Архіў нумароў:

Андрэй Хадановіч

_____________________ "...сваёй задачай лічу разбурэньне стэрэатыпаў..." Інтэрвю	З Андрэем Хадановічам гутарыць Ганна Кісьліцына – Творчасьць – гэта, так ці інакш, спроба сама­ідэнтыфікацыі асобы. Як бы ты сёньня вызначыў сваё месца ў жыцьці і, у прыватнасьці, у беларускай культурнай прасторы? – Я назваў бы сябе ўцекачом і парушальнікам межаў. І ня толькі як перакладчык, бо для гэтых людзей парушэньне мяжы звычайная, прафесійная рэч. Я маю наўвеце выйсьце літаратара па-за межы традыцыйнай у нас сферы існаваньня беларускага слова. Гэта выйсьце з адвечнага кола наяўных у нашай паэзіі тэмаў, з сілавога поля прывычнага ўзьнёслага пафасу, разьвітаньне з гранічнай сур’ёзнасьцю, уласьцівай нашай “высокай” паэзіі, спроба зьмяніць спрыкрэлыя ўжо інтанацыі паэтычнага аповеду з даміноўнымі нотамі смутку, меланхоліі, пакрыў джанасьці, скаргаў, уцёкі ад штампаў, што даўно дыскрэдытавалі сябе, аднак дагэтуль прадукуюцца нашымі “культурнымі героямі” ў неймавернай колькасьці. Гэта ўжо літаратура, якая навучылася крытычна глядзець на сябе самую, якой уласьцівая іронія, і – больш за тое – самаіронія. Ёсьць сёньня ў становішчы нашага літаратара нешта недарэчнае і трагічнае адначасова. Няма таямніцы, беларушчына ў нас загнаная ў вельмі вузкія рамкі, што нават дало падставу Сакрату Яновічу назваць Беларусь “рэзервацыяй”. Фактычна беларускае слова існуе адно дзеля таго, каб абслугоўваць само сябе. Вось жа, літаратар, як і кожны носьбіт беларускай мовы, мае да выбару некалькі стратэгіяў паводзінаў. Можна абмежаваць свае белмоўныя кантакты вузкім колам аднадумцаў, а таксама разьлічваць на іх жа як на чытачоў сваіх тэкстаў, згаджаючыся тым самым на непаўнавартаснае існаваньне гэткіх сабе зуброў у вальеры (прабачце за магчымыя алюзіі). Можна нешта рабіць для парушэньня межаў гэтай вальеры – не баючыся падацца недарэчнымі і незразумелымі, зьвяртацца да (хе-хе!) іншамоўных чытачоў і суразмоўнікаў, бачачы ў іх патэнцыйных хаўрусьнікаў і спажыўцоў беларускай культуры. Я абраў для сябе гэты другі варыянт – уцёкі з вальеры, дыялог паўзьверх межаў рэзервацыі. – Каму, па твойму, сёньня можа быць цікавы такі дыялог? Якім ты схільны бачыць свайго чытача? – Я намаляваў сабе такую ўяўную карціну (магчыма, яна ня мае нічога супольнага з рэальнасьцю). Мой сёньняшні “ідэальны” чытач, найхутчэй, высакалобы інтэлектуал, схільны да снабізму. Ён выхаваны ў расейскамоўнай культуры і, магчыма, пакуль ведае беларускую адно пасіўна. Мабыць, яшчэ ўчора ён у палоне сваіх стэрэатыпаў грэбаваў беларускім словам, бо лічыў нашую мову неразьвітаю, а літаратуру нецікаваю, несучаснаю і нееўрапейскаю. Разбурэньне такіх вось стэрэатыпаў я і лічу сваёй сьціплай задачаю. Сёньня такі чытач зробіць у сваім антыбеларускім снабізме выключэньне для мяне, грэшнага, заўтра пазнаёміцца з дзясяткам цікавых, сучасных і “еўрапейскіх” беларускіх аўтараў, якіх, выяўляецца, проста ня ведаў, пазаўтра зробіцца чалавекам нашай культуры. – Паэт, перакладчык, выкладчык замежнай літаратуры... Нават такі спрэчны від мастацкай творчасьці як перформанс ты не абышоў сваёй увагай. Ці ня блытаешся сам у сваіх іпастасях? – Блытаюся. Асабліва здымаючы слухаўку тэлефону і спрабуючы сьцяміць, які канкрэтна Андрэй Хадановіч патрэбны. Ці гэта студэнты тэлефануюць выкладчыку, спрабуючы перанесьці выклад на