Архіў нумароў:

Валянцін Акудовіч

_____________________ Вялікая здрада. Суплёт эсэ	Гэты тэкст, нечаканы мне самому, адасобіўся з цыклу гутарак для Беларускага Калегіуму. Улегшыся ў адукацыйную працу, я раптам адчуў мусовую патрэбу выйсьці за лекцыйны фармат, і скінуць да адной купы ўсё тое думаньне пра Беларусь, што вярэдзіла мяне цягам доўгага часу. Зрэшты, у гэтай эмацыйнай патрэбы была і свая, натуральная, логіка. З ХХ стагоддзем скончылася і вялікая эпоха “буры і націску”, у выніку якой паўстала незалежная Беларусь. Далей пачалося нешта цалкам іншае, — але ніяк не падобнае да таго, аб чым мроілася і марылася на пачатку дзевяностых гадоў. Мы патрапілі зусім не туды, куды імкнуліся, мы наў­сьцяж апынуліся ня там, дзе хацелі быць. Чаму так сталася? Суплёт эсэ “Вялікая здрада” (сюды ўлучанае і сёе-тое з раней апублікаванага) ёсьць маім вымерам адказу на гэтае запытаньне. Аўтар. Зачын. “Калісь яшчэ сьвет толькі зачынаўся, дык нічога нідзе не было. Усюды стаяла мёртвая вада, а пасярод вады тырчэў нібы камень, нібы што...” Гэта пачатак аднаго з касмаганічных міфаў беларускай аўтэнтыкі. Я яго нагадаў, каб далей разрозьніць гісторыю Беларусі (абмінаючы пакуль праблему самога этноніма “Беларусь”) і нацыянальную гісторыю. Дык вось, гісторыя Беларусі пачынаецца з таго моманту, калі Пярун ударыў у гэты “нібы камень, нібы што...”, іншымі словамі – са стварэньня сьвету. І яна будзе доўжыцца, пакуль сьвету наканавана існаваць, незалежна ад таго, якімі яшчэ словамі стане пазначацца нашая зямля ў наступныя эпохі і як сябе будуць тады называць насельнікі гэтай зямлі. Зусім іншая рэч – нацыянальная гісторыя... Нацыянальны чалавек паўстаў з крызы рэлігійнага чалавека і, шырэй, з крызы цывілізацыі рэлігійнага тыпу. Калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі. Як вядома, згаданы тут акт радыкальнай мадэрнізацыі сьветаўладкаваньня адбыўся зусім нядаўна, ад роду яму ўсяго некалькі стагоддзяў. Таму бывае дзіўна чуць пра “старыя” і “маладыя” нацыі, прынамсі, у гістарычным вымярэньні мы, скажам, з немцамі, лічы што пагодкі. (Паміж сьмерцю Гердэра ды Фіхтэ і нараджэньнем Багушэвіча ўсяго некалькі дзесяцігоддзяў). Ясная рэч, што Багушэвіч кагадзе згадаўся не выпадкова. З майго гледзішча, менавіта Багушэвіч найбольш паўплываў на расчын нашай нацыянальнай гісторыі, геніяльна сфастрыгаваўшы паэтычны міф з назвай “Беларусь”. Наступная, роўнавялікая Багушэвічу падзея – газета “Наша Ніва”... З іншага боку, ў канцэптуальным плане мы мелі б прыблізна тое самае, што маем, і бяз Багушэвіча і без “Нашай Нівы”. Было б залішне рамантычна (ці містычна) зьвязваць такія анталагічныя падзеі, як нараджэньне нацыі, з несістэмнымі выпадкамі прыватнага кшталту. Сувязь тут хутчэй цалкам адваротная: і Багушэвіч, і “Наша Ніва” – гэта ўсяго толькі адметныя моманты фармалізацыі новай нацыі, якая ўжо сасьпела, каб выйсьці з латэнтнага стану ў сітуацыю культурнай і геапалітычнай рэальнасьці. Што да эсхаталагічнай праблемы канца нацыянальнай гісторыі, то яе разьвязаньне палягае ня ў сферы геапалітыкі. Гэтаксама яна не залежыць і ад унутранага развою нацыякультурнага патэнцыялу. І знадворкавыя і уласныя антынацыянальныя чыньнікі могуць марудзіць, замінаць, татальна прэсінгаваць нацыянальную гісторыю, але яны ніколі ня здолеюць перапыніць яе канчаткова да той пары, пакуль ня зьменіцца тып цывілізацыі, у якой нацыянальнае ёсьць актуальным. Мяркуючы па тым, што чалавек тысячагоддзямі жыў без праблемы нацыянальнага, лагічна выснаваць, што рана ці позна гэткая пара зноў надарыцца і людзі стануць сябе ідэнтыфікаваць (ведаць і разрозьніваць) не па нацыянальным кодзе, а неяк інакш. Ужо ж напэўна калісьці так яно і будзе... Але, відавочна, яшчэ ня надта хутка. І таму праблема нацыянальнага пакуль застаецца і рэальнай, і актуальнай. 