Архіў нумароў:

Янка Брыль

_____________________ Вясна. З лірычных запісаў	Зноў успомнілася нашая атака на Мэхэлінкі ІЗ-га верасьня ў 39-м, раньнім і хмарным прыморскім ранкам. Двое нядошла-старых кашубаў на затоена пустой вясковай вуліцы. Баба ў прыглушана спалоханым галашэньні. У дзеда рабочая куртка з правага боку грудзей прарвана клінам, як мне здалося, ад шальное кулі ззаду. I задыханыя словы на польска-нямецкай трасянцы: — A oni durch strzylają, durch strzylają!..* Бездапаможнае чалавечае нараканьне. Я ўбачыў і пачуў гэта, подбегам пераходзячы забрукаваную вулі-цу, усьлед за першым нумарам кулямётнага разліку пад цяжарам пяцідзесяці трох кілаграмаў “максіма”, які, мяркуючы па выбітай на ім даце 1908, прайшоў і першую сусьветную вайну. Не на колах ён, а з палазкамі, не пакоціш, а трэба цягнуць, паўзучы, або тарабаніць на гарбе, надзеўшы рамай цераз галаву. Сустрэча тая сяды-тады пераклікаецца ў мяне з дурнымі кінабаеві-камі ды рэкламнымі кадрамі ваяўнічых анонсаў на штодзённым телеэкране і з усім тым бязглузда крывавым, што адбываецца то далей, то бліжэй на Зямлі, жахлівае durch, што азначае: усё, бясконца. l l l Шэсьцьдзесят пяць Стральцову. Было б... Нашыя надзеі, нашыя прароцтвы збываюцца, — зноў і зноў нас палоняць, хвалююць сьвежасьць і краса, глыбіня і сіла мастацкага слова, радасна бачыцца яго пераможная хада ў будучыню, дзе забясьпечана адпаведнае разуменьне і гордая пашана. Над старонкамі Міхасёвага аднатомніка, які гартаю перад вячэрнім выступленьнем, успамінаецца Рыгор Раманавіч Шырма, пра якога і я гаварыў нядаўна на сьвяткаваньні яго юбілею ў сьціплай утульнасьці кінатэатру “Зьмена”. Перачытаў і ўступны артыкул Адамовіча, можа, больш чым у іншых выпадках у Алеся разумны і востры. Нібы тават убачылася, як усе яны, натуральна аддаляючыся, кожны з часам свайго адыходу, — Шырма, Стральцоў, Адамовіч, — усталёўваюцца ў нашай народнай гісторыі, у нясьпешнай чарзе за іншымі, несакрушальна абарончымі вежамі, нязгаснымі маякамі і, як разумна сказала ў сваім нядаўнім газетным выступленьні ціхая Марыя Вайцяшонак, нашымі храмамі, “которые видны из многих точек света”. l l l Выйшаўшы з падземнага пераходу, ад станцыі метро, на шырокай і чыстай ад сьнегу панелі апынуўся ў рэдкім, рухавым натоўпе. Іду паволі, разглядаюся і — дзіўнае, небывалае адчуваньне — ня бачу нікога, з кім быў знаёмы або сябраваў, чым нейчы воблік запомніўся. Так ня будзе калісьці для кагосьці і мяне самога. Хоць людзей і не паменшае. l l l У рэдакцыі — чалавек некалькі нашых, старэйшых і маладых. У гутарцы дайшло да тэмы п’янства, і я, між іншым, сказаў, што ніколі адзін ня піў і ня п’ю. А дома прыпомнілася, як зімою на пачатку 1962-га, калі я жыў падоўгу ў вёсцы, у брата Міхася, працуючы над “Птушкамі і гнёздамі”, паехаў неяк з братам у Карэлічы, дзе ён працаваў, вяртаўся без яго, раней, у кузаве грузавіка сямнаццаць