зручнейшы час? Ці супрацоўніца “Беларускай энцыклапедыі” вярэдзіць сумленьне, нагадваючы пра пару-тройку абяцаных і дагэтуль ненапісаных артыкулаў? Ці ўсё нашмат прыемней, і сакратарка “Нашай Нівы” з заўсёднай ветласьцю запрашае завітаць па ганарар? Калі гаварыць трохі сур’ёзней, ніякага асаблівага падзяленьня на іпастасі я тут ня бачу. Ці ж не займаецца выкладчык французскай літаратуры тымі самымі ўцёкамі з вальеры, калі ўваходзіць ва ўніверсітэцкую аўдыторыю да студэнтаў небеларускай сьпецыялізацыі і замест чаканай імі, звычайнай расейскай мовы выкладаньня прапануе беларускую? Калі прэзентуе свае беларускія пераклады замежных твораў, якія дагэтуль чыталіся ў найлепшым выпадку па-расейску, а найхутчэй – не чыталіся наогул? Некалі, ужо пішучы вершы і выкладаючы замежную паэзію, я задаў сабе заканамернае пытаньне: чаму не паяднаць гэтыя два віды дзейнасьці ў вершаваным перакладзе? Што ж да такога “спрэчнага” віду мастацтва, як перформанс, дык ніякі ён ня спрэчны, а такі самы людскі, як усе астатнія віды. Іншая рэч, што сам я ў якасьці перформера – досыць спрэчны, каб не сказаць “сумнеўны”, від. На сёньня я толькі аднойчы ўдзельнічаў у перформансе, хоць быў у захапленьні ад гэтага досьведу. 25 сакавіка 2001 году мастак Алесь Пушкін запрасіў мяне ўзяць удзел у ягоным “Перформансе вясны і каханьня”. На сцэне стаяў човен, а ў ім мясьціліся паэт, сьпявачка і сам Пушкін, які веславаў па сцэне вяслом-шуфлём, заграбаючы па падлозе партытуры сьпявачкі і тэксты паэта. Мозгам мастацкай акцыі быў Алесь Пушкін, а я проста выконваў ролю паэта і, па вялікім рахунку, нічым не адрозьніваўся ад іншых складовых кампазіцыі – ад чаўна, вясла-шуфлі ці раскіданых па сцэне тэкстаў. Так што мяркуй сама, ці лічыць мяне пасьля гэтага паўнацэнным перформерам. – Наколькі ў тваёй уласна-паэтычнай практыцы прыдаецца вопыт перакладу? – Прыдаецца надзвычай. Апрача таго, што пераклад – гэта свайго роду літаратурная майстэрня, найкаштоўнейшая школа паэтычнага рамяства, ён яшчэ задае тую неабходную мастацкую планку, апускацца ніжэй ад якой – проста сорамна. Уяві сабе, да прыкладу, такую крытычную рэпліку: “І гэта перакладчык Бадлера напісаў такое дурноцьце?!” Пасля такога толькі павесіцца. З іншага боку, у нас чамусьці павялося лічыць паэтычны пераклад нейкім непаўнавартасным жанрам, ва ўсякім разе – жанрам, ніжэйшым ад уласна паэзіі. (Маўляў, сапраўдная паэзія – рэч наперад неперакладальная, таму і высільвацца асабліва ня варта.) Ідыятызм нейкі выходзіць: паэт бярэцца перакладаць сусьветна вядомага класіка, і класік гэты ў перакладзе выходзіць горшым ад арыгінальных вершаў самога паэта! Выяўляецца, што большасьць твораў Байрана, Гейне альбо Міцкевіча па-беларуску гучаць горш ад Петруся Броўкі ці каго іншага. На маю думку, сьвяты абавязак добрага паэта-перакладчыка – скочыць у паэтычным перакладзе “вышэй уласнай галавы”, карыстаючыся геніяльным арыгіналам, як трамплінам. І толькі такі аўтар можа лічыцца прафесійным перакладчыкам паэзіі, а ня проста паэтам, які вольным часам яшчэ і перакладам бавіцца. – Многім, у тым ліку і мне, здаецца, што сучасная еўрапейская паэзія суцэльна “верлібрызаваная”. Ты ж, пераважна, застаешся верным традыцыйнай версіфікацыі. Твая адданасьць рыфме і рытму выклікае павагу і зьдзіўленьне... Гэта прынцыповая творчая пазіцыя? – Не “пераважна”, як ты кажаш, а абсалютна. У