Сяржук Сокалаў-Воюш

_____________________ Поле бою. Аповед	Памяці Васіля Быкава Як Купальскае вогнішча, адгарэла чалавечае сэрца. Я гляджу на захмаранае пражскае неба і ўпершыню не шкадую, што яно такое. Нікому ня дадзена ўбачыць, як упадзе зорка. А гэта значыць, што яна не ўпадзе… Я ня ведаю, якое сёньня неба над Беларусяй… ...Тады, даўно, я зманіў. Напісаны дзеля конкурсу вершык па-беларуску на момант закінуў мяне на грэбліцу ды паклаў у мае рукі з вышыні дзявятага валу шэры двухтамовік з дарчым надпісам… – Ты толькі пачаў чытаць, як ён адразу ж пад­пісаў. Шэрыя тамы яшчэ доўга заставаліся шэрымі. Над імі зіхцела мая перамога, маё Я. Потым колер перамогі пачаў блякнуць. Маё Я кінулася шукаць новых выйсьцяў. Сьвет зьмяняўся, як і належыць сьвету. Нязьменнымі былі толькі шэрыя вокладкі, але пад імі… Баракі, баракі, баракі. Нечакана прыгадваецца дзя ства. Новенькая радыёла, модныя кружэлкі. “Шо ты как ня рускі. Пастаў нармальную...” і ўжо пад “нармальную” няскладны галасавы падцяг: “Гаварат не павізёт, есьлі чорны кот дарогу пірай­дзёт”… Нашая котка была ваенная: белая з вялізнымі рудымі падпалінамі – генетычнымі плямамі тутэйшых котак ці то ад пажараў вайны, ці то ад купальскіх вогнішчаў. Калі госьці сыходзілі, я браў яе на рукі і зноў слухаў, “как ня рускі”: “Это раздаётся в Бухенвальде”. Зрэшты, тут усяго два баракі. Для чалавечай памяці до. Ад астатніх толькі падмуркі. А вось газавыя камеры захаваныя ўсе… У будынку музею шыльда: французы, італьянцы, украінцы, расейцы, палякі… Бо хто ж заўважыць нават на вялізнай мапе сьвету маленькую вёску Цярэшкі? Як ня рускі, чапляю да шыльды бел-чырвона-белы. Нашым і для сваіх. З кім бы сёньня былі гэтыя нашы? Значыць – найперш для сябе, для нашчадкаў. Патаемна шапоча пад нагамі жвір… Жоўценькі пясочак… Агрэсіўна зазваніў тэлефон. Каб толькі нехта ведаў, як я ненавіджу гэты апарат і як люблю жывую размову бяз дротаў і мікрафонаў, а сам- насам, вочы ў вочы, калі суразмоўца можа чытаць мяне, а я яго. Голас у слухаўцы быў неспакойны: “За мною сочаць”. А за Ім, падумаў я, пазіраючы ў тады яшчэ бясхмарнае пражскае неба. “Хто сочыць за Ім – больш вартым такой высокай пашаны? Ніхто? Чаму ж тады так усьміхаецца з чорнай галерэі ночы Д’ябал і чаму так роспачна кукарэкнуў певень?” Можа таму, што я пачуў яго праз дрот, калі немагчыма вызначыць, што ёсьць ягоныя тэатральна-сцэнічныя паўзы: сапраўдная жалоба ці хваляваньне, боль ці мана? А калі гэта толькі пастаноўка – дзе рэжысёр-дэрыгент? Паэты – не курапаткі. Калі ж распрануць дагала – Абломак нажа пад лапаткай Успыхне абломкам крыла. Даўні пераклад з часоў ужо – не, але і яшчэ – не, як прасьвет, як драбочак праўды… Вось згадалася, і думкі ізноў паляцелі ў тыя далёкія часы, калі я нават ня ведаў, ці ёсьць наогул неба над Прагай. Як восеньскае лісьцё шамацяць старонкі першага тому. З кожным новым перагортам няўмольна набліжаецца зіма. Мая зіма на пачатку маёй вясны, калі ўвесь васемнаццацігадовы досьвед губляе вартасьць, калі ўсё трэба пачынаць ледзь не спачатку, а ты нават ня ў стане сьцяміць, як грэе гэты новы лёд і пра што пяе сьцюжа. Ты балансуеш паміж жыцьцём і сьмерцю і раптам пачынаеш разумець, што ня Ён быў падставай, бо Ён заўсёды безгалоса жыў у табе, быў часткай твайго неўсьвядомленага сьветагляду. Гаманілі, заклікалі, абуджалі й вялі іншыя, а Ён проста быў… Восень 1941-га. Вязьма. Неба завалакло хмарамі. – Цяжкая будзе ночка, – мой прымусовы спадарожнік стараецца дыхаць у каўнер шынялю. – Пабачым, – звыкла азіраюся я, каб ніхто не падслухаў і не знайшоў у ягоных словах паразных настрояў. – Трэба вяртацца. – Пачакай. У трывожна-прыціхлых перад сконам будынках ледзь чутна пульсуе жыцьцё – рэха мірнага існаваньня старажытнага памежнага места маёй Радзімы. Я прыхінаюся да шурпатай сьцяны нестарога яшчэ аднапавярховіка і заплюшчваю вочы. Вельмі патрэбна ўявіць, злавіць той момант, у якім на мяне абрынецца славутая памяць продкаў. Але заміж старажытных вояў, заміж рыцараў, ці гусараў у ківерах і вугорках, заміж, няхай ужо хаця б якіх, апалчэнцаў у памяці пуста. – Слухай, старшына, я ўжо добра скалеў, і калі мы зараз ня вернемся ты пабачыш першы труп яшчэ да таго, як пачнецца бой. – Добра. Мы пераходзім пляц ля царквы і спускаемся з гары. Цяпер мне ўжо не здаецца, што