1. Гістарычнае і нацыянальнае. Нацыя – мадэрновае ўтварэньне. Але ніводная нацыя ня робіць акцэнт на ўласнай навіне, хаця звычайна кожная супольнасьць падкрэсьлівае і вылучае ўсялякі акт радыкальнай мадэрнізацыі, як найлепшы аргумент на карысьць сваёй жыцьцядайнасьці. У чым тут справа? Чаму нацыя замест таго, каб пафасна дэклараваць уласную мадэрновую сутву, прагне нізрынуцца на самае прадоньне гісторыі, як бы зьнікнуць у атаясамленьні сябе з гісторыяй і ня толькі летапіснай, а і міфалагічнай? Адным словам, чаму кожная нацыя хоча быць старой нацыяй – як мага больш старой, нават у супраціў гістарычным фактам і хоць якой уцямнай матывацыі? Каб адказаць на гэтае пытаньне, нам спатрэбіцца згадка пра кнігу Бенедык Андэрсан “Уяўныя супольнасьці”. Аўтар, прааналізаваўшы шляхі фармаваньня нацыяналізму на розных кантынентах, адзначыў (далёка не ўпершыню) адсутнасьць нейкай універсальнай формулы паўставаньня і функцыянаваньня нацыяў. Адсюль і паходзіць яго знакамітая выснова: нацыі – гэта ўяўныя супольнасьці. Мы, у сваю чаргу, праз гэтую выснову паспрабуем адказаць на ўласнае запытаньне: навошта нацыянальнаму гістарычнае? Перадусім зьвернем увагу на слова “уяўнае”. Нацыя ня ёсьць нечым рэальным, але паколькі яна ёсьць, адбылася, то шукае спосабы, каб нейкім чынам уцялесьніц­ца ў рэальнае. Адным з найбольш эфектыўных спосабаў гэтага ўцелясьненьня і стала-ся якраз гістарычнае, якое нагружае “ўяўную супольнасьць” рэальнасьцю мінулага. Само гістарычнае ня ёсьць падставай (прынамсі, непасрэднай) нацыянальнага, але праз упісанасьць гістарычнага ў “астральную” фігуру нацыі, апошняя набывае цялеснасьць у прасторы і часе, а з гэтага і легітымацыю ў ментальным дыскурсе. Вось чаму кожная нацыя звычайна праецыруе на сябе ўсю сацыяльную і культурную гісторыю падлеглага ёй логатопу. Урэшце, гэткая маніпуляцыя цалкам зразумелая. Бо гістарычная рэтрасьпектыва і дасюль застаецца ці не адзіным (хоць якім) алібі на карысьць рэальнасьці нацыі. Таму, калі мы канчаткова парвем зьвяз нацыянальнага з гістарычным, то ў метафізічнай праекцыі нам застанецца высноўваць нацыянальнае з містычнага, а ў праекцыі рэальнасьці – з футурыстычнага. Аднак, тая жорстка дэтэрмінаваная сувязь, што існавала між імі раней, сёньня выдае на ахранізм. Разам з тым, нават мноства грунтоўных навуковых дасьледваньняў, якія ў ХХ стагоддзі, здаецца, дарэшты разьвеялі міф аб “старажытнасьці” нацыяў, не зьмянілі ўяўленьня масавай сьвядомасьці аб сваёй нацыянальнай лучнасьці з пракаветнымі прашчурамі. Сьведчаньняў таму ўсюды нямерана, але мы ня станем за імі далёка хадзіць. Згадаем Беларусь канца васьмідзясятых – пачатку дзевяностых (ХХ стагоддзя), калі магутная хваля нацыянальнага Адраджэньня ўзножыла краіну. Дык вось, не зьвяртаючы ўвагі на ўсю сучасную аналітыку гэтай праблемы, ідэолагі і тэарэтыкі Адраджэньня ўлегліся рэканструяваць яго нацыянальную складовую ад першых летапісных зьвестак пра гісторыю нашага краю. І па сёньня тая канструктыўная хімера застаецца дамінуючай у масавай сьвядомасьці, хаця, здаецца, ужо даўно пара было б унікнуць штучна-прымусовага задзіночаньня несумерных ды несуладных феноменаў з розных часоў i розных прастораў у адной задушлiвай цэлi. Але нам усё яшчэ падаецца цалкам абгрунтаваным сашчэплiваць ідэяй нацыянальнай Беларусi ў нейкую вектарна пасьлядоўную i трывалую еднасьць Усяслава Чарадзея i Цiшку Гартнага, Кiрылу Тураўскага i Стэфана Баторыя, Сымона Буднага i Пятра Машэрава, Полацкае княства, Рэч Паспалiтую i БССР, крэваў, лiцьвiнаў, русiнаў, яцьвягаў, вялiкалiтоўцаў, тутэйшых, крэсавякаў, беларусаў, мы-рускiх... Колькi не адно iдэалагiчна, а i iдэалагемна амаль нiякiм чынам не стасоўных сусьветаў спрадвеку табарылася ў нашай прасторы i з якiм дзiвам, абурэньнем цi рогатам успрыняла б бальшыня герояў тых размаiтых i ўжо даўно прамiнулых сусьветаў зьвестку з будучынi, што яны, атрымлiваецца, працавалi, змагалiся, пакутавалi i ахвяравалi сваiмi жыцьцямi на карысьць iдэi