Анатоль Сідарэвіч

_____________________ Абраньнік сонечнага Феба	У кнігу ўспамінаў “Асноўны тэкст і зноскі” ...бо верасень, i раніцы золкія, i дворнiчыхi з двор­нiкамi зьмятаюць у гурбы лiстоту. А будуць яшчэ кастрычнiк і лiстапад, i некалi на прамерзлую зямлю ўпадзе сухi пушысты сьнег. Пры згадцы пра сьнег мiжволі ўспомніш i лiстапад 1964 году, i Слуцак. Вось выходжу ў Слуцку з аўтобуса i дыхаю марозьлiвым паветрам, якое пахне першым сьнегам. Ад трэцяе школы, ля якое прыпынак аўтобуса, iду да дзядзькавае хаты, што на ўскрайку гораду. Хоць вулiца й завецца Менскаю, ня кожны случак скажа, дзе яна. А яна – за гарадскiмi могiлкамi. Iдзеш па вулiцы 14 партызанаў, а потым, каб спрасьцiць шлях, iдзеш праз могiлкi. Спачатку будуць магiлы праваслаўных хрысьцiянаў, потым — каталiкоў (тут пахаваны і Альгерд Абуховiч), за iмi — лагчынка (хаваць там пачалi пазьней), а за ёю — справа ад ад сьцежкi — старыя недагледжаныя магiлкi кальвiнiстаў, зьлева ж — жыдоўскія магiлы (старыя жыдоўскія могiлкi за Случчу, насупраць гарадскога парку, “закансервавалi”, каб потым пабудаваць на iх шматпавярховікі, бо ведама, што ў Беларусi мала зямлi, а таму нават у сталiцы давялося будаваць на магiлах i стадыён “Дынама”, i Палац мастацтва). Ды вернемся назад – туды, адкуль я прыехаў. 1. “Вось жыву я цяпер у адным добрым месцы на адзiноце з лесам, восеньскай цiшынёй, з незразумелым пакуль мне самому набыткам свае душы” (“Дзень у шэсцьдзесят сутак”, 1964). “Добрае месца” — Каралiшчавiчы. Ня вёска, з якое родам Язэп Пушча (ягоныя “Лiсты да сабакi” я не чытаў яшчэ, але хутка прачытаю “з-пад крыса”), а Дом творчась­­цi й адпачынку пiсьменьнiкаў, што непадалёк ад гэтае вёскi. Раней тут была паляўнiчая дача Старшынi Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР Нiчыпара Наталевiча, якi вынырнуў на паверхню палiтычнага жыцьця нашае краiны ў 1937-м, пасьля трагiчнае сьмерцi Аляксандра Чарвякова ды ягонага кароткачасовага наступнiка Міхаіла Стакуна, а ў 1947-м зьнiк з гэтае паверхнi, бо, як казалi мне людзi трохi дасьведчаныя, ягоная жонка цi то дачка зьвязалася з папамi (цi не дзіця папрасiлі ахрысьцiць). Дача была казённая, наменклатурная. Наталевiчавым наступнiкам Маск­ва прызначыла Васiля Казлова, якi, займаючы падчас вайны пасаду сакратара Менска­га абкаму КП(б)Б, атрымаў генеральскiя пагоны і шчасьлiва адсядзеўся ў аблюбава­ных яшчэ раней – да вайны – любанска-старобiнскiх балотах1. Цi то Казлоў ня быў паляўнiчым, цi то ягоная паляўнiчая дача была ў якой лепшай мясьцiне, але Наталевi­чава яму не спатрэбiлася, i ўрад БССР перадаў гэты двухпавярховы драўляны дом на баланс Беларускага аддзяленьня Лiтаратурнага фонду СССР. Такiм чынам пiсьменьнiкi атрымалi сатысфакцыю за страту Дому творчасьцi і адпачынку ў Пухавiц­кiм раёне, бо яго ў 1944 годзе забралi пад санаторый для хворых на сухоты чырвонаармейцаў. Колькi ў каралiшчавiцкiм доме з яго чатырнаццацю пакоямi i ў пастаўленых недалёка ад яго фiнскiх дамках напiсана! Як на добры лад, дом гэты варта было б узяць пад ахову дзяржавы ды абвясьцiць нацыянальным здабыткам. У гэтых Каралiшчавiчах у лiстападзе 1964 году мы і сустрэлiся першы раз. Хто “мы”? Мiхась Стральцоў i я. Бо трошкi раней, у доме № 9 па вулiцы Энгельса, дзе месьцiўся Саюз пiсьменьнiкаў, а ў часе вайны была рэзідэнцыя Вiльгельма Кубэ2, я пазнаёмiўся з двума крышачку старэйшымi хлопцамi. Аднаго – ружавашчокага ды бяля­ва- кучаравага з дробнымi кудзеркамi – звалi Алесем. Калi б ён быў яшчэ кiрпаты, круглатвары, невысокi ды пульхны, выглядаў бы як анёлак. Але быў Алесь рослы i меў ледзь не класічны профiль (зрэшты, Нiл Гiлевiч праз колькі гадоў, нахвальваючы былога свай­го студэнта, казаў адной паэтцы, што профiль Алесеў – класічны). Алесевага земляка з Бярозаўскага раёну – сімпатычнага, невысокага – звалi Толем, Толiкам. Прозьвiшчы iхнія – Разанаў ды Казловiч. Нас ды яшчэ два дзясяткi старэйшых (а некаторыя нам здавалiся і зусiм старымi) паклiкалi на нараду маладых – страшна сказаць у шаснаццаць-сямнаццаць гадоў – пiсьменьнiкаў. Нарады гэткiя праводзiлiся, бадай, штогод у Каралiшчавiчах. Хто быў на той нарадзе, акрамя Разанава і Казловiча? У Алеся недзе захоўваецца асобнік паэмы пра тую нараду, складзеную яе ўдзельнiкамi, здатнымi да рыфмаваньня. Дык у той паэме ўсе яны і пералічаныя. Былi ў паэме такiя радкi (падаю як памятаюцца): З Семашкевiчам Рыгорам Вось, браткi, было нам гора: Ён ня еў, не выпiваў, На ўсiх скоса пазiраў. А маўклiвы Мар’ян Дукса На Iпатаву ўсё дуўся. Зрэшты, увагу да Вольгі выяўляў не адзін Манюсь. Кучарава-рослы бландзін Віктар Рабкоў хадзіў за ёю па пятах. Памятаю Аўгіньню Кавалюк, Сьцяпана Крываля, Валодзю Навумовіча (цяпер дацэнт філфаку БДУ), Міколу Фе­дзюковіча, Паўла Шыбута...1 Кiраваў семiнарам Алесь Асiпенка, намесьнiк галоўнага рэдактара “Маладосьцi”. Прыязджалi да нас у Каралiшчавiчы i класікi, i тады яшчэ бязкнiжны Iван Чыгрынаў. З класікаў найбольш уразiў тандэм Танк-Брыль. Увайшлi два асiлкi, высокiя, шыракаплечыя, i мы – Алесь, Толiк ды я – ледзь не ў адзiн голас выдыхнулi: “Дрывасекi!”. Нават дзiўна было, што, маючы гэткую статуру, Максiм Танк пiша лiрычныя вершы. (З Брылём я пазнаёмiўся асабiста яшчэ да нарады, але пiшу пра ўражаньне ад тандэму, бо зьявiлiся класікі перад намi ледзь не па-вайсковаму, плячо да пляча)2. Дальбог, не памятаю, з кім прыязджаў да нас Іван Мележ1. Ці ня з Танкам і Брылём? Натуральна, арганiзатары паклапацiлiся і пра культурную праграму для нас, правiнцыялаў. Звазiлi ў музеi Янкi Купалы ды Якуба Коласа, а яшчэ – на выставу тэатральнае дэкарацыi. У Купалавым музеi нашым экскурсаводам быў Алесь Кучар. Запомнiлiся словы, прамоўленыя Айзiкам Евелевiчам быццам мiж iншым: пра тое, што пясьняр размаўляў у сьне па-польску. Я думаў – гэта ад польскамоўнага выхаваньня ў маленстве, адале пераканаўся, што ўсяляк можа быць з чалавекам. Апошнiмi словамi Антона Чэхава былi “Ich sterbe”. Не ад нямецкага ж выхаваньня гэта! А яшчэ пачуў я там намёк пра Купалаву спробу самагубства. І пра тое, што пасьля хваробы на пачатку 1920-га ў Купалы трохі сказiўся твар: пры ўсьмешцы адзiн куток роту апускаўся... У Коласавым музеi нехта з нашых не стрымаўся і пазайздросьцiў, што ў народнага паэта быў “такi вялiзны” дом. Памятаю, што мне стала прыкра за гэтую зайздрасьць, бо там, у музеі, мы пачулі сёе-тое іншае, што магло кожную галаву прывесьці да высновы пра тое, якою цаною даўся гэты адносны дабрабыт. Гадоў за дваццаць пяць да нашага семiнару там, у Каралiшчавiчах, маладыя Янка Брыль, Валянцiн Зуб, Аркадзь Маўзон ды яшчэ колькi пiсьменьнiкаў рыхтавалiся да iспыту цi то да залiку ў сiстэме палiтвучобы, тады абавязковае для ўсiх літаратараў. Вядома ж, трэ’ было паказаць, што ведаеш сталiнскi кароткi курс гiсторыi УсеКП(б). I вось пiсьменьнiкi, як тыя студэнты, рыхтавалiся. Зайшоў да iх Колас. Быў у яго прылiў шчырасьцi, i ён расказаў маладым калегам, як у страшныя трыццатыя тры гады спаў не распранаючыся: усё чакаў “варанка”. Ведама, і распранаўся. Але жыцьцё “напагатове” стала нормаю, нармальнае жыцьцё — выключэньнем. Вось гэтую гісторыю мы пачулі ў Коласавым музеі, а потым яе расказаў мне і Янка Брыль. Галоўным заняткам на нарадзе былi творчыя семiнары: чытаньне i разбор вершаў, апавяданьняў i да т.п. Тут з намi працавалi рэдактары ды загадчыкi аддзелаў у рэдакцыях часопiсаў ды кансультанты СП. Аддзелам прозы ў “Маладосьцi” загадваў М. Стральцоў. Тады там, у Каралiшчавiчах, мы і пазнаёмiлiся. Да восенi 1964-га я ўжо ведаў, што ёсьць пiсьменьнiк М. Стральцоў, яшчэ малады, не сацрэалiст, бо ў апавяданьнях ягоных няма камсамольцаў, партыйцаў, трыбуннасьцi i лозунгаў. Такая лiтаратура вабiла мяне1. У тагачасным Слуцку было дзьве кнігарні: адна на Садовай вуліцы, амаль насупроць пятае школы, другая — на базары (о, Слуцкі ба­зар!). Дык на Садовай я купіў кніжачку “Блакітны вецер”. А на паўгоду ра­ней — напрадвесьнi 1964-га — я прачытаў у “Маладосьцi” апавяданьне “Сена на асфальце”, загаловак якога крытыка ўзяла “на ўзбраеньне”: сенам на асфальце пачалi называць учорашнiх вяскоўцаў, што ўцяклi ад фiнагентаў i калгасных пустапарожнiх працадзён у горад2. У апавяданьнi лiтаральна адным мазком быў напiсаны i вобраз фiнагента, што зьдзiраў з вяскоўцаў падаткi, забiраў у iх за ня­доiмкi дабро. Звалi таго фiнагента Куфар. Можна ўявiць, як ён вышуквае ў куфрах нядоімшчыкаў рэчы, прыдатныя для продажу ў гарадскiх камiсiйных крамах... “Сена на асфальце” – гэта пакаленьне, якое не магло прыжыцца або кепска прыжывалася ў месьце. Гэта пакаленьне i М. Стральцова, i маё. Помнiцца, год праз дваццаць Толя Казловiч у адной са сваiх публiкацыяў назваў гэтае пакаленьне “прамежкавымi людзьмi”: яшчэ не гараджане, але ўжо і не сяляне. I з гэтым тэрмiнам, мусiць, трэба згадзiцца, зрабiўшы папраўку на тое, што маладыя — больш адукаваныя або тыя, што прыехалі на вучобу ў ВНУ, — адаптавалiся хутка i амаль нехваравiта. Астатнiя ж людзi тых генерацыяў i да сёньня жывуць “на прамежку”, зайздросьцячы адукаваным, ня любячы тых, хто размаўляе па-беларуску, бавячы вольны час ля пiўбараў, у вёсках на агародах цi на лецiшчах. Пражыўшы ў Менску гадоў трыццаць i болей, яны могуць і ня ведаць, дзе знаходзiцца якi тэатр цi музей. “Сена на асфальце” ня толькi назваю ды настраёвасьцю запомнiлася. Яно вылучалася ў нашай навелiстыцы і формаю. Незадоўга ж да нарады — у верасьнi 1964-га — мы чыталi ў “Маладосьцi” яшчэ адно апавяданьне М. Стральцова – “На чацьвёртым годзе вайны”. (Калі не памыляю­ся, гэтае апавяданьне друкаваў і “ЛіМ”.) Уразiў ужо эпiграф – радкi з невядомага нам Канстанціна Случэўскага: “И капля волн полна трагедий и неизбежности полна”. “Было гэта на чацьвёртым годзе вайны”. Такiм эпiчным “запевам” пачыналася тое кароткае апавяданьне. Кропля (хочацца сказаць “кропелька”) людскога мора – малы (ягонае імя так i не названа) – плача. “Бабуля – высахлая, з учарнелым ад