, калі калона прайшла, апусцеў, як пусцеюць дамы, з якіх перад зносам выехалі жыхары, – канчаткова і ўжо непапраўна. Так бывае на мяжы сну, у паўдрымоце – паўза паміж ударамі сэрца здаецца нясцерпна доўгай, ты ўвесь правальваешся ў яе, перастаеш існаваць, пакуль аднекуль з даляў цела не прыхлыне штуршок крыві; ты здаешся сабе берагам: сэрца размешчана вонкі, кроў абмывае, накочваецца хваляй, а свядомасць утрымліваецца на лініі ўмоўнага прыбою, у пустаце прамежку. Той дзень пасля праходу танкаў і стаў такім прамежкам: ранейшае скончылася, новае не пачалося. Нават гукі, здавалася, не ведаюць, як ім гучаць, нібы шкло бальнічных прабірак забылася навуку звякаць, маснічыны развучыліся рыпець.

Бальніца была старая, драўляная, шчыліністая; і вось са шчылінаў пачалі вылазіць мышы. Дрэва сценаў і падлогі было такім трухлявым, што забіваць іх пралазы тоўчаным шклом было марна, і мышы бегалі бачком ўздоўж сценаў, а зрэдку – наўскасяк праз палату. Але тут, нібы адчуваючы тое, чаго не адчувалі людзі, мышы асмялелі, выбраліся вонкі. Яны вынюхвалі, перабягалі, іх гналі швабрамі і анучамі, прынеслі ката, але мышы не сыходзілі, а кот залез пад шафу і сядзеў там, не спалоханы, але быццам таксама нешта ведаючы. Мышы лезлі ўверх па фіранках, па ножках ложкаў, іх былі сотні, і раптам стала ясна, што мышэй нашмат больш, чым людзей, што гэта іх жытло, што бальніца прагніла да апошняй дошкі; я ўявіў міжволі, як ва ўсіх іншых дамах у акрузе таксама выла­зяць мышы, што бачылі толькі старыя газеты, якімі абклееныя сцены пад уздзьмутымі шпалерамі, а цяпер упершыню аглядаюць святло.

Вядома, мышэй растрывожылі танкі, гул выгнаў іх са шчылінаў і нораў, але мышыны зыход дакладна адказваў адчуванню людзей: медсёстры ўрэшце рэшт перасталі змагацца з мышамі, стараліся знайсці сабе які-небудзь манатонны занятак, але ні адна справа не ладзілася: ануча спадала са швабры, вада расплюхвалася, посуд падаў з рук. У гэтым не было трывогі, залішняй турботы: проста ўсялякая справа ёсць звяно ў ланцугу, які цягнецца з учора ў заўтра, і ўсякай справе надае сэнс яшчэ і суседства іншых справаў, суседства паўтаральнае і замацаванае ў часе; вымыць падлогу, папрасаваць бялізну, паліць кветкі, памераць тэмпературу, зрабіць уколы – кожны з гэтых заняткаў у звычайны дзень існуе ў канве іншых, у канве часу, які ідзе сваёй чаргой, канве, якая непрыкметна для чалавека падтрымлівае яго, не дае адчуць, што час зусім не добразычлівы, што поўнач дыхае ў патыліцу поўдню і святло згасае ўнутры кожнага імгнення.

У той дзень спыніўся час, агульны для ўсіх; кожны застаўся з тым, з чым быў у руках – са скальпелем ці са швабрай; ні адна справа не страціла сэнс, але стала незразумела, у якім большым часе гэтыя справы адбываюцца – мінулае і сучаснасць ужо не спараджалі ясны вобраз блізкай будучыні.

Бальніца змяшчалася ў будынку былой панскай сядзібы; з яе вокнаў занадта шчодра адкрывалася прастора, перспектыва гэтая мела на мэце неіснуючы ўжо, высечаны парк, і цяпер здавалася недарэчным: з-за чаго невядомы архітэктар вырашыў гэтак шырока прад’явіць вачам пустку, якая папярэднічае хлебнаму полю, дзе цяпер цясніліся самазахопленыя агароды: іх платы былі збітыя з крывых жэрдак, перахопленыя металічнай стужкай, якой аббіваюць скрыні з садавінай, перавітыя абрыўкамі калючага дроту, умацаваныя няроўнымі лістамі іржавага жалеза, якія віселі і ляжалі так крыва, нібы іх прынёс павеў ветру і кінуў на плот; за агароджамі – абавязкова ў куце – стаялі гэтак жа неахайна збітыя халупы без вокнаў, дзе захоўвалі інструмент.