недзе, апрача нас дваіх, ёсьць жывое. Калі нельга абудзіць памяць, хіба ільга паверыць у яву? Мёртвае места, мёртвае места, мёртвае места, – адбіваюць па бруку боты ў тахт сэрцу. “Цьфу ты, дваццаць другі год, а колькі паэзіі. А можа так яно й мусіць быць… перад сьмерцю?” – Старшына! – Чаго ты крычыш? – Вакно. Сьветламаскаваньне! – Што – сьветламаскаваньне? – міжволі перапытваю я, ужо згледзеўшы пляму сьвятла на чорным целе будынку. – Хутчэй! Мы ўзьбягаем на ганак, грукаем у незачыненыя дзьверы, увальваемся ў пакой. Мігціць газьнічка. Гадоў сарака кабета падымаецца ад стала. На момант ейныя вочы падаюцца спалоханымі, але страх зьнікае гэтаксама імгненна, як зьявіўся. – Што вы хацелі, хлопчыкі? За сьпінай жанчыны цягнуцца шэрагі паліцаў, запоўненых кніжкамі. – Чаму не трымаеце сьветламаскаваньня? – Ды я што ж, я ж нічога, хлопчыкі… Праца такая… Сёньня во да дзявятай… – Да дзявятай, – працягвае наступ спадарожнік, – зараз немец як шандарахне – будзе табе да дзявятай! – і пасьля кароткай паўзы ўжо спакайней дадае: – Да сёмай не дажывеш… Зараз жа тушы гэтую… – Пачакай. А запісацца ў вашую бібліятэку можна? Жанчына паволі адрывае ўнураны ў стол позірк: – Як запісацца? А што калі раптам… Зрэшты, пакажыце дакумент, запоўнім фармуляр… Хаця, які ўжо тут фармуляр… Вазьміце, што хочаце. Альбо скажыце, я падам. Мы ідзем уздоўж стэлажоў. Сьвятло газьнічкі скача па карэньчыках кніжак. Знаёмыя, незнаёмыя аўтары разам са сваімі героямі пазіраюць на мяне, і я стараюся злавіць у іхніх вачох хаця б драбок надзеі. Справядлі­выя суворыя камісары і ненавісныя контрыкі, пыхлівыя белапагоньнікі, бескампрамісныя ЧэКісты, гасьцінныя старшыні калгасаў, перадавыя сталявары, міраеды – сьціжмы вобразаў і характараў, наплоджаных чалавечай і нечалавечай фантазіяй. А я – рэальны! І ня іх – мяне заўтра будзе забіваць фашыст, а я – унікальны й непаўторны – буду засланяць сабой гэтую растыражаваную хеўру ў імя чаго!? Хіба можа газьнічка асьвятліць шлях праз цемру? Тым, што ў імя чысьціні ідэі асьвяцілі свой шлях кніжнымі вогнішчамі. Барбары! Выстаўлякі! – Старшына, ты выбраў? – Амаль. Як сказаць яму, што я выбраў усё. Выбраў як тады, у дзяцінстве, калі бацька, запрэгшы каня, прыехаў са мной у маёнтак пана Волкава і мы пайшлі панскімі пакоямі, адкуль навакольныя вяскоўцы, аднаўляючы гістарычную справядлівасьць, цягнулі ўсё, што траплялася: начыньне, мэблю, адзе­жу, вокны, дзьверы, вазы, абразы, статуэткі. Ніхто не хаваў вачэй. “Не чужое, сваё вяртаем”. “Што хочаш узяць, сын?” Я азірнуўся і ўбачыў свой адбі­так у вялікім, з пазалочаным абкладам люстэрку, якое браты Пунькі стараліся ададраць ад сьцяны. “Куды яно ім? У іх жа дзьверы ў хаце: увайсьці-сагнуцца”. “А мы яго ў гумно”, – нібыта прачытаўшы мае думкі зірнуў у наш бок старэйшы Фёдар. “Што стаіш, Андрэевіч?” – затрымаўся ля бацькі сусед, дзядзька Карпёнак, з вялізнай парцалянавай вазай, – граб награбленае, бо іншыя пабяруць. Тваёй гэткія рэчы – не навіна, але будзе прыемна”. “Ды я, – сумеўся бацька, ня ведаючы, што сказаць на згадку пра маміна шляхоцкае паходжаньне, – я… вазьму, – і раптам, злосна зірнуўшы на мяне гаркнуў, – ну што стаіш?!” Карпёнак, асьцярожна апусьціўшы вазу на падлогу, прысеў ля мяне: “Бяры, Толік, выбірай. Там у панскай спальні ляжаць нейкія жаночыя прычындалы. Хацеў забраць сабе, але ідзі вазьмі маме, – і зірнуўшы на бацьку дадаў: – я іх на шафу закінуў, каб іншыя не ўзялі”. Мы ўвайшлі ў спальню. Бацька памацаў рукой на шафе і выцягнуў жмутак нейкіх шнурочкаў, прышчэпачак, шпілечак… “Ну, і куды яны маме? Каб уся вёска сьмяялася?” “Не бяры, тата”. “Ня буду, але і парожне вяртацца – засьмяюць”. “Хадзі сюды, Андрэевіч, – пачуўся з іншага пакою голас Міхалкі з выселак, які яшчэ ўзімку пазычыў у нас гарнец мукі й ад таго часу пазьбягаў сустракацца вачыма, – тут якраз самае тое”. Мы падаліся на голас, але Міхалка ўжо бег да нас, сьлінячы на хаду самакрутку. “Папера, праўда, гаўно, але трапляецца й добрая. Бяры, Андрэевіч, твая ж, здаецца, курыць, а там гэтага дабра – на ўсю вёску да сьмерці… Яшчэ і ўнукам застанецца”. Па сьценах пакою стаялі напоўненыя кнігамі шафы, адну з якіх ужо нехта вывалак, пакінуўшы на падлозе гару непатрэбнай яму паперы. Я пацягнуў таўшчэзную кніжку, сеў на падлогу, разгарнуў. “НІВА. Іллюстрірованый