мяне проста няма тэкстаў, якія ня мелі б рэгулярнай рытмічнай арганізацыі, а тыя нешматлікія спробы, дзе няма рыфмаў, – стылізацыі пад антычную паэзію, што ня ведала такога “варварства”, як рыфмаваньне. Ня мне меркаваць пра “павагу і зьдзіўленьне”, у мяне асабіста гэтая тэндэнцыя выклікае жах. Яшчэ большы жах гэта выклікае ў перакладчыкаў. Добра, калі маеш дачыненьне з украінцамі, што таксама збольшага шануюць традыцыйнае вершаскладаньне. А што рабіць з заходнім сьветам, які амаль канчаткова адмовіўся ад гэтай паэтычнай аздобы і проста развучыўся рыфмаваць? Разам з тым, я ня бачу ў беларускай паэзіі аб’ектыўных падставаў дзеля татальнага пераходу на верлібр. На захадзе гэта адбылося ад вычарпанасьці магчымасьцяў класічнай версіфікацыі. Мовы там збольшага аналітычныя, няма гнуткай сістэмы канчаткаў, як у нас. Нерухомы націск, фіксаваны ў некаторых мовах на апошнім альбо перадапошнім складзе, таксама абмяжоўвае магчымасьці рыфмавальніка. Невялікі набор магчымых рыфмаў, іх частая паўтаральнасьць робіць такую паэзію банальнаю, штампаванаю. (Хаця і тут магчымыя выняткі з правілаў: так, у сучаснай польскай паэзіі, пакуль іншыя аўтары пераходзілі з традыцыйных вершаў на верлібры, такі бліскучы паэт і перакладчык, як Станіслаў Бараньчак, наадварот, перайшоў ад “раньніх” верлібраў да рыфмаваных твораў, і робіць з рыфмамі праўдзівыя цуды.) Але ж нашая паэзія яшчэ досыць маладая і версіфікацыйна нявычарпаная, а патэнцыял беларускай мовы для аматара рыфмаў амаль што неабмежаваны. Таму я веру, што беларускі канон традыцыйнай, рыфмаванай лірыкі яшчэ да канца не скла­дзены, і будзе надалей папаўняцца, як ён папаўняецца сёньня. Што ж да масавай зьявы верлібру ў нашых маладых аўтараў, мне думаецца, што яго сапраўдная прычына – ня столькі імкненьне быць сучасным, колькі сьляпое сьледваньне заходняй паэтычнай модзе плюс жаданьне як мага хутчэй “перакласьціся” на як мага большую колькасьць замежных моваў. Аднак, калі ўзяць творы якога-небудзь напраўду цікавага верлібрыста, раптам высьвятляецца, што яны перакладальныя яшчэ менш ад традыцыйнай паэзіі. Так, творчасьць мэтра беларускай паэзіі Алеся Разанава ня сталася больш перакладальнаю з яго пераходам да нетрадыцыйных, свабодных ад рэгулярнага рытму і рыфмаў жанраў. – Часопіс “АRCHE” на сваіх старонках прадставіў цябе як “паэтычнае адкрыцьцё 1998”. З той пары мінуў не адзін год, а твая папулярнасьць па-ранейшаму можа быць вызначаная як “шырока вядомы ў вузкіх колах”. І гэта нягледзячы на тое, што пішаш ты, на мой погляд, і лепш, і больш, чым астатняя літаратурная “порасьль”. Чаго не хапае для славы, як ты думаеш? – Не магу сказаць, што пытаньне славы мне зусім не абыходзіць – гэта было б паталогіяй: літаратару ўласьцівая пэўная пыхлівасьць, пэўная манія велічы, калі хочаш. Аднак ёсьць для мяне рэчы, значна істотнейшыя за маю літаратурную вядомасьць ці невядомасьць. Як кожнаму падлетку хочацца быць каханым, кожны малады літаратар прагне гучнай славы. Аднак мінае пэўны час і прыходзіць разуменьне, што быць каханым – гэта яшчэ ня ўсё: трэба яшчэ ўмець кахаць самому, умець адказаць на пачуцьцё. Тое самае і з славаю: найгоршае – не яе адсутнасьць, а выпадковая, незаслужаная вядомасьць, сітуацыя, калі ты ў цэнтры ўвагі, калі ловяць кожнае тваё слова, а табе, па сутнасьці, няма чаго сказаць. Так, я вельмі рады, што час, калі