работы i старасьцi тварам – адсьцябала матузамi... за тое, што паабшчыпаў, не дачакаўшыся вячэры, акрайчык ацесьлiвага, сьпечанага з бульбы i ячменных шароек хлеба”. Крыўда душыць малога. I марыць ён адпомсьцiць бабулi ды мацi: уцячы з вёскi ў мястэчка: i няхай тады шукаюць, i няхай паплачуць. Праўда, дзеда шкада. Ды яшчэ трэба паквiтацца з крыўдзiцелем – Зьмiцеравым Васiлём... Малы зробiць сабе будан i засьне ў iм, а мацi знойдзе яго ды занясе ў хату. Лежачы на ложку, ён пачуе, як плачуць бабуля i мацi, бо на вайне загiнуў бабулiн сын, а яго, малога, бацька... “I цяпер, калi перад iм плакалi бабуля i мацi, яму здалося, што парушылася, разышлося, як вада, нешта зразумелае, звыклае, i яму чамусьцi падумалася, што гэта ён вiнаваты ва ўсiм, i ўпершыню, можа, ня столькi зразумеў, колькi адчуў ён, якая хiсткая мяжа аддзяляе яго ад дарослых i што, зразумеўшы гэта, трэба браць на свае плечы недзiцячы цяжар”. “Было гэта на чацьвёртым годзе вайны”. Такiм сказам апавяданьне завяршаецца. Нашае дзяцiнства прайшло пад знакам “гераiзму”. Нашую сьвядомасьць фармавалi i з дапамогаю “мастацтва” – раманаў кшталту “I адзiн у полi воiн” ды фiльмаў a la “Подзьвiг разьведчыка”, у якiх, кажучы словамi Пiмена Панчанкi, “баба Агата адной качаргой угробiла тысячу немцаў”. Для нас рабiлi фiльмы і пра дзяцей-герояў, якiя таксама абдурвалi немцаў i чынiлi iм вялiкiя прыкрасьцi: “Атрад Трубачова змагаецца”, “Сашко”... Нас, палохаючы вайною, рыхтавалі на гарматнае мяса ў імя высокіх, сфармуляваных крамлёўскімі мудрацамі, мэтаў. На шчасьце, у сталасьць мы ўступалi з творамi iншага кшталту, з лiтаратураю гуманiстычнаю, уважлiваю да трагедыяў i драмаў “кроплi хваль”. Апавяданьне “На чацьвёртым годзе вайны” было з таго шэрагу. Тады i там, у Каралiшчавiчах, у мяне з М. Стральцовым, здаецца, не было нiякiх лiтаратурных размоваў. Затое ён навучыў мяне гуляць з пушкаю з-пад запалкаў: паклась­­цi пушку этыкеткаю дагары на краёк стала i зьнiзу даць пстрычку; як, падляцеўшы, пушка ўпадзе этыкеткаю дагары, гульня пераходзiць да твайго партнёра, а як на этыкетку – 5 пунктаў, як на доўгi вузкi кант – 10 пунктаў, як на кароткi вузкі кант – 15 пунктаў. Гэтая гульня спадабалася i мне, i Алесю. Алесю, можа, найбольш, бо мела яна сьпецыфiчны назоў – “класікi”: хто набраў большую суму пунктаў, той i класік. А гуляў юны паэта заўзята. Гэтак (i ня толькi гэтак) мы бавiлi вольны ад заняткаў час. Хударлявы, сьветлагаловы з трохi хвалiстымi валасамi, шляхетна белатвары М.Стральцоў меў нягучны голас. Не прамоўца. Мог нешта казаць, казаць лагiчна, пасьлядоўна, адале зьбiцца з тэмпу, нiбыта зьбянтэжыцца i ўжо гаварыць больш самому сабе, каб змоўкнуць. Я спачатку ня мог зразумець, чаму гэтак. Потым, здаецца, зразумеў. Нешта тлумачыла любоў Стральцова да нехрэстаматыйнае расейскае класікi – Яўгена Баратынскага, Пятра Вяземскага, Фёдара Цютчава, Апалона Майкава, Афанасiя Фета, Аляксея К. Талстога ды iншых. (У школьных падручнiках iмёны некаторых з iх, здаецца, і ня згадвалiся, а Майкаў, Фет i нават Цютчаў – аўтар таксама вялiкадзяржаўна-шавiнiстычных вершаў – былi падвярстаныя ў рубрыцы “Мастацтва дзеля мастацт­ва”.) Заўважыў я, што два радкi з расейскае класікi (“Мысль изреченная есть ложь” i “Чем слово наше отзовется”) заўсёды былi ў памяцi ў Стральцова. Яго турбавала адвечная праблема адэкватнасьцi, сумеру думкi й слова, пачуцьця й слова, праблема правiльнага разуменьня ды інтэрпрэтацыі выказваньня суразмоўцам. Калi падчас размовы не знаходзiў патрэбнага вызначэньня цi параўнаньня, бянтэжыўся. Гэтым я тлумачу ягоную пэўную скаванасьць у дыялогу. Гэтым я часткова тлумачу і непладавiтасьць, неразмашыстасьць Стральцова-празаiка. Праблема адэкватнасьцi думкi й слова, пачуцьця й слова ў пiсь­меньнiцкай справе спрэжаная таксама з праблемаю таго, што называецца стылем, рытмам: як захаваць думку й разам з тым выкласьцi яе на пiсьме пругкім сказам, мiлагучным спалучэньнем зыкаў, i гэтым рытмам і спалучэньнем гукаў перадаць настрой, а не паведамiць пра яго чытачу? Вось чаму Стральцоў быў такi ўважлiвы да творчасьцi пiсьменьнiкаў — майстроў стылю (назавем iх гэтак). Пад канец свайго жыцьця ён нарэшце выкажацца пра суадносіны слова й пачуцьця, слова й настрою сам: Імгненьні ёсьць пакутлівага шчасьця — Ірвуцца ўвысь і слова, і душа. Ды толькі тое ўсё ў радок ня ўкласьці, Як ты яго, радок, не падвышай. Бо адмыслова, самадастаткова, Само сабой гаворыць пачуцьцё. Тады абразай можа стацца слова, Тады адно — цудоўнасьць і жыцьцё! Я ня мог яшчэ сфармуляваць, але iнтуiцыя мне падказвала, што пiсьменьнiцтва для Стральцова – справа iнтымная, духоўная. Але разам з тым i грамадская. Ня ў тым вульгарным разуменьнi гэтага слова, што мастак, маўляў, павiнен служыць грамадству, вызнаваць прынцыпы партыйнасьцi й народнасьцi, а грамадская ў тым значэньнi, што Стральцоў служыў слову. Сказана, магчыма, велягурыста, але мяркую, што сутнасьць перададзеная дакладна. Хто ведаў, што ў той час у Каралiшчавiчах ужо быў напiсаны нарыс “Дзень у шэсьцьдзесят сутак” i што гэты нарыс неўзабаве – у студзенi 1965-га — будзе апублiкаваны? (Пазьней аўтар аднёс гэты твор – i справядлiва – да жанру апавяданьня.) Нас, маладзейшых, прывабiлi развагi пра лiтаратуру, пра Хэмiнгуэя, параўнаньне “таты Хэма” з Талстым i Чэхавым. I найперш цi ня гэтыя словы: “Хiба можна ўявiць Хэмiнгуэя, як i Чэхава, у позе натхнёнага, красамоўнага прапаведнiка вядомых iсьцiнаў? Ён ведаў, што iсьцiны добрыя самi па сабе, але яны перастаюць быць iсьцiнамi, калi iмi неасьцярожна кiдацца, як мячыкам. А можа, хто ведае, што Хэмiнгуэй любiў разважаць пра натхненьне? Не, ён проста працаваў, хоць, вядома, многiя выдатныя старонкi ягоных твораў не абышлiся без таго, што завецца натхненьнем. Чэхаў мог пiсаць толькi тады, калi яго нiхто ня бачыў. Нельга таксама ўявiць, каб ён, скажам, толькi што напiсаны твор чытаў перад так званымi прыхiльнiкамi яго таленту. Хэмiнгуэй, як мы ведаем, асьцерагаўся чытаць што-небудзь “зацiкаўленай публiцы” i выслухоўваць водгукi, накшталт такiх: “Гэта генiяльна, Эрнэст. Праўда, генiяльна. Вы проста ня ведаеце, што гэта такое”. Сёньня тая ж “зацiкаўленая публiка” iм гаварыла б: “Гэта каласальна, Антон Паўлавiч! Гэта жалезна, Эрнэст. Бяз дурняў. Са страшнай сiлай”. Пiсаньне – гэта тое, што называюць працаю душы. А пра гэтую працу ўголас ня скажаш, не распавядзеш. Пра яе мы даведваемся, чытаючы радкi, прасякаючыся настроем аўтара, настройваючыся на лад ягоных думак, адчуваньняў. Так адбываецца дыялог пiсьменьнiка i чытача. Мажлiва, самы iнтымны, прадуктыўны дыялог. Яшчэ да асабiстае сустрэчы з М. Стральцовым я ўжо вёў дыялог з iм. 2. “Недзе на трэцiм курсе я адпусьцiў доўгiя валасы – тады гэта было модна. I падняў каўнер курткi – гэта таксама, здаецца, лiчылася, што няблага. Тады катастрафiчна, увачавiдкi вузелi ў хлопцаў штаны, затое так прасторна было плячам пад шырачэзнымi пiнжакамi. Праўда, гэта ўжо мяне не датычыла. Доўгiя валасы – няблага. I падняць каўнер – таксама. Я чытаў тады французскiя раманы. Эмiль Бляндэ, Люсьен Рубампрэ... Галантны век, дасьцiпнасьць. I скепсiс. “Страчаныя iлюзii”. Партрэт “бацькi ўсiх народаў” пылiўся ў iнтэрнацкай шафе-кладоўцы. “Как мало пройдено дорог, как много сделано ошибок”. Не было саладзейшай спакусы, чым журба. Я чытаў тады замежныя раманы”. (“Сьвет Iванавiч, былы донжуан”, 1965). “Гэта было няйначай як напружаньне духоўнага зроку...” (“Адзiн лапаць, адзiн чунь”, 1966). Так здарылася, што кожны празаiчны твор М. Стральцова, напiсаны ў 1965 – 1973 гг., быў (прынамсi для нас, маладзейшых) падзеяй. – Ты чытаў “Сьвет Iванавiча...”? Першае, пра што папытаўся Алесь Жук, калi мы сустрэлiся з iм на менскiм асфальце. – Ты чытаў “Сьвет Iванавiча...”? Гэта ўжо Мiкола Гiль. У “ЛiМе”. Апавяданьне зьявiлася ў “Маладосьцi” напрыканцы 1965-га. Ужо не было Хрушчова. Патыхала палітычнымі замаразкамi. Вось-вось на лаву падсудных пойдуць Анд­рэй Сiняўскi i Юлi Данiэль, а з Масквы прагоняць Алеся Адамовіча. У гэтым апавяданьнi вабiла фронда. I тая галантнасьць, дасьцiпнасьць, з якою гэта было прадэманстравана. Зноў чытаю тыя радкi, i ахоплiвае журба. Гэта ня толькi пра пакаленьне, што нарадзiлася да вайны. Гэта і пра нашае, на дзесяць-дванаццаць гадоў маладзейшае за Стральцова. Тады прыўзьнялася “жалезная заслона”. Пасьля Сусьветнага фестывалю моладзi і студэнтаў у Маскве (1957) зьявiлiся “стылягi”. Катастрафiчна вузелi штаны ня толькi ў кавалераў, але і ў нас, падшпаркаў. А ў дзевак – спаднiцы. Што і казаць – нават прэзідэнт Дж. Ф. Кенэдзi, у вайну ўжо лейтэнант, хадзiў у вузкiх штанах i падымаў каўнер свайго палiтончыка. Малады быў Дж. Ф. Кенэдзi, абаяльны. Жонка ягоная – прыгажуня. У кiно паказвалi замежную кiнахронiку, прэпараваную, але ж i з цiкавымi эпiзодамi. Можна было параўнаць Мiкiту Сяргеевiча i яго Нiну Пятроўну з сужэнствам Кенэдзi... Лiмiтаваны (гэта значыць – абмежаваны ў накладзе) часопiс “Иностранная литература” перадаваўся з рук у рукi. Выходзiлi і кнiжкi. Эрнэст Хэмiнгуэй, Жан-Поль Сартр, Альбэр Камю, Наталi Сарот, Сiмона дэ Бавуар... І яшчэ “прагрэсіўны” Гайнрых Бёль. Па “галасах” таксама можна было сёе-тое пачуць. Рок-н-рол... Мы прыйшлi ў самастойнае жыцьцё, калi насталi замаразкi i маразм, але ў нас быў ужо сякi-такi набытак, але “жалезную заслону” ўжо нельга было апусьцiць дарэшты, але побач з намі былі старэйшыя — і аднадумцы, і судзьдзі. Гiсторыку цiкава зiрнуць, як мянялiся абставiны i як у гэтых абставiнах мянялiся людзi. Магчыма, найцяжэй у новых абставінах было чалавеку з талентам эпiка – Iвану Мележу. Ня толькi хваробы замiналi яму ў працы. Як было мастаку пiсаць пра падзеi трагiчных 30-х гадоў, калi на асьвятленьне, на асэнсаваньне iх практычна наклалi табу? Вунь i Янку Брылю давялося i так, i гэтак кроiць свае “Птушкi i гнёзды”: то немцы надта гуманныя “атрымалiся”, то прачытваюцца нейкiя алюзii цi то