журнал…” “Мужыкі, там столькі паперы, – чуўся ўжо аднекуль з вуліцы голас Міхалкі, – хочаш – цыгаркі круці, а хочаш, што хочаш”. Бацька падышоў да дзьвярэй. “Будзь тут. Я да вакна пад’еду”. Ён выйшаў, зачыніў палавінкі, павярнуў звонку ключ. “Ты што, Андрэевіч, гэта ж усіхнае”, – пачуўся з таго боку нейчы голас, да якога адразу ж далучыліся іншыя: “Не валяй дурака, Сокалаў, атдай ключ”. “Куды табе столькі?” “Чытаць буду”. “Навошта?” “Няхай чытае, – заступіўся нехта за бацьку, – можа, на пісара выйдзе, глядзіш, як трэба, у суд паперку напіша…” “Скульля ён табе напіша, а калі напіша, дык так з цябе злупіць”. “Няпраўда, Андрэевіч лішняга ня возьме”. “Ды пакіньце вы яго! Бачыце, як глядзіць! Хай ён задушыцца гэтымі паперкамі, паскуда!” За дзьвярыма раптоўна стала ціха. Я зразумеў, што гэтага “паскуду” бацька наўрад ці даруе і ўявіў, як ён цяпер ідзе да напасьніка, а той, ведаючы пра жорсткі нораў Сокалавых і забыўшыся на ўласную нахрапістасьць, цопаецца да выхаду. Але трывожная сьцішанасьць раптам абрынулася звонам шкла, гучным рогатам грамады і адчайна-злосным крыкам старэйшага Пунькі: “... тваю маць!” Потым, пасьміхаючыся, бацька апавядаў дома, як захоплены падзеямі, малодшы Пунька міжволі абаперся на запхнуты за люстэрка прэнт і далі­катнае шкло ня вытрымала гэткай абразы. “Засталося ягонае гумно без люстэрка. Няма ў што быдлу паглядзецца”. Пасьля гэтых словаў усьміхнулася й маці, якая, у адрозьненьне ад бацькі, слова быдла ніколі не ўжывала да жывёлы. Дзевяць вазоў кніжак бацька, змайстраваўшы з аполкаў палічкі, дазволіў паставіць на гарышчы. Туды ж аднесьлі і тыя, што прысылала з Масквы маміна сястра цётка Ксеня. – Старшына, доўга яшчэ? Я зірнуў на карэньчыкі выданьняў, правёў па іх рукой і раптам зразумеў, што ўсё гэта мне ня трэба, бо хто можа ўціснуць у фармат вайны маленькую вокладку, якая сьмешна будзе вытыркацца з твайго расьсечанага аскепкам заплечніка й якую засыплюць разам з табой у ледзь раскапаным доле, калі яшчэ й наагул засыплюць. – Бярыце, бярыце, – па-свойму зразумела маю нерашучасьць бібліятэкарка. – Ды, яны ўсе… вялікія, – паспрабаваў быў няўклюдна апраўдацца я. – Тады я сама… Вы што больш любіце? Прозу? Паэзію? – Паэзію? Бадай, што паэзію больш… Прозу пачнеш, а куля спыніць. Шкада, калі так і не дазнаешся, чым усё скончылася. А верш прачытаў і досыць. – Тады я дам вам нешта асаблівае. І не забудзьцеся вярнуць пасьля перамогі, – яна стала на дыбачкі і выцягнула аднекуль зьверху маленькага памеру кніжачку “Слово о полку Ігореве”. – Нешта яшчэ? – Дзякуй. – А газьнічку ўсё ж прыкруціце, каб з вуліцы было не відаць. Мы ўжо дайшлі да дзьвярэй, калі яна раптам гукнула і кінулася наўздагон: – Ледзь не забылася. Вы ж на перадавую, а там недзе вяземскія апалчэнцы… Можа сустрэнеце Вадзіма Кузіна, такога чарнявага, усьмешлівага, з радзімкай каля вуха… Скажыце, што ў мяне ўсё добра… – Зараз пачну шукаць ля вуха радзімак, – бурчэў сабе пад нос спадарожнік, калі мы сьпяшаліся па вуліцы, што вяла на ўскраек места, дзе якраз стаялі нашыя санітарныя намёты, а метраў за трыста наперадзе акапалася батарэя, – а яна нішто сабе, ты заўважыў? Так. Я заўважыў. Я нават адчуў, што гэта мая жанчына, удвая старэйшая, зусім не прыгажуня, але мая. Мой тып. “Цікава, хто гэта – Вадзім? Сын? Брат? Каханак?” Ля намёту было ціха. Яшчэ ўдзень знайшлі машыну й адправілі ў тыл усіх параненых, апрача аднаго – маладзенькага чырвонаармейца, які што­хвіліны губляў прытомнасьць і, паранены ў шыю, трызьніў адной фразай. Калі тыя словы сарваліся з ягоных вуснаў упершыню, намёт выбухнуў маўчаньнем, якое было страшней ад усяго, што можа скласьці чалавечая фантазія, звыклая да бясконцага звону куляў, няспынных выбухаў і сьмер тробы пад нагамі ўжо сталіся натуралёвай часткай жыцьця, калі ледзь не штодня даводзілася абціраць са свайго твару ці апраткі чужую кроў, а яшчэ горш, кроплі мазгоў суседа, якія толькі што думалі, складалі думкі ў словы, выціскалі сьлязу, спараджалі гістэрыку альбо грымелі безагляднай мужнасьцю, гатовасьцю скласьці галаву… у ймя чаго… ці чыё? У памяці пачало ўсплываць, як зьбялеў старшы ваенны фельчар – стары чалавек у акулярах з тоўстым шклом, якому “дапамагла” трапіць на фронт прафесія; як сеў на плашч-палатцы паранены ў жывот і саслаблы ад страты крыві “не жылец” падпалкоўнік, ды