Мікола Гіль

_____________________ Быў у мяне магнат. Аповед-згадка	Барані Бог, аніякім чынам не раўняюся я, нават не падсуседжваюся да класіка. Проста, як ні стараўся адысь­ці, адасобіцца ад яго — не магу. Нават не ад яго самога. Усяго толькі ад ягонага захапляючага — не адарвацца! — незабыўнага апавяданьня пад назовам: “Былі ў мяне мядзь­ведзі”. Нявыдуманага апавяданьня, хоць ягоны аўтар і быў вялікі выдумляка і дасьціпнік, мо нават і містыфікатар. Такі ўжо чалавек быў Уладзімір Сымонавіч Караткевіч, што ў яго сапраўды былі нават і мядзьведзі. А ў мяне быў усяго толькі Магнат. Сабака. Аўчар-немец. Ды вось жа: колькі ні шукаў, як бы назваць аповед пра яго, анічога лепшага ня мог прыдумаць, як па караткевічаўскім узоры: “Быў у мяне Магнат”. Як насланьнё нейкае. Якія варыянты ні перабіраў, а ўсё ў рэшце рэшт вярталася да простага, прасьцей ня скажаш, — “Быў у мяне Магнат”. Адным словам, хай даруе мне Уладзімір Сымонавіч там, у горніх высях, гэты, так бы мовіць, міжвольны плагіят. Не мая тут віна. Не магу я супраціўляцца ягонаму магутнаму ўплыву. Зрэшты, а ў каго нам і браць цытаты, як ня ў класікаў? Іхняя ўжо доля гэткая… Дык вось, быў у мяне Магнат. Сабака, аўчарка нямецкай пароды, які насіў такое — напэўна ж, зусім не сабачае — імя, у чым, вядома, сам ён ані кроплі ня быў вінаваты. Гэтак яго, малога, месячнага таўстуна, ахрысьцілі мы ўчацьвярых, усёй нашай сям’ёю. Мы — гэта я, жонка мая Марыя Міхайлаўна і сыны — Максім і Мікола. І зусім ня з ходу ахрысьцілі, не адразу. Ого, колькі мы перабралі розных сабачых і несабачых імёнаў-клічак, пакуль адзі­нагалосна не пагадзіліся, што лепшага, чым Магнат, нізавошта не прыдумаць, думай хоць сто гадоў ці хоць трэсьні ад таго думаньня. Аднак жа трэба пачаць, мусіць, з самага пачатку. Даўным-даўно, калі мне было гадоў дзесяць-дванаццаць, была ў мяне маленькая сучачка Муха. Беспародная дварняжка. Тады я, бадай, і ня ведаў, што існуюць нейкія іншыя сабакі, нейкай асаблівай, чыстай пароды. Адкуль яна ўзялася, тая Муха? Пра гэта варта, бадай, распавесьці. Жылі тым часам, па вайне, бедна — успамінаць цяжка. Галота была — несусьветная. З галадоўлі не пухлі, мусіць, толькі таму, што, жартам кажучы, не было ў нас чаму пухнуць: скура ды косьці. А я ў сям’і, сярод меншых дзяцей — ці не самы здыхляк. Быў худы і ўчарнелы, як сухі бабовы струк. Праз шмат гадоў, згадваючы тую пару, нават верш напісаў з назваю “Бабовы цьвет”. Пара бабовага цьвету — самая галодная пара году, калі леташняе зьедзенае падчыстую, а нішто сяголетняе яшчэ ня вырасла. Верш быў пра галодны, нішчымны пасьляваенны час, “калі я быў — жывы шкілет” і калі ратаваў нас… боб. Боб — параны — заместа хлеба, Забелены — заместа круп, А пражаны — як манка з неба, Цукерка на галодны зуб! Калі б ня боб, дык і ня знаю, Ці выжылі б мы, хлапчукі. Вас з любасьцю успамінаю, Тугія, важкія струкі! І сёньня, праз гадоў чароды, Мне часта сьняцца зноў і зноў Застрэшкі, вышкі, азяроды Бабовых шапаткіх снапоў! Дык от адным летам, каб неяк мяне падкарміць, быў я ў цёткі Паўліны — падпаскам у ейнага сына Віктара, майго стрыечнага брата. Удвух мы пасьвілі казу з казьлянятамі. На казіным малацэ (і дасюль не люблю, гіджуся) і на цётчыных аўсяных блінах я й праўда трошкі акрыяў, нават пакруглеў. А на другое лета выправілі мяне ў вёску Родзевічы, за тры кіламетры ад нашае Слабады, да Казіміраўны. Цётка Паўліна — родная цётка, бацькава сястра. А Казіміраўна — чужая. Сельсавецкая актывістка, і з гэтае прычыны — бацькава сяброўка-таварышка (бацька на той час быў старшынёй сельсавету, а камуністам — з давайны, яшчэ так званага ленінскага прызыву). У Казіміраўны была карова, і я быў узяты нібы для таго, каб пасьвіць тую карову. Ды, наколькі памятаю, гаспадыня выпраўляла мяне ў поле рэдка калі, сяды-тады, больш сама важдалася са сваёй кароўкай, мяне ж адно прымушала піць малако і паболей спаць — папраўляцца. Ня ведаю, ня памятаю зараз, чаму, але мне там, у Родзевічах, у той самай цёткі Магды ня вельмі падабалася, і я ці не штодня рваўся дадому. Урэшце, не прабыўшы і трох тыдняў, быў “адпушчаны на волю”. Бег я дадому радасны і шчасьлівы. І ня толькі таму, што дачакаўся нарэшце гэтага моманту, а яшчэ й таму, што нёс на руках малое сабачанё — у Казіміраўны ашчанілася сучка і прывяла чацьвёра гэткіх, як сама, чорненькіх са сьпіны і сьвятлейшых на жываце і лапах шчанюкоў. Аднаго з іх казіміраўна і дала мне. Рады быў я — каб вы ведалі! А прыбег дадому, і тая радасьць памеркла. Мама прыняла сабачанё ў штыкі: “Нашто ты яго прывалок? Чым карміць яго? Яно ж малое яшчэ, без малака зойдзецца. Дый не люблю я сабак, псіны іхняе…” Аднак мама ўсё ж зьмірылася ці пашкадавала мяне, і неўзабаве пад стрэшкай хлява зьявілася ў нас будка, і малая Муха (шчанё аказалася сучкай, а імя сваё атрымала за тое, што над вачмі ў яе былі рыжыя плямкі-мушкі) на абрыўку аборчыны весела цяўкала на гусей і курэй, ад якіх ёй частавата перападала. Не скажу, што я надта прывязаўся да Мухі. Пакуль малая была, дурасьлівая, дык, вядома ж, сяды-тады забаўляўся з ёю. Колькі разоў браў Муху ў лес, калі ішоў у грыбы ці ў ягады. Але прыйшла восень, пачалася вучоба, і стала не да Мухі. А зімою, у Піліпаўку, нашую Муху зьелі ваўкі. Прыйшлі ўначы ў двор і разарвалі-зьелі, застаўся ля будкі толькі касмыль вяроўкі. Ваўкі тады часта заходзілі ў вёску і зьнішчалі ўсё жывое, што траплялася. Неяк у нас пахапалі з загарадкі і зьнеслі ў кусты на аселіцу, дзе і зьелі, з дзесятак гусей. Мухі шкада было, вядома, але, здаецца, перажываў я нядоўга і ня надта. Зрэшты, ня буду казаць пэўна, за даўнасьцю часу многае з таго проста забылася. З той пары я ня меў, можна сказаць, дачыненьняў да сабак. Пасьля Мухі іх у нашым двары, здаецца, не было. Тады, па вайне, у вёсцы наогул было мала сабак. І замкоў было мала. Пэўна, гэта ўзаемазьвязана. Не было чаго замыкаць, хаваць ад чужога прагавітага вока? Не было, вядома ж. Тым больш не было чаго ахоўваць, сьцерагчы сабакамі. Сабака, як памятаю, заўсёды быў у Міхала Касьпяровіча, які нёс у вёсцы пастухоўскую службу, ды яшчэ ў сяго-таго. Касьпяровічавага сабаку памятаю дасюль: быў падпаскам і бачыў, як той разарваў і зьеў вожыка. Валаводзіўся з ім ці не гадзіну, ажно пакуль не закаціў у ваду, прымусіў раскруціцца і падставіць пад сабачыя зубы голы, неабаронены жывот. Сабака пакалоў да крыві лапы і пысу, але, як кажуць, голад не цётка, даканаў калючую здабычу. Акрамя старога Касьпяровіча, быў у Слабадзе сабака і ў дзеда Мароза. Гэты сядзеў на прывязі, бо, казалі, быў надта злосны. Сяды-тады мы лазілі да Марозавых у сад, і той яблычнаю парою дзед навязваў сабаку пад дрэвамі на доўгай вяроўцы, якой, пэўна, уціскаў воз, калі вазіў снапы ці сена. Хлопцы, каторыя старэйшыя, вучылі, што ад сабакі ніколі ня трэба ўцякаць. Лепш спыніцца ды паглядзець яму ў вочы. І тады сабака нізавошта цябе ня ўкусіць. Наадварот, падцісьне хвост і сам ад цябе ўцячэ. Ня ведаю, наколькі гэта слушна: не выпрабоўваў ні сябе гэткім чынам, ні сабакі. Зрэшты, мо й праўда. Бо, памятаю, старэйшы брат Леўка, мой добры і слаўны браток, які гэтак заўчасна памёр, распавядаў пра такі выпадак. Жыў брат у Менску на Разінскай вуліцы ў заводскім бараку. Упрытык да барака, пад самыя братавы вокны, падыходзіў суседскі агарод. І сусед, каб аберагчы яго ад малых і сталых памаўзоў, пускаў сабаку. Брат аднойчы вярнуўся дадому, тыцнуўся адамкнуць дзьверы, а ключа — няма. Што ра­біць? Ён пераскочыў цераз плот і да акна, каб адчыніць яго і хоць гэткім чынам патрапіць у хату. Аб тым, што было далей, Леўка распавядаў прыкладна так: “Прыпадняўся я, усунуў руку ў фортку, каб неяк дастаць і адсунуць зашчапку на раме. І тут як бы нехта ці нешта прымусіла мяне азірнуцца. Азірнуўся, а да мяне прэцца па баразне між град суседскі ваўкадаў. Ціха прэцца, бяз брэху. Я абамлеў. Пад рукою — анічога! Што рабіць? Пасьпеў павярнуцца да яго тварам і са страху раўнуў так, што сабака раптам прысеў, енкнуў і памалу, як здранцвелы, пасунуўся баразною назад. Спачатку — задам, а пасьля, павярнуўшыся, перадам…” Брат бажыўся, што ўсё гэтак і было. І я веру. Напэўна, бедны мой браток сапраўды раўнуў гэтак, што й сабаку заняло… А потым паехаў я ў Менск, стаў студэнтам, застаўся ў сталіцы працаваць і жыць. “Задзелаўся гарадскім”, як казалі нашыя слабодцы пра ўсіх тых, што атабарваліся ў гарадах. Было гэта ў сярэдзіне пяцідзесятых. Тады ў Менску, наколькі памятаю, моды на сабак не было. Сабакі брахалі ў прыватных сектарах на Сельгаспасёлку ды ў якой-небудзь Дражні, Пятроўшчыне ды Курасоўшчыне. А ў цэнтры, у раёнах шматпавярховікаў — навошта былі тыя сабакі? Гэта трошкі пазьней, у канцы 60-х ды ў 70-х гадах, калі неяк усталявалася жыцьцё, калі нарэшце прыйшоў сякі-такі дастатак, завяліся ў Менску (і ня толькі ў Менску) так званыя сабакары. Гэтак зласнавата, пагард­ліва, асуджальна ахрысьцілі людзей, якія ў гарадскіх кватэрах заводзілі сабе дзеля ўцехі, з пачуцьця адзіноты, на радасьць дзецям і ўнукам сабак. І ня толькі малых, пакаёвых, але й вялікіх. Ах, як жа бэсьціліся, ганьбіліся ў друку, па радыё і тэлебачаньні гэтыя самыя сабакары! Паэты пісалі пра іх сатырычныя вершы і байкі, з іх зьдзекаваліся фельетаністы, высьмейвалі эстрадныя зубаскалы. Маўляў, абрасьлі тлушчам, ачарсьцьвелі душою, займелі валоўю скуру і сэрца, ім ужо не да людзей, сярод якіх па-ранейшаму нямала бедных і гаротных, ім даражэй за ўсё гладкія, падстрыжаныя і вычасаныя, дагледжаныя іхнія сабакі, якіх выводзяць на шпацыр з вялікай любоўю і замілаваньнем. Быццам не сабаку, а сваё ўласнае дзіця. А ня дай Бог хто пакрыўдзіць іхняга гадаванца, дык гатовы разарваць крыўдзіцеля на кавалкі, нават чужое дзіця не пашкадуюць. Быў такі верш і ў майго аднакурсніка і сябра Генадзя Бураўкіна. Якраз і з назваю “Сабакары”. Вось ягоны пачатак: Братамі мне — усе жывыя. Люблю ласёў, люблю баброў. Але здаецца, што завыю Ад гарадскіх сабакароў, Калі дзябёлыя кабеты І дзецюкоў джынсовых раць Вязуць, вядуць, нясуць, як дзетак, Сабак і сучак “прагуляць”… Канчаўся ж верш тым, што гэтыя самыя сабакары “І самі ўжо не заўважаюць, Як пачынаюць сабачэць”. Ня ведаю, як сёньня ставіцца шаноўны Генадзь Мікалаевіч да гэтага свайго верша і ягонага пафасу. Напэўна ж, як і да нейкіх іншых, народжаных той парою, калі, як пісаў іншы паэт, “быў час, быў век, была эпоха”… І я, грэшны, таксама падзяляў гэты абуральны і выкрывальны пафас, гэтую “высакародную” нянавісць “простых савецкіх людзей” да сабакароў. Акурат — простых людзей, бо яны сабак не трымалі. Сабак заводзілі ў кватэрах савецкія перараджэнцы, якія адарваліся ад народа, паддаліся ўплыву “гнілога Захаду”, пераймаюць буржуазныя звычкі і манеры. Не любіць сабакароў, а заадно і іх гадаванцаў я не любіў, але ўсё ж, калі шчыра, не змагаўся з імі. Быў больш-менш па-беларуску памяркоўны. Дурнота, вядома, але — калі чалавеку гэтак хочацца, дык няхай сабе. Сам я, вядома, трымаць сабаку ў кватэры ня буду ні за якія грошы. Сабака паві­нен ведаць сваё месца, несьці сваю сабачую службу. На дзяржаўнай мяжы-граніцы, як той самы славуты Карацупа. Памагаць вартаваць розныя склады, базы ды турмы. Вынюхваць па сьледзе злачынцаў — зладзеяў ды рабаўнікоў-гвалтаўнікоў. Адным словам, там, дзе яго ніхто іншы не заменіць. А ўжо гэтак, ці бачыце, распускацца і фанабэрыцца, каб дзеля свайго неразумнага прэстыжу ці ліха яго яшчэ дзеля чаго вадзіць на адмысловым, аздобленым бліскучымі бляшкамі павадку свайго гладкага раскірэку ці тупамордага сьліняўца — выбачайце! Гэта, вядома ж, не савецкія людзі, не будаўнікі камунізму, ня тыя, што дбаюць найперш аб грамадскім дабры. Гэтыя з пароды тых, для каго свая сарочка бліжэй да цела… А жыцьцё ішло, адзін год прыходзіў на зьмену другому, і гнеўныя тырады супраць сабакароў пакрысе аціхлі, а сабак у горадзе не паменела, а паболела. Урэшце і клубы сабачыя ў Менску адчыніліся, і выставы сабачыя пачалі ладзіцца. Ды мяне гэта мала кранала. Зусім не да сабак мне было, калі папраўдзе. Ажаніўся я нарэшце, нарадзіўся першы