Пафарбаваны ў колер яечнай мукі бальнічны будынак з двума крыламі-флігелямі, з чатырма калонамі ля ўвахода, з высокімі вокнамі – калі кожнае адкрыць, дом выплюхне пену фіранак, стане скразным, хісткім, ветразевым, – зменшыўся, панізіўся ад віду танкаў, якія ідуць за агародамі; мне падалося, што столь стала бліжэй да твару.

Танкі сышлі, а агароды сталі напаўняцца людзьмі; хтосьці запаліў вогнішча, пацягнула дымам гнілля, і ў гэтым дыме – а дзень быў рабочы, агароды павінны былі пуставаць – мітусіліся мужчыны і жанчыны з рыдлёўкамі, добра не разумеючы, што рабіць: капаць бульбу было яшчэ ранавата, а агуркі былі ўжо сабраныя. Хтосьці нешта карчаваў, нехта капаў яму пад кампост, і ўзнікала дзіўнае адчуванне, што танкі абудзілі ў людзях ўспаміны, якіх у іх па ўзросце не магло быць; яшчэ трохі, і нехта першы зразумее, што ён капае акоп ці сховішча ад бамбёжкі; мяккая, распрацаваная за шмат гадоў зямля нібы клікала да сябе, прапаноўвала схавацца ў ёй, як ва ўлонні маці. Спачатку пад штыком рыдлёўкі пылілі сухія камякі, а потым адкрывалася вільготнае, некранутае засухай нутро, працятае бялявымі тонкімі каранямі траў, прабуранае хадамі чарвякоў і жукоў.

Ёсць нейкая бессаромная шчырасць ва ўзрэзанай рыдлёўкай зямлі, у яе мяккасці, быццам яна чорны тварог, чорнае сквашанае малако чорнай каровы; у яе бясформнасці, гатоўнасці рассыпацца – і мокрай, халоднай хватцы яе камякоў, якія не адпускаюць бот. Калісьці я бачыў у лесе заплылыя танкавыя акопы, поўныя непрагляднай, алеістай, як чыфір, вады, якая ўвабрала ў сябе гнілое – год за годам, да поўнага вынішчэння – асінавае лісце; гэтая вада была глыбокім, як непрытомнасць, смяротным настоем, і сярод яснага лісцёвага лесу, поўнага прасекаў святла, кожны акоп здаваўся згубным кубкам, напоўненым сокамі зямлі.

Вось да гэтай растваральнай чарнаты, да яе схованкі і імкнуліся людзі; пасёлак пусцеў, агароды запаўняліся, нібы жыхары, адчуваючы пах танкавай саляркі, пах вайны і бяды, загадзя сыходзілі з дамоў, сыходзілі ад усяго, што складала рэгулярны побыт – да часовых пабудоваў ля градак.

Хадзячыя пацыенты бальніцы, зразумеўшы, што медыцынскія строгасці на час не дзейнічаюць, таксама пацягнуліся на агароды; кожны ішоў асцярожна, быццам слухаў сваю хваробу, спрабаваў улавіць яе таемныя знакі, раза­браць у стуку сэрца перабой, дадатковае каленца рытму, уплеценае хваробай; хвароба хавалася, і хворы стараўся яе адшукаць, зразумець, наколькі яна распаўсюдзілася ў целе, якія тэрыторыі, занятыя ёю; пацыенты выцягвалі шыі, выпростваліся і заміралі на адной назе, у няўстойлівым становішчы, каб грунтоўнасць апоры не перашкодзіла ўспрыняць тое, што распазнаец­ца толькі ў нераўнаважкасці, у прыпадабненні сябе найтонкай стрэлцы самапісца, які рэгіструе неадчувальныя чалавекам штуршкі зямной кары.