абмяняліся позіркамі блізьняты-браты Сыраквашкі – апалчэнцы са Спас-Дзяменску, што цяпер мелі дзьве нагі на дваіх… Чалавекі са тры, наадварот, захінулі свае пагляды прывідам сну, а нехта нават і захроп. Астатніх мае вочы, якія ў той момант бязладна забегалі па намёце, не разгледзелі. Я кінуўся вонкі і ўжо з вуліцы пачуў нечыя словы: “Што ён сказаў!?” “Неяк не выразна…” – адгукнуўся на дзіва спакойна фельчар, але, як на зло, непрытомны паўтарыў сваю фразу яшчэ раз: “Іосіфа забілі, казла, й папэцкалі апратку крывёю”. “Таварыш ваенфельчар, вы мусіце знайсьці некага з асобага аддзелу! Мне здаецца, што гэты Іосіф…” “Які асобы аддзел?! Вы ўсе добра пачулі!”, – пазнаў я голас невысокага танкіста, якога той, хто трызьніў, днём раней вывалак з ахопленай полымем машыны і з апошніх сілаў, абліваючыся ягонай і ўласнай крывёю, прыцягнуў да нас. “Што вы робіце!?” – выгукнуў сьмешным фальцэтам фельчар, але ягоныя словы патанулі ў гуку чамусьці занадта моцнага стрэлу… Амаль адначасна з намёту выскачыў паранены дзень таму ў руку хлопец з адным трохкутнікам у пятліцы: “Ты чуў?!” Я адвёў позірк. Малодшы сяржант яшчэ колькі секундаў узіраўся ў мяне, а потым, кінуўшы кароткае: “Ну ты, бля, старшына…” – пабег у бок штабной зямлянкі. Неўзабаве ён ужо вяртаўся разам з капітанам НКВД. “Дык як, кажаш, гэтая сука сказала?” Я падаўся за рог намёту, але энкавэдыст азваўся: “Старшына, вы таксама чулі?” “Чуў”. “Тады зайдзіце”. Усярэдзіне было ціха. “Таварыш капітан, палкоўнік… – пачаў быў фельчар, але, як чалавек не вайсковы, зьбіўся, зьняў акуляры, начапіў ізноў і ўжо без належнага спрыту скончыў: “Адным словам, – самагубства”. “Што яшчэ?” Усе маўчалі. “Я ведаю, што стрэлы было два, – заклаўшы рукі за сьпіну, прайшоўся паміж параненых энкавэдыст. – Хто хацеў учыніць самасуд?” Гнятлівае маўчаньне, якое бывае звычайна перад выбухам… не, ня сьмеласьці, а, хутчэй, безагляднай зухаватасьці, павісла ў паветры. Капітан рыпнуў ботамі, абвёў позіркам прысутных: “Ну!” “Я страляў! – выгукнуў танкіст, – Ён жа, прыхаваная контра, што тут сказаў! Паскуда!” Апошняе слова яшчэ не прагучала цалкам, а мяне ўжо як скаланула: “Таварыш капітан, гэта з Бібліі. “З якой яшчэ Бібліі? – буркнуў той, відаць, адчуваючы, як выйгрышная справа высьлізгвае са сьціснутых у кулаку доказаў і сьведчаньняў, што ўжо пачалі складацца ў патрэбны яму малюнак. “Чалавек, напэўна, набожны, вось і трызьніць Сьвятым пісьмом”. “А вы што – таксама набожны?” “Не”. “Тады скуль ведаеце?” Ілгаць не хацелася… Пасьля таго, як па вёсках пачалі начамі браць лю­дзей, маці скалупнула з Покуці качарэжнікам абразы й кінула ў печ… Яна больш ніколі не казала пра Бога, і мне гэта было прыемна: цяпер з гонарам можна было заводзіць да сябе сяброў, каб прадэманстраваць сваю прагрэсіўнасьць… І што з таго, што ў куфэрку яшчэ ляжала Біблія? Там жа яе не відаць… “Чытаў у мэтах прапаганды атэізму”. “Можа й ён у мэтах”, – хітнуў у бок непрытомнага адзін з Сыраквашкаў. “А на канец маем, што маем, – сказаў капітан і павярнуўся да танкіста: – Вам пашанцавала, што ня трапілі. Пільнасьць – рэч добрая, але яе ня можна падмяняць самасудам. На гэта ў нас ёсьць адпаведныя органы”. Браты Сыраквашкі пераглянуліся, але змоўчалі. Іншыя, здавалася, нават не зразумелі, ці можа й сапраўды не дачулі, а я падумаў, што ў іншы час капітан ужо быў бы разам з непрытомным на тым баку сьледчага стала. “Таварыш ваенфельчар, у якім стане гэты гаварун?” “Канчаецца, таварыш капітан, канчаецца”. “Значыць, эвакуацыя не дапаможа?” “Ня думаю”. “Вось і добра… Пакінеце яго тут, – і, адвёўшы ў бок лекара, ціха, каб іншыя не пачулі, дадаў: дакументы на яго, а таксама на гэтага танкіста перадасьцё мне”. Непрытомны захрыпеў. “Колькі, думаеце, працягне?” “Гадзіны дзьве-тры, скрайні выпадак – да вечару”. “А калі чакаеце машыну?” “Дакладнага часу не сказалі. Ведаю толькі, што сёньня”. Энкавэдыст выйшаў і праз якія паўгадзіны вярнуўся. Амаль адначасна падкацілася паўтарачка. “Іншых машынаў ня будзе. Эвакуюйце на гэтай. Танкіста апошнім, а пакуль я хацеў бы глянуць іхнія дакументы”. Ён рэзка павярнуўся й пайшоў да стала, дзе ляжалі гатовыя да адпраўкі разам з параненымі паперы. Я ўпотай назіраў, каб не прапусьціць таго моманту, калі ён заўважыць, што дакументаў на непрытомнага няма. Ёсьць толькі