кіламетраў, у сьцюжны мароз, проста ацэпшы, адубеўшы. — Лячы мяне! — папрасіў братавуху. — Што ў цябе ёсьць? — Капуста ў печы... — О! А сала, цыбуля? I чарка, можа, знойдзецца? Перад лустаю хлеба, скрылямі сала і цыбулінай, перад місай гарачай капусты (успомнім Пушкіна: “Да щей горшок, да сам большой!”) я кульнуў гранёную чарыцу самагону, горача, смачна, напоўніцу закусіў, а тады падаўся на вялікую, яшчэ не астылую печ і, у смак адляжаўшыся, не прастудзіўся. Такое вось выключэньне. l l l У чарговым “ARCHE”-“Скарына” — інтэрв’ю Сямёна Букчына з Яновічам, дзе Сакратавыя Крынкі параўноўваюцца госьцем то з Фолькнеравай сядзібай Ёкнапатофем, то з талстоўскай Яснай Палянай... Можа, яшчэ б якую парачку падобных мясцінаў — для весялейшага падтэксту? Ці хопіць і так?.. l l l Васіль Зуёнак, якому я падпісаў свой “кнігазбораўскі” том, пры наступнай сустрэчы нават ухвальна здзівіўся: “А колькі ж вы ўсяго запомнілі!..” Не хапіла духу адказаць: “А колькі ж я дадаў героям ды сітуацыям выдумкі, свайго!” Бо ёсьць жа гэта, дый нямала, і ў гэтым ужо мая патаемная радасьць: пападаць у тон, прыдумляць адпаведнае. А гаварылася пра “Ніжнія Байдуны”. l l l Калі памёр Уладзімір Высоцкі, Эльдар Разанаў параўноўваў яго... з Гётэ. А на пахаваньні генерала Лебедзя артыст Аляксей Пятрэнка, таксама па тэлебачаньні, параўноўваў “этого самородка”... з Ламаносавым і Шаўчэнкам... Таксама з жалю. l l l Акружэнец, не партызан, а прымак у багатым хутары, былым фальварку, амужычаны журналіст, працавіты круцель, прысуседзіўся на мірскім кірмашы да ларка з “чарнілам”, прывёзшы з дому, за дванаццаць кіламетраў, на выпрашаным у брыгадзіра калгасным гора-кані бочачку салёных агуркоў. Хвацкая закусь, жывая капейка!.. І раз так, і другі раз, і трэці... Расказваючы мне пра гэта, колішні зямляк, жыдок з Турца, цяпер ажно маскоўскі бухгалтар на пенсіі, расчулена смакаваў гэтую “смекалку”: — Огурчик — рубль! Огурчик — рубль!.. I рубель жа ня сёньняшні, а сталінскі ці хрушчоўскі. l l l Вярнуўся з ЗША з нейкай вялікай удачай у сваім бізнэсе, а дома, ледзь што ня сходу — шырокі інфаркт і некралог з памінальнай нацяжкай. Прыгадаўся пачатак ягонай кар’еры, кніга рускіх народных казак, поўная адкрыта-агіднага брыдкаслоўя, але для гандлёвай прыманкі маляўніча аформленая пад кнігу для дзяцей. На паседжаньні праўленьня Саюза пісьменьнікаў, у “розным”, яна разглядалася як шкодная парнаграфія. А ён, выдавец-пачатковец, моўчкі адседжваў сваё за доўгім сталом і толькі прытоена ўсьміхаўся, трэба думаць, з таго, якія мы ўсе прастакі са сваёю адсталай маральнасьцю. l l l Наша Крынічнае. Да ўсяго прывыкаеш. Салаўёў яшчэ застаў, але запісваць не пацягнула. А жураўліны пераклік за Нёманам, дзе лугі тым часам дружна пайшлі ў зеляніну ад начных і дзённых дажджоў, чую кожную раніцу з дарогі ў пасёлак, як быццам без хваляваньня, як штосьці звычайнае, неад’емнае. Што