ў мяне пачалі браць першыя інтэрв’ю, супаў з часам, калі ў галаве зьявіліся першыя цікавыя думкі, а першая цікавасьць з боку замежных перакладчыкаў супала з напісаньнем першых вершаў, якія мне (прынамсі – пакуль) падабаюцца. Чаго мне рэальна не стае як паэту? У маіх тэкстах выразны ўхіл у бок рацыянальнага, а не эмацыйнага. У мяне амаль няма мілоснай лірыкі, няма відочнай сентыментальнасьці, разлічанай на чульлівага, спагадлівага чытача. Мне згадваецца адзін сімпатычны літаратурны персанаж – Белы Рыцар з “Алісы ў Залюстроўі” Льюіса Кэрала. Ён абяцае гераіні сьпець ёй сумную песеньку, якая выклікае рыданьні ва ўсіх, што яе слухаюць. І пяе… тыповы ўзор ангельскага нонсэнсу, адзін з найсьмяшнейшых тэкстаў ва ўсёй кэралаўскай кнізе. Аліса, натуральна ж, не зарыдала. Вось жа, я па добраму зайздрошчу аўтарам, здольным расчуліць сваіх чытачоў (чытачак!), выклікаць у іх сьлёзы. Але мая стыхія – іншая, і мае чытачы-слухачы ў найлепшым выпадку рагочуць. Што ж, як казаў, здаецца, Гофман, трэба рабіць толькі тое нямногае, што напраўду ўмееш, але рабіць з усіх сілаў. – Сёньняшняе маладое пакаленьне – твае пераважна равесьнікі – здаецца мне пакаленьнем аўтыстаў, якія ня хочуць ці ня могуць выкараскацца з шарупіны ўласных праблем. Гэта пакаленьне, якое прынцыпова жыве з заплюшчанымі вачыма. Якія ў цябе стасункі з маладой літаратурай? – Пасьля такога крытычнага азначэньня хто ж захоча мець нешта супольнае з маладым пакаленьнем?! Але набяруся мужнасьці: з маладой літаратурай у мяне цудоўныя стасункі. Я з прыемнасьцю чытаю кожны новы тэкст Міхася Баярына (вось толькі рэдка яны зьяўляюцца, баярынскія новыя тэксты!), з няменшаю прыемнасьцю двойчы друкаваўся ў выдаваным ім часопі­се “Nihil”. З задавальненьнем кантактую з некаторымі пост-бумбамлітаўцамі, якія пару разоў запрашалі мяне ў свае “паплечнікі” і з якімі я разам выступаў. Мне блізкая эсэістыка Юрася Барысевіча, проза Ільлі Сіна і Альгерда Бахарэвіча, многія вершы Віктара Жыбуля, Вальжыны Морт, Джэці. А з Сержам Мінскевічам мы нават суаўтары: мы разам з ім стварылі наш альтэрнатыўны праект дзяржаўнага гімну Беларусі з назваю “Бел-чырвона-белы вожык-патрыёт”. – Ці мусіць сучасная літаратура – пры ўсёй яе тыпалагічнай герметычнасьці – усё-ткі рэагаваць на жыцьцё з усімі яго праявамі? – А якое “жыцьцё” ты маеш наўвеце? Рэальнасьць у кожную эпоху асэнсоў­валася па-рознаму: то як прырода, то як чалавечае грамадства, то як суб’ек-тыўная рэальнасьць – унутраны сьвет чалавека, сфера псіхікі. Адпаведна і мастацтва – кожнага разу мяняла сферу рэчаіснасьці, на якую рэагавала. Да таго ж, было зробленае істотнае адкрыцьцё: мы ўспрымаем рэальнасьць не наўпрост, а праз прызму створанай чалавекам культуры. Паміж мастаком і натурай – процьма карцінаў, пісаных з гэтай натуры да яго. Паміж паэтам і жыцьцём, на якое ён нібыта рэагуе, – неймаверная колькасьць тэкстаў, створаных раней. Творца апынаецца ў досыць замкнёнай сферы зробленага да сябе, праз якую ўспрымае не толькі гісторыю, але і сучаснасьць. А пасьля зьяўляюцца розныя віртуальныя рэальнасьці і канчаткова ўсё заблытваюць. Так, жаночыя прывабнасьці суседкі па лесьвічнай клетцы могуць нагадваць мне фрагмент карціны італьянскага мастака эпохі Адраджэньня, але самой суседцы казаць пра гэта ня варта, бо для яе імя мастака – гэта імя чарапашкі з вядомага мультсерыялу. У такой