нацыянальнай Беларусi, i таму цяпер фiгуруюць адныя ў пантэоне, а другiя ў iканастасе змагарных ваяроў i сьвятых пакутнiкаў гэтай iдэi. Дзіўная аблуда… Усе тыя людзi жылi ( нi сном, нi духам ведаць ня ведаючы пра нейкую там Беларусь), а падзеi здаралiся дзеля зусiм адрозных, i ў кожным разе апрычоных задачаў i мэтаў, — мiж iншым, арганiзаваных ды iдэалагiчна забясьпечаных нейкiмi ўласнымі стратэгiямi, што робiць ужо зусiм непрыстойным бясконцае перацягваньне нябожчыкаў за вушы з адных iдэалагемаў ў другiя... I на якую такую трасцу нам гэтыя ня вельмi далiкатныя i ня надта плённыя некрафiльскiя мiтрэнгi?! Вунь ужо колькi ўсяго панацягвалi, а сэнсу? Няўжо ня бачна, што ўнiверсалiсцкi ўцэнтраваная ідэя нацыянальнай Беларусi так i не змагла (i не магла i ня зможа — тым болей у кантэксьце сучасных сьветаглядных тэндэнцыяў) ахапiць, злагодзiць i жыцьцядайна дапасаваць да свайго эйдычнага фантома ўсе тыя шматлiкiя дыскурсы рэальнага бытнага, што разгортвалiся ў гэтым логатопе цягам тысячагоддзяў. Зрэшты, апошняе запытаньне было звычайнай рыторыкай. Крызiс iдэi нацыянальнай Беларусі (у моўна-этнаграфічнай персьпектыве) навiдавоку, як навiдавоку i спробы пераадолець яго праз замену адной збанкрутаванай логацэнтрычнай уявы на такую самую, але іншую. Сярод «іншых» сёньня найперш міжсобку канкуруюць за лiдэрства канцэпты крываў i лiцьвiнаў. Малаверагодна, што адзiн з гэтых двух канцэптаў цi нейкi яшчэ трэцi хоць у якой аддаленай віртуальнасьці пераможа хай сабе ўжо i збанкрутаваную iдэю нацыянальнай Беларусi ды зойме цэнтрапалеглае месца ў iдэалагемнай кампазiцыi нашага бытнаваньня. Аднак, калi падобнае i здарыцца, то з гэтага вялiкага гармiдару мы будзем мець раўнютка тое самае, што маем i цяпер. Усяго толькi i зьявiцца навiна, што ў той пераможнай кампазiцыi на месцы ўжо звыклых гістарычных фiгураў і падзеяў будуць упiсаныя раней занатаваныя адно на маргiналiях альбо тады ўвогуле адсутныя. Бо паводле сваёй логацэнтрычнай сутвы нацыянальная iдэя Крываў (як i Лiцьвiнаў) нiчым не розьнiцца ад iдэi нацыянальнай Беларусi, i гэтаксама як апошняя ахоплiвае толькi адно з вымярэньняў дыскурсу Беларусi, адсякаючы i марнуючы ўсе шматлiкiя iншыя. I што з усяго гэтага вынiкае? Ды тое, што як па-добраму, то ўжо пара было б нам неяк пакрысе пераставаць займацца марнатраўствам уласных энергii ды часу. Сэнс нязробленага — заставацца нязробленым. I паколькi ў свой час нам не было наканавана выштукаваць на гістарычным подзе ўсялякiя цэнтрапалеглыя канструкцыi i абстракцыi, у тым лiку i такiя як, скажам, нацыянальная iдэя i нацыянальная дзяржава, то i ня трэба сёньня жыць прамiнулым днём, згодна прымаўкi: лепей позна, чым нiколi... Ніяк ня лепей позна, хаця часам i вельмi карцiць, каб у нас усё хоць калi было, як у суседзяў было некалi. Тае бяды. Ня станем лiшне нурыцца з таго, што ў нашай гiсторыi адсутнiчае колькi там эпохаў сацыяльнай фармалiзацыi iдэальных унiверсалiяў. Бо праблема палягае зусiм у iншым, а менавiта ў тым, што i цяпер мы ўсё яшчэ глядзiм на сьвет праз бельмы сiмулякра гамагеннай нацыі i таму ня бачым Беларусь як дыскурс шматлiкiх i разнастайных сусьветаў, якiя без калецтва кожнага з iх ня могуць быць паяднаныя ў нейкую агульнасьць нiчым яшчэ, акрамя як дыскурсам Беларусi. 2. Рэлігійнае і нацыянальнае. Як ужо казалася ў прэамбуле, “Нацыянальны чалавек паўстаў з крызісу рэлігій­нага чалавека і, шырэй, з крызісу цывілізацыі рэлігійнага тыпу. Калі гэткае здарылася, тады на цэнтрапалеглае месца, якое раней займала ідэалагема Бога, была пакліканая ідэалагема Нацыі”... Але такое здарыцца няхутка, да гэтага еўрапейскаму чалавецтву будзе наканавана больш як на паўтары тысячы гадоў схавацца ў татальна рэлігійнае жыцьцё. Рэлігійная канцэпцыя бытаваньня чалавека ў гранічна аголенай і максімальна спрошчанай схеме выглядае прыкладна так: ёсьць Бог і ёсьць адзін, сам-насам, чалавек. І