Алесь Разанаў

_____________________ Версэты	НА ГЭТАЙ ЗЯМЛI Хто пытаецца ў мяне дарогу на ўсход, хто — дарогу на захад... Нiбы раздарожжа, я паказваю ўсiм, куды iсьцi, а сам застаюся на месцы — на гэтай зямлi, пад гэтым небам, занадта лёгкi для глыбiнi, занадта цяжкi для вышынi, занадта цэласны, каб падавацца ў якi-небудзь бок... Вось мая левая рука, вось — правая... Я кладу зерне ў дол — i яно вырастае ў дрэва: на адной галiне ў яго сонца, на другой — месяц, рознагалосыя птушкi з усiх канцоў сьвету сьпяваюць на iм свае песьнi i ладзяць гнёзды... Тут мой захад, i тут – усход. ГАВОРКА САША Мой аднагодак Гаворка Саша, задумаўшыся глыбока, сядзiць каля груды жалезнага лому, у жоўтай пожнi: кашуля расхрысталася на iм, ля скронi кроў запяклася... — Саша, — я клiчу яго, — хадзем разам з усiмi, з намi!.. А ён не адказвае анiчога, а ён застаецца на тым самым месцы, а ён застаецца ў тым самым часе, а ён застаецца на тым сьвеце, дзiвячыся на дарогу, па якой адыходзяць усё далей яго аднагодкi. ГЛIНЯНЫЯ ЧАЛАВЕЧКI Зайшоўшы на загуменьне, накопваю глiны, мяшаю яе са сваёю сьлiнаю i ляплю, што хоча ляпiцца само, — чалавечкаў. Гэта — сусед Iван, гэта — сусед Багдан, гэта — бацька, а гэта — мацi, а гэта — я... Прыходзiць на загуменьне сусед Iван, прыходзiць сусед Багдан, прыходзiць бацька, прыходзiць мацi, i дзiву даюцца, што я iх так добра зьляпiў. — Аднак мы самi, — кажуць яны, — жывыя, а вось я н ы нежывыя, i калi ты iх не ажывiш, мы гэтаксама з часам станем такiя ж, як i я н ы... Я стаўлю сваiх чалавечкаў на ногi, адхукваю iх, бы яны закляклi, упрошваю iх, каб яны ажылi... Але ня чуюць мяне глiняныя чалавечкi i не намерваюцца ажываць. Пойдуць суседзi, пойдуць бацькi, а я па-ранейшаму буду сядзець на тым загуменьнi, i думаць, i мучыцца, i шкадаваць, нашто я наогул зьвязваўся з глiнай. * * * Вобразы вабяць усьлед за сабой, але памкнуся за iмi — i iх растворыць прастора: магчыма, яны проста птушкi, якiя адводзяць таго, хто iдзе, ад сваiх затоеных гнёздаў. Заблытаныя сьцежкi, якiя вядуць i на ўсход, i на захад, але на кожным кроку, усюды, ад iх падымаецца стромкая вышыня, i, падымаючыся над сабою, становiцца розумам цела, i, падымаючыся над сабою, розум становiцца ўсёразуменьнем, якое, нiбы ваданосныя жылы, сабой насычае i жывiць кожнае слова i кожны крок. Чалавек — гэта два чалавекi, як дзьве далонi, што лепяць суладна сьнежку цi перакiдваюць, каб утрымаць, жарыну: адзiн з iх — пачатак, другi — завяршэньне, адзiн з iх — выток, i другi — суток, адзiн з iх — прычына, другi з iх — вынiк, адзiн з iх — пытаньне, другi — адказ, а памiж iмi цякуць, вынiкаючы з iх i ўпадаючы ў iх сусьветы. Усё, што кранае мяне, падобнае на мяне. Ня скончаны дзень тварэньня: зноўку i зноў вылеплiвае чалавек сваю лепшую долю. Дзелiць мяне прастора, зьядноўвае час. Калi чалавек сустрэнецца з чалавекам? У безданi памяцi мглiцца бяссонны лiхтар. Пачакай, памарудзь, адпусьцi жаданьне — i ты перастанеш быць часткай, нацэленай супраць усiх, i вернуцца да цябе тыя птушкi, якiя ня ловяцца, калi iх ловiш, якiя хаваюцца, калi iх шукаеш, i ты пачуеш: у кожнай птушкi — твой голас, i ўбачыш: у кожнай птушкi — твой твар. НА ДРУГI ГОД ВАЙНЫ На другi год вайны ня вырасла жыта на полi, ня вырасла бульба, а вырасьлi лозы. Узяўся я дзерцi з лозаў кару — а яны з жалеза, узяўся сякераю секчы лозы — стала з iх сыпацца на зямлю жалезнае зерне, узяўся выкопваць лозы рыдлёўкай — стала выкопвацца з-пад каранёў жалезная бульба. Хто будзе есьцi жалезнае зерне? Хто будзе есьцi жалезную бульбу? Кажа бабуля: вайна. А я спрабую сам разгрызьцi тыя зярняты, спрабую сам угрызьцi бульбiны тыя, каб самому зрабiцца жалезным, нiбы вайна, i павыдзiраць жалезныя лозы з поля. ДАЛЕЧЫНЯ Далечыня падступае i адступае, i ўсюды замест яе застаю сутоньлiвую зямлю, засяроджаную