сітуацыі пачынаеш сумнявацца ў існаваньні якой-колечы “сапраўднай”, першаснай рэальнасьці. Можна ўспрымаць такое становішча як трагедыю, а можна – як вясёлую гульню з сваімі правіламі, якія не такія ўжо і складаныя, пагатоў ты сам жа іх і ўдасканальваеш, пішучы пра “мадоннаў пэндзлю чарапашак-ніндзя”. Сёньняшні сьвет плюралістычны: хочаш Сікстынскую мадону – сузірай, хочаш тую, якая амерыканская поп-зорка, – калі ласка, хочаш вытворчасьці “чарапашак-ніндзя” – ласкава запрашаем! А калі такая “мадонна” выявіцца яшчэ і “партызанскаю”, мы абеларусім усю карціну. Часьцяком мне здаецца, што ў нашай сьвядомасьці ёсьць непраходныя бар’еры, якія аддзяляюць беларускія рэаліі ад усяго, што мы ведаем пра іншы сьвет. Ці ня час іх пераадольваць? Чаму б, да прыкладу, ня ўжыць звароту “яснавяльможны Пане”, адрасуючы яго старажытнагрэцкаму боству Пану? Чаму б Юр’ю Гагарыну не ляцець у космас з апошнім радком міцкевічаўскіх “Акерманскіх стэпаў” на вуснах: “Паехалі! Ніхто ня кліча”. Чаму б французскаму Марату, што гіне ў ваннай, ня мець прозьвішча Казей? Такія гульні шчыра мяне забаўляюць, да таго ж, ці ня ёсьць яны аптымальнаю формай рэакцыі на нашую звышускладненую рэчаіснасьць? – Ужо ня раз чула і казала сама, што беларусы – нацыя лімітрофаў. Гэтай фармулёўкай добра апраўдваць і скразны песімізм нацыянальнай літаратуры. На яе тле твая творчасьць выглядае нездарова-вясёлай. Гэта ў цябе аптымізм ці істэрыка? – А калі скажу, што істэрыка, няўжо паверыш? Не дачакаецеся! Кажуць, што песіміст – гэта добра інфармаваны аптыміст. Мабыць, свайго часу мяне дрэнна інфармавалі. Напрыклад, прызнаюся шчыра, я ня ведаю, хто такія гэтыя твае “лімітрофы” і ў якіх стасунках гэтая загадкавая “нацыя” з беларусамі. Затое з пэўнасьцю магу сказаць, што беларуская літаратура складалася ня толькі з “скразнога песімізму”. Усім нам вядома, што ля вытокаў беларускамоўнага пісьменства былі бурлескавыя паэмы “Энеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе” з іх жыцьцялюбствам і нястрымнай весялосьцю. А гумар Дуніна-Марцінкевіча? Іншая рэч, што традыцыі гэтыя былі глыбока занядбаныя і патрабуюць сваёй рэанімацыі. Не ўсё ж скардзіцца на долю? Разумны чалавек звычайна шукае прычыны сваіх няшчасьцяў у сабе самім. Ці не прыйшоў час і нам зноўку крытычна паглядзець на сябе і пасьмяяцца са сваёй не дарэчнасьці? Яшчэ класікі марксізму казалі, што, калі заканчваецца тая ці іншая гістарычная эпоха, тое, што некалі пачыналася трагедыяй, яшчэ раз паўтараецца ў выглядзе фарсу, каб чалавецтва весела разьвітвалася з сваім мінулым. Ці не здаецца табе, што мы так і не пахавалі належным чынам нябожчыцу-эпоху? – Маладую літаратуру, асабліва тую, якая можа быць акрэсьленая як постмадэрновая, часта абвінавачваюць у страце гуманістычных ідэалаў. Як ты думаеш, ці спалучаецца гуманізм з іроніяй, гульнёй, філалагічным вышуканствам? – Яшчэ як спалучаецца! Наш гуманізм наогул спалучаецца з усім, што рухаецца. Здаецца, мы з табою абодва любім вядомую літаратурную показку пра тое, як два расейскія паэты, Глазкоў і Захадэр, спрачаліся, хто з іх большы гуманіст. Пераможца прапанаваў такі “гуманістычны” перл: Никто не любит мандавошек, А мне их жалко, бедных крошек. Я згадаў гэты анекдот не для таго, каб скампраметаваць тут гуманізм. Гэтае з посьпехам зрабілі да мяне. Зрабілі тыя, што дэкларавалі сваю прыналежнасьць да