сынок, пасьля — другі, маладая жонка працуе і вучыцца — клопату і без таго, як кажуць, вышэй галавы. Якія тут, выбачайце, сабакі? Пра што вы, людзі добрыя?! Ды праўду кажуць, што жыцьцё не стаіць на месцы. Вунь і казка тая ж гаворыць: на сьвеце пажывеш, дык і Кузьму бацькам назавеш. Расьлі у мяне сыны. Старэйшаму Максіму — за васемнаццаць пераваліла, малодшаму Міколу — трынаццаць споўнілася. І дайце веры: загаварылі яны пра сабаку. І не пра якога-небудзь пінчэра там ці малога кучаравага пудзеля, а — пра аўчарку. Пра натуральнага сабаку, у якога — усё сваё: і хвост, і вушы, і ўсё астатняе. Са мною, ведаючы маю нелюбоў да сабак, а найперш да сабакароў, не надта загаворвалі, — усё больш з маці. Не-не дый пачнуць ныць-кленчыць: мама, давай купім, а тату й ня скажам спачатку, ён пасьля зьмірыцца. Во за каго яны мяне прымалі! Ах вы, мамчыны пестуны, гэтак вы бацьку шануеце?! Дык будзе ж вам сабака, ваш еўрапейскі ці нямецкі аўчар! Толькі цераз мой труп! Ды такой ахвяры не спатрэбілася. Мая Марыя Міхайлаўна ўрэшце паддалася на ўгаворы, паціху ад мяне вызваніла, дзе і якім чынам можна набыць шчанюка, і не абы-якога, а па ўсіх правілах, чыстапароднага, з добрай радаслоўнай, абавязкова праз клуб, а не на “конскім” базары на Старажоўцы. І студзенькім вечарам, напярэдадні старога Новага 1987 году жонка разам з абодвума сынамі цапом-лапом апрануліся, выскачылі на вуліцу, у мароз і мяцеліцу, перанялі таксі і кудысьці — у белы сьвет, як у капейку — паехалі. А літаральна праз гадзіну ў кватэры, у зале, па новым, нядаўна купленым на падлогу дыване, хадзіў-перакульваўся з боку на бок пушысты чорны камячок — як уздоўж, гэтак і ўпоперак. Мякка ступаў кароткімі тоўстымі лапамі, тыцкаўся паўсюль мокраю пыскаю, тоненька, зусім па-кацінаму плакаў-папіскваў і раз-пораз пакідаў за сабою лужынкі. І столькі было ў гэтым малым бездапаможным стварэньні нечага такога пяшчотнага, ласкавага, мяккага, пушыстага, што не палюбіць яго было нельга, што пакрыўдзіць яго, а тым больш выкінуць за дзьверы не падымалася рука. У рэшце рэшт як жа тут будзеш выкідаць, калі заплочана за гэтае цуда-юда ажно сто рублёў! Не тры ці пяць, нават не дваццаць пяць, а ўсе сто! Не ва ўсіх тагачасных савецкіх людзей і зарплаты такія былі! Адным словам, як прыехала ў запазусе ў жонкі — каб не акалела! — у хату гэтая жывая цацка, так і засталася ў нас. Усю ноч — навагоднюю ноч! — шчанюк ня даў нам заснуць — сумаваў, няйначай, па матцы. Плакаў сапраўды, як дзіця. Лез пыскай нам пад паху, нібы шукаў цыцку. Пераязджаў на руках з пасьцелі аднаго сына да другога, затым да нас з Марыяй Міхайлаўнай, нідзе не знаходзіў месца, кудысьці поўз-лез, енчыў-мяўкаў, у рэшце рэшт доўга і са смакам папіў малака і зьнячэўку заснуў на аўчынцы-падшэўцы з-пад старой дзіцячай куртачкі. Гэтак пачалося ў нас новае жыцьцё. Ува ўсіх чацьвярых. Гэтая малая не­па­седлівая істота вымагала ўвагі ды клопату. Прыбіраць за шчанюком, карміць — па ўсіх правілах і рэкамендацыях (жонка пабыла літаральна назаўтра ў клубе і прынесла адтуль стос брашураў і лістовак-афішак), купляць харч і сьпецыяльныя вітаміны-прэпараты (каб не было рахіту, каб поўсьць была гладкай і бліскучай) — мы, здаецца, не завіхаліся-круціліся гэтак нават тады, калі дзеці былі малыя. Тымчасове, здавалася, было прасцей: чалавечае дзіця — і клопаты чалавечыя. А тут — сабачанё! Ліха яго ведае, што тут і як лепей, чым карміць і чым лячыць, калі, ня дай Бог, захварэе. На вуліцу — ні-ні, там жа мароз, яшчэ застудзіцца. А ён, жэўжык, проста нястомны — літаральна штохвілінна пакідае пасля сябе мокрыя сьляд­кі. І ўпарты — сьвет ня ведаў! У адным пакоі яму, ці бачыце, цесна. На кухні зачыніць? Барані Бог! Такі енк-гвалт падыме, так будзе дзерціся лапамі па дзьвярах і падлозе, што хоцькі-няхоцькі кінешся яго ратаваць. Аднаго нао­гул у любым пакоі не пакінь. Адзіноты, дайце веры, ён проста ня церпіць. Ён павінен быць там, дзе й ты. Ты будзеш сядзець у крэсле і глядзець тэлевізар, ён — заўзята грызьці-шкуматаць твае тэпці. А калі ты паспрабуеш насварыцца на яго ды раз-другі адпіхнуць-адкінуць, дык яшчэ й зазлуецца, і па-дзіцячы, але ўжо злосна ашчэрваючы драбнюткія белыя зубкі, гырчэць на цябе пачне, і тады ты, засьмяяўшыся, пагладзіш яго па сьпіне і скажаш урэшце: “Ну грызі, грызі, адно ня злуйся, калі ўжо табе гэтак хочацца іх грызьці, калі ўжо табе з гэтага такая асалода. Тэпці ўсё роўна старыя, парваныя, трэба новыя купляць, так што — дарывай, дагрызай…” О-о, колькі і чаго ён пагрыз у хаце! Ножкі крэслаў і табурэтак — усе чыста. Драўляныя гнутыя ручкі шуфлядак у румынскім гарнітуры-сьценцы — тыя, якія змог дастаць, гэта значыць — усе ніжэйшыя. Ражкі канапы і тахты — усе, з правага і левага бакоў. Шпалеры ля ўсіх дзьвярных вушакоў парваў-падзёр лапамі. Папсаваў нямала абутку — нашага з жонкай і хлапечага, пакуль не ўзялі за правіла хаваць скінутыя з ног чаравікі і боты ў шафу. Часам і злосць брала — на чорта лысага нам гэтае кудлатае стварэньне ў хаце?! Якая карысьць з яго? Адна шкода! А з другога боку — ну нельга было на яго злавацца! Язык не паварочваўся сварыцца, і рука не падымалася, каб сьцебануць яго дубчыкам па сьпіне. Хітраван — несусьветны! Пачнеш ушчуваць яго, дакараць, сарамаціць, а ён сядзе на заднія лапы, будзе глядзець на цябе ўважліва-ўважліва, і выгляд зробіць такі, быццам слухае надта ж пільна, слова тваё баючыся прапусьціць. Слухае-слухае, а пасьля раптам — скок на цябе і загаўкае-загырчыць, быццам ужо ня ты, а ён на ця­бе сварыцца і дакарае, кажучы: “Ну як табе ня сорамна? Што я такое зрабіў? Я ж толькі хацеў, каб ты развесяліўся, парадаваўся, які я ў цябе дурасьлівы, вясёлы, бесклапотны і разумны! Я ж вас усіх люблю! Дзеля вас стараюся! Табе шкада, што я ножку ў крэсьле пагрыз? І ня сорамна? Хіба ты такі скнара? Затое паглядзі, якія ў мяне белыя і прыгожыя зубкі! Во, бачыў? Ты ўсё роўна злуешся? Ну дык на табе!” І малое чарцянё ішло-кулялася ў кут, лягала на свой кажушок і пакрыўджана зіркала на цябе гаротнымі бельмакамі з-пад броваў. Ты не вытрымліваў, адкідваў прэч злосьць і незадаволенасьць, апускаўся на карачкі, поўз да яго і буськаў у пакрыў­джаны нос, кажучы: “Ну добра, добра, я ўжо не злуюся. Але й ты ня будзь гэткім крыўдлівым, малы яшчэ нораў свой паказваць, пабеглі лепш, пагуляем…” І ты, рачкуючы, бегаў па зале, а ён — за табой, кусаючы цябе за тэпці, за калашыны тваіх спартыўных хатніх штаноў, а то й за пяты… Але ж я забыўся распавесьці пра тое, як мы выбіралі яму імя. Дык вось. Паводле нейкіх там правілаў і звычаяў, у адпаведнасьці з нейкімі прынцыпамі ягонай сабачай радаводнай імя ягонае павінна было пачынацца на літару “М”. А ну, прыдумайце з ходу сабачае імя на “М”! Але, але, вядома ж — “Моська” ды “Му-му”. І што на гэта вам сказаць? Адно хіба: не жартуйце, панове-спадарове! Хіба вы гэта сур’ёзна? У нас жа ня нейкая там танканогая драбяза пінчэр і не беспародны дварнячок. У нас — чыстапародны немец-аўчар. Значыць, і імя ў яго павінна быць адпаведнае. І абавязкова на літару “М”. Чаму абавязкова? А хто ж ведае! Проста ў клубе нам загадана: толькі на літару “М” і аніякіх спрэчак-размоваў. І вось мы думаем. І нічога нікому ў галаву не прыходзіць. Ня верыце? Паспрабуйце самі. Зрэшты, вы ж спрабавалі ўжо. То-та ж… Гэтак і мы. Зараз я нават і ўспомніць не магу, якія імёны круціліся тады ў нашых галовах. Прыгадвалі ўсіх кніжных і кіношных сабак. Добрыя надараліся імёны. Хоць бы сабе тыя самыя Джульбарс, Акбар, Артымон, але ж — не на “М”. Першым, вядома, згадаўся славуты нікулінскі Мухтар, але тут жа быў і адкінуты. Бо — які можа быць Мухтар у беларускай сям’і? Такога зьдзеку я ў сваёй хаце не дапушчу. Досыць, што з нас зьдзекуюцца ў іншых месцах. Выбачайце, але наш малы таўстун — усё ж беларускі, наш, тутэйшы сабака, і імя ў яго павінна быць наскае, тутэйшае. Вырасьце наша чарцянё, па ўсім відаць, мажным псом, паважным, дужым. Значыць, і імя ў яго павінна быць гэткае ж, адпаведнае. Якое? Модуль? Мір? Маркіз? Мур? Марс? Морт? Мянтуз? Модус? Міф? Мат? Мутон? Проста другі варыянт чэхаўскага “Конскага прозвішча”! І дайце веры: мы ўсе ўчацьвярых дружна вярталіся раз-пораз да Маркіза. Нешта ў гэтым слове-імені нас прываблівала. Адчувалася, а больш дакладна — чулася ў ім нешта сур’ёзнае, пашанотнае, ганаровае, важкае. Бянтэжыла ж адно: ненаскае, чужое слова. Ці былі на Беларусі маркізы тыя самыя? Не, здаецца, не было. Ды, пэўна, хутчэй за ўсё — не было. Хіба які заезджы маркізік мог нейкі час ацірацца тут, ды і то — наўрад нешта не чуваць было. Але ж затое былі ў нас магнаты! Магнаты? Ну вядома ж! І яшчэ колькі! І яшчэ якія! Дзесяткі слаўных магнацкіх родаў на чале з Радзівіламі ды Сапегамі. І нашы лагойскія Тышкі-Тышкевічы таксама ня лыкам шытыя. Дык, значыцца, Магнат? Вядома ж — Магнат! Мы ўсе надзіва дружна пагадзіліся: быць нашаму малому чорту, грызуну і непаседу — Магнатам! З таго дня мы яго ўжо аніяк інакш і ня звалі, як Магнатам. І ён надзвычай хутка засвоіў гэтае сваё імя і адгукаўся, дзе б далёка ні быў: у мяне пад пісьмовым сталом, у куце за тэлевізарам, між слоікаў з закатанымі агуркамі, на кухні ля цёплае пліты ці між падушачкамі-ясічкамі на канапе ў зале. Напачатку, праўда, нас трошкі бянтэжыла, што як для малога ягонае імя занадта гучнае і важкае. Але неяк само па сабе знайшлася памяншальная, ласкавая яго форма — Магнацька, а яшчэ — Магнацяка. Ён і да гэтага хутка прывык. І рэагаваў яшчэ спрытней і жвавей, чым на Магната. Толькі гукнеш: “Магнацька! Магнацяка! Дзе ты? Бяжы сюды, на табе костачку!” — ён імчаў гэтак, што ажно цераз галаву куляўся. Значыць, дарма, што сабака, а розум — мае. Кожнае стварэньне, аказваецца, ласку любіць… От распавядаю я, як жвава зрываўся Магнат з канапы на слова “костачка”, і тут жа згадваецца ўжо й ня надта вясёлая прыгода, што адбылася з ім. Жвавасьць гэтая, жаданьне як мага хутчэй пагрызьці костачку (пасьля мы колькі перакуплялі яму костачак — і натуральных, і штучных, пластмасавых!) прывялі адноёчы да бяды. Не было яму тады яшчэ і трох месяцаў. Рос ён, трэба сказаць, хутка, не па днях, а па гадзінах, як у казцы, рос ва ўсе бакі — у тым сэнсе, што быў сапраўдным ментузом-таўстуном. Адным словам, песьцілі яго мы, напэўна, трошку празьмерна, перакормлівалі, і ў выніку быў ён для свайго ўзросту цяжкаваты. Вось так гукнулі яго аднойчы: “Магнацька, костачка!”. Бухнуўся ён з канапы на падлогу і, небарака, зламаў правую заднюю лапку. Авохці ўсім нам! Што рабіць? Дзе паратунак? Дзе Айбаліт? Выклікаем таксі, хутаем Магната ў дзіцячую коўдрачку і — у ветлячэбніцу, што на вуліцы Мініна (без Пажарскага, чамусьці). І трэба ж: патрапілі да самога Пятра Васільеві­ча Арэхава, славутага, сапраўднага, ня казачнага, беларускага Айбаліта. Гэтага ні расказаць, ні пяром апісаць. Трэба проста бачыць, як Пётр Васільевіч паводзіць сябе са сваімі чацьвераногімі пацыентамі. Гэта прыродны талент, боскі дар. Сабакі і каты плацілі Пятру Васільевічу ўзаемнай любоўю і даверам: не агрызаліся, не кусаліся, не супраціўляліся, не капрызілі — паслухмяна, пакорліва і цярпліва трывалі ўсё, што ён з імі ні вытвараў. Арэхаў быццам з ходу ўгадваў характар пацыента і загаворваў з кожным па-свойму: з адным — гульліва, з гумарком, жартаўліва, з другім — ласкава, пяшчотна, на трэцяга сурова прыкрыкне, і кожны слухаўся, паводзіў сябе паслухмяна-пакорліва, бы асуджана: ат, так і быць, рабіце са мною, што хочаце, калі трэба, дык я патрываю… Трываў і наш Магнацька, пакуль Пётр Васільевіч гіпсаваў яму лапку. І вярнуўся дадому ўжо не Магнацькам, а кульгавым Цыпруком — гэтак, здаецца, звалі героя аднаго з апавяданьняў Змітрака Бядулі. Кульгавым Цыпруком быў ён роўна месяц. Дасталося, вядома ж, і яму самому, і ўсім нам. Спачатку зусім ня ўмеў хадзіць на трох лапах — кідаўся-куляўся, плакаў-енчыў, грыз, зьдзіраў з сябе гіпс. Але неўзабаве асвойтаўся, прылаўчыўся і зноў шустра гойсаў па хаце, зноў усюды лез, і туды, вядома ж, куды й ня трэба, нават умудраўся ўзьбірацца на тую ж канапу, з якой гэпнуўся і нажыў сабе бяду. Горш за ўсё было выходзіць з ім на вуліцу. Чацьвёрты паверх, прыступак за пяцьдзесят, а гіпсавая лапа цяжкая, не згінаецца, з ёй ні спусьціцца і тым больш ні падняцца. На руках даводзілася зносіць і прыносіць. А яшчэ ж ня быў надта прывучаны да таго, каб прасіцца пры патрэбе на двор. І даўмеўся выбягаць сяды-тады на балкон-лоджыю і там цішком рабіць сваю справу. Мы спачатку й ня ведалі, што ён такое вытварае. Ды неяк чуем — знізу крычыць суседка Ліля: — Мария, кобель писает! Мы не адразу й датумкалі, дзе і які сабака пісае. Хіба ж падыходзіць такое страшнае слова “кобель” да нашага кульгавага ментуза Магнацькі?! Выбягаем на балкон — а яно й праўда: наш мянтуз там і ціха-ціхутка спраўляе свой клопат. Ах ты, чорт кудлаты, што ж ты нас сарамаціш, падводзіш-падстаўляеш?! Ухапіў яго і па вушах пстрычкаю раз, другі: “Няможна! Няможна! Няможна! Прасіцца трэба!” А жонка яго ў мяне адбірае: “Ня бі па вушках — не ўстануць, чаго добрага! Ён жа малы яшчэ!”