больш нікога і нічога няма, прынамсі, усё астатняе неістотнае... Бог і чалавек зьвязаныя між сабою верай чалавека ў Бога і любоўю (хаця гэта часам і выклікае сумнеў) Бога да чалавека. Праўда, з цягам часу выявілася, што звязка Бог-чалавек функцыянуе куды больш прадуктыўна, калі мае свайго пасярэдніка, інстытут Бога. У нашым выпадку ім сталася Царква. Яна мацуе веру чалавека і тлумачыць прынцыпова невытлумачальную трансцэндэнцыю Бога. Вось і ўсё. Гэтым ў схеме і вычэрпваецца рэлігійны тып цывілізацыі. І для такога спосабу існаваньня непатрэбныя ні Франь­цішак Скарына, ні Леў Сапега, ні Сімяон Полацкі і нават Лазар Богша не патрэбны, бо ў дачыненьнях паміж Богам і чалавекам дзьве змацаваныя накрыж трэскі маюць аднолькавую каштоўнасьць з крыжам Еўфрасіньні Полацкай. А, верагодна, трэскі – нават і большую. Бо эстэтычна самакаштоўная аздоба ўраўноўвае знак трансцэндэнтнага з творчым актам чалавека і ў пэўным сэнсе нават супрацьпастаўляе людскае боскаму — спакушае веру культурай. У той час, як ідэал рэлі­гійнага ладу жыцьця найлепей выяўляе наступная трыяда: пячора, аскеза, пустэльнік. Век апошняга належыць віртуальнаму дыялогу з Богам і чаканьню персанальнай сустрэчы з Ім у дзень Апакаліпсісу... Ідэальны вернік ня лучыць сябе ні з мінулым ні з будучыняй, ён па-за людствам, па-за гісторыяй, па-за быційнасьцю. Ён адразу і назаўжды – суб’ект вечнасьці, для якога іманентнае зямное жыцьцё, толькі прыкрая недарэчнасьць, на якую пажадана як мага хутчэй забыцца. Калі б не зацятая апазіцыйнасьць быційнай культуры, то зусім верагодна, што рэлігійная артадаксальнасьць была б даведзеная да лагічнага абсалюту і ў скутку хрысьціянскі варыянт цывілізацыі нагадваў бы глухое напаўдзікунскае мястэчка Назарэт, уся акраса жыцьця якога згорнутая да відовішчаў містычнага экстазу вандроўных месіяў. Зрэшты, Еўропа ў прамежку ад скананьня Рымскай імперыі і да пярэдадня Рэнесансу была амаль што гэткім самым Назарэтам. Уcталяваньне хрысьціянства – гэта магутная па сваіх маштабах акцыя з мэтай перавесьці цывілізацыю з інтэлектуальнага спосабу быцьця на інтуітыўны, з рацыянальнага на ірацыянальны. Як казаў Тэртуаліан: “Пасьля Ісуса Хрыста нам не патрэбнае веданьне, а пасьля Сьвятога Дабравесьця – пошукі”. На рацыянальным антычным ладзе жыцьця быў пастаўлены ірацыянальны хрысь­ціянскі крыж. Больш за тысячагоддзе еўрапейскія народы існавалі ў межах рэлігій­нага закону, сфармуляванага Нікейскім саборам. Без перабольшваньня можна сьцьвярджаць, што царква зрабілася формай і мерай сьвету. Па словах Іаана Салсберыйскага, яна стаяла “над усімі царамі, царствамі, дзеямі, чалавекамі і народамі”. Эпоху першай буйнай паразы Рэлігіі мы называем Рэнесансам. Менавіта з гэтай эпохі ірацыянальная сутва сьветагляду зноў пачынае саступаць рацыянальнай. На нашай зямлі канец ірацыянальнага абсалютызму быў зафіксаваны фактам стварэньня Статута Вялікага княства Літоўскага. Статут – быційная альтэрнатыва рэлігійнаму закону, ён сьведчаньне расколу цэльнага вобразу існаваньня на два складнікі: зямны і нябесны; надалей яны яшчэ доўга будуць існаваць у агульным ладзе, але ўжо кожны паасобку. Аднак праз пэўны час “зямны” чыньнік станецца спрэс дамінуючым, калі ўнутры самога сябе вынайдзе альтэрнатыву Рэлігійнаму. Імя гэтай альтэрнатывы – Нацыя. Феномен нацыі і па-сёньня застаецца толькі названым, але не вытлумачаным. Скуль гэтая патрэба ў чалавеку быць належным да пэўнай супольнасьці людзей, адчуваць адказнасьць за яе гістарычны лёс і нават ахвяраваць дзеля яе сваім жыцьцём? Чаму чалавеку не хапае быць чалавекам, а патрэбна яшчэ беларусам звацца? З чаго гэта яму замала самога сябе, сваёй сям’і, сябрыны, суседзяў, чалавецтва ўрэшце? Тым болей, што Нацыя – не гарант бясьпекі, як Дзяржава, не надзея на па-за існае векаваньне, як Рэлігія. У прагматычным сэнсе чалавеку з Нацыі аніякай карысьці. І ўвогуле, з пэўнага гледзішча Нацыя – гэта толькі слова, агульнае найменьне – “номен”. (Універсаліі рэальна не існуюць, магчыма і слушна сьцьвярджалі схаласты сярэднявечча — ёсьць толькі адзінкавае, “рэс сінгулярэс”). Яшчэ адзін цьмяны бок феномена Нацыі – гэта яе вызначальная роля ў стварэньні новаеўрапейскіх дзяржаваў, а пазьней – і на іншых кантынентах сьвету. Новы час прадэманстраваў выразна акрэсьленую тэндэнцыю згортваньня Дзяржавы ў памер нацыянальна-этнічных межаў. Найлепшым сьведчаньнем таму сістэмны распад вялікіх і малых імперыяў. Натуральна, Дзяржава ня мела ніякай ахвоты ўціскацца ў памер Нацыі, але іншага выйсьця ў яе не было. Нечакана для самой сябе, некалі самадастатковая і пыхлівая Дзяржава неўпрыкмет ператварылася ўсяго толькі ў вартаўніка, які ахоўвае нацыянальны сад і адначасна падпрацоўвае садоўнікам у гэтым садзе. Але ўзаемадачыненьні Нацыі і Дзяржавы – іншая тэма і мы яе пакуль пакінем. Рэлігія таксама не імкнулася ісьці ў паслужкі да Нацыі, аднак у сітуацыі крызісу рэлігійнага сьветаўладкаваньня, каб заставацца, быць – яна, з перыяду Рэфармацыі, мусіла падладжвацца спачатку пад патрэбы Дзяржавы, а затым – Нацыі. Дарэчы, кальвінізм, лютэранства, уніяцтва і да таго падобнае – гэта ня што іншае, як выдзяленьне з універсальнай прасторы рэлігійнага тых лакальных дыскурсаў, якія ў большай меры тоесьніліся з сугестыяй нацыянальнага... Агульную тэндэнцыю да нацыяналізацыі Рэлігіі выразна акрэсьліў прынцыпова немагчымы раней пераклад Бібліі на нацыянальныя мовы, – у друку распачаты немцам Лютэрам і неўзабаве працягнуты беларусам Скарынам. Працэс нацыяналізацыі рэлігійнага ахоплівае стагоддзі і, натуральна, у розных краінах ён складваўся па-рознаму. У зьвязку з вылучанай праблемай мы зьвернем увагу толькі на нашых бліжэйшых суседзяў. Спачатку цытата з Бярдзяева: ”Расейская гісторыя прадэманстравала выключна ўнікальнае відовішча – абсалютную нацыяналізацыю царквы Хрыстовай, якая вызначае сябе як сусьветную. Царкоўны нацыяналізм – характэрная расейская зьява, ім наскрозь прасякнутая стараверства. Але той самы нацыяналізм уладарыць і ў пануючай царкве”. Ня станем засяроджвацца на сьцьвярджэньні выключнасьці нацыяналізму ў расейскай царкве. Расейскай ментальнасьці характэрна надаваць статус выключнасьці ўсяму, што дзеецца ў Расеі. Спынім увагу адно на самой характарыстыцы сітуацыі ў расейскай царкве, якая наўпрост аргументуе нашыя папярэднія развагі... (Праўда, тут бадай ня лішне будзе яшчэ раз нагадаць агульнавядомае: у Візантыі, у адрозьненьне ад Сьвяшчэннай Рымскай імперыі, Царква ад пачатку была адзяржаўленай і ў такой якасьці перайшла да спадчыньнікаў. Таму ў Расеі Царква ніколі не працавала непасрэдна на ідэю Рэлігіі. Наперадзе заўсёды былі альбо патрэбы Дзяржавы, альбо, пазьней, Нацыі, а ўжо потым, пры магчымасьці, патрэбы самой веры.). Трохі інакш азначаная сітуацыя складвалася ў Польшчы. Надоўга пазбаўленая дзяржаўнасьці, польская нацыя абапіралася на Касьцёл і гуртавалася Касьцёлам (як у зусім іншую эпоху маскоўцы гуртаваліся Царквой супраць Арды). У выпадку з Польшчай уяўляе цікавасьць той факт, што нават у адсутнасьці Дзяржавы, Нацыя можа ператварыць Рэлігію ў магутны сродак свайго фармаваньня. Цяпер колькі словаў пра нашую Бацькаўшчыну. Мы высьпелі як Нацыя без непасрэднага ўдзелу Царквы. Калі на абшарах нашай краіны адбывалася адзержаўленьне Рэлігіі (ВКЛ, Рэч Паспалітая), Нацыя яшчэ ня высьпела. Калі Нацыя высьпела, ужо не было ні сваёй Дзяржавы, ні сваёй Царквы. Мы вызначыліся ў прасторы і часе выключна як быційная самасьць. Бо мала таго, што Рэлігія на Беларусі, як і кожная Рэлігія ў любым іншым месцы, драбіла этнас на паасобныя суб’екты і гэткім чынам вышморгвала нашых продкаў, так бы мовіць, па вертыкалі з быційнасьці ў трансцэндэнцыю, дык яна яшчэ і шкамутала этнас па гарызанталі. Канфесійная розналежнасьць цягнула Нацыю адразу ў розныя бакі, як лебедзь, рак і шчупак