ж, на дваццатай тут вясне. l l l Рэкс які на ланцугу, злосна гаўкае ад будкі, ніяк ня можа зьмірыцца з тым, што мы даўно знаёмыя, што я тут як свой чалавек. А малая чорная сучка (прабачце, забыўся за зіму, як вас завуць) моўкі то тупае, то сядзіць каля ганку, начэкваючы, што гаспадыня, нарэшце, выйдзе і штосьці дасьць. Ніяк не паддаецца на маё ўпрошваньне падысьці да лаўкі, дзе я прысеў з малаком, пад маю далонь, каб па-гладзіў. Толькі сярдзіта, нягучна пагаўквае на камароў, наляту хапаю-чы ды чаўкаючы іх. Гаворыцца: “Як сабаку муха”. А тут жа яшчэ меншая назола. l l l Сьпёка ледзь не па-летняму. Яблыні дацьвітаюць багата, як лапчатым сьнегам пасыпваючы пялёсткамі на траву і на яшчэ адкрыта шэрую зямлю. Абедаем у кухні. І раптам хтосьці першы, нечакана: —А зірніце ў акно! І хмары няма, а такі спорны дождж! Потым я выйшаў на ганак і пачаў любавацца, прысеўшы, што адбылося ў такой раскошы, пасьля некалькі дзён сьпякоты і тут, а ня толькі ў горадзе, перад нашым ад’ездам сюды. Багаты ў сонцы цьвет яблыні хутка намок і абвяў, густа абсыпаўшыся вялікімі бялячкамі пялёстак. А чарэшня, што адцьвіла раней, стаіць сабе ў сонцы, яшчэ ўсё шчасьліва мокрая. Шпак, сёлета першы для мяне, прысеў на найвышэйшай галінцы чарэшні. Мала гэтага — пырхнуў яшчэ вышэй, на высачэнную галінку таксама мокрай ліпы. Люба быць птушкай! Усё навокал ды зьверху яшчэ прыгажэйшае. l l l Сонца і цішыня. Пасьля ўчарашняга дажджу квецень на яблыні не вярнулася. Цьвітуць толькі бэз і каліна. Неяк песенна, нават запісваць прыемна. l l l Вячэрняе бойкае вогнішча. Самотна высокі, няпоўны месяц на другой квадры. Скрылікі сала і лустачкі хлеба, прыпечаныя на ражэнчыках. I салаўі ў цёмнай надрэчнай гушчэчы. Спачатку далекавата, а затым спакваля бліжэй, бліжэй, як быццам зацікаўленыя вогнішчам. Тое, што потым, здалёк успамінаецца як шчасьце. l l l Шырокія аўтакаляіны прылясной дарогі ўтапіліся ў павышэлай ад дажджоў траве, а замест ранейшага пылу на іх, цяжкага для хады, гладкая ўезджанасьць, па якой ідзецца тупка. Ня толькі мне. Павярнуўшы з двара на дарогу, заўважыў воддаль у каляіне... бусла. Так проста гэта і так незвычайна, ніколі нябачана, каб і ён ула-дзіўся прайсьціся!.. А мне прыйшлося яму перашкодзіць, хоць я спачатку і пайшоў павальней. I раз, і два азірнуўшыся на мяне, буська нясьпешна, але ж і абачліва падскочыў, залапаў крыламі ўшырыню, на выгляд цяжка ўзьняўся, пашыбаваў над дарогай і ўзьлескам, пад раньняе сонца, туды, дзе асядзе тонка-чырвонымі цыбамі на росна-зялёнай роўнядзі, закіне дзюбу ў неба і зойдзецца шчасьлівым клёкатам-смехам. l l l На самым лісьцяным чубчыку старой, разложыстай бярозы, у сонейку — зязюля. Спыніла мяне голасам, бачу яе зьнізу, з дарогі, і збоку, у профіль. Як яна ледзь прыкметна, рытмічна патузваецца раскрытай дзюбай наперад, у лад свайму прыемна простаму, заўсёды но-ваму “ку-ку!..” I