. Ведама, малы, усяго нейкія тры месяцы з хвосьцікам. Але ж і тады ўжо нешта разумеў. Прынамсі, больш на балкон — аніколі. У тым сэнсе, каб там лапу падняць. Яго наогул ня трэба было доўга муштраваць, каб нечаму навучыць, — схопліваў усё, як гавораць, з ходу. Пасьля таго, як зьнялі з лапы гіпс, ні разу ў хаце Магнацька наш не напаскудзіў. Ранічкою разбудзіць нас з жонкаю, калі самі палянуемся ўстаць загадзя. Стане лапамі на край ложка і сваім носам мне ў нос — я сплю з краю. Торкнецца раз-другі, лізьне — уставай! Не адразу зрэагую, дык, у дадатак, і гаўкне — адрывіста гэтак, па­трабавальна: гаў! І хоцькі-няхоцькі, а вымушаны падымацца, хуценька апранацца і бегчы з ім на вуліцу. А ён — рады. Кулём па лесьвіцы. Не бяжыць, а коціцца. Скоціцца па адным лесьвічным пралёце і пачакае хвіліну, пакуль я пакажуся. Тады яшчэ пралёт пракоціцца ўніз і зноў пачакае. А ўжо на вуліцы радасьці ягонай і межаў няма. Як ашалелы, будзе кругамі вакол мяне лятаць, аж пакуль ня стоміцца гэтак, што высалапіць свой доўгі ружовы язык з некалькімі крапінкамі (нібыта знак пародзістасьці) і сядзе, заднія лапы нейк набок вывернуўшы. А то й зусім ляжа на жывот, пярэднія лапы перад сабою выцягне, мордачку на іх пакладзе. Паляжыць-паляжыць хвіліну, падыхае хуценька, быццам там, усярэдзіне ў яго, нейкі маторчык уключыцца, а пасьля зноў — як сарвецца, як пабяжыць, ды ў дадатак часам весела, ну чыста па-дзіцячы, зальлецца брэхам-сьмехам… Гіпс з Магнатавай лапы я здымаў сам, дзеля гэтага не павезьлі яго ў ветлячэбніцу. Пётр Васільевіч сказаў, што гэта можна й дома зрабіць. І распавёў, як. Наліў я ў ванну цёплай вады і нашага кульгавага Цыпрука — туды. А ён і рады. Каб плакаў калі ці баяўся ў ваньне — ані! Яшчэ й пырскацца пачне, дуронік! Я загіпсаваную, добра-такі згрызеную, зашмальцаваную лапу раз змачыў, другі, трэці. Счакаўшы трохі, пачаў пласт за пластам здымаць бінт. Гэтак памалу і зьняў. Сяды-тады Магнацяка не даваўся, трошкі нават кусаўся — дурасьліва гэтак, небалюча, але ўвогуле паводзіў сябе малайцом, вытрываў аперацыю цярпліва. Урэшце памыў я ягоную лапу, вызваленую з гіпсавага палону, пусьціў яго на падлогу. А ён, бедачына, і ступіць на тую лапу ня можа, па-ранейшаму валачэ — прывык. А лапа худая ў параўнаньні з левай, поўсьць на ёй зьляжалая, сям-там наогул выкачалася-вылезла да голае скуры. Пэўна, з гадзіну бедную сваю лапу ён прыводзіў да ладу. Паспрабаваў прабегчыся — лапа як не свая, не слухаецца па-ранейшаму. З тыдзень прывыкаў, вучыўся нанава хадзіць і бегаць на чатырох. Ну, ды недарэмна ж, напэўна, кажуць: зажывае — як на сабаку. Хутка, вельмі хутка зраўнялася яго хворая правая са здаровай левай, а яшчэ праз нейкі час і ён, і мы ўжо й забыліся на тое, што быў наш Магнацька кульгавым Цыпруком. Толькі на фотаздымку засталася памятка пра той ягоны гаротны час. На здымку добра відаць тая загіпсаваная лапа — ён ня мог яе схаваць пад сябе, не згіналася яна ў калене. Карцінка вельмі красамоўная. Пярэднія лапкі зьвешваюцца з канапы, мордачка — сумная-сумная — на іх ляжыць, а ўбок выстаўлена белая гіпсавая кавяла. Гэты здымак і сёньня за шклом кніжнай шафы ў сынавым — Міколавым — пакоі. Часам зой­дзеш туды, паглядзіш — і гэтак зашчыміць, ажно забаліць сэрца… Не памятаю ўжо дакладна, у колькі месяцаў пайшоў ён у сваю сабачую школу. Недзе ў шэсьць, мо трошкі раней. Спачатку сын езьдзіў з ім у клуб на тралейбусе ды на трамваі, а пасьля бегалі на пару дварамі, нацянькі — балазе, клуб знаходзіўся-месьціўся ня надта далёка, за царквою Марыі-Магдалены, якая тады была нейкім складам, ля цяперашняе гасьцініцы “Беларусь”. Ад нашае Цнянскай туды й праўда недалёка. Вучыўся Магнат на “выдатна”. Азы першапачатковай сабачай навукі-дрэсіроўкі асвойваў з ходу і вельмі добрасумленна. Каманды “Сядзець!”, “Стаяць!”, “Месца!” ды іншыя, якія павінны выконваць вучні-сабакі, былі рускамоўныя. Дык што, гэта й мы павінны размаўляць са сваім Магнатам па-руску? Ну не, выбачайце, даражэнькія! Мы — дома, а не ў гасьцях, каб карыстацца чужою моваю. І мы, насуперак настаўніцы, вучылі Магната слухацца каманды “Побач!”, а не — “Рядом!”, “Да мяне!”, а не — “Ко мне!” А настаўніца-дрэсіроўшчыца злавалася і штораз “возмущалась”: “Какие вы белорусы, если такие упрямые!”. Шчыра кажучы, раней мы з жонкаю ніколі не задумваліся над тым, разумныя стварэньні сабакі ці ня надта. Каб яшчэ і аб гэтым галава балела?! А тут пачалі слухаць лекцыі, кніжкі розныя пра сабак чытаць, найперш пра “сабачых дзяцей” шчанюкоў. Цяпер успомню, якія кніжкі мы чыталі, ды яшчэ з энтузіязмам, дык ажно хочацца ўсклікнуць: сьвяты Божа, няўжо тое было?! Кніжкі пра ўтрыманьне і кармленьне шчанюкоў у падсосны перыяд, пра ўзроставыя асаблівасьці шчанюкоў, пра іх выхаваньне і пачатковую дрэсіроўку, пра падрыхтоўчыя практыкаваньні з курса сьпецыяльнай дрэсіўроўкі і ліха яго ведае пра што яшчэ. Раней, як пісаў расейскі паэт, “ни при какой погоде я этих книг, конечно, не читал”. Яны й цяпер ёсць у мяне, тыя кніжкі, на чале з самай галоўнай і прэстыжнай — вялікафарматнай, на глянцавай белай паперы, з каляровымі ілюстрацыямі пад назваю “Ваш сабака”. Возьмеш часам каторую з гэтых кніжак у рукі, уткнешся вачыма ў тую ці іншую старонку, прачытаеш такое, напрыклад: “Вы націснулі на лапу сабаку. Ён неадкладна адхопіць лапу. У дадзеным выпадку раздражненьне ад націсканьня на лапу было ўспрынятае размешчанымі на ёй рэцэптарамі, перададзена па нервах у цэнтральную нервовую сістэму (ЦНС), у адказ на якое па нервах была пасланая каманда (імпульс узбуджэньня ў адказ), і сабака адхапіў лапу. Такую рэакцыю ў адказ, якая ажыцьцяўляецца пры ўдзеле ЦНС, называюць рэфлексам, а шлях, пры якім праходзіць імпульс раздражненьня ад органу (рэцэптара) да ЦНС і назад, называецца рэфлектарнай дугой…” — прачытаеш і толькі ўздыхнеш: няўжо хапала сілы і энергіі чытаць і ўспрымаць гэта? Аднак у тых кніжках вычытваліся і надзвычай цікавыя факты і зьвесткі пра чацьвераногіх сяброў чалавека. І дасюль памятаю, што акурат сабакі сярод іншых братоў нашых меншых маюць добра разьвіты мозг, зьдзіўляючую інтуіцыю і памяць. Па кемлівасьці ж ім наогул няма роўных. Калі, скажам, каты пасьпяхова выконвалі (у часе сьпецыяльнага досьледу) 52 працэнты заданьняў, прытым досыць складаных, дык сабакі — 85 працэнтаў. Сабакі здольныя адрозьніваць і ўспрымаць да 50, а часам і да 100 словаў, а паасобныя нават разумеюць сэнс досыць доўгіх сказаў, вылучаючы, вычленьваючы з гаворкі знаёмыя словы. Сабака бачыць чалавека ці якую-небудзь жывёліну за 500—700 метраў, улоўлівае ціхі шоргат на адлегласьці 24 метраў, беспамылкова вызначае накірунак крыніцы гуку. Сабака здольны ўспрымаць гук з колькасьцю ваганьняў да 40 тысячаў у секунду, а для чалавека верхняй мяжой зьяўляецца гук з колькасьцю ваганьняў 18—20 тысячаў у секунду. Ну а пра здольнасьць сабак адрозьніваць пахі й гаварыць не даводзіцца. Сабачы нюх перавышае нюх чалавека ў 11500 разоў! Карацей кажучы, мы адкрылі для сябе, што сабакі нашмат разумнейшыя, чым мы думаем, што многіх іх здольнасьцяў мы ня ведаем, нават не здагадваемся пра іх існаваньне… Хадзіў з Магнатам на КПД (курс першапачатковай дрэсіроўкі) спачатку Максім (пакуль яго, тым жа 1987 годам, не забралі ў армію), а пасьля малодшы, Мікола, часам — Марыя Міхайлаўна. Мне хадзіць не выпадала — хапала клопату на працы: надышла эпоха перабудовы, грамадскае жыцьцё набірала нязвычныя раней абароты, спараджала нязнаныя раней канфлікты і праблемы. Аднак жа цалкам адасобіцца ад такога важнага перыяду ў Магнатавым жыцьці я таксама ня мог, і разы са два забягаў, як на экс­курсію, на сабачы навучальны палігон, ды мала што бачыў. Чаму? Таму, што Магнат у маёй прысутнасьці страчваў засяроджанасьць, лавіў вушамі і вачамі не настаўніка, а мяне, не слухаўся сына, і сын злаваўся ня гэтак на яго, як на мяне: чаго, маўляў, я прыпёрся сюды, каб адно замінаць?! Тым ня менш неяк і я паўдзельнічаў у адным яго ўроку, праўда, паказальным. На стадыёне “Дынама” ладзілася сабачая выстава — у выхадны, нядзельны дзень. Магнат прымаў у ёй удзел у катэгорыі сабачага маладняку. Вядома ж, мы пайшлі туды ўсёй сям’ёй. Гэта было незабыўнае відовішча. Якіх толькі сабак там не было! І, натуральна, якіх толькі гаспадароў і гаспадынь! Ня ведаю, як глядзеліся мы самі на “фоне” нашага Магната, а між сабою прызнаюся, пасьміхаліся, што многія гаспадары, а найперш гаспадыні — вельмі падобныя да сваіх гадаванцаў. Ці наадварот. Вярталіся мы з выставы дадому стомленыя (правялі, прапякліся на сонцы амаль цэлы дзень), але і задаволеныя: у Магната на грудзіне матляўся першы зароблены ім медалёк: сярод сваіх равесьнікаў ён стаўся адным з пераможцаў. На жаль, медалёк той аказаўся і апошнім. Былі на тое розныя прычыны. Максіма, як я ўжо казаў, тым годам забралі ў армію, Мікола пайшоў у восьмы клас, вучоба ў якім вымагала больш часу і стараннасьці, уседлі­васьці. Значыць, Магнатава навучаньне звальвалася на маці? Выходзіла акурат гэтак. Яна нібыта й старалася, аднак жа разарвацца не магла. На ёй і бяз гэтага ляжала столькі — цэлая процьма! — абавязкаў і па хаце, і па лецішчы ў маёй Слабадзе. Яна ж, да ўсяго, і наша сямейная шафёрка-вадзіцелька. А тут яшчэ і настаўнікі ў клубе пачалі пазіраць на Магната ня гэтак ласкава, як раней. Па-першае, траўмаваная лапа. Па-другое, выявілася, што ён пераростак, парушальнік стандарту немца-аўчара — вырас большы, чым трэба, чым дазволена. А калі гэтак, дык неяк пакрысе і ў нас прапала ахвота вадзіць яго на заняткі. Ну, а разок прапусьцілі — значыць, можна і другі. Гэтак памалу мы і аказаліся самавыключанымі з той сабачай школы. І застаўся наш Магнат з адукацыяй няпоўна-сярэдняй, мо нават і з пачатковай усяго. Па шчырасьці, мы асабліва не перажывалі з-за гэтага. Не рыхтавалі мы Магната да рэкордаў, да нейкай там асаблівай ролі ці прызначэньня: выпраўляць разам з ім сына на пагранічную службу, рабіць з яго “кінаакцёра” ці яшчэ што-небудзь такое. Мы з кожным днём усё больш прывязваліся да яго душою і сэрцам. Усё больш рабіўся ён членам нашай сям’і. Прытым — не апошнім. Зрэшты, ён сам прэтэндаваў на такую — не апошнюю — ролю. Штораз усё больш заяўляў аб сваім праве на ўдзел ва ўсім, што дзеелася ў нашай хаце. Прыходзім з жонкаю з працы. Па дарозе, як зазвычай, заходзім у краму-другую і нешта купляем. Яму трэба абавязкова праверыць, што мы прынесьлі. Не, ён не хапаў, не намагаўся шкуматнуць кілбасу ці смачную, з макам, булачку. Аднак жа лічыў абавязковым тыцнуцца носам ва ўсё: як быццам хацеў упэўніцца і ўхваліць нашы пакупкі, наш выбар, пераканацца, што й на яго мы не забыліся. Калі чуўся званок у дзьверы, ён, вядома ж, кідаўся да дзьвярэй першым. І не таму, думаецца, каб сьцьвердзіць, паказаць свой імпэт і абавязак вартаўніка кватэры. Яму, няйначай, было проста цікава, хто прыйшоў. Сыноў сустракаў ня менш радасна, чым мяне з жонкаю. З цягам часу нават рытуал сустрэчы склаўся ў яго: абавязкова стаць лапамі мне ці Марыі Міхайлаўне на грудзі, лізнуць у твар і зьняць з галавы капялюш. Калі ж хто