паралелi паміж гітлераўскай Нямеччынай і сталінскім Саюзам... Лягчэй было людзям, якiя за прыкладам Мiхася Лынькова ўзялiся пiсаць, кажучы словамi Стральцова, буйнаблочную “ваенную” прозу (у лiтаратурным асяродку гэтае шматпуддзе назвалi апупеямi). I ўсё ж “жалезная пята” не задушыла праўду дарэшты. Апупеi яшчэ толькі планавалiся, калькулявалiся (кожны з iх аўтараў дакладна ведаў, што трэба падкрэсьлiць “кiруючую i накiроўваючую ролю партыі”, у якой прапорцыі павінны быць дадатныя і адмоўныя героі), а мы тым часам прачытаем аповесьць “Адзiн лапаць, адзiн чунь” са свабоднымi вершамi на пачатку i ў канцы твора i з малiтваю дзеда Мiхалкi ў пятым разьдзеле. Я і цяпер не магу знайсьці адказу на пытаньне: як яе, гэтую малітву, прапусьцiлi ў друк? Пачытайце яе — гэта сапраўды хрысьціянства, народнае, сялянскае. Я ж памятаю, як выкасоўвалі хрысьціянска-рэлігійныя матывы ў мяне... Нават у гады перабудовы нават карыфеяў — Чынгiза Айтматава, Васiля Быкава ды Вiктара Астаф’ева — вiнавацілi ў “Комсомольской правде” за “кокетничанье с боженькой”. Гэтую малiтву можна “разьбiць” на дзьве часткi: спавядальную i просьбiтную. Адну цяжка адарваць ад другое, але рызыкну i працытую другую частку: “Прашу цябе1 за ўнука. Ён сiрата, ты ведаеш, i не зрабi так, каб ён быў сiратою i мiж людзей. У яго добрая душа, ты ведаеш гэта. Пашлi выпрабаваньнi яму па сiле. Не зрабi так, каб надламалася яго душа пад цяжарам дабра. Але не зрабi i так, каб душа яго стала зласьлiвай. Палажы яму тую меру, якую не палажыў ты мне. Я баюся дабра, але я не вiнаваты ў гэтым. Не за сябе я баюся, за ўнука. Супакой сэрца дачцэ маёй: яна шмат за вайну перажыла, стала зласьлiвым яе сэрца. Пашлi добрага чалавека ёй, пашлi ўнуку майму бацьку. Дай яшчэ пажыць маёй старой – ня будзе табе шкоды ад гэтага, божа... Амiнь!” I спавядальная частка надаецца толькi для поўнага цытаваньня. Мо я памыляюся, але мне здаецца, што гэтая малiтва можа быць самастойным творам. Ва ўсякiм разе я не сустракаў у найноўшай беларускай лiтаратуры твору, роўнага ёй, такога камернага, iнтымнага дыялогу чалавека (кроплi хваляў) з Богам. “Магутны Божа” Натальлi Арсеньневай надаецца для калектыўнага, харавога выкананьня, бо там просiм мы для нас, для Беларусi, а тут чалавек, выспавядаўшыся Богу, просiць для сваiх унука-сiраты, дачкi-ўдавы i жонкi. Для сябе – адно “Даруй мне, божа...” Вось гэтая камернасьць, iнтымнасьць i надае твору высокае гуманiстычнае гучаньне. Гуманістычнае гучаньне надае і тое, што дзед Мiхалка любiць канкрэтных людзей, а даўно вядома, што любiць чалавецтва лягчэй, чым асобных чалавекаў. (Яшчэ Пётр Вяземскі пісаў: “И презирал он человека, И человечество любил”.) Пакаленьне тых хлопцаў, што адпускалi доўгiя валасы i падымалi каўняры куртак, хлопцаў, у якiх “катастрафiчна, увачавiдкi вузелi... штаны”, але “затое так прасторна было плячам пад шырачэзнымi пiнжакамi”, расло без рэлiгii, было ў пераважнай большасьцi сваёй атэiстычным. І Стральцоў быў у ім ці не адзіным празаікам, хто пэўным чынам пераадолеў уплыў атэістычнае школы, камсамолу, партыі. Ня памятаю, каб ён заводзіў размовы на рэлігійныя тэмы. Ня чуў, каб ён калі хаў­русаваўся з якімі рэлігійнымі дзеячамі, клерыкаламі. Дый з кім было хаўрусавацца? Пратэстанцкія прапаведнікі былі спрэс малаграматныя дзядзькі, варожа настаўленыя да сьвецкае культуры, у тым ліку да мастацкае; у папоў, якія вучонасьцю і прыхільнасьцю да белару­скае культуры не вылучаліся, бегалі вочы (пра тое, што многія з іх працуюць на “органы”, ня ведаў толькі дурань); з каталіцкіх сьвятароў — пісьменьнікам найбольш вядомыя былі паляк Казімер Сьвёнтак і беларус Уладзіслаў Чарняўскі — органы самі вока не спускалі... Жыцьцё складвалася так, як складвалася. Пераадольваньне ўплыву школы, камсамолу і партыі, мусіць, не магло пачацца раней, чым пачалося. Юны М. Стральцоў верыў у Сталiна. Першы надрукаваны ягоны твор меў загаловак “Товарищу Сталину”. Аўтару тады, у 1952-м, было пятнаццаць гадоў. Але “недзе на трэцiм курсе” ён (а ў сьвет Іванавічу, ведама ж, нямала ёсьць ад аўтара) ня толькі “адпусьцiў доўгiя валасы” і “падняў каўнер курткi”. У ягонай сьведамасьці адбываецца пераварот. На трэці курс М.Стральцоў пайшоў пасьля ХХ зьезду КПСС, пасьля пачутага на камсамольскім (ці партыйна-камсамольскім) сходзе закрытага пісьма ЦК КПСС пра культ асобы Сталіна, пасьля адпаведнае пастановы ЦК. “Страчаныя iлюзii” — гэта ня назва бальзакаўскага рамана, а стан душы чалавека, выхаванага ў савецкай школе, піянерыі і камсамоле. Камуністычныя ілюзіі страцілі прываблівасьць і каштоўнасьць, разьвеяліся. Партрэту “бацькi ўсiх народаў” не за­ставалася іншага месца, як iнтэрнацкая шафа-кладоўка. А журба стала для маладога Стральцова антытэзаю, апазіцыяй казённаму партыйна-камсамольскаму аптымізму, “бодрячеству”. У тым ліку ў творчасьці. Бо ён, Стральцоў, у гэты час адыходзіць і ад бальшавіцкае ідэалогіі, і ад спароджанай ёю эстэтыкі сацрэалізму. Ён шукае іншую эстэтыку, і дзеля гэтага ён чытае французскiя раманы і замежныя раманы наогул. (Пра ягоную любоў да нехрэстаматыйнае расейскае паэзіі я ўжо казаў. Можна дадаць тут і пра Льва Талстога, асабліва навеліста, і пра Івана Буніна... Максіму Гарэцкаму ён прысьвеціць два эсэ.) Напружаным духоўным зрокам ён убачыў фальшывасьць бальшавіцкае эстэтыкі і ўжо ня здолеў стаць сацрэалістам, партыйным пісьменьнікам, байцом ідэалагічнага фронту. У выпадку з М. Стральцовым мне рупіць параўнаць ягоны жыцьцёвы і творчы шлях са шляхам некаторых ягоных раўналеткаў, аднакашнікаў. Спакуса вялікая. Можна было б паказаць, як хлопцы-франдзёры, што ў канцы 50-х — на пачатку 60-х галёкалі на задніх лавах у СП БССР, хутка прыстасаваліся да сістэмы і мелі з яе някепскі спажытак. Зрэшты, у схеме іх разьвіцьця няма нічога новага: на пачатку 1930-х і Пятрусь Броўка, супраць якога змагаліся аднакашнікі Стральцова, быў у ліку тых, хто, паводле даносаў сексотаў, праводзіў лінію на кампраметацыю асобных пісьменьнікаў-камуністаў, крычаў у часе іх выступленьняў камісары, адміністратары, спрабаваў сарваць іх выступленьні (напрыклад, у часе выступленьня Бэндэ выкрыкваў: “Даеш Купалу”, “Купалу слова”)1. І гэты ж Броўка потым сам стаў саюзпісьменьніцкім камісарам і літаратурным адмі­ністратарам. І ўсё ж ня буду параўноўваць Стральцова з канкрэтнымі ягонымі равесьнікамі, бо можа атрымацца так, што я ўзвышу Міхася Лявонавіча коштам прыніжэньня іншых. Пра ягоных равесьнікаў я напішу калі асобна. А тут заўважу, што для характарыстыкі грамадскае і эстэтычнае пазіцыі Стральцова дастаткова і таго, што ён, па-першае, ня быў у ліку шумных франдзёраў канца 50-х — пачатку 60-х, што ён, па-другое, не ўступіў у КПСС і што ён, па-трэцяе, ня стаў сацрэалістам. 3. “... я пішу эпітафію апавяданьню...” (“Смаленьне вепрука”, 1973) “Прысьніўся верш...” (“Ядлоўцавы куст”, 1973) Тое першае знаёмства з рэдакцыяй “Маладосьці”... Карла Маркса, 40. Будынак ЦК камсамолу Беларусі. Падымешся па лесьвіцы на другі паверх, павернеш направа, у крыло, што ўздоўж вуліцы Маркса (пазьней я дазнаюся, што за царом яе называлі Падгорнаю). З правага боку на дзьвярах чатырох, калі не памыляюся, кабінетаў шыльдачкі з лагатыпам часопісу. У самым першым кабі­неце — машыністка Лідзія Сяргееўна, Таўлаіха, загадчык аддзелу публіцыстыкі Ула­дзіслаў Нядзьведскі, фотакарэспандэнт Аляксандар Дзітлаў (ягоная лабараторыя — на цокальным паверсе), у другім кабінеце — адказны сакратар Уладзімер Юрэвіч, рэдактар аддзелу крытыкі Вера Палтаран і карэктаркі, у трэцім — рэдактары паэзіі і прозы Мікола Аўрамчык ды Міхась Стральцоў. Тры гэтыя кабінеты злучаныя паміж сабою, утвараюць, калі можна так сказаць, анфіладу, і кожны з іх мае асобны ўваход з калідору. Чацьвёрты кабінет займаюць галоўны рэдактар Пімен Панчанка ды ягоны намесьнік Алесь Асіпенка. У 1966 г., калі Пімена (у той час усе казалі Пімен) абяруць сакратаром СП БССР1, Алесь Харытонавіч стане галоўным, а намесьнікам да яго прыйдзе Васіль Зуёнак. Тут, у гэтым будынку, у гэтым жа крыле месьцяцца таксама рэдакцыя “Вясёлкі”. Кабінет ледзь не насупраць “Маладосьці” займаюць Васіль Вітка, Алесь Пальчэўскі ды Сяргей Грахоўскі. На першым паверсе — рэдакцыя “Бярозкі”. Тады яны маглі зьмясьціцца ў адным будынку, а пазьней камсамольскі апарат разросься гэтак, што рэдакцыям давялося выбірацца з абжытага дому. Я любіў заходзіць у тую рэдакцыю “Маладосьці”. У нейкім часопісе я бачыў такі здымак М. Стральцова: пісьменьнік стаіць ля вялікага вакна, праз якое відаць дах нейкага будынку; віецца воблачка дыму; сам Міхась Лявонавіч прыгожа-зажурана ўсьміхаецца... Здымак зроблены ці не Аляксандрам Дзітлавым у тым самым маладосьцеўскім кабінеце, з якога відзён двор ЦК ЛКСМБ. У гэтым кабінеце я чуў апавяданьні Міколы Аўрамчыка пра даваеннае літаратурнае жыцьцё (пра Масея Сяднёва, Віктара Казлоўскага ды іншых). Мне дзіўнавата было чуць, што пра Кузьму Чорнага ён кажа: “Мікалай Карлавіч прачытаў...” У кабінет заходзіў шумны, поўны сьмешных гісторый Алесь Асіпенка, які так і не пераадолеў свайго віцебскага вымаўленьня, і мне цікава было слухаць яго нават безадносна да зьместу прамоўленага2. Былы дыктар Беларускага радыё (ён будзе весьці папулярную перадачу “Жывое слова”) Уладзімер Юрэвіч гаварыў добра пастаўленым голасам, можна сказаць — узорна-акадэмічна. Ад Уладзімера Міхайлавіча таксама можна было пачуць шмат цікавага з даўняга часу. Вера Палтаран амаль заўсёды ініцыявала абмеркаваньне новых кніжак і публікацыяў у часопісах. З “Вясёлкі” прыходзіў Вітка. Ён мог задаць і такое пытаньне: “А чаму гэта вы добрую прозу надрукавалі ў самым канцы часопіса?” Усе зьдзіўлена глядзелі на яго: жартуе чалавек, ці што? Нехта казаў: “Цімох Васільевіч, быць таго ня можа”. Цімох Васільевіч бліскаў шкельцамі акуляраў і настойваў на сваім. “Хіба ж нарыс Янкі Сіпакова — ня проза?” — пытаўся нарэшце ён, і ніхто ня мог яму запярэчыць. З другое паловы 