крылоўскі вазок. І калі б не быційная, а рэлігійная культура была асновай беларускай Нацыі, то ад нас ужо даўно і шматкоў не засталося б. Рэлігія так мала нам дала, раўнуючы з адабраным у нас, што, на першы погляд, пра нейкую карысьць ад яе нацыянальнаму і казаць няма чаго. Але гэта не зусім так. Праз уласную волю яна зрабіла важкі ўнёсак у фармаваньне нашай быційнай культуры. Асьвета, адукацыя, маральна-эстэтычная канстытуцыя – усё гэта адбывалася праз актыўны ўдзел Рэлігіі, хаця і незалежна ад яе памкненьняў, па азначэньні скіраваных у бок Варшавы, Масквы ці Бога. Аднак факт застаецца фактам: нашая Нацыя сфармавалася і паўстала ня толькі насуперак суседнім дзяржавам, але і без непасрэднага ўдзелу Рэлігіі. (Ну, а што насуперак Рэлігіі, то гэта натуральна – такім ёсьць шлях кожнай Нацыі). Сёньня мы, у параўнаньні з суседзямі, лічы чысты феномен быційнай культуры, прынамсі, на апошнім этапе нацыянальнага высьпяваньня беларусы абыхо­дзіліся выключна ўласнымі сіламі, паўставалі самі з сябе. Хаця тут трэба пад­крэсьліць, што менавіта на апошнім этапе, бо калі мерыць на глыбіню ўсёй мінуўшчыны, якая папярэднічала паўставаньню Нацыі, то нельга не заўважыць, што ідэя ірацыянальнага ладу жыцьця ўплывала на нас ня з меншай сілай, чым на іншыя еўрапейскія супольнасьці, і роля Рэлігіі ў нас была адпаведнай, і нават Царква, лічы, была адзяржаўленай. Але збольшага натуральны, як для еўрапейскага народу, працэс быў спынены ў апакаліптычных войнах сямнаццатага і наступных стагоддзяў, калі папярэдні беларусам этнас быў вынішчаны амаль да каранёў. Натуральна, гэтаксама лёс абыйшоўся і з нашай Дзяржавай, і з нашай Царквой. Таму беларуская нацыя паўстала на тле ня ўласнай, а ўніверсальнай крызы рэлігійнага. Апошняе фармальна ніяк не адбілася ні ў спосабе, ні ў канструкце легалізацыі нацыянальнага. Аднак па сутнасьці страта была непапраўнай, бо, як сьведчыць досьвед іншых народаў, Нацыя толькі тады досыць хутка набывае паўнавартасны і самадастатковы чын, калі фармалізуецца праз нацыяналізацыю Дзяржавы і Царквы (ці хаця б аднаго з гэтых інстытутаў). У супрацілеглым выпадку гісторыя рыхтуе Нацыі вельмі пакручасты і цалкам няпэўны шлях. Беларусы добра гэта ведаюць. Іншая рэч, што яны трагічна памыляюцца, калі ўскладваюць свае спадзяваньні на Веру і Царкву ў справе пабудовы Нацыі і нацыянальнай дзяржавы. Як ні дзіўна, але і найразумнейшыя з беларусаў не жадаюць заўважаць канцавога антаганізму паміж Рэлігіяй і Нацыяй, іх сьмяротнага двубою, дзе адно перамагае толькі коштам другога. З дзіцячай непасрэднасьцю нашыя рамантыкі амбівалентна спрабуюць злагодзіць у сваім сэрцы самую шчырую любоў да Бога і самую апантаную любоў да Нацыі (для мяне няма больш трагічнага відовішча, чым укленчаны беларус, які моліць Бога, каб той зьбярог ягоную нацыю). А між іншым, яшчэ за дзьве тысячы гадоў да зьяўленьня Нацыі, Бог (зноў зьдзівімся Ягонай відушчы) сурова папярэдзіў сваіх будучых вернікаў, якія памкнуцца ўзяць на душу грэх нацыяналізму: “Няма ні эліна, ні іўдзея”. “Застаецца па-за сумневам, што самасьцьверджаньне нацыі з гледзішча хрысь­ціянскай рэлігійнасьці ёсьць грэхам. Праблема нацыянальнасьці можа быць зьдзейсьненай у нацыяналістычным накірунку толькі ў варунках адмовы ад тых ісьцінаў, што сьцьвярджае хрысьціянства. Да хрысьціянства значна бліжэйшыя тыя прыхільнікі інтэрнацыяналізму, якія цалкам ігнаруюць нацыяналізм, чым тыя нацыяналісты, што выдаюць сябе за хрысьціянаў” (Аляксандар Мейер). 