вялікіх гуманістычных традыцыяў і адначасова “штампавалі” гранічна нецікавыя, мастацкі бездапаможныя творы. Ужо само тваё пытаньне, сам факт, што гуманізм можна супрацьпаставіць “іроніі, гульні, філалагічнаму вышуканств”, досыць красамоўны. Што ж ён тады такое? Сьмяротная сур’ёзнасьць? Адсутнасьць усякай філалагічнай вышуканасьці? Нешта грувасткае і пазбаўленае гульнёвай гнуткасьці і рухавасьці? Навошта тады патрэбная такая літаратура? Акрамя таго, усё пералічанае вышэй – гэта літаратурныя прыёмы, аўтарскія сродкі дасягнуць сваёй мэты. Гуманізм жа, па азначэньні, ня можа быць прыёмам. Ён датычыць зьместу, а не формы. Ён ніякі ня сродак, хутчэй ужо мэта, гэта сьветапогляд аўтара, сукупнасьць яго ідэалаў і г.д. Чым высокія гуманістычныя ідэалы могуць супярэчыць, скажам, філалагічнай вышуканасьці іх мастацкай рэалізацыі ў творы, я ня ведаю. А гуманізм як апраўданьне нуднасьці, нечытэльнасьці твору, лабавога маралізатарства, ад якога хіліць у сон, – гэта, перапрашаю, антыгуманна! – Мне падабаецца лапідарная характарыстыка, дадзеная І.Бродскім папярэдняй эпосе: “Адносіны з прасторай засноўваліся на шырыні кроку”. На твой постмадэрністычны погляд, сучасны чалавек і прастора – у якіх яны стасунках? – На сёньня стасункі паміж прастораю і чалавекам залежаць ад ступені нашай камп’ютарызаванасьці і колькасьці даступных нам замежных моваў. Лістуючыся праз электронную пошту і пераадольваючы пры гэтым моўныя бар’еры, ты можаш пачувацца ў цэнтры сусьвету. Некалькі хвілінаў часу і некалькі націснутых клавішаў пераадольваюць вялізарную прастору. (Што праўда, такая элементарная, здавалася б, рэч, як патрымаць у руках даўгачаканы ліст, становіцца раскошаю, але гэта ўжо іншая праблема.) Неадукаваны ж чалавек па-ранейшаму застаецца жыхаром правінцыйнай краіны, геаграфіч­на і культурна аддаленай ад Еўропы і сьвету. – У тваіх вершах процьма яўных і ўяўных – пабудаваных выключна на прасадычным падабенстве – цытатаў. На сёньня ты, напэўна, адзіны беларускі літаратар, чыя паэзія можа быць з поўным на тое правам вызначана як цэнтонная. Чаго больш у гэтай “цытатнасьці” – павагі да папярэднікаў-сучасьнікаў ці даніны сучаснай літаратурнай модзе? – У тым і рэч, што першае і другое знаходзяцца ў раўнавазе. Прынамсі, я імкнуся да гарманічнай раўнавагі паміж традыцыяю, якая атрымлівае сваю даніну пашаны, і сучаснай манераю пісьма, якой я таксама спрабую карыстацца. На маю думку, галоўная бяда нашай маладой літаратуры – у залішнім разрыве з традыцыяй (ці то беларускай, ці то сусьветнай літаратуры – неістотна). Гэтага не адбылося, да прыкладу, у нашых суседзяў-украінцаў. Ці не таму паэты “Бу-Ба-Бу” значна больш вядомыя ва Украіне, чым, скажам, любы “бумбамлітавец” – у нас. Для мяне цытата ў творы не абавязкова мае парадыйны характар і выражае жаданьне пакпіць з аб’екту цытаваньня. Хутчэй я зьбіраю калекцыю ўласных сімпатыяў, чапляючы на своеасаблівую “дошку пашаны” выявы-цытаты Гамера, Дантэ, Шэксьпіра, Бадлера, Малармэ, некаторых расейскіх аўтараў – побач з беларускімі класікамі і сучасьнікамі. Я разумею, што без іх маёй “пісаніне” шэлег цана. Безумоўна, гэта і пэўнае выпрабаваньне для чытача. Так, да прыкладу, маё “Куртуазна-макабрычнае пасланьне” не адчытаць без знаёмства (прынамсі, павярхоўнага) з вершамі Блока – і Дранько-Майсюка. А адзін з маіх апошніх на сёньня тэкстаў – “падарожжа” – вымагае ад чытача знаёмства з аднайменным вершам Бадлера і параю твораў Мандэльштама. Аднак я ня стаў бы называць сябе аўтарам цэнтоннай паэзіі. Цэнтон – гэта, калі я не памыляюся, тэкст, цалкам збудаваны з фрагментаў чужой творчасьці, адных суцэльных цытатаў. Такімі эксьперыментамі я амаль што не займаўся – Бог літаваў! Я імкнуся не злоўжываць цытатамі, не пераходзіць у іх пэўнай колькаснай меры – пара-тройка на верш, а таксама цытаваць тое, што мусіць быць вядомым больш-менш адукаванаму чытачу. Дарэчы, цэнтон – зусім не вынаходніцтва постмадэрнізму. Такімі гульнямі бавіліся “вучоныя” паэты позняй антычнасьці і сярэднявечча, ваганты, паэты Адраджэньня і г.д. Адзіны вядомы мне беларускі “цэнтаніст” – гэта гарадзенец Юрась Пацюпа. Так, адзін з сваіх “Юрлівых санетаў” ён сканструяваў з чатырнаццаці радкоў розных беларускіх паэтаў – і нават сьпісачак першакрыніцаў да санета далучыў – на ўсякі выпадак, а раптам цытаты ня будуць пазнавацца! Тут мы выходзім на галоўную небясьпеку, якая існуе для “цытатнай” паэзіі. Цытаты мусяць пазнавацца, прынамсі, значнаю часткай чытачоў, інакш паўнацэннага дыялогу паміж аўтарам і спажыўцом тэксту не атрымаецца. – Ня думаю, што існуе дастаткова многа асобаў, здольных расчытаць усе твае паэтычныя “тайнапісы”. Ты арыентуешся на высокаадукаванага чытача, для якога веданьне, прынамсі, некалькіх еўрапейскіх моваў – норма. Аднак такіх можна палічыць па пальцах... Што, увогуле, рабіць з чытачом – апускацца да яго ўзроўню ці падцягваць да сябе? – Па-першае, ня бачу, чым веданьне замежных моваў дапаможа чытачу маіх тэкстаў – здаецца, тэксты гэтыя пішуцца мною па-беларуску. А мае перакладчыцкія спробы, наадварот, пакліканыя дапамагчы менавіта тым, хто ня ведае замежных моваў. Бо калі можаш чытаць шэдэўры ў арыгінале, на халеру табе яшчэ патрэбны нейкі перакладчык? Па-другое, мае апошнія тэксты падаюцца мне спробаю як мага больш пашырыць кола сваіх чытачоў. Гэта і зварот да такога жанру, як лімерыкі – такія сабе інтэлектуальныя дрындушкі, якімі я захапляюся апошнім часам. (Прыемна, што яны знайшлі водгук у чытачоў, пра што сьведчыць і зьяўленьне ў друку лімерыкаў, напісаных іншымі аўтарамі, і першыя спробы перакласьці на беларускую класіка гэтага жанру Эдварда Ліра.) Гэта і мае апошнія тэксты, дзе я спрабую рэагаваць на сёньняшнія нашыя рэаліі, на тыя пытаньні, што, здаецца, хвалююць цяпер кожнага. Па-трэцяе, дзіўная назіраецца заканамернасьць: як толькі мы трохі “нахапaліся” адукаванасьці – адразу ж пачынаем лічыць іншых дурнейшымі, цямнейшымі ад сябе. А гэта зусім не абавязкова так. Я ведаю шмат людзей, абазнаных у замежных мовах нашмат лепш за мяне; я ўпэўнены, што існуе безьліч асобаў, чый IQ ня меншы, а падчас – нашмат вышэйшы ад майго. Да іх ня трэба апускацца, іх ня трэба да сябе падцягваць, як ты кажаш. Каб жа яшчэ самому адпавядаць іхным запатрабаваньням, якія могуць быць колькі заўгодна вы сокімі! Іншая рэч, што далёка ня ўсе гэтыя чытачы ўцягнутыя пакуль у вельмі абмежаванае сёньня поле нашай культуры. За такіх патэнцыйных спажыўцоў беларускай літаратуры яшчэ трэба пазмагацца. А калі будзе сфармаванае такое кола патрабавальных, вымоглівых спажыўцоў культуры, тады і самой культуры не застанецца нічога, як зьмяняцца да лепшага. – Што ты думаеш пра стратэгію мастацкай творчасьці? Ці патрэбна яна? Ці ёсьць на Беларусі