60-х я пачаў раўнаваць Стральцова. Да паэзіі. Ніяк ня мог пагадзіцца, што ён — яшчэ і паэт. Нават і сказаць не магу, хто з добрых празаікаў пераходзіў у паэты. А тут чалавек пачаў пісаць рыфмаваныя тэксты... Мо да яго стасуюцца перайначаныя словы Ганны Ахматавай: “Паэзія заўсёды здавалася мне і таямніцай і спакусай”? А мо яго чытаньне Багдановічавых вершаў натхніла? Шкадую, не папытаўся. Так і ня ведаю адказу: Багдановіч натхніў Стральцова пісаць вершы ці так само па сабе атрымалася. Адно магу сказаць: стральцоўская “Загадка Багдановіча” спрычынілася да рэнесансу Багдановічавай паэзіі. Так, былі публікацыі Алеся Бачылы, Ніны Ватацы, але стральцоўскае эсэ стала самаю прызнанаю працаю, што папулярызавала творчасьць Багдановіча. Дзіўным чынам здарылася так, што ў тым самым годзе, як было напісана эсэ (1968), у сьвет выйшлі Багдановічаў двухтомавік і зборнік выбраных твораў “Маладзік” з прадмоваю Алега Лойкі. У дзёньніку Варлена Бечыка можна прачытаць, што ў эсэ М. Стральцова няма нiчога новага. Згаджаюся: у сэнсе факталогіі — нічога новага. Дык жа — гэта не навуковая праца, не артыкул, а эсэ, твор, аднесены пазьней да жанру аповесьці1. Нехта добра сказаў, што сапраўднай навіной ёсьць талент: гэта тая навіна, якая заўсёды ўтрымлівае новае. Эсэ Стральцова ўтрымлівала і ўтрымлівае новае і для матэматыка, які цікавіцца паэзіяй, і для выпускніка філфаку, які гэтую паэзію павінен ведаць як сьпецыяліст. Тое новае крыецца ў “лішкавай” інфармацыі, або ў эстэтычным, якое мы перажываем, чытаючы стральцоўскі твор пра Багдановіча. Няхай мне даруюць сьмелае параўнаньне, але не магу тут не згадаць твор Пушкіна пра Сальеры, якога, між іншым, рэабілітоўваў Багдановіч. Уся логіка характару, рэальных абставінаў, у якіх жыў Сальеры, настаўнік Людвіка ван Бетховена, абвяргае версію Пушкіна пра тое, што Сальеры мог атруціць Моцарта і атруціў яго насамрэч, але мастацкая праўда, праўда вобразаў мае сваю логіку, а самі вобразы — свае каардынаты быцьця. Пушкінскі Сальеры — самаісны. У Стральцова — таксама самаісны вобраз, вобраз Багдановіча, а ня сума зьвестак пра паэта, якую трэба “адбарабаніць” на іспыце. З другога боку, студэнт “дакладвае” экзаменатару пра вобраз Багдановіча ў аповесьці Стральцова, бадай, гэтак жа, як і пра вобраз Моцарта ў маленькай трагедыі Пушкі­на. Параўнаньне, паўтараю, мажліва, надта сьмелае, але Стральцову ўдалося тое, што не ўдавалася (і не ўдаецца) іншым беларускім літаратарам: стварыць самаісны мастацкі вобраз пісьменьніка, які рэальна жыў і тварыў. І ў гэтым ёсьць новае. Тое, што Стральцоў піша вершы, настройвала на мінорны лад. А тое, што ў адным годзе убачылі сьвет і паэтычны зборнік “Ядлоўцавы куст”, і апавяданьне “Смаленьне вепрука”, падказвала мне, што празаік Стральцоў больш нічога не напіша. Дарма кружлялі чуткі пра аповесьць “Конь гуляў на волі”, якую нібыта піша Міхась Лявонавіч. (Мікола Гіль ня раз паўтараў гэты загаловак: надта ж хацеў, каб Стральцоў вярнуўся да прозы.) Ня памятаю, калі ў мяне адбылася размова з Алесем Асташонкам, які цытуе маею думку пра тое, што стральцоўскія словы са “Смаленьня вепрука” пра накрэсьлены круг я інтэрпрэтаваў як завяршэньне кругу ў творчасьці самога пісьменьніка. Так, чытаючы “Смаленьне вепрука”, бліскучае апавяданьне, жанр якога сам аўтар вызначыў як “эпітафію апавяданьню”, я ўнутрана — нават у грудзёх зашчымела — зразумеў: круг замкнуўся. Не хацелася верыць прадчуваньню. Кволая надзея яшчэ была. Не ў аднаго мяне2. Быў жа ў Стральцова-паэта радок “Люблю я прозы дух цьвярозы”. 4. “Усё радзей мы кажам слова “друг”, Ёсьць сябра, ёсьць сусед, ёсьць прыяцель, таварыш”. Сустрэнешся — “Здароў!” Гаворкі — тары-бары”. (“Ядлоўцавы куст”, 1973) “І так захочацца пагрэцца Ля ўласнай цёплае душы” (“Мой сьвеце ясны”, 1986) З 1973 году перанясуся амаль на дзесяць гадоў наперад — у 1982 год. Пінск. У гатэлі “Прыпяць”, у нумары, у якім спыніўся Уладзімер Калесьнік, са­бралася немаленькая грамада беларускіх ды ўкраінскіх літаратараў, якія прыехалі на сьвяткаваньне 100-х угодкаў з дня нараджэньня Якуба Коласа. Была і чарка. Узьнікла нагода пагаманіць і пра тое, чаму не адзін пісьменьнік меў гэтую слабасьць — выпіваць на шкоду свайму здароўю, творчасьці, дабрабыту. Дацэнт Калесьнік1, спасылаючыся на прыклад Міхася Рудкоўскага2, генералізаваў ды выводзіў прычыну гэтага зьявішча з таго, што чалавек, бачачы прорву паміж належным і рэальным, ня можа прыстасавацца да гэтага рэальнага. Адсюль я рабіў выснову, што такі чалавек ня мог стаць і ня быў маральным рэлятывістам: ня меў аднае маралі ў адных выпадках і іншае — у іншых. Але гэты чалавек і не змагар, не прапаведнік. Бачачы разрыў паміж належным і сапраўдным, ён не фармулюе палітычных, эканамічных, сацыяльных ідэяў, ня кліча да змаганьня за іх зьдзяйсьненьне. Дацэнт Калесьнік даў зразумець: былі б іншыя магчымасьці для самарэалізацыі чалавека, мажліва, больш спрыяльна склаўся б і ягоны асабісты лёс. У 1982-м Стральцоў быў там — у Мазыры, у ЛТП (абыдземся расійскаю абрэвіятураю словаў “лячэбна-працоўны прафілакторый”). Вестка пра тое, што Стральцоў там, не прагучала для мяне навіною. Да лістапада 1981 г. я бываў у Менску наездамі. Перапісваўся сяды-тады з двума Алесямі: Разанавым і Жуком. Я наогул па натуры не кампанейскі чалавек. І ўжо зусім не вадзіў кампанію з аматарамі літаратурных плётак (хто з кім колькі выпіў, хто з кім спаў, ажаніўся, разьвёўся). Такія навіны не цікавяць мяне і да сёньня, хоць, ведама, асабістае жыцьцё ўплывае на творчасьць. Вось і не магу сказаць, хто была першая жонка Стральцова. Бачыў другую. І пра яго бяду, пра ягоную слабасьць я даведаўся ўжо тады, калі пра гэта ведаў “увесь Менск”, калі ён стаў “вольным мастаком”. З гэтага вынікае, што я аніразу ня браў чарку з Стральцовым. Прыязджаючы ў Менск, я мог выпіць з равесьнікамі. Са старэйшымі ня піў, калі яны мяне не запрашалі ў кампанію. Тут трэба зрабіць удакладненьне. Ведама, можна было пачаставаць старэйшых, асабліва, калі табе трэ’ было прабіць у выдавецтве кніжку ці “падмазаць” рэдактара, каб ён давёў тваю пісаніну да кандыцыі, або падзякаваць рэдактару за давядзеньне да гэтае самае кандыцыі. Не адзін літаратар гэтак і рабіў. Мне — не даводзілася. Не было патрэбы. Дый нават калі б была, я ніколі не адважыўся б прапанаваць пачастунак маім рэдактарам Рыгору Барадуліну, Сяргею Грахоўскаму, Міхасю Стральцову, Вячаславу Адамчыку, Уладзімеру Дамашэвічу, Янку Сіпакову: вельмі высока я ставіў іх, каб прыйшла ў галаву думка абразіць такою прапановаю. Мусіць, першасная бяда Стральцова была ў тым, што ён ня мог адмовіць напорыстым аўтарам. І рабіў з іх пісьменьнікаў, г. зн. перапісваў іхнія тэксты. Мне называлі імёны тых людзей. Тыя людзі — Брыль з іншае трагічнае прычыны назваў іх памочнікамі (у сэнсе: памочнікі сьмерці) — дзякавалі свайму рэдактару. Ведама, апынуўшыся на “вольным хлебе”, стаўшы “вольным мастаком”, можна было пражыць і літаратурнымі заробкамі, але пры трох умовах: ты шмат пішаш, у цябе выходзяць кніжкі, ты жывеш сьціпла. У час “вольнага мастакоўства” (бяру 1973—1980 гг.) у Стральцова выйшла тры арыгінальныя зборнікі паэзіі і крытыкі (“Ядлоўцавы куст”, “У полі зроку”, “Цень ад вясла”) і кніга выбранага “У чаканьні радасьці”. І ў перакладах нешта было. Быццам і няблага, але... Другая палавіна 70-х. 1977 ці 1978 год. (У “ЛіМе” — Асіпенка. Газета аджывае, і ўжо можна зайсьці ў рэдакцыю. Да гэтага і прывязваецца дата.) Славуты “подыум” — узвышэньне, з якога пачынаецца шлях у калідоры “ЛіМа”, “Беларусі” і “Полымя”. Ці ня пяць літаратурных нікчэмнасьцяў і іхні дабрадзей Стральцоў. Усе яны, нават малодшы за мяне ці не на дзесяць гадоў П., з ім на “ты”. І гэтае Міша... І собіла ж мне са Стральцовым на іх натрапіць!.. Акружылі Міхася Лявонавіча, гаворка адразу ж пайшла пра адно. Я не магу і не хачу бачыць Міхася Лявонавіча ў застольлі з гэтымі людзьмі, у кепскім стане, а таму паціхеньку сыходжу. Не разьвітваючыся. І ня мецьму з ім кантактаў да 1982 году. І вось 1982 год, і мы размаўляем у гасьцінічным нумары Уладзімера Калесьніка. А потым я адкрыю для сябе, што ў Стральцова па­просту не было сябра. Не было душэўнага сябра. Што ён, кажучы словамі дзеда Міхалкі, быў сiратою мiж людзей. І там у яго нара­дзіліся радкі пра гэта: А знаеш што, а знаеш што, Мой дружа мілы, Ты ля маёй душы пастой У час панылы. Жахлівая сітуацыя: ёсьць кампанія — і няма сяброў, ёсьць бяседы — і няма размоваў. Не было каму пастаяць каля душы. Не было каму сяброўскім словам накіраваць, як кажуць, на шлях ісьцінны і падтрымаць на гэтым шляху. Чалавек застаўся адзін. Ён мог пагрэцца толькі “ля ўласнай цёплае душы”. Але душа не заўсёды была ў спакоі, раўнавазе. Хутчэй — заўсёды не была. Ня сьпіцца, ліха на яго, — Трызьненьне — быццам празарэньне. Патрохі маеш усяго, І нават ноч, як сутарэньне. І недзе за акном ліхтар. Хаця б міргнуў, дык не міргае. Ты з адзінотай твар у твар — Хвіліна гэткая благая! Перацірай, перабірай Запас душэўнай гаспадаркі, Сябе судзі, сябе карай За дзень, за сваркі і за чаркі. У гэтым стане душы была зарука ацаленьня. Трэба было адно — каб чалавек перастаў быць “з адзінотай твар у твар”. 5. “З двара прыйду і сяду ля агню”. (“Мой сьвеце ясны”. 1986) Было яно так. Генадзь Пашкоў выпусьціў зборнік сваіх вершаў і вельмі хацеў, каб у “ЛіМе” зьявілася рэцэнзія на яго. Добрая рэцэнзія. І за рэцэнзента ён абраў сабе М.