з нас не дазволіць яму гэта зрабіць, дык тады сто разоў крутнецца вакол цябе, патрэцца галавою, пысаю і вушамі аб твае калені, урэшце ляжа насупраць і будзе глядзець, як ты разуваешся, скідаеш верхняе адзеньне, пераапранаешся ў хатняе. Пасля гэтага скача на канапу, укладваецца там і… чакае, пакуль ты сядзеш з ім побач, пагладзіш, прытуліш яго да сябе, скажаш: “Магнацька засумаваў, быў дома адзін, зачакаўся, рады, што мы прыйшлі…” Ён, няйнакш, разумеў усё, што гаварылася, бо аж дрыжаў-калаціўся — дробненька гэтак — ад задавальненьня, заходзіўся ад свайго сабачага шчасьця і ў адказ, не могучы нічога сказаць, тоненька, бы кот, муркаў-мяўкаў — выдаваў нейкія здушаныя, унутраныя гукі… І вось жа дзіўна. Прыходзілі мы дадому — я і Марыя Міхайлаўна. Прыходзіў і Мікола. Магнат на ягоны званок у дзьверы кідаўся ў нашу цесненькую вітальню ціха — быццам ведаючы, што гэта свой. Уся сям’я была ў зборы. І калі пасьля гэтага зьвінеў званок, Магнат выяўляў недаўменьне і гэтым разам падаваў голас: быццам папярэджваў — прыйшоў чужы. Скажаш яму: “Ціха, Магнацька!” і ідзеш адчыняць. З госьця ён ня зводзіў вачэй. Спачатку мог і пабурчэць зласнавата, потым супакойваўся, клаўся дзе-небудзь і здалёк сачыў за ім. Пакуль той сядзеў, быў спакойны, аднак жа пры кожным, асабліва рэзкім, парывістым руху госьця наструньваўся, падымаў галаву, і поўсьць на ягоным загрыўку ўставала дыбам. Мы спрабавалі адвучваць яго ад гэтае звычкі, тлумачылі, што паводзіць сябе так непрыгожа, гэта — наш госьць, добры чалавек, амаль свой, палохаць і тым больш крыўдзіць яго нятрэба. Але Магнат тут нас чамусьці ня слухаўся. І толькі значна пазьней дайшло да нас, што інакш ён ня мог. Гэта было не праявай недружалюбнасьці да госьця, а праявай ягонай, Магнатавай, любові да кожнага з нас. Гэта ён аберагаў нас ад чужога ў хаце. Аднаго разу ён прадэманстраваў нам гэта вельмі красамоўна. Я праводзіў госьця з хаты, мы былі ўжо ў вітальні. Госьць апрануўся, казаў апошнія разьвітальныя словы. Магнат, само сабою, быў тут жа — без яго ўдзелу, як я казаў, не абыходзілася нічога. Нечакана госьць ляпнуў мяне па плячы, няйначай хочучы сказаць: “Бывай!” ці “Ну, будзь здароў!” Але сказаць не пасьпеў: Магнат імгненна злавіў зубамі ягоную руку. Руку, якая дакранулася да майго пляча, да мяне. Але ж гэта я так разважаю: дакранулася. А Магнат зразумеў па-свойму, іначай ён і ня мог зразумець: руку, якая хацела ўдарыць ягонага гаспадара! Госьць, дзякаваць Богу, не спалохаўся, тым больш, што Магнат зубоў, як кажуць, не выпусьціў, сьціснуў руку асьцярожна, мякка, зусім небалюча, — як усяго толькі папярэдзіў. Госьць засьмяяўся і пахваліў яго: маўляў, правільна зрабіў. Ягоны Граф (у госьця, мы ведалі, ёсьць баксёр па імені Граф) зрабіў бы дакладна гэтак. “Замахвацца” на гаспадара ў прысутнасьці сабакі нельга… Змалку Магнат надта ж упадабаў машыну. Мы проста зьдзіўляліся: досыць было яму ўгледзець у жончыных руках ключы ад машыны, як ён пачынаў трымцець ад нецярпеньня найхутчэй ускочыць на задняе ся­ дзеньне. А першы ж раз, як узялі яго, яшчэ малога, у Слабаду, быў і сьмех і грэх. Яго блажыла і ванітавала, як ката, што блёкату наеўся. Мы вымушаны былі некалькі разоў спыняцца, выводзіць яго з машыны, каб ачомаўся, акрыяў. Але гэта было адзін раз, як кажуць, першы і апошні. Праз два дні, калі мы вярталіся са Слабады ў Менск, Магнат ужо не выказваў аніякіх праяў некамфортнасьці: спачатку з вялікай цікаўнасьцю глядзеў у акно, а пасьля салодка спаў, зьвесіўшы лапы, на сваім заднім сядзеньні да самага Менску, ажно пакуль не завярнулі ў двор. Езьдзіць з намі на лецішча ён надзвычай любіў. Крыўдаваў, калі мы яго па той ці іншай прычыне ня бралі: ці то не было месца ў машыне, ці то Мікола не адпускаў яго — удвух будзе весялей (сын у суботу вучыўся і яму не выпадала езьдзіць з намі на лецішча). Крыўдаваў Магнат моцна. Калі мы, праз выхадныя, вярталіся дадому, дык мог не падысьці ні да мяне, ні да Марыі Міхайлаўны. І толькі пазьней, калі мы павінімся перад ім, прызнаемся, што і самі там сумавалі без яго, без нашага Магнацякі, прылашчым яго, — тады ён адпускаўся і, урэшце, пачынаў пяшчотна муркаць, тым самым кажучы, што ён больш не крыўдуе. “Дзіця” асфальту, ён адкрываў для сябе ў Слабадзе дзівосныя рэчы. Ну, скажам, упершыню пабачыў там курэй. І ня проста пабачыў, а й паганяў іх. Прыехалі мы тым разам на лецішча. Толькі пасьпелі зачыніць за сабою вароты, каб Магнат на вуліцу ня выскачыў ды не напалохаў каго, як чуем: у садку, за лазьняй — гвалт на ўвесь сьвет — гэтак куры крычаць-кудахтаюць! Кінуўся я туды. І што бачу? У зарасьніку маліньніку Магнат шкуматае суседчыных курэй. Певень, паганец, навучыў іх хадзіць у наш агарод. Зрэшты, не хадзіць, а лятаць. Налаўчыліся (колькі разоў на свае вочы бачыў) пералятаць цераз плот і поркацца ў нашых градках. І Магнат якраз засьпеў іх за гэтым заняткам. А быў яшчэ малы, недзе з паўгода яму, мо трошкі болей. Падумаў, напэўна, што гэта галубы, і кінуўся да іх. А яны не ўзьлятаюць, а разбягаюцца, ды яшчэ ў дадатак і гарлапаняць-кудахтаюць гучна. Ня бачыў, але ўяўляю, як Магнат спачатку зьбянтэжыўся, спыніўся, глядзеў на іх няўцямна, а пасьля ўсё ж не сьцярпеў і давай іх шкуматаць. Гэтую карціну я й засьпеў якраз. З бедных курэй — толькі пер’е ва ўсе бакі! І ляталі яны цераз наш плот, як самыя сапраўдныя сарокі, — гэтак лёгка, з такім жа спрытам. Апошняй вырвалася з Магнатавых “абдымкаў” белая, як у Слабадзе кажуць, — курыца-інкубатарка. Вырвалася сапраўды напалову голай — гэтак яе, бедную, Магнат “абскуб”. Мы думалі, што Надзя-суседка, ужо нябожчыца, хай ёй там добра будзе, не даруе нам. Мы ўжо знарок пры ёй усяляк сварыліся на Магната, замахваліся на яго дубцом ці тым жа ягоным павадком. А цішэй, каб Надзя не пачула, шапталі яму: “Так і трэба ім, шкодніцам памаўзьлівым! Хай свае грады дзяруць, а не лезуць у нашы! Ты малайчына, Магнацька, гэтак і надалей — засьпееш на гародзе, дык шкуматай, не шкадуючы…” І ён, зіркаючы то на нас, то ў Надзін бок, парываўся нешта сказаць і, дальбог жа, хітра пасьмейваўся. Вы скажаце, што сабакі ня ўмеюць сьмяяцца? Ну, гэта вы дарэмна. Яно, вядома, ніхто не збіраецца спрачацца з самім Янкам Маўрам, які ў аповесьці “Чалавек ідзе” казаў, што зьвяры і да гэтай пары ня ўмеюць сьмяяцца. Там упершыню засьмяяўся чалавек — пераможца зьвяроў. Так-та яно так, але ж з тае пары шмат вады працякло. І чалавек стаў іншым, і зьвяры сёньня ня тыя. А што тады казаць пра сабак? Яны ж столькі тысячагоддзяў ля чалавека аціраліся. От і навучыліся многаму ад людзей, у тым ліку і здольнасьці сьмяяцца. Зрэшты, за ўсіх гаварыць ня буду, а вось Магнат наш — сьмяяўся. Найперш — ад радасьці, ад асалоды, ад паўнаты шчасьця. І вочы, і рот з бялюткімі вострымі зубамі, і ўся ягоная добрая і разумная морда красамоўна сьведчылі, што ён — сьмяецца. Прынамсі, усе мы — я, Марыя Міхайлаўна, Максім і Мікола — назіралі гэта шмат разоў. Прыгод у Слабадзе ў яго было нямала. Сярод іх і такая здарылася з ім, амаль трагічная. Выкапаў быў я там невялічкую сажалку — недзе метраў пяць на пяць. Пасьля, як у нас паявіўся (у Максіма і ягонай Іны) унук Янка, Марыя Міхайлаўна, гэтак баючыся за ўнука, настаяла на тым, каб тую сажалку засыпаць. Дык вось. Неяк у маю сажалачку патрапіла мыш. Плавае, караскаецца, каб вылезьці, але берагі гліністыя, сьлізкія — зноў у ваду спаўзае. Назіралі мы за мышшу з Магнатам. Урэшце шкада зрабілася небарачкі. Узяў я кій дый выкінуў мыш на бераг, у траву. А Магнат — тут як тут. Падбег і — хоп яе ў зяпу! Гэта таксама было на пачатку жыцьця, калі яшчэ й вушы ў яго па-сапраўднаму не стаялі. Хапнуў, ды раптам як заенчыць, як закруціцца на адным месцы, быццам хвост свой ловячы. Але ён не хвост лавіў — гэтак ад болю закруціўся. Няйначай мыш яго за язык укусіла. Бо пасьля язык распух, і дурны Магнацька ляжаў ціхенька, зьбедніўшыся, у лецішчы на канапе да самага вечару. У дадатак да ўсяго баяліся мы і горшага: па ўсім, мыш ён пасьпеў зьесці, бо я не знайшоў яе, і думалася: а раптам яна была атручаная? Мо таму і ў ваду звалілася? Кажуць жа, наеўшыся атруты, мышам вельмі піць хочацца. Ня дай Бог, мо што й горшае будзе з нашым яшчэ зусім дурненькім Магнатам? Дзякаваць, абышлося, хоць, напэўна, мыш была атручана ўсё ж, бо хварэў Магнат доўга… Зрэшты, здараліся з Магнатам пацешныя прыгоды і ў Менску. Аднойчы выходзіць Мікола з ім з пад’езду — на прагулянку выправіліся. А пад машынай — іх начавала і днявала ў двары заўсёды нямала — кот сядзіць. Магнат, успомніўшы свае зьедзеныя мышамі па кацінай віне шляхецкія паперы, кінуўся-рвануўся да яго. Ды пад машынай аказаўся ня кот-баязлівец, а кошка з кацянятамі. Ох, як яна, апярэдзіўшы Магната, наляцела на яго! І, пэўна, пасьпела добра-такі драпануць за самае балючае месца — за мокры заўсёды скурацік носа. Магнат войкнуў, на імгненне ажно прысеў ад болю, а пасьля, вырваўшы з Міколавых рук павадок, панёсься прэч ад разьюшанай кошкі. Ды не прэч, а — вакол машыны. А кошка — за ім. Ён, уцякаючы, дзіка енчыць, а яна, даганяючы, прарэзьліва і страшэнна пагрозліва мяўкае. Такі гвалт усчалі, такі лямант узьнялі, што многія суседзі, а не толькі мы з жонкаю, у вокны высунуліся: Божа, што там такое, каго б’юць ці рэжуць?! Мы пасьля не адзін раз пасьміхаліся з Магната, кпілі, дакаралі. Маўляў, і ня сорамна табе было, такому вялікаму і клыкастаму, уцякаць ад малое кошкі, ды яшчэ й плакаць-крычаць ад страху на ўсё горла? Ён, быццам разумеючы, не падымаў на нас вачэй, а то й зусім адварочваўся. А ў Слабадзе Магнат першы раз і ў вадзе пабыў — на аселіцы, у копан цы з кладкаю, дзе можна было спаласнуць бялізну, ногі памыць. Сам лезьці ў ваду ён баяўся, я трошку падмог — лёгенька сьпіхнуў яго з кладкі. Магнат не надта спалохаўся, жвава запрацаваў лапамі, выплыў на бераг, страсянуўся раз-другі, гаўкнуў — ці то на мяне, ці то проста ад зьдзіўленьня, ад толькі што зьведанага адчуваньня быць у вадзе і плысьці. Ваду ён палюбіў. І шкада, што ня часта яму надаралася такая асалода. Бадай, толькі тады, калі Максім быў у арміі. Служыў ён у Гродне, у самым цэнтры гораду, за вакзалам. Мы частавата езьдзілі да яго ў адведкі, вядома ж, разам з Магнатам. Звычайна забіралі сына з часьці і ехалі на бераг Нёману — у бок колішніх беларускіх Друскенікаў. Там мы “балявалі”, а Магнат бегаў-гойсаў па беразе. Але варта патлумачыць узятае ў двукоссе слова “балявалі”. Гэта было наша сямейнае слова. Прыйшло яно да нас такім чынам. Кожны раз, калі ехалі ўсёй сям’ёй ці да “бабы Стэпці” (да маёй цешчы, а да жончынай маці) у Высокае на Брэстчыне, ці ў падарожжа па Беларусі (а мы пасьпелі за савецкім часам, пакуль быў танны бензін і было спакойна ды бясьпечна на дарогах і ў лесе, праехацца па Віцебшчыне, Гарадзеншчыне, Брэстчыне і Меншчыне, паглядзець і нават паздымаць ацалелыя, а найчасьцей руіны замкаў, магнацкіх і панскіх сядзібаў, праваслаўных і каталіцкіх храмаў), мы спыняліся дзе-небудзь ва ўпадабаным месцы, рассьцілалі посьцілку і перакусвалі. У дарозе ўсё выдавала асабліва смачным. І выходзіла, што мы ня проста перакусвалі, а — балявалі… Вось там, на беразе Нёману, Магнат і адводзіў душу. І дзіўнае ўсё-такі ён стварэньне! Далёка ад берагу не адплываў. Баяўся, ці што? Ці не рашаўся нас згубіць з поля зроку? Часьцей ён бегаў па вадзе ўздоўж берагу. Бераг там пясчаны, не абрывісты, і яму была радасьць акурат гойсаць па мелкаводдзі, па бруха ў вадзе. Ну дзіця дый годзе! Толькі пырскі ва ўсе бакі і сярод тых пырскаў вушы матляюцца ды хвост. Прыбяжыць да нас, атрасецца, абдаўшы ўсіх нас з галавы да ног, а сам зноў — у ваду і наўскачкі, а то й галопам прыпусьціць уздоўж берагу. На радасьць сабе й нам… Варта, бадай, сказаць і пра Магнатавы дачыненьні з градамі. Там, у Слабадзе, вядома ж. На пачатку папсаваў нам з жонкаю нерваў. Зробім мы градку, разраўняем, жалезнымі грабелькамі забарануем, а ён — гоп на яе і разляжацца. Альбо: толькі пасадзіць што-небудзь Марыя Міхайлаўна, рысочкі палье, каб хутчэй абышлі тыя самыя буракі ці морква, а