3. Уласна нацыянальнае. “З усіх сьветапоглядаў і веравызнаньняў, якія змагаюцца за душы людзей у сучасным сьвеце, найбольш распаўсюджанай і трывалай зьяўляецца нацыянальная ідэя. Іншыя ідэі дасягнулі больш значнага, але часовага посьпеху ці знайшлі сабе апірышча ў адной пэўнай краіне. Некаторыя сьветапоглядныя сістэмы ўздымалі людзей на больш гераічныя ці нават жахлівыя дзеяньні. Але нішто не змагло так пасьпяхова ўсталявацца ў кожнай частцы сьвету, прывабіць столькі людзей рознага жыцьцёвага досьведу ў розных краінах, як нацыяналізм... Ні адна іншая ідэя не праяўлялася ў такіх разнастайных абліччах і не перажывала часовы заняпад толькі дзеля таго, каб пасьля стаць яшчэ больш моцнай і трывалай. Ні адзін іншы сьветапогляд не пакінуў такога моцнага адбітку на мапе сьвету і на нашым пачуцьці саматоеснасьці. Перш за ўсё нас атаясамліваюць з нашай “нацыяй”. Гэтымі словамі распачынае сваю кнігу “Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі” Энтані Сміт, сёньня адзін з самых вядомых дасьледчыкаў абранай намі праблемы. (Дарэчы, у 1995 годзе згаданая кніга Энтані Сміта была выдадзеная на беларускай мове ў серыі “Адкрытае грамадства”). Феномен нацыянальнай ідэі сапраўды ўражвае сваёй універсальнасьцю, але не ўніверсальнасьцю канона, як, скажам, хрысьціянства ці будызм, а прыдатнасьцю, дапасаванасьцю, стасоўнасьцю да самых розных соцыа-культурных і геапалітычных канфігурацыяў, у якіх яна фармалізуецца. З гэтага і зьместам, і формай нацыянальная ідэя ў розных краінах часам нават рашуча адрозьніваецца і бадай толькі “вялікая салідарнасьць” (Эрнэст Рэнан) прыпадабняе ўсе нацыяналізмы адзін да аднаго. Панятак “нацыя” (ад лацінскага natio – племя, народ) мае доўгую і пакручастую гісторыю, за часы якой, здаралася, ягоная семантыка зусім мала чым нагадвала тую, што вядомая сёньня. Але мы ня пойдзем разблытваць гэтыя шляхі, бо нас цікавіць ня тэрмін, а сама зьява, якая пачала канкрэтна “матэрыялізоўвацца” (тут меркаваньні шматлікіх дасьледчыкаў збольшага сыходзяцца) у пару нараджэньня сярэдняга класу, буржуазіі, капіталізацыі грамадства і урбанізацыі соцыума. Натуральна, легітымнай і адназначнай кропкі адліку (што ў часе, што ў прасторы) для гэтай праблемы ніхто ніколі ня знойдзе. І таму ў залежнасьці ад абранай пазіцыі і метадалогіі, дасьледчыкі шукаюць першапачаткі нацыянальнай ідэі ў самых розных падзеях. Скажам, у сваю пару была досыць распаўсюджанай канцэпцыя, згодна якой перадумова гэтай ідэі найраней выявілася ў сярэднявечным руху за тысячагоддзе Валадарства Божага на зямлі — больш чым спрэчная канцэпцыя, пра што кажа і Энтані Сьміт. Асабіста мне (сярод усіх іншых) найбольш пасуе простая і выразная маркі­роўка гэтага пачатку, зробленая тым жа Энтані Смітам: “Першае яснае фармуляваньне гэтай (нацыянальнай – В. А) ідэі адбываецца ў пару Французскай рэвалюцыі. У тэкстах таго часу мы можам прачытаць, што адно нацыя зьяўляецца сапраўдным суверэнам, што чалавек павінен быць аддана перадусім нацыі, і што толькі нацыя можа ўсталёўваць свае законы для сваіх грамадзянаў. Тут таксама ўпершыню можна пачуць заклікі да зброі ў абарону Бацькаўшчыны (patrie) і думку пра тое, што “грамадзянін” Францыі мае пэўныя правы і абавязкі. Хоць Французская рэвалюцыя была ня першай праявай новай “нацыянальнай” эпохі, яна была першай гістарычнай падзеяй, падчас якой добраахвотна аб’яднаныя грамадзяне дзейнічалі на карысьць “нацыі”, а не дынастыі. І ўпершыню грамадзяне намагаліся распаўсюдзіць адзіную культуру і адзіную мову на ўсе рэгіёны сваёй краіны, зламаць усе бар’еры паміж гэтымі рэгіёнамі, стаць адзінай нацыяй, адданай адной ідэі”. Тыпалагічныя праблемы Нацыі яшчэ больш заблытаныя, чым храналагічныя. Ня будзем сягаць на іншыя кантыненты, але нават у Еўропе, радзіме гэтага феномену, розныя дасьледчыкі базавымі прапануюць самыя розныя мадэлі, на падставе якіх усе іншыя кадыфікуюцца ў залежнасьці ад меры іхняй мадыфікацыі. Як і ў выпадку з храналагічнай праблемай, для сябе мы абярэм самы просты і выразны канцэпт, які падвойваецца на гэтак званую “французскую” і “нямецкую” мадэлі. “Французская” канцэпцыя нацыі робіць акцэнт на грамадзянскай супольнасьці, а “нямецкая” – на моўна-этнічнай (калі заўгодна – расавай). Відавочна, што зводзіць іх у нешта адно, хай сабе і праз апазіцыю, можна толькі