Стральцова. Было ў яго такое спадзяваньне і жаданьне, і, мусіць, дамоўленасьць была, што Стральцоў напіша. І ўсё “даставаў” ён нас, лімаўцаў: калі? Галоўны рэдактар тыднёвіка Алесь Жук сказаў, каб я напісаў адпаведны ліст Стральцову. Туды. І я такі ліст напісаў (хто даў той мазырскі адрас — ня памятаю; магчыма, так і сказалі: Мазыр, ЛТП, Стральцову). Алесь Пісьмянкоў, з якім я разам працаваў у аддзеле крытыкі і бібліяграфіі, прасіў перадаць Міхасю Лявонавічу прывітаньне. І я склаў ліст ад нас або­двух. Ня выключана, што ён захаваўся ў стральцоўскіх паперах. Звычайны ліст-заказ аўтару. Незвычайнае ў ім толькі тое, што аўтары яго — абодва супрацоўнікі аддзелу. Мы разумелі, што гэта ня проста ліст-заказ, а пэўным чынам — дэманстрацыя салідарнасьці і спагады. Адказ прыйшоў 19 траўня 1982 году. Рэцэнзіі не было — быў ліст, і былі вершы. Усё зьмесьціва канверту сакратарка рэдакцыі Тамара Нікіціна пазначыла нумарамі 1367—1371, а на лісьце, адрасаваным мне з Пісьмянковым, Алесь Жук напісаў рэ­залюцыю: “Скажыце Міхасю сваю думку пра яго вершы... Я іх надрукую”. Алесь намякаў: пахваліце Стральцову ягоныя вершы. Ці трэба казаць, што той аркуш-ліст з рэзалюцыяй я выцыганіў у Тамары? Цяпер мушу прызнацца як на споведзі: да таго дня, да 19 траўня 1982 году, я не прачытаў аніводнага верша паэта М. Стральцова. Матыў просты: любячы празаіка і крытыка Стральцова, я баяўся расчаравацца ў Стральцове-паэце. Дый рэўнасьць да паэзіі. Такі псіхалагічны суплёт... 19 траўня 1982 году я мусіў прачытаць дасланыя вершы. Прачытаў. І Пісьмянкоў прачытаў. Пісьмянкоў быў захоплена-ўзрадаваны (не перавёўся порах у парахаўніцы!), я — задаволены: добрыя вершы, не давялося расчаравацца. Вось з гэтым набыткам я пайшоў да стральцоўскага аднакурсьніка і спачувальніка, намесьніка галоўнага рэдактара Міколы Гіля1. Тым болей, што сам Міхась Лявонавіч прасіў паказаць ягоныя творы Гілю. Настрой у мяне быў радасны, мне хацелася жартаваць, а таму я зьвярнуўся да Міколы па-расейску (а мог бы і па-польску): — Николай Семенович, тут у меня написались стишата. Послушайте. Может, в них есть толк. Вот... А што я чытаў? “Два подступы да верша”, “Экспромт”, “Міцкевіч на Беларусі”, “Пара асвойваць і прагрэс...”, “Хоць ад пары, калі мяне...”? Дальбог, не памятаю. У мяне быў добры настрой, я чытаў добры верш, у мяне быў уважлівы, удзячны слухач. І гэта было галоўнае. Калі я скончыў чытаньне, Мікола (ён ніколі ў гутарках са мною не пераходзіў ані на польскую, ані на расейскую, хоць і падтрымліваў тон размовы) сказаў: — Здаецца мне, Анатоль Міхайлавіч, што гэты верш напісаў ня ты, а хтосьці іншы. Ці не Міхась Лявонавіч Стральцоў? — Мікола! — у зьдзіўленьні выгукнуў я. — Як ты здагадаўся? І мы загаманілі пра Міхася Лявонавіча... Стральцоўскія лісты да мяне і Алеся Пісьмянкова я друкую як дадатак да гэтых успамінаў. Адчуваю, што чытачам сёе-тое трэба патлумачыць. Напрыклад, чаму доўга ад нас не было адказу (ліст ад 7 ліпеня). А быў юбілейны год: 100-годдзе Купалы і Коласа, 60-годдзе СССР і нават 50-годдзе абраньня Максіма Горкага ганаровым акадэмікам АН БССР. А газета — жорны: толькі падсыпай. І паспрабуй не насыпаць — іскры паляцяць. Начальніцкага гневу. Ліст са сваёю крыўдаю ці гневам Стральцоў напісаў якраз у дзень купалаўскага юбілею. А да гэтае даты рабіўся цэлы — на ўсе шаснаццаць старонак — нумар. Асноўная нагрузка падала на аддзел крытыкі і бібліяграфіі. А да таго ж нумару таксама давялося падрыхтаваць нямала і добрых матэрыялаў, і юбілейшчыны. Пасьля 7 ліпеня трэба было брацца за коласаўскую тэму і не забываць пра 60-годдзе СССР... І не забываць пра літаратурны працэс: жывыя пісьменьнікі патрабуюць артыкулаў пра іх, рэцэнзіяў на іхнія кнігі і г. д. Я, здаецца, напісаў пра гэта Міхасю Лявонавічу, бо ліст ад 20 ліпеня ён пачаў словамі: “Разумею цябе...” Стральцоўскія вершы (названыя вышэй) былі апублікаваныя 6 жніўня. Наш фотакор, фоталетапісец літаратуры і мастацтва Беларусі Уладзімер Андрэевіч Крук дзеля гэтае публікацыі дастаў са свайго архіву фота маладога, прыгажэннага — абраньнік сонечнага Феба! — Міхася Стральцова. Вера Сямёнаўна Палтаран была ў захапленьні ад тае публікацыі1. Слова “прыгажэнны” — ейнае. (А мо яна сказала харашэннага?) Думаючы пра Коласаў юбілей і 60-годдзе СССР, я не забываў і пра тое, што нас чакаюць 90-ыя ўгодкі Максіма Гарэцкага, ды загадзя папрасіў Міхася Лявонавіча, каб ён напісаў хоць што-небудзь: усё-ткі ў яго “Чалавек з Малой Багацькаўкі” ў набытку. Гэтым заказам я выказваў спадзяваньне на супрацу і добры творчы кантакт. А публікацыі стральцоўскіх вершаў у “Полымі”, пра якія аўтар турбаваўся ў лістах да Пісьмянкова і да мяне, у 1982 годзе не было. Яна зьявілася там ці ня ўвесну наступнага году, калі, зарабіўшы “на дарогу ды на штаны”, пісьменьнік вярнуўся ў Менск. Як я зразумеў з размовы з Адміралам (гэтак у літаратурных колах звалі Анатоля Вялюгіна) і з далейшае хады падзеяў, лёс падборкі залежаў не ад яго. Пра вершы Стральцова я размаўляў з Анатолем Сьцяпанавічам на сьвяткаваньні Купалавага юбілею ў Вязынцы. Наогул, пагаманілі мы тады добранька: назаўтра я быў непрацаздольны; балазе ў наступны нумар “ЛіМа” ня трэба было пісаць ніякіх рэпартажаў і справаздачаў. А хада падзеяў была такая. Недзе ў канцы 1983-га ці на пачатку 1984-га, праз год па вяртаньні Міхася Лявонавіча адтуль, быў у Саюзе пісьменьнікаў адкрыты партыйны сход, на якім па абавязку службы прысутнічаў і я. Памятаю, як Віктар Карамазаў (ён быў сакратаром партбюро) упікнуў кіраўніцтва часопіса “Полымя”: у рэдакцыі ёсьць вакантнае месца ў аддзеле крытыкі, а добры крытык Стральцоў ходзіць бяз працы. Слова ўзяў намесьнік галоўнага рэдактара “Полымя” Генадзь Пашкоў і сказаў такое: мы з пава­гай ставіліся да Мішы і тады, калі ён піў, і зараз яго паважаем... У зале ўсталявалася цішыня, трывожлівая, напятая. Генадзь зразумеў, што сказаў ня тое, ляпнуў. Заірдзеўся і зьбіўся (а так добра пачаў!). Скончыў тэму словамі накшталт: мы ня супраць, уладкуем. Выступоўца не падумаў пра маштабы творчых асобаў Стральцова і Пашкова. І проста асобаў — таксама. Гэтыя Міша і піў, прамоўленыя з трыбуны, зала ўспрыняла як абразу. Так я зразумеў тую напятую цішыню. І парадаваўся за Міхася Лявонавіча: калегі па­важаюць яго. Не вытанцавалася ў М. Стральцова рэцэнзія на кнігу Генадзя Пашкова. Не натхніўся крытык. Але ж і не пайшоў Стральцоў працаваць у “Полымя”: неўзабаве ён стаў загадваць аддзелам у “Нёмане”. Анатоль Кудравец прыняў яго адразу ж, як адкрылася вакансія. А на Адмірала М. Стральцоў не крыўдаваў. Ён напісаў пра А. Вялюгіна цудоўнае эсэ “У сьпелым леце сьпелы бор” і прысьвяціў яму верш “***Адвячоркам круціцца пласьцінка”. Можна было зразумець і Генадзя Пашкова, і ягонага шэфа Кастуся Кірэенку: ня верылі, што чалавек вытрывае, не сарвецца. Але ўсё ж... Мы — сябры, таварышы, прыяцелі — ледзь не маліліся: хаця б устояў, не сарваўся. Калі Міхась Лявонавіч быў там, маладыя літаратары на сустрэчы з Янкам Брылём спыталіся, як ён глядзіць на стральцоўскую праблему. “Міхась — мой боль”, — адказаў класік, і аўдыторыя, было відаць, падзяляла ягоныя пачуцьці. Калі Міхась Лявонавіч вярнуўся, мы баяліся ў ягонай прысутнасьці прамовіць словы “гарэлка”, “віно”, “выпіўка” і г. д. У нас, у лімаўцаў, быў звычай — хадзіць абедаць у кавярню Дому літаратараў. Ішлі Мікола Гіль (часта са сваёю Марысяю, Марыяй Міхайлаўнай), сяды-тады Пісьмянкоў, часьцей Валодзя Ягоўдзік, які прыйшоў да нас, часта Андрэй Ганчароў, і, бадай, заўсёды — я. Абеданьне абеданьнем, але кавярня служыла і месцам сустрэчаў. Вось заходзіць Брыль з Калесьнікам, а вось — Жэня Янішчыц, вось Рая Баравікова вядзе дыялог з Аляксеем Дударавым, і той на хаду складае эпіграму з прычыны таго, што Раіса Андрэеўна стала жонкаю фізіка... Іншы раз грэх было перад абедам не прыняць на грудзі кілішак-другі. Асабліва калі заходзіў шумны, усьмешлівы, з зіхоткімі акулярамі на носе Віктар Карамазаў. Ёсьць людзі, з якімі добра і лёгка ў кампаніі. Віктар Філімонавіч — якраз такі. Мікола Гіль на гэткія вольнасьці — што ягоныя падначаленыя чарку бяруць — глядзеў ня ўхвальна, але і не асуджальна — паблажліва. Сам ён сабе такое раскошы не дазваляў: перш-наперш сэрца, артэрыі сігнал падавалі. Мо нават трохі і зайздросьціў тым, хто мог сабе дазволіць. Або заходзіў у кавярню яшчэ адзін прыкметны чалавек — Рыгор Барадулін. Рыгор Іванавіч, сам даўно непітушчы, ня мог спакойна глядзець, як гэта маладзейшыя абедаюць у кавяр­ні (!) ды бяз кропляў. Ён браў ініцыятыву на сябе і фундаваў кампаніі пляшачку гарэлкі. І любасна любіў яшчэ і наліць тую гарэліцу ў чаркі. І калі ягоныя “сабутэльнікі” кулялі чаркі і хадуном пачыналі хадзіць іхнія коўцікі (кадыкі), паэта аж падкрэктваў: такое задавальненьне атрымліваў ад карціны, нібы сам прычашчаўся горкага зельля. І вось абед замоўлены, пляшка — таксама, ідзе размова... Зноў адчыняюцца дзьверы, у кавярню заходзіць Стральцоў, ён з парогу заўважае нас, усьміхаецца, кіруецца да нашага стала, бо ёсьць вольнае месца (а няма — можна прыставіць крэсла)... І тады хуценька ідзеш на кухню ды шэпчаш афіцыянтцы Галі: “Гарэлкі ня трэба”. І Галя, несучы якую халодную закуску, заўважыўшы новага чалавека за сталом, ухвальна ківае нам. Яна ведае тут усіх, і Стральцову таксама, як і мы, сімпатызуе. І наогул, я пераканаўся, што ў яго шмат добразычліўцаў. Вось я сказаў, што ў Стральцова было шмат добразычліўцаў. А можна было б сказаць: і нямала сяброў. І сябровак. Што жанчыны яго і любілі (як чалавека, літаратара), і кахалі (як мужчыну), дык тое не сакрэт. Кажучы аб рэдакцыі крытыкі выдавецтва “Мастацкая літаратура”, я занёс у зноскі абрэвіятуру МЛД. Дык вось, у той рэдакцыі ў жанчын быў, можна сказаць, культ Стральцова-пісьменьніка. Зрэшты, не аднаго Стральцова. І Брыля, і Разанава... Але калі ўлічыць, што загадчыца рэдакцыі Вера Сямёнаўна Палтаран1 працавала з маладым Стральцовым у “Маладосьці”, што рэдактарка Ала Сямёнава — ягоная каляжанка-таварышка з філфаку БДУ... Карацей: той пакой, які займала рэдакцыя крытыкі, можна было называць кумірняю. Але нават самаму каханаму, самаму ўлюбёнаму патрабуецца яшчэ і сябар. Дух стральцоўскіх лістоў выдае адзіноту чалавека, патрэбу ў тым, з кім можна было б пагаманіць шчыра, хто ўзяў бы на сябе ролю духоўніка — ня толькі спаведніка, але і (гэта найбольш важна) настаўніка (ня ментара, крый Бог!), які б мог наставіць, дапамагчы і падтрымаць