Аднак чужому погляду не трэба было шукаць хваробу – так ясна былі выяўленыя ўсе хваробы ў тварах і постацях тых, хто ішоў. Тое, што я бачыў, знаходзілася ўжо за тылавой мяжой непрыгожага і адштурхоўваючага; вызваленае ад эстэтычных значэнняў, яно ўяўляла сабой скульптурную, пластычную карціну таго, што жыццё можа зрабіць з людзьмі, калі ў іх не адбываецца ўнутраных пераменаў, якія далі б сілу выстаяць, не паддацца.

Выпнутыя жываты, запалыя шчокі, сухія адвіслыя грудзі, паралізаваныя рукі – калецтвы былі настолькі разнастайныя, што ў гэтым чыталася аднастайнасць. Бальніца, сумны дом, сабрала ў сябе ўсе магчымыя траўмы; але адсутныя, адсечаныя сякерай пальцы або адрэзаная цягніком нага былі толькі зусім прыкметнай крайнасцю сярод іх; хутчэй, агульная пластыка чалавечых фігураў была такая, нібы людзі жылі ў згушчэнні пастаянных рознанакіраваных ціскаў, якія надломваюць, згінаюць, вывіхваюць, скручваюць; чалавека мясіла, размінала, выцягвала, ён і сам страчваўся ў працы, спустошваўся ў намаганнях, і цяпер, калі ён ужо не змог бы і цвіка забіць, не схапіўшыся за сэрца ці не зайшоўшыся кашлем, аказвалася, што праца не ўмацавала яго ўнутрана. Чалавек нават прывык, што яму надаюць форму гэтыя ціскі; а калі яны зніклі і наступіла доўгая паўза, разрэджанасць часу – людзі ступалі так, быццам адвыклі хадзіць без чужой дапамогі.

Хворыя і здаровыя – усе сабраліся на агародах, спехам былі засланыя газеткай тапчаны, з’явілася гарэлка; хтосьці прынёс радыёпрымач на батарэйках, хтосьці – партатыўны тэлевізар, і людзі збіліся ў гурт вакол іх, ніхто не спрабаваў сысці, паехаць услед за танкамі, у чымсьці ўдзель­нічаць – усе паглядалі то на тэлевізар, то на лес, за якім на ваенным аэрадроме прагравалі рухавікі самалёты, і было адчуванне, што тэлевізар і радыёпрымач – найноўшыя сакрэтныя прылады, якія вырашаюць лёс, выносяць свой, пралічаны лямпамі і мікрасхемамі, вердыкт: чаму быць, чаму не быць.

Вось у гэтую паўзу, ва ўсеагульнае здранцвенне і спынілася жыццё Другога дзеда; не тое каб ніхто не рызыкнуў везці яго ў Маскву – на кароткі час распаліся ўсе чалавечыя зарукі, і нават трубку тэлефона стараліся не браць – хто ведае, што прынясе званок; “хуткая”, якая везла патрэбныя яму лекі, затрымалася дзесьці на збочыне, прапускаючы танкавыя калоны, і ён памёр – новы час, можа, і прыняў бы яго, згубнымі сталіся прамежак, раз’яднанасць.

Так маё існаванне сумясцілася з ягоным існаваннем; я ўжо ніколі не быў да канца самім сабой – ува мне цякла кроў Другога дзеда, якая выратавала мяне; у целе хлопчыка цякла кроў хударлявага сляпога старога, і гэта назаўсёды аддзяліла мяне ад аднагодкаў; я рос пад знакам неацэннай ахвяры, якую Другі дзед прынёс дзеля мяне; рос як чаранок, прышчэплены на старое дрэва.

Падчас ягонага пахавання я ляжаў у бальніцы, а потым з цяжкасцю мог прыходзіць на могілкі: мне здавалася, што Другі дзед не памёр да канца, што ён пасяліўся ўва мне, і калі я стаю ля магілы – гэта дзве раз’яднаныя часткі душы Другога дзеда сустракаюцца адна з адной, адна – несупакоеная, другая – тая, якую я нашу пад сэрцам, як цяжарныя плод; сустракаюцца – і адчуваюць юрлівае задавальненне, бо ім удалося падмануць смерць, зачапіцца за жыццё, а вакол ляжаць проста спарахнелыя целы, і ўся гэтая бутафорыя помнікаў, плітаў, датаў нічога не значыць.