такая яшчэ падзея на пачатак новага дня. l l l Пажылая дачніца, што бярэ малако ў адной са мной гаспадыні, раней шматгадовая гараджанка, якая тут, у хутарскім пасёлку, зноў адчула сябе на зямлі-карміцельцы, адною раніцай абуралася на каларадскіх жукоў, ад якіх няма “аніякага спасу”, а другою павярнула сваё абурэньне на іншую поскудзь — крата. — У мяне ён, сьляпак гэты, усё перавашаваў, а ў суседкі каб што крануў!.. Ці паверыце? Падкусіла ўлучыцца ў жаночы дыялог. Яны заклапочана гаварылі, стоячы пасярод двара, а я сядзеў каля сьцяны, дзе гаспадыня кожнае раніцы стаўляе нам белыя, поўныя слоікі. — Яна ў вас слова ведае, — са смакам падкрэсьліў я чутае неаднойчы, яшчэ ў сваёй вёсцы. Атрымалася!.. Абсяляненая мінчанка і са мною згадзілася, і перайшла амаль на шэпт, пачала тлумачыць гаспадыні штосьці адпаведнае пра суседку, і ня толькі пра яе. I я адчуў сябе трэцім лішнім, устаў ды падаўся дахаты, каб не падумалі, чаго добрага, што падслухоўваю. l l l У залежы старых часопісаў — разрозьненыя нумары “Иностранной литературы” з канца 80-х — пачатку 90-х гадоў. Колькі непрачытанага ў свой час! Раманы, аповесьці, апавяданьні. Албанскія, нарвежскія, кітайскія, румынскія, індыйскія... Ні аўтарскіх прозьвішчаў, ні назваў твораў, само сабой, не запомніш, але ж і добры настрой і роздум неяк са мною застануцца, пашыраючы ды паглыбляючы мой вобраз вялікага сьвету, з чытацкай і пісьменьніцкай удзячнасьцю за гэта. l l l Коля Марцюк зрабіў мне ў Вобрыне партызанскае сядло, я напісаў пазалетась пра гэтую ўдзячнасьць. А наган даў мне Іван Смаляека, па-вясковаму Евін, у Маласельцах. Навёў мяне на яго мой старэйшы брат Коля, выдаўшы сябраву таямніцу. Ціхманы, дабрадушны Іван ня стаў адмаўляцца, сказаў мне пачакаць яго ў сенцах, а сам унёс аднекуль з двара абматаную анучай цяжкаватую гамоліну і ацішана прагудзеў: — Ванячко, каб другому каму — не даў бы... Гадоў праз трыццаць пазьней я папракнуў яго, чаму, бываючы ў Мінску, у дзяцей, ня зойдзе і да мяне, як бывала раней, а ён пачаў апраўдвацца: — Забыўсё, Ванячко, твой домер нома... У іхняй вёсцы пра Беларусь можна пачуць Бералусь, пра Лаўрына Раўлын, пра Рап’ёва Япрова... Цьмяна помніцца, што Федзя Янкоўскі неяк мне гэта растлумачваў па-навуковаму. l l l Не па выбару, а каму як ад роду прыйшлося, жывуць людзі ў прыгожых і яшчэ прыгажэйшых мясьцінах, прылясных, надрэчных закутках роднай зямлі. У нялёгкім, шчасьлівым клопаце гадуюць дзяцей, змалку да старасьці многа працуюць, спакваля сьпіваюцца, ашваркам дошкі па галаве сын б’е бацьку, потым вешаецца ў непадасланым хляве, а тата плача па сыне і апускаецца яшчэ ніжэй, а потым памірае... Адзіная навіна, што нядаўна прыйшла да мяне адтуль — пахавалі панурага Яся, апошняга на ўвесь пасёлачак мужчыну. Прыбыло на яшчэ адну ня вельмі старую ўдаву, ня горшую за ўсіх работніцу і гультайку, пляткарку ды зводніцу, аматарку