на гэтым шляху. У Гегеля чытанае: падлетак можа прамаўляць глыбокія багаслоўскія ісьціны, але гэта будзе глядзецца ненатуральна, і ня будзе даверу да таго, што ён прамаўляе, іншая справа, калі тыя ж ісьціны прамаўляе чалавек з жыцьцёвым досьведам. Да таго згадваю Гегеля, што, разумеючы адзіноту М. Стральцова, я мала чым мог парадзіць яму. Па-першае, бадай, усё жыцьцё пражыў без сям’і. Я б з радасьцю прыняў Стральцова ў сваім доме, з радасьцю звазіў бы яго на Палесьсе. Але ў мяне даўно не было свайго дому, сваго прытулку на Палесьсі і не было сваёй страхі ў горадзе (на той час я ня меў нават пакойчыка). Дый псіхалагічны момант: у дачыненьнях са Стральцовым я пачуваўся хутчэй пахолкам, чым паплечнікам. Гэта не ў апошні чарод тлумачылася ўзроставым чыньнікам: што ні кажы, а адзінаццаць гадоў — розьніца. Заўважыў я, што нават добра ўсітуаваныя мае равесьнікі (як Алесь Жук, да прыкладу, ці Сярожа Законьнікаў), якія былі са Стральцовым у добрых, сяброўскіх адносінах, не надаваліся на ролю ягоных душэўных сяброў, духоўнікаў. Патрэбен быў хтосьці з раўналеткаў, са старэйшых, хто б дапамог і тут, у Менску, быт наладзіць, і аднавіць разладжаныя сувязі з родным кутам. Ці мог дапамагчы аднакурсьнік Мікола Гіль? Міколу Сымонавіча найбольш характарызуе адно ягонае пытаньне. Было гэта ўжо на пачатку ХХІ ст. Тэлефаную і прашу: “Мікола, дай1 для “Крыніцы” развагі пра сваё — філалагічнае — пакаленьне”. “А хто я такі?” — пытаецца Гіль. Папраўдзе сказаць, я не адразу знайшоў, што і адказаць яму: аглавушыў ён сваім пытаньнем. А потым (“хорошая мысля приходит опосля”) я знайшоў адказ: ты ж колькі іх рэдагаваў, сяброў-таварышаў сваіх, ты ж іх як аблупленых ведаеш. Ясная рэч, што чалавек з такою ўстаноўкаю ня мог стаць духоўнікам. Вячаслаў Адамчык быў надта сямейны чалавек, каб праймацца чыімі там праблемамі. Дый адчувалася: яны — Адамчык і Стральцоў — раўніва сачылі адзін за адным. Што ні кажы, а два выдатныя навелісты ў сваім пакаленьні. У канцы 50-х — на пачатку 60-х гаманілі найбольш пра іх. Іван Пташнікаў, хораша заявіўшы пра сябе як пра навеліста, доўга да гэтага жанру не вяртаўся. Якраз у 1983-м, калі не памыляюся, і вярнуўся: прынёс нам (у “ЛіМ”) “Эфку”, якая не магла не парадаваць аматараў жанру. А Кудравец і Карамазаў пачалі як навелісты пазьней за іх. Падумаць пра Івана Пташнікава як пра духоўніка нейк і не выпадала. Іван Чыгрынаў? Пра Сьвятлейшага (такая мянушка была ў Чыгрынава) я тут зацемлю, што ён ведаў цану Стральцову — празаіку, крытыку і паэту. Дарма Міхась Лявонавіч пісаў, што “вершы ў наш час “у актыў” не залiчваюцца”. Залічваліся і залічваюцца. Чыгрынаў спрабаваў у маладыя гады рыфмаваць — не ўдалося, а Стральцову — удалося, і не ў маладыя. Потым — і такое меркаваньне: чалавек запамінальна напісаў пра Багдановіча, Гарэцкага... А пра яго, Сьвятлейшага? Вось на чым залежала Чыгрынаву: надзелены густам і стылем Міхась ды ня піша пра ягоныя творы. Чыгрынаў, як я здагадваюся, дапамог Стральцову на пачатку, па вяртаньні адтуль. Але не за дарма (не за гэ’, як кажуць на маім Палесьсі). Стральцову давялося пацешыць самалюбства Сьвятлейшага: у кнізе “Пячатка майстра” сярод іншых твораў вы сустрэнеце “Свой і агульны клопат” — водгук на кніжку І. Чыгрынава “Новае ў жыцьці — новае ў літаратуры” (1983). Да гонару аўтара, водгук напісаны на належным узроўні, з годнасьцю. А кніжка? Звычайная кніжка “сакратарскае крытыкі”1. Не горшая за іншыя выданьні такога кшталту, а мо нават і лепшая за некаторыя з іх. Такім чынам, з Чыгрынавым у Стральцова былі дзелавыя адносіны. Рыгор Барадулін? Яны цанілі адзін аднаго. Два таленты, у якіх была адна бяда. Рыгор Іванавіч спахапіўся першы. У тым бліскучым, пра які гаманіла “ўся Беларусь”, зборніку “Нагбом” быў верш “Лодкі”, прысьвечаны Міхасю Стральцову. Барадулінская работа! Зрэшты, каб зблытаць стыль Барадуліна з чыімсьці, трэба наогул не чытаць вершаў і добра ня ведаць айчыннае паэзіі. Толькі Барадулін мог напісаць і ўразіць чытача радкамі: Маладзік прарэзаўся танклявы, Быццам малады Міхась Стральцоў. Гэтыя радкі зьявіліся ў друку пасьля вяртаньня М. Стральцова адтуль. А перад вяртаньнем Міхась Лявонавіч напісаў “Экспромт”, які, мусіць, пацешыў Рыгора Іванавіча, бо там былі такія радкі: І вось надзеямі гарым Над нашым столікам прытульным, Што не падасца барадульным Наш верш, а значыць — і старым. А пасьля вяртаньня ён прысьвеціць свайму калегу-аднакурсьніку верш “***Стаяў і я на гэтай кручы...” Ці многа ў творах М. Стральцова эпіграфаў? Мне запомніліся два: з К. Случэўскага (я цытаваў яго) і з Барадуліна: Зязюлямі гадоў пракукаваны бор галавы маёй... А з эсэ Міхася Лявонавіча “Ад маладзіка да поўні” зьвязаны ў свой час славуты літаратурны анекдот. Што тое эсэ, апублікаванае спачатку ў “ЛіМе”, а потым як прадмова да двухтомавіка Р. Барадуліна, а затым і ў “Пячатцы майстра”, — твор добры, тое я ведаў ад самага пачатку, як толькі атрымаў з рук аўтара і прачытаў. У “кумірні” мяне ледзь на “ўра” не падкінулі, быццам я — аўтар ці быццам нехта быў супраць публікацыі гэтага эсэ, а я, такі сьмелы, узяў і надрукаваў. Эсэ было надрукаванае без адзінае праўкі. І чытачам спадабалася. А потым было вось што. Сустрэў Міхася Лявонавіча ягоны цёзка Міхась Іванавіч. Калачынскі. Сустрэў дый кажа: — Слухай, Міша, добра ты напісаў пра Грышу. Напішы ты, браце, й пра мяне. Так мне пераказалі тую просьбу. У ёй мне асабліва спадабалася рыфмаванка: Міша-Грыша. Як у дзіцячым вершыку-забаўлянцы: Міша, Грыша і Шчыпай Ехалі у лодцы... Міхась Лявонавіч сутнасьці тае просьбы не абвяргаў. І не каментаваў. Гарэзьліва ўсьміхаўся ды ўсьмешкаю казаў: а ты думаў! хутка чарга да мяне выстраіцца... І ўсё ж Рыгор Іванавіч таксама ня мог стаць духоўнікам свайму даўняму сябру. Бо — не арганізатар, не кіраўнік, бо, кажучы словамі М. Стральцова, “трохі мітусьлівы”. Мо яшчэ адзін стральцоўскі аднакурсьнік — Генадзь Бураўкін? З Бураўкіным у Міхася Лявонавіча былі паважлівыя адносіны. З-за гэтых адносінаў я неспадзявана стаў аўтарам “Нёману”. Набліжаліся 50-я ўгодкі паэта (ён жа старшыня дзяржкамітэту па тэлебачаньні і радыёвяшчаньні). Вось і кажа мне Стральцоў: — Разумееш, старычок, тут мяне адзін аўтар падвёў і не напісаў абяцаны артыкул, а нумар вось-вось трэба здаваць. Ня тое турбуе, што Генадзь пакрыўдзіцца, хоць і турбуе, а тое, што ён, сам ведаеш, і паэт, і на службе многа для культуры зрабіў. Такая сітуацыя называецца нявыкрутнаю: і Міхасю Лявонавічу няёмка адмовіць, і Генадзь Мікалаевіч — паважаны чалавек... І давялося мне рабіць аўральную работу. Бураўкін — арганізатар, кіраўнік, ён мог бы дапамагчы Стральцову, але (што зробіш?) ён быў чалавек статусны, у мундзіры, хоць і ў цывільным хадзіў. Дзень у яго расьпісаны, графік жорсткі. Быць духоўнікам такі чалавек ня можа. Ды вось сышліся дзьве душы, два вонкава — паводле тэмпераменту — непадобныя чалавекі. Працытую з аднаго маленькага твору М. Стральцова: “...асоба дынамічная ды мабільная. Ледзь не сказаў — аўтамабільная, згадаўшы чамусьці ягоную “Ніву”...” Пра каго гэта? “...пра Віктара Карамазава, чалавека, лёгкага на хаду...” Пра “Ніву” Стральцоў не “чамусьці” згадаў, а невыпадкова. І Карамазаў на тым партыйным сходзе невыпадкова палымянскае начальства дакараў. Бо рупіла яму, бо шана­ваў талент М. Стральцова і зычыў яму душэўнага камфорту. І “Ніва” (хто ня бачыў карамазаўскае “Нівы”, той ня бачыў машыны, якая видывала виды), тая “Ніва” паслужыла гэтай мэце. Калі Міхась Скобла ўкладваў анталогію беларускае паэзіі ХХ ст., мне было цікава, ці ўлучыць ён у гэтую кнігу верш Стральцова “Бацькаўшчына”. Вось ён, анталагічны верш, адзін з узораў паэтычнага майстэрства. Я цытаваў яго ў водгуку на зборнік “Мой сьвеце ясны” ў “Зьвязьдзе”, цытую зноў: З двара прыйду і сяду ля агню. Палаюць дровы. Сьсечана капуста На градах — блаславеньне дню. Змрок у палях — там сіберна і пуста. Узыдзе месяц позна. На парог Я ноччу выйду. У нямым здранцьвеньні Паветра, далеч. Серабрыцца лог За сажалкай — на ім снуюцца цені. О роднае маё! Як доўга да цябе Ішоў я, кволы падарожнік. О весялосьць у восеньскай журбе! Агонь. Саган. Вугольле і трыножнік. “З двара прыйду...” Гэта з таго, “ЛТПоўскага двара”. “...і сяду ля агню”. Гаворка — пра агмень. Цяпло й сьвятло гэтага агню-агменю падкрэсьлена ў чацьвёртым радку: “Змрок у палях — там сіберна і пуста”. У трэцяй страфе зноў агонь, зноў агмень... Адбылося вяртаньне “у сьвет знаёмы і радзінны”, туды, дзе Як мары белыя бярозы... Такая ціш! Чуваць здаля Звон ад вядра і рып марозны Бацькоўскай студні жураўля. (Як тут не зьвярнуць увагу і на цытату з Багдановiча ў першым радку, і на далі­катны намёк на апошні радок “Слуцкіх ткачых” у чацьвёртым радку?) 