падпісаная ваенфельчарам даведка, калі паступіў, куды паранены і якія медыкаменты ўжытыя. Большага пра яго ніхто напісаць ня мог, а ягоныя кішэні маўчалі. Нарэшце ў намёце засталіся толькі двое параненых: танкіст і непрытомны. Капітан папрасіў астатніх выйсьці, хвілінаў з дваццаць гаварыў з танкістам. Потым даў каманду забіраць і яго. “Куды ж вы наперад нагамі выносіце”, – абураўся той і нават пагражаў паскардзіцца нейкаму невядомаму камбрыгу, чым выклікаў амаль дзіцячую ўсьмешку ў асабіста. Машына пайшла. Стомлена пацягнуліся ў свой намёт санітары. Вецер, які на нейкі час быў супакоіўся, ізноў пагнаў па небе абложную шэрасьць, нібы знарок зьбіраючы ў грамаду цямнейшыя кавалкі, каб потым сыпануць з іх дробненькім колкім дажджом, але пакуль тое, я ўзіраўся ў далячынь. Хацелася ўзгадаць нешта роднае, блізкае, толькі заміж яго ў памяці ўзьнікала апошняе, зусім не прыемнае, ды, відаць, найбольш жахлівае з таго, што было перажыта за ўсе мае дваццаць адзін. Як ні дзіўна – гэта ня быў першы бой ці першая сустрэча са сьмерцю. Напэўна таму, што апошнімі тыднямі такіх сустрэчаў было колькі заўгодна і яны ўжо пачалі станавіцца будзёнкай. Згадвалася зорная, прашытая трасерамі і расквечаная ракетамі, ноч пад Спас-Дзяменскам, з якой мы выходзілі доўгай калонай на “загадзя падрыхтаваныя пазіцыі”. Пакуль дарога круцілася лесам, здавалася, няма нічога страшнейшага, бо за кожным дрэвам трызьніўся варожы асочнік, за кожнай выварацінай – засада. Тое, што навокал шнырала свая разьведка, супакойвала мала. Дый слаба верылася, што яна недзе ёсьць. Але вось наперадзе паказалася поле, і стала яшчэ страшней. Выглядае, што той мой страх прачытаў і немец. Я ўжо быў досыць далёка ад лесу, калі над на галовы пасыпаліся бомбы. Легчы? Куды? Дзе тое месца, якога ня ведае бязьлітасная сьмерць? Яшчэ ад узьлеску наперадзе было відаць дрэва, а яно чалавеку з лесу заўсёды падаецца роднай страхой. Я пабег. Колькі разоў нехта спрабаваў спыніць, схапіць за нагу й абрынуць у нязжатую ніву, але бег не сканчаўся. Навокал грымела й гуло. Камякі бруду ад выбухаў плюхалі ў твар, чапляліся за шынель, цягнулі долу і, падавалася, у дол, а ногі несьлі. Краем вока злавіў, што туды ж бягуць яшчэ некалькі, напэўна, таксама пушчанскіх. Нарэшце рукі крануліся белага камля, і стала лягчэй. Я распластаўся пад дрэвам, зразумеў, што калі й памру – то як дома, і… заплакаў. Ніхто па табе не паплача, дык хоць сам па сабе… Але ўсё сьціхла гэтаксама нечакана, як і пачалося.. І тады поле ажыло, заварушылася сотнямі, тысячамі жы­вых, якія паўставалі ў цемры, брудна а шчасна лаяліся ды ізноў калянаваліся, каб працягнуць свой шлях да наступнай сустрэчы з Ёй… Або з Ім? Побач са мною ўстаў старэйшы ад мяне чалавек, які таксама прыбег да бярэзіны. Пачуўшы ягонае “дзякуй Богу”, я забыўся на ўсе свае атэістычныя бздуры і падышоў: “Адкуль?” Пазнаўшы па мове свайго, ён павярнуўся: “З-пад Мёраў”. “Заходнік?” “Чую, што й ты ня ўсходнік”. “Якраз наадварот”. Мы не пасьпелі пазнаёміцца, як у небе ізноў загуло. Гэтым разам нехта з начальства пасьпеў апамятацца раней: “Агонь!” Яшчэ не астылыя ад папярэдняга жаху людзі бабэхнулі з вінтовак і пісталетаў, праз момант да залпу дадаліся кулямётныя чэргі. Зусім недарэчна гэхнула недзе гармата. Самалёт ішоў досыць нізка. Чорны сілуэт выплыў з-над лесу, адкуль таксама трашчэла й грукацела, ды чорнай казачнай птушкай пасунуўся ў наш бок… У мой бок. На момант пачулася як пачаў захлынацца ягоны голас, і гэта дадало імпэту. Я борзьдзенька ўклаў у сваю магазінку новую абойму, уліваючы свой голас сьмерці ў агульны пахавальны хор. Рухавік яшчэ раз хліпнуў, і з-пад крыла вырваліся першыя языкі полымя. Страляніна сьціхла. Цэлы сьвет замаўчаў у чаканьні скону. Тысячы вачэй з на­дзеяй глядзелі ў неба, нібыта Бог маленькай ахвярай мусіў запабегчы вялікай. Разам з полымем з-пад крыла клубануў дым, і навакольле гучным, шчасным “ура!” прывітала чалавечы канец. Людзі радаваліся скону, былі шчасныя з таго, што адзін збаўца зьмяніў іншага… Калі ня ты, дык цябе. Нехта радасна прасалютаваў сваёй перамозе з ракетніцы. У асьветленай на момант прасторы вока злавіла твар вайскоўца, чые вусны ў малітоўным шэпце прыклаліся да нацельнага крыжыка. Пазьней я доўга думаў, якому богу маліліся тыя, што былі ў самалёце? Ці не