ваду, шурпатыя дрэвы. Я ў iх дапытваюся пра далечыню. Кажа зямля: гэта — мой слых. Кажа вада: гэта — мой зрок. Кажуць дрэвы: гэта — нашае дыханьне. Я паварочваюся наўкола. Я магу быць адначасова толькi тут, дзе стаю, дзе ўжо ёсьць. Далечыня — мой страчаны рай: ён адлюстроўваецца снамi i мiражамi. Я разаслаў у далечыню па розных кiрунках стрэлы, а стрэлы вяртаюцца, цэлячыся ў мяне. ЛУЖЫНЫ Зьбiраюцца парушэньнi. Мяшаюцца поры года. Як дым, па наўкольлi паўзе трывога. У лужынах млее вада — а людзi ня вераць вадзе, у лужынах грае сонца — а людзi ня вераць сонцу, у лужынах плёхкаюцца аблокi — а людзi ня вераць аблокам. Яны пазiраюць, куды ўжо зайсьцi немагчыма, — удалечыню. Там, па дарозе, па лузе, ад лужы да лужы, пасьля дажджу, бягуць басаногай чародкаю дзецi, сьмяюцца, нагамi намацваюць неба, вясёлку, плыты аблок i не баяцца нiчога. Гэта было да таго, як выпаў аднаго разу шкляны дождж, гэта было да таго, як павыступалi з зямлi нажы ды iголкi, гэта было да таго, як сьвет стаў раптам дарослым. СЯРГЕЙ ЦЫГАН Сябра майго маленства Сяргей Цыган стаiць на крутым пясчаным пагорку i з левай рукi шпурляе ўгору каменьне. Каменьне, што мы кiдаем заўзята, з падвойнаю моцай вяртаецца зноўку на дол, прымушаючы нас разьбягацца, хавацца, ўхiляцца... Але Сяргей Цыган не сыходзiць з месца: яму няма ад чаго ўхiляцца, яму няма чаго асьцерагацца, — каменьне, што ён зашпурнуў угору, i застаецца там. — На тое ён i Цыган,— мы захапляемся i зайздросьцiм.— На тое ў яго такая рука... Мы пакiдаем потым пагоркi, мы выпраўляемся потым дахаты, кiруючыся на той двор, дзе жыве разам з мацi i меншай сястрою Сяргей Цыган — сярэдзiна нашай сябрыны. А ўвышынi, над зямлёю, плывуць кудысьцi вялiзныя хмары, i ў iх пагрозьлiва грукаюць камянi, якiя пазакiдаў на неба Сяргей Цыган са сваёй левай — шчасьлiвай сваёй — рукi. АЛЁСЫ Ад вёскi мала што засталося — адно некалькi хат са старымi людзьмi i яшчэ бальнiца. Па вузкай стаптанай бальнiчнай лесьвiцы, прытрымлiваючыся за парэнчы, мы сходзiм унiз. — Мне ўсё тут знаёма з маленства,— дзялюся сваiмi ўспамiнамi са сваёй спадарожнiцай.— Тут працавала, сюды прыехаўшы шчэ да вайны, акушэркаю мая мацi... Яна глядзiць на мяне цiхмяным глыбокiм блакiтным паглядам. — А я вось прыехала, — кажа яна, — сюды з далёкага сьвету, каб тут нарадзiць, каб у тым замежжы, дзе я цяпер жыву, прысутнiчала, гучала i цешыла мне душу iмя нашай вёскi — А л ё с ы. МАЛЕНЬКIЯ НОЧВЫ Нехта стукае ў дзьверы. Я доўга, ня ведаючы, хто гэта стукае, не адчыняю, а калi адчыняю, бачу: стаiць за дзьвярыма бацька з маленькiмi ночвамi ў руках. Ён кажа: “Пакуль ты мне адчыняў, я схадзiў пад царкву i ўзяў вось гэтыя ночвы, каб iмi стукацца ў дзьверы. Цi помнiш ты гэтыя ночвы: ты ў iх купаўся, калi быў малым...” Я гляджу на маленькiя ночвы i, нiбы ўва мне адчыняюцца нейкiя дзьверы, у iх пазнаю, што i помнiць ня помню, што згадваць ня згадваю i што ня мае нi вобразу, нi найменьня, а мае мяне самога, — с в а ё. КЛАДКI Мы iдзём па дрыгве. Абапал тояцца прорвы, буяе жоўтая лотаць, тоўпяцца на куп’i пукi сiтнягу. — Нашто шукаць сваёй згубы? — нам кажуць старыя людзi.— Прыйдзе час, i яна сама, каго трэба, знойдзе. Ня згубы, аднак, мы шукаем, а выйсьця — з жыцьця, што, не маючы мэты, тулiцца ўскрай дрыгвянога бязьмежжа, i хiба мы прычынай таму, што выйсьце ў iм гэтак шчыльна зьяднанае са згубай, а тое, што ёсьць, з тым, чаго няма? Некалi па дрыгве былi пакладзеныя кладкi, i людзi тады разумелi, к у д ы жывуць, але даўно ўжо кладкi ўбiлiся ўглыб, засмакталiся прагнай дрыгвою, i трэба цяпер iсьцi наўздагад. Мы гразьнем, мы сумняваемся, мы вывяраем крокi, i калi раптам правальваемся ў згубную глыбiню, знаходзiм, гэтак жа раптам, апiрышча — страчанае, старое, аднятае, але ўсё роўна заўсёды прысутнае патаемна ў нашых адчайных памкненьнях, — к л а д к i.