І я глядзеў на іншых людзей, імкнучыся даведацца – а ці няма сярод іх такога ж, як я, хто носіць у сабе нябожчыка; раптам кагосьці яшчэ нябожчык прыводзіць на могілкі, глядзіць знутры на прыбіральшчыка, які падмятае прысады, зграбае апалую лістоту і адчувае сябе як хітрае і злое дзіця, якое ў помсту залезла туды, дзе ніхто яго не знойдзе.

Мне было амаль немагчыма знаходзіцца ў кватэры, дзе раней жыў Другі дзед: я думаў, што яго рэчы, пачціва захаваныя на сваіх месцах, ведаюць, хто я, і ўся кватэра, пераўтвораная ў маўзалей, у пахавальню, дзе чуйна супакоена памяць, ведае, хто я. Ягоны касцяны муштук на стале здаваўся часцінкай яго самога; хатняя работніца расклала па паліцах дзясяткі ягоных акуляраў са шклом рознай таўшчыні, якія назбіраліся, пакуль Другі дзед губляў апошнія рэшткі зроку; верагодна, яна спрабавала стварыць для сябе ў кожнай кропцы кватэры адчуванне, што ён не памёр, а толькі сышоў, паклаўшы акуляры на сервант, і вось-вось вернецца, але для мяне памутнелыя лінзы азначалі погляд Другога дзеда, ён быў ува мне – і адначасова бачыў мяне збоку, у любым месцы любога пакоя, дзе б я ні схаваўся, пад ложкам, за шторай, і толькі за высокім, у мой рост, люстэркам я мог схавацца, галоўнае было ў яго не глядзець – на супрацьлеглай сцяне вісеў фотаздымак Другога дзеда, і вісеў так, што калі я зазіраў у люстэрка, ён стаяў за правым маім плячом. Ягоны «Зіг-заўэр», нямецкая двухстволка, якая вісела на сцяне, таксама глядзела на мяне, праўда, скоса, цёмнымі зрэзамі руляў, двума нулямі, нібы ацэньвала, ці хопіць у ранейшага гаспадара сілаў узяць стрэльбу маімі рукамі, а ў глыбіні антрэсоляў ляжалі ў скрынках патроны, поўныя нестарэючай сілы пораху.

Цяпер, успамінаючы Другога дзеда, я часам думаю, што ён сам выклікаў сабе смерць якраз такую, якую хацеў, хоць, аддаючы мне кроў, ён і разлічваў выжыць.

Ён баяўся памерці, як звычайна паміраюць; ён прагнуў жыць – праз мяне, ува мне – і страшыўся смерці так адчайна, нібы ведаў, хто сустрэне яго там, у замагільным свеце; Другі дзед шукаў выратавання душы, выратавання, зразумелага на свой лад; і неўсвядомленая задума яго атрымалася нават дакладней, чым калі б ён застаўся жыць; яго смерць абавязала мяне цалкам і беспаваротна, абавязала ўдзячнасцю, якая не залежыць ад любога магчымага ведання пра яго; як бы там ні было, ён мяне выратаваў, ахвяруючы жыццём, – і тым тужэй зацягваўся вузел, што ахвяра была выпадковай, а дабро – рызыкоўна пралічаным наперад.

Часта дзівіліся, чаму Другі дзед абраў сабе такую хатнюю работніцу – удаву з пяццю класамі адукацыі, дзетдомаўскую, якая не ведала сям’і, якая перажыла голад у Паволжы і назаўжды захавала ў сабе гэты голад – ён жыў у глыбіні яе буйнога, набралага жаночую сілу цела, і ўсё яе гатаванне, уся яе хатняя ежа былі занадта здобныя або занадта тлустыя; мне памятаюцца бурштынавыя, выпуклыя, цякучыя кроплі гэтага тлушчу ў капусце, ружаватая, пяшчотная раса тлушчу на праслоеным мясам сале. Не заўважаючы, яна карміла не сябе, а той даўні голад, які не сціхае ў ёй; голад, які смокча, вярэдзіць, як нейкае прадчуванне, якое на самой справе ёсць голасам успаміну, які назваўся прадчуваннем, бо ўспамінам мы бачыць яго не хочам. Цяпер я разумею, што Другі дзед падабраў яе, нібы рыхтаваў сабе апраўданне – ён дапамог жанчыне, чый лёс не дазваляў разлічваць на нечую дапамогу, і яна адплаціла яму вернасцю.