засьветных тэлесерыялаў, якая і чалавеку свайму не давала патолі за п’янку, і сыну, хоць і сама, як кажуць, цягне ды ня надта моршчыцца. А рака – памяцьцю мне па прывычцы бачыцца — усё цячэ, плыве, дрэвы на высокім беразе то зелянеюць моўчыкам, то, як прачнуўшыся, пашумяць. I беражанкі ўсё шыбуюць заклапочана над люстрана гладкай вадою, раз-поразу залятаюць, утыкаюцца ў бязьлікія норкі на крутым, слаёна ды зрэдку, ад каранішчаў вісюча-касматым, адкрытым абрыве берагу, то зноў, улегцы вылятаюць адтуль то ў нізкі, то ў вышэйшы паляўнічы палёт бясконцай, нястомнай бацькоўскай руплівасьці. А ціха імклівыя, сьветлыя, востра доўгія чаўнакі байдарак з аголена загарэлай турысцкай або канікульнай моладдзю розных узростаў плывуць апяяна быстрай ракою, ажыўляючы, дзякуй ім, пераклікам ды сьмехам спрадвечную цішыню гэтых чароўных мясьцінаў. I зноў ды зноў іншыя людзі ўдзячна зьдзіўляюцца, як тут прыгожа, а яшчэ ж, відаць, і шчасьліва, як падумае нехта, жывецца ў такой летуценнай красе... l l l Прыстойна выдадзены таміна “Новай зямлі” на трох мовах. Зача-піўся за польскі пераклад захоплена-энергічнага Чэслава Сэнюха, дачытаў усё тое, чаго ён мне, асабліва пад канец работы, не дасылаў на сяброўскі суд, — і трэба прыемна сказаць, што дачытаў з неаслабнай цікавасьцю. Пераклад атрымаўся добры, месцамі я ўсьміхаўся ад задавальненьня, нібы нанова ўбачыўшы наш нацыянальны скарб. Для “очистки совести”, выбарачна прачытаў некалькі разьдзелаў рускага перакладу. Усё ж такі Ісакоўскі, Гарадзецкі і менш вядомы мне Сямынін, усё ж такі іхняя сяброўская павага да аўтара. Пераклад дзе “терпимый”, а дзе і прыстойны. Прыкра за рэдакцыйна-цэнзурныя купюры палітычнага характару (рэлігійнае, некалгасна-сялянскае), як прыкрая памятка былога, — 1949 год выданьня, — больш за тысячу радкоў шкодна забранага ў рускамоўнага чытача... l l l Летась сын выштукаваў знак перад нашай вясковай сядзібай, нумар дачы, патрэбны раённым газавікам, што развозяць заказаныя балоны. А днямі хтосьці той наш паказальнік з фанеры пераламаў, адну палавіну пакінуў на слупчыку, а другую шпурнуў у траву пры дарозе. Я адразу ўспомніў чародку вучняў з нейкай экскурсіі, што напярэдадні прашумела на дарозе за нашай драцяной сеткай і зялёнай сьценкай шыпшынніку. Праўда ж і тое, што нашая маці калісьці прыгадвала з народнай няпісанай філасофіі: “Грашней таму, у каго прапала”, — ён думае дрэнна пра многіх, а зрабіў не па-людску хтосьці адзін. Успомнілася адно — як мы, некалькі загорскіх падшыванцаў, што хадзілі ў местачковую сямігодку, накралі кантовых таўкачыкаў крэйды, якімі пішацца на дошцы, і панапісвалі амаль усім у нашай вёсцы на варотах ці на сьценах ад вуліцы мянушку кожнага гаспадара ці гаспадыні. I разам з гэтым прыгадалася другое — даўняе паведамленьне ў газеце, як нейкі стары дачнік, у прыступе ўласьніцкага шаленства, стрэліў з драбавіка па вясковых дзецях, што “ўбіліся” ў яго вішні. Можа, і праўда, што хацеў толькі напалохаць распусьнікаў, як гаварыў на судзе, але ж і страшнейшая праўда была — адну дзяўчынку застрэліў. 