Магнат усімі чатырма лапамі ўпоперак, а то і ўздоўж праімчыцца — і работа яе сапраўды псу пад хвост. Але ж гэтак рабіў — пакуль малы быў і дурны. А пасьля — барані Бог! Убачыць Марыю Міхайлаўну ў градах — абавязкова падбяжыць, каб засьведчыць сваю любоў і адданасьць, але ўжо — не напрасткі, а толькі па баразьне. Сяды-тады, праўда, парываўся прыпусьціць нацянькі, пярэднімі лапамі ўжо, было, і ўскінецца на граду, але, быццам зьбянтэжыўшыся, схамянецца і адумаецца — пабяжыць баразною. А ўвогуле быў ён усё ж гарадскі, кватэрны сабака, “канапны кот”. Само сабою, гэта было не яго віною, а бядою. Мы зрабілі з яго “канапнага ката”. Сыдзем з дому, а што яму рабіць, гаротнаму? Мы за дзьверы, а ён — на канапу. Зьвесіць пярэднія лапы, пакладзе на іх морду і з-пад ілба зіркае на дзьверы — ці хутка мы прыйдзем. І гэтак — з дня ў дзень, з месяцу ў месяц, з году ў год. А гэткі сабака, як Магнат, працаваць павінен, несці сваю сабачую службу — ахоўную ці пошукавую, скажам. Таму й радаваўся вечаровым ды ранішнім прагулянкам надзвычайна. Ды толькі яны, трыццаціхвілінныя ці нават і гадзінныя, не маглі кампенсаваць адсутнасьць штодзённых і пастаянных фізічных нагрузак. І таму быў Магнат залішне цяжкавагавіком, а прасьцей кажучы — атлусьцелым ментузом, насіў лішнія кіло, як і чалавек сядзячай працы. І — дзіўная штука! Нават і ў Слабадзе, дзе ўжо была воля і магчымасьць пабегаць-пагойсаць, ён ня надта скарыстоўваў іх, гэтыя волю і магчымасьць. Стамляўся хутка. Пабегае, падурэе хвіліну-другую — і ўжо язык набок вывальваецца, бакі хадуном ходзяць: стаміўся. Пойдзе і ляжа. Сяды-тады, як і належыць сабаку, ляжа паблізу ганка, пад бярозай — пільнаваць наш “маёнтак”. Але часьцей, як і ў Менску, нават калі і дзень быў цёплы і сонечны, адчыняў мордай дзьверы, ішоў у хату, ускокваў на канапу і ўкладваўся. Адно тут пазіраў не на дзьверы, а ў вокны — дзе там я хаджу ці жонка. І калі доўга ня бачыў нас, не вытрымліваў, выбягаў у двор і шукаў. Угледзеўшы, кідаўся з усіх ног і падлятаў такі радасны, быццам ня бачыў нас сама меней паўдня, а не дзесяць ці дваццаць хвілінаў. Ствараў Магнат і нешта накшталт канфліктаў у Слабадзе. Што маю на ўвазе? А хоць бы вось такія калізіі. Вярталіся мы ў Менск звычайна ў нядзелю, надвячоркам. Апошні ж аўтобус на Менск праходзіў праз вёску а чацьвёртай гадзіне, неўзабаве па абедзе. І здаралася, што сёй-той з аднавяскоўцаў (маладых, ужо мне, можна сказаць, і незнаёмых, хіба толькі па бацьках ды дзядах) спазьняўся на той аўтобус ці ня змог сесьці на яго, бо ён ці не заўсёды быў перапоўнены. І тады матка тае дзяўчыны ці хлапца прыходзіла да мяне і пыталася: “Коля, мо ў цябе ў машыне будзе месца, каб маю Тому ўзяць?” Я ж вымушаны быў разводзіць рукамі: месца і ёсьць і няма, бо — Магнат жа з намі едзе. Кабета, пачуўшы тое, як спахоплівалася: “А бо, я й забылася… Ну, то выбачай, правяду Тому да Гайны, там на Саўдзеневіцкі сядзе…” Казала гэтак і, засмучаная, ішла з двара. А іншая ня стрымлівалася і дадавала ледзь не зласнавата: “І ахвота вам вазіць з сабою такога каня!..” Жонка часам не прамоўчвала, і ня гэтай кабеціне, вядома, а пасьля, як тая сыхо­дзіла, казала мне: “Ну й твае слабодцы! Яна яшчэ мне будзе ўказваць, каго мне вазіць! Ну што ты скажаш?!” Я адмахваўся: “Не зважай! Яна й сама ўжо шкадуе, што сказала гэтак. Мы ж яе Віцьку няраз падвозілі, і дзякуй нам колькі разоў казала, ажно няёмка было…” Ідучы куды-небудзь з Магнатам у Слабадзе, мы заўсёды бралі яго на павадок. Ведалі, што ён, як кажуць, аніякай шкоды ня зробіць, аднак жа — на ўсялякі выпадак. Мы ведаем яго і верым яму, а іншыя ж — ня ведаюць і не давяраюць, для іх наш Магнат, наш найдобры і найласкавы Магнацька — сабака, ды прытым аграмадны, самы што ні ёсьць ваўчышча-звяруга. І таму быў ён з намі заўсёды на павадку, і спускалі мы яго толькі тады — у лесе, скажам, ці на аселіцы, — калі бачылі, што паблізу нікога няма, значыць, нікога напалохаць ён ня зможа. Не ўкусіць, а акурат напалохаць, але ж і гэта — нямала, і таму не дазвалялі сабе рызыкаваць. Аднак жа праўду людзі кажуць, што ўсім дагадзіць цяжка. Бо вось жа… Ішлі мы аднойчы з жонкаю на могілкі. На другі дзень пасьля Радаўні­ цы. У аўторак, на Радаўніцу, выбрацца з Менску не змаглі, прыехалі назаўтра, у сераду. І выправіліся на могілкі разам… з Магнатам. Не маглі ад яго адчапіцца, а ў хаце замыкаць не хацелася, пашкадавалі. Па дарозе напаткалі цётку Любу — цяпер ужо нябожчыцу, хай ёй пухам будзе наша слабодская зямелька. “Куды вы?” — спытала яна. Мы й кажам, што ідзём у адведкі да мамы і да ўсіх нашых, учора не маглі прыехаць, каб пабыць там разам з усімі, вось сёньня адны ідзём. А цётка Люба раптам: “А сабаку нашто ўзялі з сабою? Ён там з магілак пячэньне ды цукеркі пахапае!..” Не ведаю, мо ісьці на могілкі з сабакам няварта было б, мо гэта, як кажуць, не прынята, не этычна, ці што, хоць — наўрад, бо — чаму ж не схадзіць у адведкі да родных з сябрам? І ня трэба тут, бадай, моршчыцца: больш адданага сябрука-дружбака, чым сабака, і ўявіць немагчыма. Ну а што да таго, што Магнат пахапае нешта з магілак… Ах, цётка Люба, ды каб вы ведалі, што Магната трэба яшчэ добра папрасіць, каб ён зьеў тую, як вы кажаце, пячэніну ці цукерчыну! Выбачайце, але — не зневажайце яго, нашага Магната. Не дварняк ён, цётка Люба. Не вясковы, вечна галодны, паклычаны і запалоханы валацуга-патуляка… Ды што да ўсяго гэтага цётцы Любе! Для яе сабака, які б ён ні быў, застаецца сабакам. А мы ж ведаем, колькі чаго нагаворана-наплецена пра сабак! Сабаку — сабачая сьмерць; вачэй у сабакі пазычыць; сабакам сена косіць; сабака брэша — вецер носіць; зажыве, як на сабаку; вашывы, каросьлівы, як сабака; сабачая служба; жыве кот і жыве сабака; кінь костку сабаку і г. д., і да т.п. Пэўна ж, ёсьць, былі падставы дзеля ўзьнікненьня гэтых і падобных да гэтых прымавак ды показак пра сабак. Толькі вось ніводная з іх не дастасоўвалася да Магната, пакуль ён быў у нас, пакуль жыў з намі. Бо быў ён сабакам, але і не зусім сабакам, а Магнатам, членам нашай сямейкі, нашым абаронцам, заступнікам, ратоўцам, нашым хатнім, сямейным талісманам-сымбалем. Згадваў я вышэй пра нашы сямейныя падарожжы па Беларусі. Набыўшы ў 1984 годзе самага таньненькага на той час “жыгуля” — “трынаццатку”, ці “капейку”, які дасюль служыць нам — тфу, тфу, каб не сурочыць! — безумоўна, мы перш-наперш скарысталі машыну дзеля таго, каб паказаць дзецям нашую краіну, нашую Бацькаўшчыну. Пару падарожжаў — па Віцебшчыне і Гарадзеншчыне — зрабілі ўжо разам з Магнатам, тады, калі ён быў яшчэ малы шчанючок, яшчэ да Максімавай армейскай службы. Па Віцебшчыне езьдзілі, калі Магнату было месяцы тры, па Гарадзеншчыне — калі ён ужо набываў выгляд сапраўднага аўчара, калі ўжо й вушы ў яго падняліся. Пару начэй давялося спаць у гасьцініцах. І вось тут Магнат нечакана стварыў для нас праблему — з сабакам не пускалі начаваць. У Талачыне ўдалося ўпрасіць дзяжурную, даўшы “ў лапу” тры рублі, а ў Дзятлаве аніякія ўгаворы і просьбы не падзейнічалі, і мне давялося спаць з Магнатам у машыне. Можна ўявіць, які там быў сон! Ля гасьцініцы ўсю ноч не заціхала жыцьцё — нехта пад’язджаў ці ад’язджаў, хтосьці выходзіў ці прыходзіў, і Магнат ня мог на ўсё гэта не рэагаваць. Але ж быў я тады хай і не малады, ды яшчэ й не стары, і адна-другая вераб’іная ноч не была вялікім цяжарам, пераносілася досыць лёгка. Усё гэта з лішкам кампенсавалася іншым: радасьцю сумеснай — усёй сям’ёй! — дарогі, тых самых апетытных дарожных “баляванняў” на ўлоньні прыроды, сустрэчамі-аглядамі руінаў-замчышчаў у Смалянах паблізу Оршы, Ружанах, Лідзе, Косаве, Міры, Гальшанах, праваслаўных і каталіцкіх храмаў у тых жа Смалянах, Глыбокім, Слоніме, Пружанах і Ружанах, Гародні, Віцебску, Полацку, Браславе, Камянцы, Нясьвіжы, Слуцку, Высокім, Верхнядзьвінску, Мёрах, Ашмянах, Дзісьне, Красным, Маладзечне, Ільі, спатканьнямі з азёрамі Сялява, Нарач, Ластавіцкае, з Браслаўскімі азёрамі, з Дзьвіною, Нёманам, Шчараю, Беразіною, Дняпром, Бугам і Мухаўцом, Ясельдаю... Хлопцы мае бралі з сабою фотаапарат, усё, што маглі, фатаграфавалі. Пасьля самі ж аддрукавалі фотаздымкі, зрабілі вельмі маляўнічы, адмысловы альбом паводле нашых падарожжаў, які мы і зараз, праз нямала ўжо гадоў, не-не ды й бяром у рукі і з цікавасьцю разглядаем, і ўспамінаем-прыгадваем тыя нашы незабыўныя паездкі, поўныя самых розных, часам незвычайных і надта ж нечаканых уражаньняў, прыгодаў і здарэньняў. I, вядома ж, прыгадваем Магната. Ці, можа, наадварот: згадваючы Магната, успамінаем усё тое, да чаго ён меў дачыненьне, у тым ліку і нашыя паездкі па Беларусі, якія адкрывалі ўсім нам, у тым ліку мне і жонцы, ня толькі красу нашай зямлі (дальбог жа, не пакрыўджана яна Богам у гэтым сэнсе), але й тое, якая яна старажытная і, пэўна ж, слаўная, калі на ёй зьберагліся і да гэтай пары, хоць часьцей у руінах-развалінах, сівыя муры замкаў, высокія насыпы і валы гарадзішчаў, дзе некалі віравала жыцьцё, дзе жылі, працавалі, весяліліся і плакалі, перамагалі ворагаў і каналі пад чужацкімі дзідамі і стрэламі нашы далёкія продкі; і тое, якая яна ўсё-такі вялікая, нашая Беларусь, якую нават і на хуткаснай машыне ня так лёгка аб’ехаць па гладкіх асфальтоўках і якую продак мераў нагамі ці ў самым лепшым выпадку верхам або ў калёсах, — але ж мераў уздоўж і ўпоперак, пракладваючы дарогі і гасьцінцы праз лясы і балоты, рэкі і ручаі. І ня проста мераў, а дападаў і ў Варшаву, і ў Кракаў, і ў Прагу, Падую, Каралевец, Рыгу і іншыя гарады ў бліжэйшых і далёкіх землях. І ўсё гэта гаварыла нам, што ёсьць чым ганарыцца беларусам, ёсьць чым даражыць, ёсьць што шанаваць, ёсьць над чым шчыраваць, каб пакінуць нашу Бацькаўшчыну дзецям, унукам і праўнукам, далёкім нашчадкам яшчэ прыгажэйшай, яшчэ шчадрэйшай, яшчэ даражэйшай… Але я, здаецца, загаварыўся, папросту забалбатаўся, бо вось жа нечакана прыгадалася і яшчэ адна показка, зьвязаная з сабакамі. Ці не ў такіх выпадках, калі чалавек шмат гаварыў, прытым ня надта ўцямна, не да месца, казалі: пабегла сучка баразною... Зрэшты, мо я й памыляюся, мо гэтак казалі зусім з іншае прычыны і ў іншых выпадках. Аднак жа показку такую я чуў неаднойчы, найперш ад мамы, хоць неяк і забылася, калі, з якое нагоды яна прамаўлялася мамаю. Такой бяды... Пражыў у нас Магнат дзесяць гадоў і чатыры месяцы. Захварэў — нечакана. Раптам запаносіў. Надаралася ў яго такое сяды-тады і раней, але дастаткова было даць таблетку-другую леваміцэціну, як усё міналася і йшло на лад. А тут раптам — не праходзіць і дзень, і другі, і трэці. І ванітаваць яго пачало. Мы ўсхваляваліся, пачалі званіць у ветлячэбніцу, раіліся, як і чым лячыць. Хоць ужо й цяжка было, к таму часу — была вясна 1997-га — мы зьбяднелі, як і многія нашыя людзі, найперш так званай інтэлігентнай працы, але куплялі лекі, рабілі настоі, паілі яго. Нішто не дапамага ла. Не дапамагалі і клізмы, якія ён цярпліва прымаў. Магнат наш марнеў на вачах. Есьці амаль ня еў, ляжаў і ціхенька пастогнваў. Вочы былі сумныя-сумныя — з іх сяды-тады выкочвалася сьляза. Мы адно за адным укленчвалі перад ім, гладзілі яго па лабатай галаве, дапытваліся: скажы, што з табою, пакажы, дзе баліць, ты ж у нас разумны... Магнат уздыхаў, лізаў гарачым языком нам рукі і адварочваўся — сапраўды быццам дзеля таго, каб мы ня бачылі, што ён плача. Сыходзіць з ім у двор, з чацьвёртага паверху, рабілася ўсё цяжэй. Яшчэ ўніз сяк-так сыдзе, а назад — хоць на руках нясі! А паспрабуй гэта зрабіць, калі ён — ня моська, а волат-сабака! Прыйшоў, нарэшце, дзень, калі чакаць больш не выпадала. Прыехаў Максім (ён нейкі час назад прыдбаў старэнькі, дабіты “опель-кадэт”, але які тады яшчэ досыць жвава бегаў), і Магнат паехаў у лячэбніцу, да таго ж “беларускага Айбаліта” Пятра Васільевіча Арэхава. Паехалі Марыя Міхайлаўна, Максім з Міколам. Не хацеў Магнацька ехаць. Як прадчуваў благое. Падняўся, стаў на лапы, паківаўся з боку на бок, а ісьці ўжо ня можа. Мы яго, можна сказаць, зьнесьлі, паклаўшы на посцілку-капу. Я не паехаў — застаўся дома. Што там было і як, ведаю адно са словаў жонкі і дзяцей... Пётр Васільевіч, толькі зірнуўшы на Магната, адразу ж паклаў яго на аперацыйны стол. Прысуд адзін: аперацыя і неадкладная. Зрабіў яму укол, каб Магнат заснуў.