пісьменьнікі, для якіх гэтае паняцьце ак­туальнае? – Стратэгія творчасьці, вядома ж, патрэбная, як і любая разумная мэта­скіраванасьць у любой дзейнасьці. Хаця часьцяком найлепшыя мастацкія творы зьяўляюцца на сьвет спантанна і як бы незалежна ад нашых намераў і намаганьняў, тады як залішняе думаньне пра тое, як і для каго трэба пісаць, можа толькі пашкодзіць аўтару. Для сёньняшняй, постмадэрнісцкай літаратуры, думаецца, галоўным пытаньнем стратэгіі застаецца тое, як уцягнуць у сваю арбіту найбольшую колькасьць самых розных чытачоў, як пераадолець раскол літаратуры (і, адпаведна, публікі) на элітарную і масавую. Мадэрнісцкі бунт супраць масавай культуры, здаецца, сябе вычарпаў. Сёньняшні чытач не адчувае сябе больш абавязаным пераадольваць цяжкасьці, якія навязвае яму аўтар, мае права адкінуць ад сябе незразумелую кніжку, не камплексуючы ад уласнай дурноты, як было некалі, а, наадварот, – абвесьціўшы дурнем аўтара, які ня здолеў яму спадабацца. Вось жа, як пабудаваць літаратурны твор на некалькіх інтэлектуальных узроўнях, так, каб кожны з іх адпавядаў запатрабаваньням пэўнага кола чытачоў, і кожны чытач, у выніку, атрымліваў бы ад твору тое, чаго чакаў і на што спадзяваўся, і ўсе заставаліся б задаволеныя? У беларускай літаратуры на гэта зьвяртаў увагу яшчэ Караткевіч, калі ствараў свае “нібыта дэтэктывы”. Мяркуючы па ўсім, не абыякавыя да гэтага пытаньня такія пісьменьнікі, як Адам Глобус і Юры Станкевіч (вельмі розныя што да ўсяго астатняга), бо абодва ўмеюць трымаць у напружаньні свайго чытача. Варта адзначыць і такія творы, як “Заўсёды сьветла каля турэмных муроў” альбо “Здані і пачвары Беларусі”, што шчасьліва сумяшчаюць інтэлектуальныя прэтэнзіі з уменьнем падабацца – і ня толькі рафінаванаму чытачу. – Ты выглядаеш вялікім і мяккім – як надзьмуты алімпійскі мішка, што лунаў некалі над трыбунамі Лужнікоў... Куды ж падзяецца агрэсія, якой падазрона ня бачна ў тваёй творчасьці? – Спадзяюся, што параўнаньне з мішкам – гэта не запрашэньне вяртацца “ў свой казачны лес”? (Менавіта так свайго часу разьвіталіся з “гаспадаром” маскоўскай алімпіяды.) Натуральна, у кожным чалавеку ёсьць свой Алімпійскі Мішка і свая Баба-Яга, якая супраць. Важна, каб апошняя атрымлівала права голасу не часьцей, чым гэта жыцьцёва неабходна. Навакольныя рэаліі проста правакуюць чалавека на адмоўныя эмоцыі, але ж агрэсія, азлобленасьць, нянавісьць, на маю думку, не найлепшы матэрыял дзеля таго, каб стварыць нешта па-мастацку вартае. Дый рознай “чарнухі” ўжо панапісвалі ўдосталь да мяне. Аднак падчас у мяне ўсё-ткі назіраецца гэткі “сіндром Высоцкага”, калі надта ўжо карціць апавесьці пра тое, чаго ня любіш. Прыкладам можна лічыць мой цыкл “альбы і сірвенты”. Абодва словы, з якіх складаецца назва, – гэта сярэднявечныя жанры паэзіі правансальскіх трубадураў, і калі “альба” – жанр мілоснай лірыкі, дык “сірвента” – гатунак палітычны, падчас востра сатырычны, у якім паэты ахвотна пляжылі тое, што ненавідзелі. Найвядомейшы з аўтараў сірвентаў, трубадур Бертран дэ Борн, быў нават пакараны вялікім Дантэ ў “Боскай камедыі” за сваю залішнюю агрэсіўнасьць і ваяўнічасьць – дэ Борну адцялі голаў, і ён мусіў насіць яе з сабою пад пахаю. Я таксама стварыў некалькі сірвентаў, якія наважыўся прапанаваць чытачам, хоць… алімпійскі мішка з адцятаю галавой пад пахаю – гэта тэма для асобнага інтэрв’ю.