Хатняя работніца выканала завяшчанне Другога дзеда: спаліла ў парку ўсе яго паперы, выкінула на памыйніцу вопратку, абутак; кажуць, у тыя дні – дні жніўня – яна была не адзіная, хто так рабіў; пакуль людскія натоўпы стаялі ля ўрадавых будынкаў, людзі ранейшай эпохі, самыя абачлівыя, хавалі дабро ці пазбаўляліся доказаў, часам – разам з самімі сабой; калі падлічыць, колькі ў першы і апошні раз стрэлілі тады ўзнагародныя пісталеты, атрымаецца найвышэйшае для многіх дзесяцігоддзяў значэнне. Бацькі займаліся тады мной, на пахаванне Другога дзеда ніхто не змог паехаць; хатняя работніца распавядала потым, што на выпадак сваёй смерці ён пакінуў ёй нумар тэлефона, і калі яна патэлефанавала, прыехалі людзі, мяркуючы па выглядзе – з ваенкамата; яны ўсё і зладзілі, хутка, па-ваеннаму дакладна, забралі пад вопіс ордэны, іх аказалася з дзясятак, якіх – хатняя работніца не запомніла; хавалі так, нібы чагосьці асцерагаліся ў няясныя яшчэ насталыя часы, быццам не ведалі, ці патрэбныя ўшанаванні ці, наадварот, варта зрабіць усё ціха, і таму спяшаліся; калі мы потым прыехалі на магілу, там быў толькі жалобны вянок без надпісу.

Другі дзед сышоў ананімна, як і жыў; так, нібы існавала спецыяльная служба, якая займаецца татальным выняццем з жыцця; хтосьці з родных паспрабаваў патэлефанаваць па нумары, узятым у хатняй работніцы, але нават не здолеў высветліць, куды тэлефануе: даведаўшыся, што размаўля­юць не са сваякамі, там адмовіліся паведаміць што-небудзь пра Другога дзеда. Напэўна, калі б ён памёр у іншы час, нам удалося б нешта высветліць, адшукаць таварышаў, саслужбоўцаў, зразумець, з якой установы прыязджала пахавальная каманда; але распадалася краіна, спынілі працу ўсе ведамствы, ужо нічога не значылі ранейшыя пасады, званні, абяссэнсіліся пагоны, знакі адрознення, бланкі дакументаў, шыльды; і ў гэтым хаосе Другі дзед адышоў бясследна, нібы загадзя падрыхтаваў сабе такі сыход. Усе палічылі за лепшае не ведаць, не гаварыць, не паведамляць, забыцца, і доўгія росшукі, – хто ж быў Другі дзед, – ні да чаго не прывялі. Аднойчы ён намякнуў, што быў начальнікам буйнога будаўніцтва; цяпер гэты падман выявіўся, але замяніць яго не было чым; таму – напэўна, дзеля мяне – Другі дзед застаўся проста Другім дзедам, чалавекам, які выратаваў мне жыццё.

У завяшчанні яго было ўказана, што кватэра пераходзіць хатняй работніцы, а пасля яе смерці – мне; на маё імя быў зроблены буйны ўклад – я мог атрымаць яго да паўналецця; лецішча Другі дзед таксама завяшчаў хатняй работніцы – а пасля мне.

Так я стаў спадчыннікам; уклады хутка абясцэніліся, ранейшыя тысячы сталі нічым, і фактычна я атрымаў у спадчыну толькі таямніцу жыцця Другога дзеда; грошы, якія некалі мелі вагу, ператварыліся ў паперу, іх, як я даведаўся потым, вывозілі грузавікамі хаваць – грошы не паляць, у іх фарбе занадта шмат шкодных прымешкаў; а пазней у адной з паўночных абласцей я пабываў на шахце, куды ў пачатку дзевяностых звальвалі гэтыя купюры ў поліэтыленавых мяшках.