падобная Божая ласка на партыйны сход, дзе ўсё вырашае бальшыня галасоў? А калі так, то што такое справядлівасьць?! “Зараз будуць скакаць з парашутам”. “Ня будуць. Занадта нізка”. “Вось бы хвілінку раней, мы б іх цёпленькімі…” Самалёт упаў недалёка, але ня выбухнуў. Дзясяткі людзей кінуліся да яго, і я, паддаўшыся агульнаму памкненьню, улучыўся ў той тупат. Нечакана пярэднія спыніліся й па пераможным натоўпе пракаціўся зусім не пераможны шэпт: “Нашы…” І была ноч. І было хмарна. І быў зарапад. А што адбывалася там – у надхмар’і. Пра гэта можа ведаць толькі абраны, да якога няма доступу нам – звычайным сьмяротным. Пра гэта можа ведаць толькі звычайны сьмяротны, які ўзьняўся духам над духам будзённасьці і, прыдзірліва агледзеўшы сябе, сказаў: “Я на дарозе…” “Старшына! – Высунуў галаву з намёту ваенфельчар, – вы, здаецца, казалі, што любіце гісторыю? Там, у штабным намёце нудзіцца яшчэ адзін аматар старасьветчыны сяржант Епіфанаў. Таварыш капітан радзіць вам прайсьціся ў Вязьму… Ды вы й самі раней пыталіся”. Дазвол гучаў амаль як загад. Я пайшоў, але як толькі галава майго камандзіра схавалася ў намёце, вярнуўся, прыклаў вуха да халоднага вільготнага брызенту. “Рабіце, што хочаце, каб загаварыў. Едзьце ў Вязьму, растрыбушыце тамтэйшую аптэку, знайдзіце лепшага лекара… Вы не дзіцянё – ведаеце, якая тут можа быць інфармацыя”. “Я не магу пакінуць медпункт”. “Старшына даглядзіць”. “Старшына не даглядзіць, ён толькі курсы скончыў, ды й тыя паскораныя”. Я подбегам кінуўся да штабной зямлянкі, й неўзабаве мы крочылі з сяржантам у бок Вязьмы. Я сьпяшаўся. Трэба было супакоіцца, а для мяне гэта значыць, знайсьці нейкае апірышча ў мінулым, адшукаць апраўданьне свайму йснаваньню, свайму страху, разабрацца з думкамі… Епіфанаў быў нешматслоўны, а можа, проста адчуваў мой стан і ня лез, зрэшты, магчыма ён і сапраўды быў аматарам старасьветчыны й патрапіў да капітана пасьля нейкіх завілых, пакручастых шляхоў лёсу, што было ўжо не маёй справай… І вось я зноў у намёце свайго медпункту. Сьціскаючы ў кішэні тамок “Слова…”, разглядаюся. Непрытомны ляжыць спакойна. Напэўна заснуў. Ваенфельчара няма. Можна запаліць газьнічку й пачытаць. Кніжкі заўсёды давалі тое, чаго ня мог даць аніхто. У іх я знаходзіў пэўнасьць, пацьверджаньне логікі ў тым, што на першы пагляд здаецца бязглуздым і нават палохае, адбіраючы здольнасьць слушна арыентавацца ў логіцы іншых. Калі б, часам, друкаванае ня зводзіла ўбок, не падмяняла галоўнае другасным, не заклікала да іншых прыярытэтаў – дзясятак чужых паглядаў маглі б легчы на твой досьвед і скласьціся ў добрую сістэму, у выразную пазіцыю, што супадае з тваім падсьвядомым, а ўжо потым, сутыкнуўшыся з іншым, тоесна сканструяваным крэда, вылепіць ісьціну. Але прыгожая тэорыя штораз разьбіваецца аб парогі жыцьця, аб патрэбу вырашаць дробныя пытаньні будзённасьці. Нават цяпер, на вайне, за прыгожымі заклікамі й слушнымі словамі, стаяць і замінаюць усьведамленьню велічы звычайныя рэчы: памыцца, выспацца, знайсьці паперу на ліст дадому, ці элементарна схадзіць у прыбіральню… У кніжках пра тое няма і думаць пра яго, я ўжо не кажу пісаць, небясьпечна. Але як тады злучыць высокае й адвечнае з няменш адвечным, ды невысокім? Як прыняць крах “малой крывёй і на чужой тэрыторыі” і пагадзіцца на вялікую кроў на сваёй. Як не здэмалізавацца? Гэта ж ня пошук падціркі для прыбіральні, хаця й ён нікуды ня зьнік… – Старшына, – увайшоў у намёт капітан, – ваенфельчар пакуль у штабной, так што вазьміце пару санітараў і пахавайце гэтага, – паказаў ён хітком на непрытомнага, – асабліва не валэндайце, не вялікі гонар. Я неяк пабаяўся паказаць, што ня ведаю пра сьмерць непрытомнага, а таму ўздыхнуў і пацягнуўся па санітараў. Пры сьвятле газьнічкі вынесьлі памерлага й апусьцілі ў раскапаны, відаць, да вайны, неглыбокі дол, які неспадзявана стаўся мірнай магілай вайскоўца. Запрацавалі сапёрныя рыдлёўкі. Што думаюць гэтыя хлопцы, кідаючы зямлю на яшчэ нядаўна жывое цела? Я глянуў на свае рукі, й яны здаліся мне чужымі… Забыцца, забыцца, на сябе, на цэлы сьвет… Зашыцца ў нару, дзе мяне не дастануць ні жахі паразаў, ні радасьці перамогаў, а галоўнае – гэты капітан, якога, мабыць, трэба высьцерагацца больш, чым сваіх думак. Я разгарнуў “Слова…”, і з яго неспадзявана высьлізнула дробна сьпісаная