Выстрыг жывот і папрасіў усіх выйсьці. Колькі часу доўжылася аперацыя, мае сямейнікі не маглі дакладна сказаць: паўгадзіны, менш? Выйшаў да іх Пётр Васільевіч і сказаў: у Магната самае горшае, што толькі магло быць, — рак, злаякасная пухліна. Рак чаго — не надта ўцямілі. Ня то самога страўніка, ня то падстраўнікавай залозы. А мо печані? Як бы там ні было, Пётр Васільевіч параіў быць разважлівымі, не пакутаваць самім і ня мучыць яго: лепш будзе проста не будзіць яго пасьля аперацыі, бо стан безнадзейны, не жылец ён. Што заставалася рабіць? Паплакалі, парумзалі яны там усе трое, але — пагадзіліся. І прывезьлі Магната дадому яшчэ цёплага, але ўжо — нежывога. Пахаваць яго парашылі ў Слабадзе. А быў пачатак красавіка. Мы з жонкаю яшчэ ні разу на лецішча не выбіраліся — мясьціна ў нас нізкая, такою парою там занадта гразка, паўсюль стаіць вада, нават у двор заехаць нельга. Але — што рабіць? Трэба ехаць. Выкідваць у кантэйнер-сьметнік ці закапаць Магната абы-дзе мы не маглі. У Слабадзе сапраўды паўсюль стаяла вада. Але сяк-так занесьлі Магната ў двор, паклалі за хатай на лаўку. Яму выкапалі ў садзе, пад маладой антонаўкай — хай будзе Магнатава яблынька! Зямля пасьпела адтаць, у яму набягала вада. Прыкра было класьці Магната ў такі дол, ды што зробіш. Загарнулі яго ў прасьціну, на якой ён вярнуўся з бальніцы, пасьля — у посьцілку-дзяружку, а затым акруцілі-аперазалі ў некалькі столак поліэтыленавай плёнкай, і такога, спавітага ў саван, пахавалі. Магілку паправілі пасьля, пазьней, як прыехалі ў Слабаду рабіць грады. Жонка насадзіла там кветак, зрабіла свайго роду клумбу, і вось ужо каторы год Магнатава магілка красуе-квітнее самымі рознымі — ад раньніх, вясновых, да позніх, восеньскіх — краскамі-кветкамі. Праз год ці праз два ягоная яблынька-антонаўка дала па-сапраўднаму шчодры ўраджай, такі, што цяжар буйных, жаўтлява-белых антонавак адваліў-адвіхнуў ладнаваты сук — у часе кароткіх наездаў на лецішча не пасьпеў як сьлед і ў пару паставіць падпоркі. Было шкада, вядома, спрабаваў прывязаць яго, ды праўду кажуць: дзе коратка — не надточыш. Восеньню, калі яблыкі высьпелі, адвіхнуты сук давялося ўсё ж сьпілаваць, і Магнатава яблыня зараз трошкі аднабокая. Праўда, ёсьць спадзеў, што яна ўсё ж акругліцца, бо яшчэ маладая і зможа залячыць сваю рану... Быў у мяне Магнат... Так, ужо — усяго толькі быў. Хаця — чаму толькі ўсяго? Быў і ў нейкай меры ёсьць, бо памяць пра яго ў нашай сям’і жыве. І фотаздымкі яго — малога, з загіпсаванай лапкай, і сталага, ва ўсёй сваёй красе, — стаяць, аб чым згадваў, за шклом кніжнай шафы ў сынавым пакоі. Зойдзеш, пастаіш перад імі, паглядзіш — і дальбог жа, зашчыміць сэрца ад шкадобы, што яго няма, нашага Магнацякі, што не прыбяжыць ён і не штурхане цябе сваім мяккім бокам, не патрэцца шырокім лобам і цёплаю пысаю аб тваю нагу, не мяўкне ад асалоды зусім па-кацінаму, калі ты ласкава патрэплеш яго за вушы, пагладзіш пад шыяй, па грудзях. Мы часта яго ўспамінаем, смуткуем па ім, кажам: “От, каб быў Магнацька, ляжаў бы тут, з намі, елі б разам гарбузікі і во гэты кавалачак рыбкі зьеў бы...” Хто-небудзь з нас буркне: “Ага, і пацягнуў бы ў мароз (у дождж, сівер, сьнег, мяцеліцу) на вуліцу...” Яно, вядома ж, пацягнуў бы. А як жа! Падыходзіў ягоны час і хоцькі-няхоцькі трэба было апранацца-абувацца, браць павадок і ісьці на вуліцу — усё роўна, сьнег там, мароз ці дождж з навальніцаю. Але ж хіба толькі гэта помніцца? Зусім не! Памятаюцца найперш харошыя, сонечныя, летнія і зімовыя ранкі, калі мы, абодва бадзёрыя і радасныя, выбягалі ў двор і ледзьве не навыперадкі адзін перад адным хутка, подбегам шыбавалі на сабачую пляцоўку, а часьцей за ўсё — на пустэчу па вуліцы Сурганава, туды, дзе зараз стаіць мадэрновы будынак банку і магазіну са зьдзеклівай для кожнага беларуса назвай “Национальный”, бо ў ім няма анічога нацыянальна-беларускага. Там Магнат, зрабіўшы сваю справу, запрашаў мяне пабегаць-падурэць. І мы сапраўды дурэлі — скакалі, бегалі, даганялі адзін аднаго. І гэтак паўга­дзіны, а то й цэлую гадзіну. І вярталіся дадому задаволеныя, разгарачаныя, у самым лепшым настроі. Памятаюцца і вечары, таксама зімовыя і летнія, з месяцам на небе і без месяцу, на той жа пустцы па вуліцы Сурганава. Асабліва ціхія, задуменныя вечары, калі ўсё быццам дрэмле ў зачараваным сьне. Уверсе, па вулі­цы, раз-пораз праносяцца машыны, іх адсюль, зьнізу, дзе зарасьнікі-рэшткі былых прыватных садоў і гародаў, не відаць, сюды даходзіць толькі прыглушаны шум-шоргат. Пераканаўшыся, што паблізу нікога няма, спускаю Магната з павадка. Ён далёка не адбягаецца, аціраецца паблізу. Уражаньне такое, што ён проста баіцца адыходзіцца ад мяне, раз-пораз услухоўваецца, натапырваецца, цісьнецца да маёй нагі. Я саромлю яго, ціха кажучы: “I які ж ты мой абаронца, калі сам баішся? Ну чаго ты поўсць на хібе настарбучыў? Няма там нікога, табе падалося. Хіба які бомж спаць укладваецца...” Магнат глядзіць на мяне, слухае, схіліўшы набок галаву, і выгляд у яго такі, нібы ўсё чысцютка разумее, што я кажу, і вінавата віляе хвастом, нібы адказваючы: “Я не баюся, я толькі кажу табе, што там нехта ці нешта ёсьць, каб ты быў напагатове...” Я, быццам таксама разумеючы яго, кажу: “Ну, калі так, то ты малайчына. Давай сюды тваю разумную галаву, надзенем ашыйнік з павадком і пойдзем адсюль, далей ад бяды-ліха...” Магнат паслухмяна падстаўляе сваю галаву, я бяру яго на павадок, і мы ідзём на сьвятло, на тратуар, на выбрукаваныя квадратнымі плітамі сьцяжыны ў двары студэнцкіх інтэрнатаў, што выстраіліся радком, адзін ля аднаго, уздоўж колішняй вуліцы Багдана Хмяльніцкага, ад якой тут застаўся ўсяго толькі адзін бок. Папраўдзе, не было асаблівага клопату хадзіць з ім на прагулянкі і ў благое надвор’е. У дождж, сьнег ён і сам не любіў доўга быць на вуліцы. У сабак няма веек, і пад дажджом, у мяцеліцу Магнат не-не дый вымушаны быў лапай змахваць з вачэй дажджынкі ці сьняжынкі. Рабіў ён гэта надзвычай сьмешна. Кот, мыючыся, досыць грацыёзна абгладжвае сябе лапай — з-за вуха да пысы. А сабака, Магнат, у прыватнасьці,— быццам адмахваючыся ад нечага назойлівага: трэп-трэп сябе лапай па вачах. Прабяжыць колькі метраў і зноў — шмаргель лапай, ледзьве не са злосцю. Ты, гледзячы на яго, пачынаеш міжволі ўсьміхацца. Урэшце не вытрымліваеш, кажаш: “Дык мо дадому пойдзем, калі табе гэтак дождж замінае?” Пачуўшы безумоўна знаёмае яму слова “дадому”, ён з ходу згаджаецца і, не чакаючы нават маёй каманды, цягне мяне ў кірунку да нашага дома. Прыбяжым да пад’езду. Тут я прымушаю яго страпянуцца-страсянуцца. Ён ужо ведае гэты рытуал і часта з ахвотаю, з асалодаю робіць гэта сам. Часам жа заўпарціцца ці забудзецца, і тады я лёгенька торкаю яму ў вуха пальцам. Магнат, быццам заведзены, страсянецца пасьля гэтага не адзін, а два-тры разы. Імчым на чацьвёрты паверх. Пераступаем цераз парог і — заміраем: трэба выцерці лапы, а то й памыць іх. Марыя Міхайлаўна прыносіць маленькае вядзерца з цёплай вадой, і мы з Магнатам мыем лапы і выціраем іх чыстай сухой анучкай. Ну, а калі на вуліцы надвор’е, у якое, як гавораць, і сабаку з хаты не выганяюць, калі ён вяртаецца дадому брудны з галавы да пят, тады мы адразу кіруемся ў ванну. Ваду Магнат любіць, скокнуць у ванну яго ўпрошваць не трэба. Скокне і чакае, пакуль я ўключу душ. Адно — хвост пад­цісьне і вушы стуліць: усё ж боязна трошку няйначай. Але хутка прывыкае, паслухмяна падстаўляе сьпіну і бакі, нават лапу падыме, каб памыць-вышараваць яго шурпатыя пальцы-падушачкі з сашмараванымі аб асфальт кіпцюрамі і пяту-пампушку. Пасьля мыцьця зноў прашу яго скалануцца-атрэсьціся. Пырскі — ва ўсе бакі. Клопату, вядома, больш, чым з дзіцем тым, але — што будзеш рабіць? Узяўся за дугу — не кажы, што не магу... Але, але, сабака ў гарадской кватэры — гэта клопат і яшчэ раз клопат. І бруд (як ні пільнуйся, ні выцірай яму лапы перад дзьвярыма, а бруду, пяску ўсё роўна прыносіць нямала), і поўсьць (пыласосіць трэба ці не штодня), і выгулы тыя самыя штодзённыя, уранку і ўвечары, а то і часьцей, калі занездаровіцца яму часам. А пракарміць вялікага, на два пуды вагою, аўчара-немца? Напачатку, за савецкім часам, з апошнім не было клопату. Пачак фаршу з ялавічыны каштаваў усяго 50 капеек, пачак тварагу — 20 капеек, ячныя крупы ці аўсянка — таксама капейкі, як і сьпецыяльныя сабачыя косткавыя наборы. А затым надышлі цяжкія часіны. Спачатку запанавала талонная сістэма, а на Магната, пры ўсёй ягонай высакароднасьці, ледзь не каралеўскім паходжаньні, талонаў на крупы, а тым больш на мяса не давалі. Урэшце талоны адмянілі, дык — цэны заскакалі, як шалёныя. Даводзілася выкручвацца. Ашчаджалі сабе, а яму стараліся хоць што-небудзь даставаць: выпрошвалі на Камароўцы ў мясь­нікоў розныя абрэзкі і галёнкі, праз знаёмых прадаўшчыц магазіна “Кавалачак” на Даўгабродскай вуліцы (імем Казлова язык не паварочваецца яе называць) даставалі так званы “корм для животных”. Адна з іх, мілая і добрая Валя, спачувала нам асабліва (у самой дома быў чацьвераногі сябра) і часам старанна выбірала нам (Магнату) лепшыя кавалачкі, а не адны сухажыльлі ды плеўкі. Сёй-той са знаёмых, слухаючы нашыя нараканьні і скаргі на тое, як цяжка стала карміць Магната, казаў: “Ды збылі б вы яго куды-небудзь! Мо каму дзеля аховы спатрэбіцца! Цяпер жа вунь колькі гандляроў разьвялося, вось і аддайце будкі іхнія вартаваць. Яшчэ й заплоцяць вам за такога сабаку!” Мы крыўдавалі, абураліся: як яны могуць гаварыць такое?! Аддаць, а тым больш прадаць нашага Магнацьку? Дурныя людзі! Не чыталі Экзюперы, не памятаюць ягонага славутага: мы ў адказе за тых, каго прыручылі. Не ён жа нас выбраў — мы яго. І ён паверыў нам. Даверыўся нам. Палюбіў нас. Дык што ж вы кажаце, неразумныя? Самі ўжо гібець будзем, а яго ў крыўду не дамо. Гэта ж тое самае, што крыўдзіць пакрыўджанага Богам — дурненькага, душэўнахворага, бажавільнага, як украінцы кажуць. Адным словам, нябогу. Ён жа не скажа, не паскардзіцца, не абароніць сябе… Дзякаваць Богу, мы да канца ня крыўдзілі Магната. Калі захварэў, калі ўжо яму стала блага, стараліся прыдбаць яму нават сякіх-такіх прысмакаў: пачак тварагу купім, кавалак крывянкі, бляшанку “Тузіка” ці “Джэка”. Ды, на жаль, надышоў дзень, калі ён ужо не браўся есьці нават і доктарскай кілбасы... Сёй-той, можа, падумае, што Магнат быў нейкім асаблівым сабакам, што быў ён здатны на немаведама што. Не і яшчэ раз — не. Быў ён усё ж самым звычайным псом, як напісаў бы Караткевіч — песам. Застаўся, як я ўжо казаў, недавучаным, прайшоў толькі пачатковую школу сабачае навукі. Аднак жа быў разумны ад прыроды. Але, але, і сабакі бываюць ад прыроды разумныя і дурныя. Магнат быў, безумоўна, разумны. І калі б у нас хапіла розуму і цярпеньня вучыць яго далей, мо быў бы ён сапраўдным сабакам-вундэркіндам. Зрэшты, што цяпер пра тое казаць? Ён быў у нас і з намі такім, якім быў, і любілі мы яго такім, якім ён быў, якім застаўся ў нашай памяці. Ён не прыносіў, скажам, мне ці жонцы раніцою пантофлі, не падаваў, беручы ў зубы, запальнічку (зрэшты, я не курыў) ці што там яшчэ, не адчыняў дзьвярэй, калі я ішоў у пакой з дзьвюма занятымі рукамі. Я ведаю, гэтым і многім іншым штукарствам сабаку (не дурнога) ня так цяжка й навучыць. Мы шанавалі і любілі яго за іншае. Найперш за тое, што ён ствараў у сям’і, у нашай хаце атмасферу спакою, цішыні, ласкі і дабрыні. Прынамсі, спрыяў гэтаму. Ад яго зыходзіла энергія дабрыні,нейкае своеасаблівае выпраменьваньне цеплыні і спакою. Час, асабліва апошнія гады ягонага жыцьця, быў скрутны, самы паскудны ў навейшай гісторыі Беларусі, і прыходзілі мы з жонкаю дадому ці не штодня ня ў лепшым, як кажуць, настроі. І адкуль мог узяцца той настрой, калі ні на хвіліну і нідзе нас, сьвядомых беларусаў, не пакідала і дагэтуль не пакідае адчуваньне, што жывём мы ў каланіяльнай краіне, пад чужаземным прыгнётам. Усюды, куды ні паткніся, на вуліцы, у транспарце, у краме цябе могуць у любую хвіліну абразіць, зьняважыць — найперш за тое, што “набіраешся нахабства” азывацца родным сваім беларускім словам. Ужо за адно гэта! Да ўлады дарваліся манкурты і янычары, халуі і хамы, хлусы і фарысеі, зладзюганы і прайдзісьветы, і ўсе як адзін зацятыя, лютыя ненавісьнікі беларушчыны. Быццам іх узгадоўвалі мацяркі не малаком, а чэмерам, якойсьці гадзючай сумесьсю, настоенай на нянавісьці да ўсяго тутэйшага, і найперш — да мовы. Хамулы хамуламі, але ў іх хапае розуму ўсьведамляць, што акурат у мове сінтэзавана, скандэнсавана ўсё, што вызначае сутнасьць гэтага страшнага, агіднага для іх слова — нацыяналіст. Апошняе яны аніяк ня могуць перакласьці як чалавек, які любіць сваю Радзіму, свой народ. Не, нацыяналіст па-іхняму — гэта фашыст, тэрарыст, самы люты вораг. І ў выніку яны гатовыя любіць у Беларусі усё — яе прыродную красу, ейныя рэчкі і азёры, лясы і нават балоты, ейнае разьмяшчэньне тут, між Еўропаю і Азіяй, ейныя гарады і вёскі, ейных цярплівых і працавітых людзей, іхнюю талерантнасьць і гасьціннасьць, — толькі ня мову. Такая вось звыродная любоў. Гэткую вось звыродную любоў каланізатары пасьпелі за стагоддзі прышчапіць, прывіць, на жаль, і многім нашым людзям.