Дзесьці там, сярод звезеных з аддзяленняў Ашчадбанка фіялетавых двадцаціпяцірублёвак з профілем Леніна, ляжалі і грошы, завешчаныя мне Другім дзедам. Я ўзяў на памяць адну купюру – не дзеля ўспамінаў пра сваё страчанае багацце, а як сведчанне таго, наколькі хутка і незваротна знікаюць матэрыяльна ўвасобленыя сілы і магчымасці эпохі; сведчанне імгненнага наступу гістарычнай немачы; і я ўбачыў, як разам з часам сышло і тое, што складала – у пасмяроцці – улада Другога дзеда нада мной; час, падумалася мне, разбурыў гэтыя повязі.

Але там жа, у грашовым схове, я ўспомніў, як аднойчы, ужо юнаком, я прыехаў прыбраць магілу Другога дзеда; мне здавалася, што цяпер я ўжо магу бяспечна прыходзіць на могілкі, дзе некалі з агідай адчуваў пахаванага ўва мне старога. Напэўна, я спадзяваўся ў думках прымірыцца з Другім дзедам, адпусціць тыя даўнія ўспаміны, замясціўшы іх новымі, і спецыяльна абраў час напярэдадні дня свайго нараджэння: мне думалася, што я прыбяру магілу і ступлю ў новы год жыцця ўжо ў іншых адносінах з мінулым.

На старых могілках было прасторна і прахалодна; на мазаіцы старадаўняга склепа лодачнік Харон вёз нябожчыка праз Стыкс, і ў такт рухам уключынаў паскрыпвала тачка могілкавага прыбіральшчыка; па дарожках звыкла лезла з-пад плітак зямля, быццам нябожчыкам не хапала там месца.

Я падмёў на магіле і вакол, паліў півоні і папараць; пакурыў, гледзячы на суседні ўчастак – там былі пахаваныя муж і жонка Бяссмертныя, Іван Паўлавіч і Соф’я Васільеўна; чорная глыба лабрадора пералівалася сіняватымі, вясёлкавымі, як «вочкі» на крылах матылька, бліскаўкамі; высока ў галінах перакрыкваліся вароны.

Было пуста і свежа, як на краі поля; мне падалося, што мінулае нарэшце сышло, Другі дзед пакінуў мяне ў спакоі; я нават думаў, што цяпер змагу бываць на могілках часцей – я перажыў яго ўладу над сабой, ёй выйшаў тэрмін даўнасці, вызначаны нейкімі няведамымі, але дзейснымі законамі, і ў новым часе я здолею яшчэ больш аддаліць тыя мінулыя перажыванні, перакрыць іх іншым стаўленнем да Другога дзеда: стаўленнем, якое ўжо, па сутнасці, не прадугледжвае адносіны, а толькі эластычную звычку памяці, пад уздзеяннем якой на самой справе толькі глыбей забываеш: памятаеш не тое, што было, а ўспамін пра ўспамін, і мінулае аддаляецца, драбнее, як прадмет, адлюстраваны ў двух складзеных адно да аднаго люстэрках.

Я пайшоў па дарожцы, не азіраючыся, выносячы ў сабе гэты новы настрой; быў толькі лёгкі смутак ад таго, што ўсё так проста і звычайна здарылася. Могілкавыя агароджы, крыжы, дрэвы – усё вызвалілася ад цяжкага ўражання, накладзенага ўспамінамі, паўстала ў непатрабавальнай навізне; я ішоў павольна – мне хацелася даўжэй пабыць тут, нанова запомніць усё. Могілкі памяняліся нават у каляровай гаме, праступілі светла-зялёныя, саламяныя адценні, якіх я раней не заўважаў.

Але раптам на старым, трухлявым пні я ўбачыў мучністы, складкаваты, падобны на заплылае тлушчам вуха драўняны грыб.

Вуха – падземны свет слухаў, ён быў тут, я толькі не распазнаў яго ў наскрозь сонечных прыметах дня. І ўсё вярнулася: страх, агіда, дрыжыкі; грыб быў падобны на плоць трупа – і жывы існаваннем раслінаў; Другі дзед не адпусціў мяне.

 

Пераклад з рускай мовы Барыса ПЯТРОВІЧА.

Цалкам раман Сяргея Лебедзева “Край забыцця” чытайце ў 119-120-м нумарах “Дзеяслова”.