паперка з вучнёўскага сшытку. У першыя хвіліны я ня мог зразумець, што ў ёй і толькі ўчытаўшыся, сьцяміў: вольнае, напісанае немаведама кім у выглядзе празаічных радкоў вершаванае насьледаваньне расейскаму класіку: Пра што й чаму так шэптам вы, прарокі? Прароцтвы – не праклёны, не папрокі… Мы паўстаём з пажарышча Літвы І не ў славянскай спрэчцы паміж собку, Але цьвіком варожаму нагробку. Таго яшчэ не зразумелі вы? Калісь ішлі на вояў воі, Быў нашым болем сьвет нямы, Цяпер на іншым полі болю Сустрэцца з вамі можам мы, Цяпер для іншага прастору Вялікі наш народ узрос. Славянскія руччы? Зьліюцца ў рускім моры? Хто хоча ў мора зьдзекаў і пагроз? Пакіньце нас: вы не чыталі Ані Насовіча, ні Даля, Незразумелы і чужы Для вас наш голас з-за мяжы, Але імперства смак і прага Вам розум выелі і зрок, Жабрачы лёс, любоў варага – Уся цана на ваш аброк. Ваш вольны сьцяг – ярлык Батыя, Яго на папялішчы сьпляжанай Масквы Вам пераможна далі тыя, Каму лізалі боты вы… Але, ня наша гэта справа – Ня лекарскай рукой кранацца ран чужых… Суцішце свой парыў крывавы, Схавайце мечы і нажы. На бойку хопіць вас. Мо сыдземся на розум? Прыкручваць штых, паверце, гэта толькі поза. І ўжо ня мы адны, Еўропа, цэлы сьвет Зьмяняе войнаў шал на бітвы інтэлектаў. Вам сумна ад такіх праектаў? У вас інакшы запавет? Бо вас зашмат? Бо вы ад Пермі да Таўрыды, Ад фінскіх зімных скал да сьпёчнае Калхіды, Ад страсянутага Крамля Да сьценаў вечнага Кітаю, Бо зброяй поўніцца і зьзяе Наўсьцяж расейская зямля? Таму й прарокам п’ецца, есца, Таму ім шэпчацца, адлі Нам на магілы хопіць месца У межах роднае зямлі. Я борзьдзенька ўклаў паперку назад у кніжку і ўжо спакайней пачаў азірацца. “Чыя здрадная думка напісала гэта і чыя варожая рука падсунула мне? Што ўсё зладжана адмыслова сумневу ня можа быць. Па-першае – па-беларуску, па-другое – люблю паэзію, па-трэйцяе – інтэлігент “из бывших”, па-чацьвертае, праўда ўскосна, але заступіўся за непрытомнага, па-пятае… Стоп. А раптам нехта стаіць за брызентам і, пасьміхаючыся, глядзіць у дзюрачку? Калі так, то вырашаць трэба цяпер… Пагатоў што творык варты капітанскае ўвагі”. Да глоткі падступіў камяк. У грудзёх сьціснула так, што стала цяжка ўздыхнуць. “А што, як не павераць, што знайшоў? А што, як гэта толькі зачэпка, каб адпомсьціць? Адпомсьціць за што? Хоць бы й за непрытомнага”. Дрыгнуў палымок газьнічкі. “Нехта йдзе? Не. Тады што?” Палымок дрыгнуў яшчэ раз… “Знак? Ад каго? Ад Бога? Бога няма. Ёсьць толькі Біблія ў куфэрку ды абразы ў печы… Але гэтае дрыганьне нездарма… Ага… Дырэктар школы запаліў кніжкі. Патаемна. Каб ніхто ня бачыў. Творы ворагаў народу. Творы сяброў не гараць. І не таму, што ворагі сяброў іх ня паляць, а таму, што гэтыя творы – вечныя. Не. Ворагі таксама паляць нашыя творы… Дык наце!” Я ізноў выняў верш. “Пра што й чаму так шэптам вы, прарокі?” “Не. Не. Не. Тут нечага не хапае. Чаго? Тут мусіць быць нейкі працяг. Працяг завершанага твору”. “Цяпер на іншым полі болю…” А палымок скача, трымціць, і сьвет расплываецца. Выразныя толькі гэтыя словы, якія неўзабаве мусяць таксама заняцца. “Але імперства смак і прага…” Шурпатая сьцяна аднапавярховіку. Прывіды вояў. Вяліканяскі герольд з папекай з вучнёўскага сшытку. “На бойку хопіць вас. Мо сыдземся на розум?” “Чаму так гудзе й вые на вуліцы? Чаму палымок сьвечкі робіцца нясьцерпна гарачым? Гэта ж усяго толькі драбочак сьвятла…” “У вас інакшы запавет? Бо вас зашмат?” “Тах-тах-тах-тах! Віў-ў-ў – бух! Фіць-фіць”. Апошнія словы на паперцы сьпяшаюцца ў вочы, б’юць у сэрца. Я выскачыў з намёту. Вакол палыхае й гудзе. Санітары цягнуць першых параненых. – Старшына! Прымайце! – бліснуў шкельцамі акуляраў ваенфельчар. Недалёка выбухае, й камякі зямлі балюча б’юць у сьпіну. Хваля гарачага паветра шпурляе мяне на зямлю, зьбівае намёт. Нашая батарэя агрызаецца. Аднекуль з цемры чуецца зьдзічэлае: – Танкі! Паўзу на крык і сутыкаюся з Епіфанавым: – Танкі! – Што танкі!? Той паказвае некуды, але я ўжо й сам бачу, як у сполахах выбухаў нямецкая бронемашына разварочваецца з фланг у бок нашых гарматаў. Выбухі, выбухі, выбухі. Напэўна, усё ж прыкрыцьцё спрацавала. Запальная вадкасьць гарыць і расьцякаецца па жалезным целе. Мы ўскокваем на ногі. Бяжым і з разгону плюхаемся ў траншэю. – Не вытыркайся, – радзіць нехта