6. “І так хацеў спазнаць я многа, І так хацеў сказаць, нябога, — І шмат чаго я не сказаў!” (“Мой сьвеце ясны”, 1986) “Лёс быў не асабліва каб спагадлівы да яго”. (“Дудар беларускі”, 1962) Хто зрабіў той здымак, якім адкрываецца кніга выбраных твораў М. Стральцова (1987), які зьмешчаны і ў Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі, і ў Энцыклапедыі гісторыі Беларусі? Здымак сталага чалавека, які нямала перажыў і перадумаў, чалавека з глыбокаю складкаю паміж бровамі. І чалавека, які ўсё ж здольны ўсьміхнуцца вясёлаю ўсьмешкаю. Усё складвалася добра. Была праца. Была павага сярод калегаў. Былі добразычліўцы і душэўныя сябры. Пра Карамазава я ўжо напісаў. Сам Віктар Філімонавіч напіша лепш. Зрэшты, гэта ён, Карамазаў, напісаў, як я думаю, найлепшае эсэ пра Стральцова. Да 50-х угодкаў сябра. Мяркую, што напішацца яшчэ. Вось і летась у “ЛіМе” зьявілася серыя здымкаў... У тую пару я ўжо не абмінаў стральцоўскія вершы. Чытаў і напісаныя раней. А ў глыбіні, ці не ў падсьвядомасьці, было: ці вернецца Міхась Лявонавіч да прозы? “Вельмі нестае чытачу Стральцова-празаіка — яго празаічнага слова сёньняшняга. Бо мы ведаем магчымасьці гэтага слова па ўжо напісанаму ім. І літаратуры беларускай нестае гэтага слова стральцоўскага. О, як ня лішняе было б яно — побач з брылёўскім, быкаўскiм... У літаратуры так: нават усе разам і нават выдатныя ня могуць замяніць аднаго — калі гэта сапраўдны талент. А калі ён яшчэ, як Стральцова талент, акрылены высокай культурай думкі і пачуцьця, калі за ім выключная чысьціня сумленьня і незвычайная патрабавальнасьць да сябе — хіба ж шматгадовае маўчаньне такога празаіка не вялікая страта нават для багатай, як сёньня наша, літаратуры?” Хто гэтак шчодра атэстуе празаіка Стральцова? Алесь Адамовіч, той самы Адамовiч, на якога ў 1980-х кiдаліся іншыя — з прэтэнзіяй на шчырую беларускасьць, на сваю выключнасьць — празаікі1. Алесь Міхайлавіч выказваў ня толькі свае ці мае думкі. Вось калі кажу пра сяброў, грэх ня ўспомніць Брыля. У 1980-х іх, Янку Брыля і Міхася Стральцова, часта можна было бачыць разам. Калі Брыль казаў “Міхась”, гэта азначала — Стральцоў. Астатнія Міхасі менаваліся з прозьвішчамі. Было ў іх, Брыля і Стральцова, адносінах нешта ад патрыярхальнае сям’і, у якой на 20 гадоў старэйшы брат апякуецца малодшым.2 Іх, Брыля і Стральцова, зьбліжала калі ня роднасьць, дык падабенства густаў, стыляў. Старэйшы ня бачыў у малодшым, як трэба было б чакаць, канкурэнта і не раўнаваў яго, а, наадварот, прапагандаваў, хваліў. Калі і раўнаваў, дык, зноў жа, празаіка Стральцова да паэта Стральцова. Не, паэзію Міхасёву ён прымаў і ўхваляў, але... (чытайце цытату з Адамовіча). І не забудзем Карласа Шэрмана. Сябар Рыгора Барадуліна, ён быў сябрам і Стральцову. Нельга было ня радавацца творчым посьпехам Стральцова. На пачатку 1986 г. Міхась Лявонавіч падпісаў мне свой новы, цудоўна аздоблены зборнік — “Мой сьвеце ясны”. Калі падпісваў яго, я сказаў: прэмія імя Куляшова кнізе гарантаваная. “А дзяржаўная, купалаўская”? — спытаўся паэт у мяне. “Дык нібыта спачатку куляшоўская ідзе...” Вось ня памятаю дакладна, што сказаў Міхась Лявонавіч, але выказаўся ён у тым сэнсе, што “Мой сьвеце ясны” — той выпадак, калі магчымае выключэньне з правілаў. Цяпер, калі чытаю зборнік, бачу: сапраўды, ён — выключэньне. Стральцову яшчэ не было пяцідзесяці, ён ня мог, як стары скептык Вяземскі, сказаць: Все сверстники мои давно уж на покое, И младшие давно сошли уж на покой; Зачем же я один несу ярмо земное, Забытый каторжник на каторге земной? У паэтычным патоку таго часу ягоны зборнік вылучаўся роздумам пра вечныя загадкі быцьця. Ведама, чалавек, паэт ня можа не пытацца ў сябе: што будзе потым? Здаецца, і адказ маецца (“...болей чым імгненьне ня прыме вечнасьць ад цябе”), але ж нешта і не дае спакою: і “непрыкметна, спакваля расьце і шырыцца трывога”, і “скаланецца раптам сэрца, ліхой збаяўшыся мяжы”. Хоць і ня верыцца зусім “у тое наша адцьвітаньне”, але апаноўваюць сумлевы: “Вось год мінуў. Яшчэ міне?” І як бы там ні было, “ужо і сэрца абняла, і пранізала тайны сіла”. Ці было ў тых вершах прадчуваньне? Няма ў мяне адказу. Гэта цяпер я такое пытаньне фармулюю, а тады, у 1986-м, такія матывы ў стральцоўскай паэзіі ўспрымаліся як філасофская лірыка. У студзені 1986 г. выйшаў зборнік вершаў, а недзе праз месяц у друк была падпісаная яго кніжка крытыкі ды эсэ “Пячатка майстра”. А яшчэ Міхасю Лявонавічу належала ўкласьці кнігу выбранага: набліжаліся пяцідзесятыя ўгодкі, i паводле звычаю належала падсумаваць зробленае. На пачатку меркавалася, што гэта будзе двухтомавік. Але на двух- ці шматтомавік патрабуюцца ўзгадненьні ў шмат якіх інстанцыях. Інстанцыі ж вырашылі, што Стральцоў да двухтомавіка “не дасьпеў”. У Брыля, у кнізе “Дзе ваш скарб”, прачытанае: “Танк неяк даўно казаў, што Багдановіч пісаў адразу выбранае”. Вось я і думаю: калі б было дазволена выдаць двухтомнік Стральцова, у яго ўвайшло б, бадай, усё надрукаванае ім, і гэта быў бы прыстойны Збор твораў, бо тое, што не ўвайшло ў кнігу выбранага, не такое ўжо і слабое. Атрымлiваецца ледзь не па Танку: і Стральцоў пісаў адразу выбранае. Ці я памыляюся? І ўсё ж, нягледзячы на дробныя прыкрасьці, у сярэдзіне 1980-х Міхась Лявонавіч меў прыемны клопат: чытаў карэктуру аднае кнігі, чакаў карэктуру другое і рыхтаваў для выдавецтва трэцюю. І думаў — ня мог ня думаць — пра наступныя. І ў асабістым жыцьці ўсё складвалася нязгорш. Здаецца, спраўджвалася тое, пра што пісаў сам Стральцоў: А будзе час, калі і без нагоды, А проста так, ад шчодрасьці быцьця, Успомняцца ранейшыя нягоды Раней нязнанай мерай пачуцьця. І тое, што ўсё некалі балела І што гняло варожай варажбой, Падасца смуткам — скрухай перасьпелай, А ўвогуле — харошаю журбой. “Пры ўсёй складанасьці іхніх адносінаў яна яму патрэбна была вельмі...” Гэта — зноў цытата з Брыля. Гаворка — пра жонку Міхася Стральцова, пра Лену. Цешыла Міхася Лявонавіча меншая дачушка, Алеся. Бацьку за сорак пяць, а яна — малая (Кнопкаю называў). У такім узросьце бацька ўжо па-дзедаўску мудры, ведае псіхалогію маленькага чалавека, умее з ім паразумецца. Калі хто будзе чытаць стральцоўскае эсэ “Спадчыннасьць”, зьвярніце ўвагу на першыя два абзацы. Пісьменьнік цытуе Галіну Гарэцкую, яе ўспаміны: “У чэрвені 1936 г. бацька са мною паехаў у Малую Багацькаўку. 19 чэрвеня прыехалі ў Смаленск а 7-й раніцы. Пайшлі ў горад. Падняўшыся на гару, ішлі па роўнай вуліцы, зьлева ўсьцяж тратуара зрэдку зялёныя дрэвы. Насустрач групкамі і па адным чырвонаармейцы. Некаторыя мне падміргваюць: “Гэй, курносая!” Глянула сарамліва на бацьку, а ён ідзе справа побач, стройны, дужы і ўсьміхаецца. Крыху вышэй сярэдняга росту, вочы карыя, даволі вялікія, хоць і глыбокія. 42 гады было яму, а мне 15”. Пасьля цытаты піша: “Не ўяўляю чытача, у якога не зашчымела б сэрца ад гэтых радкоў: “42 гады было яму, а мне 15”. Гэта наша сёньняшняе веданьне пра Гарэцкага віною таму. Лічы, малады яшчэ чалавек ідзе, амаль дарослая дачка побач, і радуецца звычайнай чалавечай радасьцю, хоць і скупа адпушчанай на той час яму, а мы, сёньняшнія, ведаем ужо аб той жыцьцёвай мяжы, якую неўзабаве пакладзе яму лёс. І сэрца ўздрыгвае. І малюнак уздрыгвае і доўжыцца ў часе, нібы стоп-кадр”. Тое эсэ Міхась Лявонавіч прынёс на пачатку 1983 году для юбілейнага — да 90-х угодкаў з дня нараджэньня Максіма Гарэцкага — нумару “ЛіМа”. А нейк пазьней Стральцоў завітаў у рэдакцыю “ЛіМа” не адзін — з прыгажуняю Веранікаю. Мусіць, зьмеціўшы ў маіх вачох захапленьне ці замілаванасьць, ён шчасьліва ўсьміхаўся, нібыта казаў: вось, старычок, якая ў мяне большая дачка вырасла. Так і хочацца казаць стральцоўскімі словамі: “Лічы, малады яшчэ чалавек, ...дарослая дачка побач, і радуецца звычайнай чалавечай радасьцю...” Ён, Стральцоў-бацька, глядзеў на Гарэцкага як на бацьку, якому таксама яшчэ не было пяцідзесяці, і добра прасякнуўся гэтым бацькоўскім пачуцьцём, бацькоўскаю радасьцю Максіма Іванавіча... Тады, калі пісалася і друкавалася гэтае эсэ, ні аўтар, ні мы яшчэ ня ведалі тае “жыцьцёвай мяжы, якую неўзабаве пакладзе яму лёс”. Усе мы ведаем, што “зімовае завеі крадзецца подых за сьпіной”. Ад каго я пачуў пра хваробу М. Стральцова? Ці не ад Карласа Шэрмана? Ці ад Віктара Карамазава? “Цяжка гэта — ілгаць замоўчваньнем блізкаму чалавеку... пра хваробу”. Зноў цытата з Брыля. Сябры замоўчваюць, родныя — кажуць няпраўду, а яны, хворыя, “калі ня ведаюць, дык здагадваюцца пра сваю асуджанасьць”. Ды як не здагадвацца? Адно слова “Бараўляны” можа каторага забіць. Бо ўрэшце рэшт дактары вымушаныя будуць сказаць: “Вам трэба легчы на абсьледаваньне”. Яны ўжо напэўна ведаюць дыягназ, і гэтае “абсьледаваньне” гучыць для супакаеньня: маўляў нічога страшнага пакуль яшчэ няма. Гэтае журботнае падарожжа ў Бараўляны з Алаю Сямёнавай і Карласам. Мы ведаем дыягназ: рак стрававода. Прычыны? А хто ведае прычыны? Мо і курэньне (маглі мы напусьціць поўны кабінет дыму: з форткі, як з коміна, ішоў). Стральцоўская ўсьмешка (няўжо ён ня ведае праўды?). І мы, удавана-бадзёранькія. Ага, Карлас узяў з сабою фотаапарат. А вось адзін з тых апошніх фотаздымкаў Міхася Стральцова (часопіс “Крыніца”, 1989, №2). Па ўсьмешцы відаць: яшчэ кволіцца надзея. А потым Карлас паведаміць мне пра аперацыю і пра ўскладненьне пасьля яе. Медыкі ў такіх выпадках кажуць, што аперацыю рабілі нямытымі рукамі. Быў занесены нейкі кок. Патрабаваліся і моцныя антыбіётыкі, і інтэнсiўная тэрапія. Неабходна было лячыць ад дзьвюх хваробаў. Мне чамусьці сказалі: нельга. Нельга паехаць да яго. А я вінаваціў сябе: ня так разьвітаўся з Міхасём Лявонавічам. Трэ’ было яму сказаць, што я заўсёды любіў у ім чалавека і мастака. (Ах, як мы саромеемся быць сентыментальнымі, баімся здацца сьмешнымі.) Адно спадзяваньне: ён здагадваўся пра маё стаўленьне да яго і ягонае творчасьці. У яго ў палаце — Карамазаў. Віктар Філімонавіч быў там, калі пачалося трызьненьне, калi чалавек пачынае глядзець бялкамі. І надыходзіць час, калі з чалавекам застаецца той, хто ведае яго найлепш. Засталася Лена. Каб назаўтра закрыць яму вочы. А 24-га жніўня 1987 г. Янка Брыль і я iшлі па вуліцы Румянцава. І тут, амаль ля Саюзу журналістаў, адбылася прызначаная сустрэча Брыля з жонкаю Стральцова. Я першы раз бачыў яе. Яна казала, у які касьцюм адзене Міхася Лявонавіча, ягонае цела... Казала, што разьвітаньне будзе заўтра і што будзе яно нядоўгае, бо занесеная інфекцыя такая, што нельга, каб цела больш працяглы час ляжала ў нармальных — пакаёвых — умовах. ...У мяне даўно не было такога ўзрушэньня, як на пахаваньні Адамчыка. Вячаслаў Уладзімеравіч (ягонае цела) быў абсалютна непадобны на сябе жывога, якім я яго ведаў. Калі б ня жонка ягоная, ня дзеці, я б каму чужому і ў іншых абставінах ні за што не паверыў, што гэта — Адамчык. Я нешта пісаў аднаму майму адрасату пра гэта. Тады, у жніўні 1987-га, у мяне было ня меншае ўзрушэньне. Я нешта пісаў Ігару Дзядкову ў Маскву. Раніцай у дзень пахаваньня я зразумеў, што мне лепш ня йсьці на грамадзянскую паніхіду. Мне не хацелася бачыць памочнікаў, якія — я гэта ведаў — абавязкова прыйдуць, каб вынесьці Мішу. Але, мусіць, я больш баяўся бачыць мёртвага Міхася Стральцова. Калі я згадваю Вячаслава Адамчыка, ягоны вобраз — вобраз жывога чалавека — як бы засланяецца вобразам таго, каго я бачыў у дамавіне. Стральцова я памятаю жывога. верасень 2001, люты 2003. Лісты Міхася Стральцова 16.V.82 А.