У тым ліку і гэтак званым інтэлігентам. Зрэшты, якія яны, папраўдзе, інтэлігенты?! Інтэлігент, які ня любіць, не паважае і ня ведае роднай мовы, гэта, паводле таленаві­тага, надзвычай культурнага, скажам так, рускага пісьменніка Канстанціна Паўстоўскага,— дзікун. Наша інтэлігенцыя ў гэтым сэнсе амаль спрэс дзікунская. І таму — халуйская, лакейская. Антынацыянальная і антынародная. Яна ня служыць народу, а прадае народ. Самі запраданцы,такія інтэлігенты акурат прадаюпь народ. Замест таго, каб сьцьвярджаць у народзе родную мову і культуру, несьці іх у народ, яны штодня і штохвілінна ўдзёўбваюць народу ў галовы нашу беларускую непаўнацэннасьць, непаўнавартаснасьць. А найперш — грубасць, немілагучнасьць і беднасьць, убоства нашай мовы, якая вартая, маўляў, толькі “дзеравенскага ўжытку”. Сёньня напісаны Зьмітраком Бядулем сто гадоў назад абразок пра беларускага інтэлігента, які не прызнаўся сябрам, што прыехаўшая з вёскі кабета на кухні — гэта ягоная родная маці,— надзённы больш, чым тады, калі быў напісаны. Вось тут і жыві, як пісаў наш другі класік. Вось тут і май бадзёры ды вясёлы настрой! Вось тут і насі на твары адвечную “японскую” ці “кітайскую” ўсьмешку лагоды і самазадаволенасьці! Тут — жыць ня хочацца, як той казаў. Тут хоць ты вый ад роспачы і болю душэўнага. Прадстаўнік зусім малалікага каўказскага народу з гордасьцю і годнасьцю заяўляе: “И если завтра мой язык исчезнет, то я готов сегодня умереть!” А мы, беларусы? Многія з ахвотаю падпіхнуць сваю, матчыну мову да краю магілы. Сьпіхнуць яе ў дол. Для многіх маці-нябожчыцы пакінулі ім хаты з сякім-такім набыткам ды соткі ля хаты, а мову забралі з сабой, у нябыт. Нідзе няма спакою. Ад неадчэпных думак няма адхланьня і на рабоце. Наадварот: там яшчэ болей разьвярэдзіцца душа, забаліць хворае, стомленае сэрца. Бо хто ні зойдзе, аб чым ні загаворыць, усё да аднаго зводзіцца: калі ў нас будзе ісьці жыцьцё па-людску, ці ёсьць у нас надзея на будучыню, ці ёсьць наогул гэтая самая будучыня? І нават самы вялікі аптыміст, усьцешна даводзячы-сьцьвярджаючы, што не загінем мы, выйдзем на цывілізаваны прасьцяг, што й мова наша, культура не згінуць, адродзяцца,— скажа ўсё ж пад канец з горкаю ўсьмешаю: “Жаль только жить в эту пору прекрасную уж не придется — ни мне, ни тебе”. Вось у такім настроі прысунешся дадому, а тут — Магнат. І гэтак радасна цябе сустракае, што міжволі адтайвае твая душа і перастае хоць на нейкі час ныць сэрца. І калі ты ці хто з сямейнікаў у такіх варунках жыцьця сарвецца, абзавецца да каго крыўдлівым словам, Магнат таксама тут як тут. Да аднаго падбяжыць, патрэцца, да другога, у вочы зазірне, нібы папросіць-загадае: “Перастаньце, няможна гэтак, супакойцеся, тут усе свае, а на сваіх сварыцца ці крыўдаваць — сорамна!..” Ён чуйна рэагаваў ня толькі на крыўдлівае, але й на празмерна гучна сказанае слова. Ледзь хто з нас возьме ў гаворцы вышэйшую ноту, як Магнат з ходу рэагаваў: насьцярожваўся. Калі ж з вуснаў злятала другое, трэцяе гучнае слова, ён падхопліваўся і бег таго ці іншага з нас супакойваць. Акурат супакойваць. Досыць было пагладзіць яго, ціха сказаць: “Усё-ўсё, больш ня буду, гэта я без злосьці, проста так...”, як ён супакойваўся, віляў хвастом, тыцкаўся табе галавою ў калені альбо пысаю ў далонь. А разам з ім у адначасьсе супакойваўся і ты. Пэўна, акурат гэта і кампенсоўвала, хай скажацца гэтак, усе тыя выдаткі і клопаты, якія прыносіў Магнат. Акурат вось гэтая яго здольнасьць быць выпраменьвальнікам нябачных, аднак жа відавочных флюідаў спакою і дабрыні. Ужо адна ягоная прысутнасьць у хаце ўзьдзейнічала на ўсіх дабратворна. Магнат ня быў надакучлівым. Ён ня лез ні да кога з нас бяз патрэбы. Ён меў ня толькі тонкі сабачы нюх на пахі, у чым мы не сумняваліся, хоць сьпецыяльна яго ў гэтым напрамку не вучылі, не дрэсіравалі. Мне здаецца, куды больш тонкі “нюх” меў ён на адчуваньне, успрыманьне настрою, душэўнага стану кожнага з нас. Кажуць, нават сьцьвярджаюць, што сабака павінен ведаць, мець аднаго гаспадара. Толькі тады, маўляў, можна дасягнуць посьпеху ў яго вывучцы, толькі пры гэтай умове сабака раскрые і выявіць усе свае здольнасьці і прыродны розум. Пэўна, яно так. Ды хутчэй за ўсё так! Але ж наш Магнат — выключэньне. Неяк неўпрыкмет ён сапраўды стаў пятым членам (сябрам, як цяпер стала модна гаварыць) нашай сям’і. Ні ад кога ў сям’і ён ня быў адлучаны ці адасоблены. Заўсёды быў з намі, ва ўсім браў самы актыўны ўдзел. Трэба было бачыць яго ў хвіліны, калі мы ўсе разам што-небудзь абмяркоўвалі, змаўляліся нешта рабіць, кудысь паехаць. Магнат сядзеў побач, часьцей у цэнтры нашае сямейнае купкі, і рэагаваў на кожнае сказанае слова. Цяпер, згадваючы тое, міжволі ўсьміхаешся. Глядзець на яго была адна пацеха. Ён імгненна зіркаў на таго, хто азываўся нейкай рэплікай ці заўвагай, нецярпліва стукаў па падлозе хвастом, аблізваўся, глытаючы сьліну. Калі ж чаго не разумеў, схіляў набок галаву і зусім па-чалавечы ўслухоўваўся, быццам просячы: паўтарыце, калі ласка, яшчэ раз, я не зразумеў, пра што вы там. А ў канцы гаворкі (пра паездку ў Слабаду, скажам) ён тут жа кідаўся ў вітальню і хапаў у зубы павадок: маўляў, я гатовы, і вы таксама не марудзьце, апранайцеся. Не вылучаючы нікога з нас, аднолькава любячы і адорваючы сваёю ўвагай кожнага сямейніка, Магнат хіба мо трошачкі запабягаў перад Марыяй Міхайлаўнай. Зразумець гэта вельмі проста. Яна ўсё ж была ягонай (і нашай) карміцелькай, каструлю з духмянай кашай ён часцей за ўсё атрымліваў з ейных рук. Але ж затое я, пахвалюся, часьцей за ўсё і за ўсіх хадзіў з ім на ранішнія і вячэрнія шпацыры-прагулянкі, часьцей, чым хто, мыў-купаў яго і расчэсваў-вычэсваў ягоныя сьпіну, бакі, грудзіну, лапы і, вядома ж, хвост. А любілі мы яго ўсе, і ён, напэўна, адчуваў гэта: таксама любіў нас усіх і адносіўся да кожнага з усёй сваёй сабачай шчырасьцю і адданасцю. Ён, мне здаецца, таксама ўсьведамляў сябе членам сям’і і з гэтага зыходзіў, гэтым вызначаў свае паводзіны. На карысьць гэтага сьведчыць тое, скажам, што ён як сваю прыняў у нашу сям’ю Іну, Максімаву жонку, а пасьля й малога Янку — іхняга сынка, а нашага з Марыяй Міхайлаўнай першага і пакуль што адзінага ўнука. Больш за тое. У яго хапала розуму і такту ў абыходжаньні з нашымі родзічамі і сваякамі. Было такое ўражаньне, што яны, мае і жончыны браты і сёстры, пляменьнікі і пляменьніцы, успрымаліся Магнатам не чужымі, але й не сваімі. Паводзіў ён сябе з імі насьцярожана, хоць і не- ­агрэсіўна. Быў, да прыкладу, такі выпадак. Мы ўсе — у Слабадзе. Сонечны летні дзень. Прыйшоў мой брат Алесь Сымонавіч. Максім вынес з хаты фотаапарат — давайце, маўляў, усе разам сфатаграфуемся. Шчоўкалі фотаапаратам Максім, Янка, Іна. Нарэшце ўзяў фотаапарат мой брат: “Давайце я вас усіх здыму, а то ўсе карткі будуць то без Максіма, то без Іны, то бяз Янкі”. Узяў мой Алесь Сымонавіч фотаапарат і прыцэліўся вокам у відарыс, наводзячы на нас аб’ектыў. І раптам Магнат, які спакойна, здавалася, нават абыякава ляжаў пад бярозай, скокнуў і схапіў брата за руку. Якраз у той момант, калі Максімаў “Зеніт” пстрыкнуў затворам. Брат трошкі зьлякаўся, хоць фотаапарату й ня выпусціў з рук. Зрэшты, Магнат яго, зноў жа, не ўкусіў, нават сіняка на руцэ не пакінуў, зльёгку сьціснуў шчэлепамі, а не зубамі. Мы пасьля гадалі: чаму ён гэта зрабіў? Што падштурхнула яго ўчыніць такое? Адчуваньне, разуменьне таго, што “чужы” нешта хоча зрабіць са “сваімі”? Няйначай, акурат гэтак выходзіць. Малы Янка патлумачыў нават так: “Ён думаў, што дзед Алесь цэліцца ў нас з пісталета!” Я засьмяяўся: “Правільна, унучак! Інстынкт у Магната такі. Генная памяць. Мо дзед ягоны ці прадзед ратаваў некага ад пісталета?..” А што да клопатаў і выдаткаў, дык, папраўдзе, яны асабліва не заўважаліся. Клопаты скрадваліся ўзаемнаю асалодаю і задаволенасьцю. У тым сэнсе, што валаводзіцца з ім было ўсім нам прыемна. Нават абавязковыя штодзённыя, без выхадных і водпускаў, выгулы-прагулянкі не стваралі асаблівых праблемаў. Тым больш, што Магнат быў усё ж у нейкай ступені унікальным сабакам. Ну, скажам, ён не ствараў нязручнасьцяў суседзям. Прынамсі, за дзесяць з гакам гадоў, акрамя згаданага выпадку з суседкай Ліляй Дзьмітраўнай, іншых эксцэсаў я згадаць не магу. І з тае простае прычыны, што іх не было. Ён анічым не парушаў, як кажуць праваахоўнікі, грамадскага спакою. Не брахаў у хаце — ні ўдзень, ні ўначы, ня выў — ні на месяц, ні на нябожчыка. Зрэшты, і на вуліцы ён амаль не падаваў голасу. Прынамсі, ніколі і ні на кога ня гаўкнуў. Гаўкнуць, нават заліцца вясёлым брэхам мог толькі з радасьці — калі мы выходзілі на вуліцу з ім усе разам, асабліва — калі з намі быў і малы Янка. А выдаткі... Напачатку, я ўжо адзначаў, праблем таксама не было. Праблемы паявіліся ў апошнія гады Магнатавага жыцьця-быцьця ў нас, калі заскакалі цэны, а нашы заробкі пакаціліся ўніз, як торба з вялікага горба. Вось тады кармленьне Магната паўставала досыць востраю праблемаю. Як ні шкада было яго, а давялося перайсьці на танныя ячныя крупы і на крамны “корм для собак”, дзе мяса, вядома ж, не было і ў паміне, а толькі пах ягоны, ды і той ня першай сьвежасьці, — часьцей за ўсё плеўкі ды міжрэбравыя пласьціны патыхалі тухляцінай. Сяды-тады праз знаёмых удавалася расстарацца нейкага мяса — здохлых ці дарэзаных дзесьці цялятаў, іншага загінулага “ненармальным” чынам быдла. Надараліся дні й зусім посныя, калі Магнатава каша прыпраўлялася хіба толькі дробна скрышанай сасіскай ці сардэлкай. І калі ён зьнячэўку захварэў, а пасьля й памёр, мы, шкадуючы яго, ледзь не з плачом гаварылі, што ён, мусіць, знарок гэта ўчыніў, выкінуў такога коніка. Маўляў, сьвядома пайшоў з жыцьця, каб выбавіць нас ад лішняга клопату рупіцца яшчэ й аб ім, аб тым, каб накарміць і яго. Гэта, маўляў, ён проста пашкадаваў нас і таму так раптоўна разьвітаўся з намі назаўсёды. Гэта ён быў такі датклівы і тактоўны, што не схацеў надакучаць, абрыдваць, прыносіць нам лішні клопат, якога ў нас стала і без яго пад завязку. І такія разважаньні нашыя здаваліся нам цалкам верагоднымі і слушнымі. Бо — мы ведалі нашага Магнацьку. Ведалі, штодня адчувалі, як моцна ён любіу нас, як верыў нам і давяраўся, як самааддана сплочваў-адказваў дабром на дабро, як заўсёды быў гатовы аддаць за кожнага з нас сваё сабачае жыцьцё. Вось і аддаў. Не гераічна, без страляніны і пагоні, а ціха, па-мужыцку, па-сялянску цярпліва і мужна, пакутліва... Як жа было не шкадаваць яго! З таго красавіцкага дня мінула больш за чатыры гады. Магнатава яблыня разраслася-раскунацілася, убіраецца ў сваю сталую сілу. Антоны на ёй сёлетняй восеньню віселі буйныя, жоўта-белыя. Тыя, што прыхапіў першы