збоку, – зараз пачнуць, тады ўжо. – Параненыя ёсьць? – Бог шкадуе. – А там, далей? – Хто яго ведае. Я спрабую прасунуцца па траншэі, але суразмоўца хапае за руку: – Сядзі й ня тузайся. Зараз пойдуць. Чуеш, як прыціхла. – Ведаю, – адказваю я і прабіраюся па-за сьпінамі залеглых, – Параненыя ёсьць? “Няма”. “Былі”. “Рана”. “У каго?” “Рана яшчэ на параненых, кажу”. На нямецкім баку ў неба пырскаюць некалькі асьвятляльных ракетаў. “Пайшлі!” – выдыхае нехта збоку. “Пайшлі!” – рэшыцца па траншэі. Сусед асьцярожна спрабуе вызірнуць у бок варожых пазіцыяў. Я таксама вытыркаюся й да болю ўваччу ўзіраюся ў восеньскую цемру. Нікога. Недзе збоку штосьці бразнула. На гэты бразгат справа азваўся наш кулямёт. І тады цемра наперадзе разарвалася дзясяткамі, сотнямі аўтаматных чэргаў. Наш вінтовачны залп, напэўна, згасіў палымкі колькіх атакоўцаў, але не захлынуў. “Чаму маўчыць кулямёт? Зараз закруціцца рукахоп, і тады мне хана”. – Адыходзім! Зладжана разам з іншымі сунуся назад. Стараюся бачыць суседа справа, суседа зьлева. Найбольш, праўда, тое магчыма праз палымкі стрэлаў. Праўдападобна, немцы прамінулі нашую траншэю і працягваюць атаку. Сусед справа перастаў страляць. Кідаюся туды й чапляюся за прыніклае да зямлі цела. – Жывы? Маўчаньне. А можа гэта зусім і не сусед? Пагатоў, што зьлева таксама блізка нікога не відаць. Страляюць далей. Нагінаюся, спрабую намацаць пульс на руцэ, што прыкрыла рану, з якой яшчэ точыцца цёплае і ліпкае. “Славянскія руччы? Зьліюцца ў рускім моры?” Няскончаны завершаны твор. Недалёка ад мяне дае чаргу шмайсер. Нашыя адгукаюцца аднекуль ззаду, а тут, ужо зусім побач, перакідаюцца словамі немцы. Рука нечакана знаходзіць на зямлі аўтаматную рулю. “Што цяпер? Моўчкі прабірацца да сваіх, стаіцца тут ці паказаць сябе й, калі пашэньціць, зламіць варожую атаку?” “Хто хоча ў мора зьдзекаў і пагроз?” Сыпануў дождж. Немцы крыху замарудзілі, і я подбегам уліваюся ў іхні негусты ўжо шыхт. Палымок зьлева, палымок справа. Усё тое самае. І, нават, ідзем да агорнутай пажарамі Вязьмы. Страляніна з савецкага боку на момант аціхае, а потым цемра разьдзіраецца шалёным “ура!” Перад вачыма паўстае твар капітана, і дурны сьмех хапае мяне за глотку. Я прыпадаю да мокрай зямлі. Контратака – гэта шанец ізноў апынуцца разам. Немцы падаюцца назад. Нехта балюча наступае мне на руку й, адпусьціў­шы мацярок, бяжыць далей. Цісну на курок і таксама хачу вылаяцца. У ППШ ніводнага патрону. А немцы ўжо адкаціліся й цяпер трапна й шчыльна лупяць з нашай траншэі. Контраатака захлынулася. Па ланцузе перадаецца загад адыходзіць і замацавацца на ўскрайку места. Я апынаюся сярод тых, хто сьпешна пачалі акопвацца ля скасабочанага хлява, але немцы ўдарылі з гарматаў. Снарады кладуцца досыць трапна. Напэўна недзе ззаду працуе наводчык-карэктар. Нехта, зьберагаючы лю­дзей, загадаў адыходзіць, і тады ўсьлед ізноў забрахалі шмайсеры… Цягам тае ночы мы чатыры разы бралі й здавалі Вязьму. Здавалася, навокал гарэла ўсё, што магло гарэць. Падчас апошняга адыходу я неспадзявана апынуўся ля бібліятэкі. Пасечаны з усіх бакоў кулямі будынак сустракаў раніцу пустымі вачніцамі вокнаў. Сарваныя дзьверы валяліся ў лужыне ці то вады, ці то крыві. Пераступаючы і абмінаючы забітых, я ўзьбег на ганак. “Схавайце мечы і нажы”. Пад нагамі захрабусьцела шкло. Я выцягнуў з заплечніка “Слова” і паклаў на стол. Я вяртаў слова, калі слова наагул можна вярнуць. З-пад вокладкі вытыркаўся аркушык з вучнёўскага сшытку – няскончаны завершаны твор. Іншае Слова. Але тады мне ня дадзена было зразумець тое, што зразумеў праз дзясяткі гадоў, калі на сваім васямнаццатым перагарнуў апошнюю старонку двухтамовіка. На тым трэба было б паставіць кропку. Пагатоў што за вокнамі, на зьмену вечнасьці прыходзіць будзённасьць. Але звар’яцеламу пеўню не падабаецца такое сёньня. Мінулае ночы ён не дастаў сваёй порцыі зорак і ад роспачы перастаў таптаць курэй. Ён чакаў хаця б сонечнай раніцы, калі, апрануўшыся ў жалобны гарнітур, можна будзе сустрэцца з разьнікамі каб працягнуць, а можа й палепшыць свой лёс… Тады, даўно, я зманіў. Потым жыцьцё тысячу разоў выкупіла маю ману. Ману, пра якую Ён ня ведаў, але якая цяпер, апрача права на “даруй”, дае мне права на працяг. Як там было? Нам на магілы хопіць месца У межах роднае зямлі… 12 ліпеня 2003 году.