Сiдарэвiчу, А.Пiсьмянкову. Дарагiя хлопцы! Дзякуй за ўвагу. Рэцэнзiю на Г.Пашкова я абавязкова прышлю. А пакуль, дзеля выпрабаваньня вашага (жартую), дасылаю вершы. Пакажыце, калi хочаце, М.Гiлевiчу: ён заўсёды, здаецца, прыхiльна ставiўся да маёй вершаванай пiсанiны. Думаецца, што не атрымаецца так, як на Радыё, дзе так перастрахавалiся перад начальствам з-за майго, мусiць, цяперашняга становiшча, што ад падборкi пайшлi ў эфiр два-тры вершыкi. Ды i пра тое нават не паведамiлi мне. Пасаромелiся? Добра, што хоць саромяцца. Але... o tempora, o mores! Не насьледуйце радыйцам, га? Напiшыце. Надрукавацца хочацца. Гэта ў мяне нешта новае — адчуваньне. Ваш М. Стральцоў. P. S. Рэцэнзія будзе!!! 247760 Мазыр-11 ЛТП-2 М. С.1 1.06.82 Дарагi Анатоль! Дзякуй за харошы лiст; лагодай патыхнула мне на душу, а ўпiчка радыйцам дык i зусiм усьцешыла, i я аж расьсмяяўся. Бог з iмi! Дзякуй вось яшчэ за “ЛiМ”, за добрыя словы ад хлопцаў. Прывiтаньне iм усiм i добрыя словы i пажаданьнi таксама i зноў жа. Артыкул твой, вядома, прачытаў. Браце, трэба вылазiць з iмi, артыкуламi, на чытацкiя вочы часьцей, i размахвацца шырэй, бо ў цябе ўсё ёсьць, што трэба для незапудлiвага i менавiта лiтаратурнага крытыка. Бо ў нас крытыкi не лiтаратары. Мо ў Яскевiча i Тычыны адчуваецца хiба лiтаратурна-крытычная страсьць цi “шарм” нейкi, а ўсе Бугаёвы i Каваленкi лазяць па нейкiх астральных арбiтах, далёкiх ад прыгожага пiсьменства беднага, i пiшуць нешта няўцямнае на Дзюбайлавых скрыжалях. А там, у той астральнасьцi, можа, i “ЛiМа” нiхто ня бачыў, i пра Акадэмiю ня надта здагадваецца, i Навуменка, можа, нягледзячы на ўсю самавiтасьць, адтуль ня дужа вiдзён. А цяпер пытаньне стрэчнае: як твая проза? Грэх, браце, не маўчы: друкуй, не друкуй, а задумам не давай перагараць. Не паўтары маю памылку з разьняволеным канём, якога, можа, цыганы ўжо ўкралi. А папраўдзе, не да прозы тут, думаць няма калi. Вершыкi надрукуйце: мне, можа, проста на свае вочы свой радок у нейкай там рубрыцы ўбачыць хочацца. Звычка старая i яшчэ, здаецца, не памерлая. Дарэчы, у мяне праўкi да аднаго верша ёсьць. Абавязкова ўнясi: рупяць мне. Вось слухай, па радках. Верш “Хоць ад пары...” i г.д. У страфе: Ды я ня думаў, не гадаў — памяняць на: Ды мне ня рупiла, бадай, I незнарок не падалося... i далей, як ёсьць. Замянiць радок: Па нашых восенi цi леце на [уздых] Зiмой па восенi цi леце i г.д. Замест: Так разыходзiцца душа... — Так разьмiнаецца душа i г.д. Перачытаў, адаслаўшы вам, свой экз., i не па сабе мне стала. Зьдзiвiўся сваёй неахайнасьцi. Што гэта? Вершы ў мяне, наогул, ёсьць, але я месяцы два таму перадаў iх (перадалi) у “Полымя”. Ня ведаючы, што пойдзе i цi пойдзе, не магу нiчога дадаць да вашай падборкi i дайце яе, калi можна, так, як ёсьць, асаблiва мне хацелася б захаваць “Два подступы да верша”. Нiчога асаблiвага, але ж нешта ўсё ж ад сябе адабранае. Другая справа, як гэта зроблена, але “скажу другое ў час другi”. У “Экспромце” ў мяне было: Я з ЛТПоўскага двара1 i г.д. Калi б маглi захаваць, дык чаму не? Няхай бы нават як жарт. Дык не захочуць, мусiць. Га? Пiшы, дарагi Анатоль. Твой Мiхась Стральцоў. P.S. “ЛiМ” дасылайце, калi-нiкалi. М.С. P.P.S. Карэктуру, калi ласка, уважлiва прачытай, прасачы. Зрабi ласку. Памылак наперад баюся. М. 7.VII.82 Дзень добры, хлопцы! Няма нечага доўга адказу ад вас. Яшчэ ня вырашыў — крыўдаваць, цi лаяцца? Бог з вамi. Растлумачце, калi ласка, у чым справа? Майце да аўтара лiтасьць. Мо падборка не выцiскаецца? Манеўру (аператыўнага) няма? На ўсякi выпадак дасылаю яшчэ два вершыкi — дзеля свабоды таго ж манеўру. Мяркуйце самi. I адпiшыце абавязкова. З прывiтаньнем М. Стральцоў. 20.VII.82 Добры дзень, Анатоль! Разумею цябе: сам таго лета ня бачыў, чуў нешта пра ягады, пра грыбы, бачу па ўсiх правiлах сезону загарэлых медычак, здагадваюся, што недзе кiшаць чалавекападобнымi прыматамi пляжы i г.д., — асаблiва не шкадую, толькi, праўда, куды-небудзь у азёрна- куды-небудзь у азёрна-лясную вёску хочацца (ведаеш дзе такую?), у агнiста-пёрыя заходы сонца цi пад iмглiстую парнасьць дзённых аблокаў, пад дажджысты зацiшак гародчыку, пад... Волi i прастору хочацца — гэта праўда. Трохi восенi <нрзбрл.>, можа, ухапiць пасьпею, калi ўсё добра будзе. Можа, зьлятаем з табой на якую-небудзь Пiну, га? Ты прыкiдвай. Мелiярацыю мiмаходзь вывучаць будзем, думаць пра звод рэчак, лясоў, дзядоў i мiласьцi боскай да чалавека. А пакуль хлопцам ад мяне прывiтаньнi перадавай, кланяйся пачцiва i нiзка — мы ня гордыя. Слухай. Макарэвiч прасiў у мяне вершаў для радыё — я адаслаў амаль тое, што i вам. (Ёсьць у мяне недзе дома вершы недрукаваныя, але хто iх без мяне знойдзе? — мне i самому iх шукаць доўга было б, калi, да таго ж, i шукаць што засталося). Я да таго, што абыходжуся, так сказаць, падручнымi сродкамi, тым, што цяпер маю. Хачу толькi, каб ты дапамог радыйную падборку з вашай публiкацыяй узгаднiць: ты разумееш, што па радыё вершы павiнны прагучаць раней. Пра вершы ў вас я Макарэвiчу напiсаў, праўда, ня ведаючы, калi можна разьлiчваць на друкаваньне. Тое, што ты мне напiсаў, давядзi Макарэвiчу i папрасi з радыё пасьпяшацца: няхай бы яны пасьпелi да 6-га жнiўня (а ты ў “ЛiМе” публiкацыю прытрымаў бы менавiта да 6-га — цi як?) Памятай. Толькi з Макарэвiчам зьвяжыся. Ня хочацца мне, каб на радыё прапала, ды i iм, можа, захочацца як бы “рэабiлiтавацца”, цi што, перада мной за тую эфiрную iхнюю ганьбу мне. Як там было — гаворка iншая, але ж прыкра, думаю, — i мне, i iм (Васiль, мусiць, разумее). Вось чаму прашу цябе як бы пасрэднiчаць, зразумеў? Васiль вершаў просiць “блакiтненькiх”, але дзе ж таго блакiту набярэшся, калi яго ўвесь забраў ужо нейкi Блакiт, што аповесьцi друкуе1. Чорт ведае што!.. Ага, вось яшчэ што, Толя. Рэцэнзiю на Пашкова я ў наступным лiсьце дашлю. Трэба i рату адбыць, i грэх з душы зьняць (цi ўзяць?). Ат, няхай! А прозу, браце, пiшы, каб не шкадаваць пасьля, як мне, на марна патрачаныя гады. Вершы ў наш час “у актыў” не залiчваюцца, рэцэнзii — таксама — толькi проза, ды i то цi буйна-фарматная2 цi эпiка-нудная i доўгая, як у Сачанкi цi яшчэ ў каго. I ўсё ж — прозу пiшы. I эсэi не зашкодзяць, вядома, але нашая тмутаракань на ўсё гэта глядзiць як на выбрыкi i на творчую бясьплённасьць — ага?! Так думаюць, я ведаю. Наш мужык крактаць любiць, а <нрзбрл.> лыкi iдуць цi што iншае на патрэбу лысагорскiх агародаў — не так i важна: занятак ёсьць, i высiлак недарэмны. Пра Брылёвую горкасьць ведаю3 . Рыгораву апошнюю зямную прыгоду сам неяк блiзка да сэрца прыняў: здавалася, што я трохi адчуваў Семашк<евiча> як чалавека i лiтаратара. Балюча пра гэта сапраўды гаварыць. Мацуйся, браце. На Палесьсе мяне звозiш? На сваё. Бо ад Сачанкавага мне i мележна, i палтаранна, макаенкава. Ну iх! Будзь здаровы. Твой М. Стральцоў. 11.08.82 Дарагiя хлопцы! Дзякуй за публiкацыю. Вельмi ўсьцешыла яна мяне — як прывiтаньне, як добры знак, як надзея на лепшае. Няхай будзе так! Скора мо ўбачымся. А цяпер скажыце: рэцэнзiю на Г. Пашкова дасылаць? Цi позна ўжо? Яшчэ просьба. Ганарар сюды не адсылайце. Ёсьць выхад. Нiколi ня меў такой лiтаратуры, як ашчадная кнiжка, але тут бяда прымусiла. Па маёй просьбе завялi, паклаўшы ў доўг аж 5 руб. [...] Гэта недзе на вул. Энгельса? (Цэнтр<альная> пл.1 ) У ведамасьцi ўкажыце гэты адрас. Згода? Цяпер: дазнайцеся, што з маiмi вершыкамi ў “Полымi”? Цi iдуць?2 Можа нават на гэты месяц? Як бы там нi было, можа адрас iм спатрэбiцца для бухгалтэрыi, — укажыце ўсё той жа — ашчадны. Вядома, цiшэй як-небудзь, самi разумееце. Тлумачыць ня буду. Прывiтаньне Жуку, Гiлю — падзякуйце за вершы таксама i iм. Дальбог, я рады, што адносiны з “ЛiМам” у мяне не сапсавалiся: у мяне да яго “влеченье, род недуга” — па старой памяцi, з часоў зусiм маладых i ня надта. Як стары Сьвiрка?3 Крэкча? Вiтаньне яму. Ваш М. Стральцоў. P. S. Ай-я-яй! А газетку мне не прыслалi! М. 15.09.82 Дарагi Анатоль! Дзякуй, браце, за лiст, для мяне тым больш значны, што, адчуваю, у цябе сапраўды цяпер нявыкрутка з часам i спрэс пеклаваньне адно на рэдакцыйнай сячкарнi. Шкада, вядома, часу, але што зробiш? Хiба абурыцца лёсам i пастарацца адпомсьцiць неяк яму — насуперак усяму. Я пра тое, што пiсаць трэба, браце. Надакучыў я гэтым табе, але выбачай. “Што зробiш!” — гаварыць можна хiба мне, i то наўрад, а табе добрае пяро, як дубец, трэба ў рукi — i пiсаць, i крытыкаў адганяць. Высiльвацца <нрзбрл> ў Сымонавiча4 высiльвайся, але i справу сваю асноўную не забывай. Грэх не пiсаць. Вунь бабы, Iпатава i iншыя, гвалтам з нашых празаiкаў порткi iрвуць, i падэшвы зьдзiраюць, а на якога-небудзь Брыля дык ужо нават i не зважаюць: i для пасьцелi, маўляў, ужо стары, i пiсаць ня ўмее, i на хвалу скупы. А папускацца бабам, бадай, ня трэба: мала iм таўчы нас у жыцьцi, дык яшчэ i ў лiтаратуры. Прыкiнуў я, што ў Гар<эцкага> юбiлей аж у лютым, i мушу сказаць, што для вас напiшу5 . Пасьпею ж яшчэ! Бо, можа, у кастрычнiку выбаўлюся (тры разы “цьфу”) адсюль. Сюды, браце, трапiць лёгка, адсюль цяжэй. Як той яловай шышцы ў нясвойскай прыгодзе. Нiчога, пабачымся. Пра Пашкова я не напiсаў, непакоiўся пра гэта нават у пiсьме да цябе — ты нешта гэта абышоў. Грэх з мяне ня зьняў i душу не аблегчыў. Га? Што рабiць? Ты мне яшчэ напiшы. Прывiтаньне хлопцам. Вялюгiну таксама6 . Дык калi ён усё ж думае мяне друкаваць? Праўда, я ня надта перажываю, але каб хоць у гэтым годзе. Мне проста капейчына патрэбна будзе. Тут я на дарогу ды на штаны зарабiў. Ды больш i не заробiш. Бывай. Напiшы. Твой М. Стральцоў. Публікацыя Анатоля Сідарэвіча.