марозік, зрабіліся нават нейкімі сьлюдзянымі, празрыстымі. А пад яблыняй, на ягонай магілцы, штогод цьвітуць флёксы, касачы, півоні, а восеньню, не баючыся і першых прыхапкаў марозу,— рознакаляровае “бабскае лета”. Успамінаем мы Магната ці не штодня. І ня толькі ў Слабадзе, дзе ягоная магіла. І тут, у Менску: пачуўшы сабачы брэх у двары, за акном, згле­дзеўшы якога-небудзь цюцьку на вуліцы, ідучы на працу, пачуўшы гаворку пра братоў нашых меншых па радыё ці тэлебачаньні (ці не самыя пашанотныя перадачы ў нашае сям’і — “Падарожжы натураліста”, “Жывыя навіны”, “У сьвеце жывёлаў”, “Дог-шоу” і іншыя такога ж кшталту). I, вядома ж, у хвіліны сумоты, тугі, безвыходнай роспачы. А іх, гэткіх хвілінаў, столькі, што яны зьбіраюцца ў гадзіны, а затым і наогул ператвараюцца ў бясконцыя шэрыя, беспрасьветныя і безнадзейныя будні, якіх не перапыняюць нават і выхадныя дні, бо і яны гэткія ж самыя, адно што ня трэба ісьці на працу. Ляжыш, як тургенеўскі Чартапханаў, на дыване, глядзіш бязмэтна ў патрэсканую, сям-там ужо і з лапінамі адслоенай пабелкі столь, аб чымсьці безнадзейна думаеш, думаеш, ду маеш,— і рука міжволі памкнецца, пасунецца туды, дзе некалі побач з табою ляжаў і цёпла дыхаў — зусім, як чалавек! — Магнат. Гэтак бы й пагладзіў яго, пакудлаціў бы поўсьць на ягонай шырокай, зусім не сабачай грудзіне, патрапаў бы мяккае падатлівае вуха і сказаў бы: “Ну што, Магнаце, і табе са мною сумна, га? Што паробіш, брат, калі жыцьцё такое. Дурное, скажу табе, жыцьцё, абсурднае. Ды ня проста — абсурднае. Тут — як у памоўцы той: дурнота едзе на дурноце і дурнотаю паганяе... Добра, што хоць ты ёсьць у мяне. Ты вось слухаеш і не пярэчыш — значыць, ужо разумны. Табе, брат Магнат, лацьвей. У тваёй лабатай галаве зусім іншыя думкі. Выказаць ты іх ня ўмееш, ня можаш, але я й без гэтага іх ведаю. Клопат твой — аб адным: каб мне, нам было спакайней, лягчэй на душы. Дзякуй табе за гэта! Ужо адна прысутнасьць твая дзейнічае супакаяльна. Вось гаманю з табою і супакойваюся, супакойваюся, супакойваюся… Вось бачыш, дружа, якая метамарфоза. Народжаны ты быў несьці ахоўную службу, а нясеш — лекава-супакаяльную. І яна ня горшая за першую. Не засмучайся ані трошкі — ня горшая, павер мне. Зрэшты, у нас ахоўваць практычна няма чаго. Наўрад ці паквапіцца хто на стары дапатопны тэлевізар і такога ж узросту халадзільнік, ці, як моладзь любіць казаць, лядоўню. Сьмешна сказаць каму: нашая лядоўня мае яшчэ назоў “Минск-10”. Ды каму сьмешна, а каму й не. Ведаю сем’і, у якіх вуркочуць на кухні “Минск-5” ці нават “Минск-2”. Значыць, ты найперш не ахоўнік наш, а наш хатні доктар-псіхатэрапеўт. Каб ты ведаў, як яны патрэбныя ўсім нам, такой вось сьпецыялізацыі дактары. Патрэбныя ў кожным калектыве, вялікім і малым. Патрэбныя, калі папраўдзе, у кожнай хаце, у кожнай сям’і. Практычна бальшыні людзей. Мы ня хворыя. Мы проста безнадзейныя. У тым сэнсе, што страцілі персьпектыву жыцьця, веру ў свой і дзяцей нашых заўтрашні дзень. А без гэтага жыцьця няма. Яно спыняецца, буксуе на адным месцы. Адсюль — стрэсы. Самыя розныя. Ад безграшоўя і дарагавізны. Ад чыноўніцкае дурноты і бюракратызму. Ад паўсюднага хамства. Ад суцэльнага безгалоўнага п’янства. Ад штодзённай эфірнай хлусьні. Ад цынізму ўлады — зьнізу да верху. Ад нявер’я ў ейныя штодзённыя абяцанкі лепшага жыцьця. Ад аплёўваньня і ігнараваньня мовы, з якою нам наканавана было прыйсьці ў гэты сьвет. Ад плоймы ворагаў беларушчыны. Ад штодзённага бачаньня, усьведамленьня, што беларускія сыны, як і ў часы вялікага Купалы, робяць антыбеларускую работу, што вырасьлі яны, змусілі іх вырасьці манкуртамі і янычарамі. Ад бясконцых і неадступных пытаньняў: ці дачакаемся ж урэшце “залацістага яснага дня”? Калі мы перастанем “маўчаць і трываць”? Ці выйдзем калі-небудзь “шчыльнымі радамі”, народнай грамадою “на прастор, на шырокі разлог”? Калі ўрэшце зоймем “свой пачэсны пасад між народамі”? Калі станемся гаспадарамі ў сваёй хаце? Ці ўдасца збудаваць нам грэблю і вылезьці з балота беспрасьвецьця і безнадзейнасьці? Ці станем урэшце “людзьмі звацца”? Чаму на поклічнае касінерскае “Каго любіш?” заміж гулкага і сьвятога “Люблю Беларусь!” гучыць сыкучае, агіднае: “Ненавіджу!”? Чаму вялікі, працавіты, цярп­лівы, чысты ў помыслах, памяркоўны, пазбаўлены варажнечы і злой пыхі народ гэтак лёгка купляецца на танныя абяцанкі і пустую пахвальбу?.. Ты слухаеш, Магнаце? Слухаеш і маўчыш? Але, але, што ты яшчэ можаш...” Ягоная важкая галава, здаецца, і сапраўды ляжыць у мяне на грудзях, мне ажно трошкі цяжкавата дыхаць, але я цярплю, чую ягонае спакойнае, лёгкае, чыстае, без аніякага сабачага духу дыханьне і — гаманю з ім, у думках жа, вядома, і пакрысе сапраўды супакойваюся. І думкі мае неўпрыкмет паварочваюцца ў іншым кірунку, і я ўжо кажу Магнату нешта трошкі весялейшае: “Ды ня будзем адчайвацца, Магнаце! Прыйдзе час і, як пісаў паэт, ачуняе наша старана. Стагоддзямі нас прыгнятала і вынішчала пад корань Польшча, пасьля стагоддзямі тое ж самае рабіла Расея, урэшце амаль стагоддзе — бальшавікі на чале з вялікімі прадаўжальнікамі справы Леніна, а мы ўсё ж выжылі. Выжывем і цяпер! На злосьць усім прыхадням, нядобразычліўцам і ненавісьнікам, на злосьць сваім бязродным вырадкам. Жыў беларус і будзе жыць! Сам час, пазначаны зьбегам стагоддзяў і тысячагоддзяў, за нас. Ня дасьць ён нам бясьсьледна зьнікнуць. Час, наадварот, спрыяе адраджэньню заняпалых народаў. Адродзімся і мы, беларусы. Ня сёньня, дык заўтра, ня сёлета, дык налета, праз два, тры, праз пяць гадоў, а беларускі гадзіньнік пойдзе па-нашаму, па-еўрапейску, як ідуць гадзіньнікі бальшыні суседзяў —блізкіх і далёкіх. Ня будзем мы сілком адганяць стрэлкі назад, у прошласьць, у тое, што было, што перажыта. Мо ўжо наступнаю вясною гэта здарыцца, калі надыдзе пара пераходу на летні час? Дай Божа! Хацелася б, каб гэтак было. Бо й сапраўды: колькі ж можна “маўчаць і трываць”?! І гэта будзе, мой Магнаце! Абавязкова будзе! Як толькі наш народ пазбавіцца безнадзейнасьці, рабскай пакорлівасьці, як толькі зразумее, што ўласны лёс чалавека і людзей — ва ўласных руках і асобнага чалавека, і ўсіх людзей, усяго народу. А ён ачуняе, ачомаецца, абудзіцца і зразумее. Бо — вунь якая магутная маладая рунь зазелянела пад родным беларускім небам! Вунь якія імклівыя парасткі шуганулі ўгору! Не расьлінныя — людскія парасткі! Нашыя дзеці, унукі, праўнукі. I ў іх ужо няма ў крыві бактэрый пакоры, рабства і халуйства. У крыві ў іх — гонар і годнасьць даўніх вольных продкаў! Яны вярнуліся, адгукнуліся-адазваліся праз стагоддзі прыгонніцтва і бяспраўя. І парасткаў гэтых з кожным годам будзе ўсё больш і больш. І ўжо ў нікога ня знойдзецца сілы, каб зламаць і панішчыць іх. Яны паўстануць нязломнай, неадольнаю сьцяною. Паўстануць і скажуць: “Мы — права! Мы — сіла! Мы — дамо!” Але, але, акурат моладзь, сёняшнія школьнікі, ліцэісты ды гімназісты, навучэнцы ды студэнты — наша беларуская надзея, наша будучыня. Іх ужо не спакусіць, не купіць хлусьлівая і цынічная ўлада аніякімі абяцанкамі-цацанкамі і падачкамі-міласьцінай. Яны ўбачылі пуцяводную зорку, якая паказала, высьвеціла ім шлях да Маці-Беларусі. І яны ўрэшце дойдуць да яе! А разам з імі дойдзем і мы. Калі не ўласна мы, сёняшнія, яшчэ пакуль жывыя іхнія бацькі і дзяды, дык хоць у іхняй памяці. І гэты песімізм ужо зусім іншага плану і вызнаньня. Папраўдзе, дык і наогул не песімізм. Адродзіцца звычайны, адвечны ланцужок жыцьця. Так вялося з веку у век, што дзед саступае дарогу ўнуку. І калі ўнук памятае свайго дзеда, дык, значыць, дзед не памёр, не адышоў у нябыт, ён разам з унукам, у ягоных пошуках і ладкаваньні лепшага жыцьця для сваіх дзяцей і ўнукаў...” Вось такі мой харошы маўклівы суразмоўца на самоце. І толькі пасьля ўжо спахаплюся, што няма побач Магната, што цяжка мне ў грудзях не ад ягонае лабатае і разумнае галавы, а ад таго, што проста баліць і ные сэрца, і праз гэта неадступны загрудзінны цяжар і боль... Карацей кажучы, сумую я і ўсе мае сямейнікі па Магнату. Сумуем што­дня. З нагоды і без нагоды. У сэнсе — без напаміну і калі што-небудзь ці хто-небудзь нагадае нам пра яго. Прама ці ўскосна. Вось як адна нашая каляжанка, расчуліўшы нас неяк ажно ці не да сьлёз, распавёўшы па звычцы, забыўшыся, што мы ўжо даўно разьвіталіся з Магнатам, пра свайго Анчара: “Сілы ўжо маёй не стае, а нічога зрабіць не магу. Шкада мне яго, майго Анчарыка! Згаладаўся, бедны, схуднеў. Ужо рады ўсяму, што ні прынясу, што ні дам. Раней трэба было ўпрасіць, угаварыць сасісачку зьесці, ці кілбаскі скрылёк, ня кожную цукерчыну еў, дай толькі шакаладную, мякенькую, а цяперака і поснаму, лічы, булёну рады. Бо які там навар з голае косткі?! Звару, налью, астуджу: кажу: “Еш, Анчарык!” А ён падыдзе, нюхне, лізьне і — адыдзецца, глядзіць на мяне запытальна-запытальна. Я пагладжу яго, ціха гэтак скажу: “Еш, еш, Анчарык, я й сама сёння нічога лепшага ня ела. Заўтра пенсію атрымаю, от мы тады з табою і пабалюем. Я й мяска куплю, і кілбаскі, і рыбкі на Камароўцы выберу… А цяпер еш, Анчарык, еш, не будзеш жа на пусты жывот класьціся…” Ён паглядзіць-паглядзіць, уздыхне, вернецца да міскі і зьесць. А я сяджу і ледзь ня плачу. І сама сабе думаю: і хто ж нас давёў да жыцьця такога, што хоць ты на вуліцу выкідай душу жывую, з якой гады пражыла?..” Наша былая каляжанка-пенсіянерка не выкідвае на вуліцу свайго Анчара. А многія — выкідваюць! Колькі бачыш бяздомных катоў і сабак апошнім часам ля магазінаў, сталовых, розных кавярняў і вулічных харчэўняў, ля жалезных скрыняў для сьмецьця? Мы з Марыяй Міхайлаўнай аніяк ня можам абыякава, моўчкі прайсьці міма. Хочацца загаварыць з бедакамі, паспачуваць, пачаставаць хоць чым-небудзь. І штораз прыгадаем нашага Магната. І штораз агорне душу смутак і жаль. А Марыя Міхайлаўна, у дадатак да ўсяго, яшчэ возьме дый скажа: “Я вунь таго чорненькага, з белымі лапкамі ўзяла б дадому. Хай бы быў замест Магнацькі...” Я бяру яе за руку і сілком вяду прэч. Вось і нядаўна, літаральна тыдзень назад. Вярталіся ад сына, з дня яго народзінаў — споўнілася Максіму трыццаць тры. Не круглы юбілей, аднак жа і не абы-якія лічбы: узрост Хрыста. Пабылі там, пасядзелі, пагаманілі ды пайшлі на тралейбусны прыпынак — ехаць дахаты. Дожджык церусіць, досыць волка на вуліцы, халаднавата. А на прыпынку — малы дварнячок, сімпатычны такі, з вострай лісінай мордачкай і з пушыстым, таксама лісіным, хвастом. Над вочкамі, як і ў колішняй маёй Мухі, карычневыя плямкі-мушкі. Жонка вазьмі ды загавары з ім. А ён адразу скок — і пярэднімі лапкамі на ейны плашч. А пасьля на задніх лапках затанцаваў — няйначай прасіў, каб далі што-небудзь. А ў нас у кішэнях — анічагуські. Марыя Міхайлаўна замест таго, каб прагнаць яго, пачала ледзь не прабачэньня прасіць, што ў яе нічога няма, чым бы пачаставаць яго. Маўляў, мой ты харошы, я цябе шкадую, ды вось жа так выйшла, што анічога ня маю, я ж ня ведала, што ты тут бегаць будзеш,— і гэтак далей у гэтакім плане. А ён круць на бачок і — лёг каля яе ног, на асфальце, там, пад дашкам, было суха. Неўзабаве падышоў тралейбус. Мы — у яго, і сабачанё за намі ўскочыла. Жанчына нейкая, што разам з намі зайшла ў тралейбус, кажа: “Упадабаў ён вас”. Упадабаў ці не ўпадабаў, цяжка сказаць. Проста, загаварыла з ім жонка спагадна, ласкава, вось ён і пагарнуўся да яе. Сабакі ж вельмі адчуваюць тон, тэмбр голасу. Гэтаксама, як і пах. На чарговым прыпынку з тралейбусу выходзіла шмат людзей. Сабачка закруціўся між людскіх ног і таксама выскачыў на тратуар. Мы паехалі далей. Жонка зноў уздыхнула, каторы раз: — А я й праўда ўзяла б яго. Ты ж бачыў, які ён ласкавы, даверлівы. І чысьценькі, дагледжаны. Пэўна, зусім нядаўна, мо сёньня, выкінулі яго. А мо згубіўся? Ці ж знойдзе дарогу дадому? Я супакоіў сваю Марыю Міхайлаўну: — Калі згубіўся, дык знойдзе. А ўсіх бадзяжкаў-бедакоў да сябе не забярэш. А галоўнае: хіба які-небудзь выкінуты гаротнік заменіць нам Магната? Га, маці? — Праўду кажаш, не заменіць. — От бачыш. Быў у мяне Магнат... Лістапад, 2001 г.