3 вясковымі ў вішні прыйшла і гарадская, госьця ў бабулі з дзедам, ціхенькая ды не такая ўвішная, як мясцовыя накольнікі. Наш малады гаспадар, прыехаўшы ад гарадской занятасьці ды мітусьні, прыняў да ведама такую значную навіну, пажартаваў з малечы, паабяцаўшы прывезьці праз тыдзень фарбы, каб на новай фанерцы намаляваць яшчэ прыгажэйшае 27. l l l Ідучы з рэдакцыі на метро, а не пяшэчкам, як раней ішлося дахаты па парку, скардзіліся з сябрам на ногі, кожны на свае. I я расказаў, як у пачатку 1973-га, на лясных, глыбокасьнежных ваколіцах друскеніцкага санаторыя “Беларусь” я выходжваў штодня каля пяці гадзінаў — ураньні, пасьля абеду, увечары. На ўступным медаглядзе трэба было падзьмуць у сьпецпрыладу для вымярэньня аб’ёму грудзей. Ніяк ня ўспомню назвы тое прылады, падобнай да высокай бляшанай банкі з накрыўкай. Сярэдняя колькасьць адзінак вымярэньня дыханьня — 4.500. Я столькі і выдзьмуў, без асаблівай натугі. А праз месяц, перад ад’ездам, зноў трэба было падзьмуць. I дзьмухануў я так, што ажно покрыўка з тое прылады падскочыла і бразнулася аб падлогу, нават трохі пакаціўшыся. На зьдзіўленьне пажылое медсястры: больш за шэсьць тысячаў адзінак, на якія разлічаны той вымяральнік. Такія ногі ды грудзі бываюць у свой час. l l l “Народная воля” перадрукавала з кнігі “Шчыра, як на духу...” мой разьдзельчык пад назвай “Адусюль добра вяртацца ў Беларусь”. У чытацкай анкеце, на пытаньне: “Чым (якімі падзеямі, здарэньнямі) засталося ў памяці дзяцінства?” я адказаў у свой час пробліскам успаміну, які прыйшоў першым, ды па пісьмовай просьбе выдавецтва найкарацей: “Калі ішлося з мамай за ручку”. Ды вось жа ізноў, і не аднойчы, і пасьля выхаду кнігі, да таго, успамінаецца недагаворанае ў гэтым заказана скупым адказе. А з мамай за ручку, як выразна ўспомнілася, я ішоў у Адэсе на вячэрню ці то ў Андрэеўскую царкву, ці ў Панцялееўскі сабор, якія ад нашага дома на Старасянной плошчы амаль аднолькава недалёка. Гэта ўжо меркаваньне пазьнейшае, і з 1949 году, і з іншых, калі я бываў у горадзе свайго нараджэньня. А тое, што ярка ўспомнілася, было на шырокай панелі, пад буйна зорачным небам, на якое я раз-поразу азі­раўся, задзіраючы твар, з ручкай у мамінай руцэ, што маме, такое маё “круцельства”, не падабалася. Бо ішлі мы ў асноўным моўчкі. Маме было пра што маўчаць. Цяпер я магу гадаць пра што, — пра зацяжную хваробу мужа, пра арышт старэйшага сына, пра неадчэпнае жаданьне дачакацца нейкай палёгкі і вярнуцца ў сваю далёкую вёску, да роднай зямелькі... Маўчаньне нялёгкае, можа, і беспрасьветнае, з гэтым цяжарам яна і ішла памаліцца... Ну, а мяне, хутчэй за ўсё, не было на каго пакінуць, каб спакайней ісьці. Або таксама для нейкай палёгкі?..