ў ракурсе метадалогіі, бо іх сутнасныя ядры, як і вектары праекцыі на рэальнасьць ня проста супрацілеглыя, а рознавымерныя. У рамках пастаўленай задачы, далей нам трэба згадаць пра праблему сістэматызацыі тых сацыяльна-гістарычных падвалінаў, на якіх паўставалі нацыі. Відавочна, што “стартавыя магчымасьці” у розных нацыяў былі розныя, ды і распачыналі яны свой шлях далёка не ў адначасьсе, а значыць нават і цывілізацыйна зусім у непадобных умовах. Да таго ж даводзіцца ўлічваць, што для многіх нацыяў рух на дыстанцыі ад “старту” да “фінішу” не аднойчы і, здаралася, надоўга перапыняўся. У гэтым сэнсе прыклад Беларусі зьяўляецца хутчэй адной з нормаў, а не выключэньнем. У сваім памкненьні да сістэматызацыі “падвалінаў”, перадусім выдзелім нацыі, якія паўсталі ва ўлоньні на той час існуючых дзяржаўных утварэньняў і змаглі іх досыць хутка нацыяналізаваць, гэта значыць уціснуць Дзяржаву ў Нацыю, хай і не бяз пэўных стратаў, часам і вялізных, як у выпадку з Брытанскай імперыяй (і ня мае значэньня, што канчатковы распад імперыі адбыўся толькі ў сярэдзіне ХХ стагоддзя). Акрамя Англіі ў гэты хаўрус першымі просяцца Францыя ды Іспанія. Наступную групу мы сфармуем з краінаў, якія праз нацыянальнае задзіночаньне змаглі аднавіць сваю, раней страчаную дзяржаўнасьць. Сярод самых выразных прыкладаў згадаем Германію, Італію і Польшчу. Магчыма да гэтай групы трэба далучыць краіны, якія былі заснавальнікамі вялікіх імперыяў (Турцыя – Асманскай, Аўстрыя і Венгрыя – Аўстра-Венгерскай), а пасьля іх развалу, з парэшткаў сваёй імперскай велічы, стварылі нацыянальныя дзяржавы. Але магчыма іх, на роўні з астатнімі, больш карэктна будзе занесьці ў трэцюю групу, а менавіта да ўсіх тых нацыяў, што паўсталі ў выніку распаду гэтых (ды іншых) імперыяў. Бо ні па часе, ні па спосабу паўставаньня Турцыя мала чым адрозьніваецца ад, да прыкладу, Балгарыі, а Аўстрыя ад Чэхіі (і г.д.). Праўда, пры такім падыходзе задача сістэматыка ўскладняецца тым, што бадай кожная нацыя, якая ўладкавалася хоць на якім фрагменце былой (хоць якой) імперыі, імкнецца знайсьці (і знаходзіць) у сваім мінулым свой дзяржаўны аналаг (Украіна – Кіеўскую Русь, Беларусь – Полацкае княства і ВКЛ, Туркменія – імперыю сельджукаў, і г.д., і да т.п.). Але, падобна, разблытваць (ці заблытваць?) што тут да чаго – задача не культуралогіі, а міфатворчасьці. Мы ж, са свайго боку, проста яшчэ раз падкрэсьлім тры базавыя пазіцыі, якія складаюць аснову прапанаванай сістэмы паўставаньня нацыяў: 1. Нацыі, якія нацыяналізавалі існыя дзяржавы; 2. Нацыі, якія адрадзілі былыя дзяржавы; 3. Нацыі, якія самі з сябе стварылі нацыянальныя дзяржавы. Натуральна, гэтая схема не адмаўляе і камбінацыі з розных пазіцыяў. (Наастачу заўважым, што метадалагічна прапанаваны тут падыход часткова супадае з тым, што мы сустракаем у Эрнэста Гельнера. Глядзіце ягоную працу “Нацыі і нацыяналізм”). 4. Рэфлексія з нагоды. Пад нацыяналізмам найчасьцей разумеюць не ўніверсальную экзістэнтную ідэю, а ўсяго толькі суплёт нацыянал-патрыятычных эмоцыяў. Як быццам – дарэмна, але ўнікнем супрацьпастаўленьня. У нацыяналізму і нацыянал-патрыятычных эмоцыяў агульны корань, а розьніць іх між сабой, разводзіць у адваротныя станы – асоба. Толькі ёю і вызначаюцца ўсе вартасьці і заганы нацыяналізму. Каб праілюстраваць гэтую банальную выснову, згадаю побач з расейскім мысьляром Васілём Розанавым (ці не найбольш жорсткім, але і ці не найбольш адказным аналітыкам габрэйства), – маскоўскага рамізьніка, які гатовы быў уласнай рукой выдзерці пейсы ўсім жыдам, колькі іх ёсьць на белым сьвеце... Па вялікім рахунку, нацыяналізм для секулярызаванага “я” – гэта парэнча над безданьню абыякавага да чалавека быцьця. Таму можна ненавідзець нацыяналізм усёй ненавісьцю сэрца за тое, што ён трымае цябе пры сабе, але паспрабуй ад­штурхнуць парэнчу – і адразу ляціш у нікуды. Праўда, пры жаданьні можна рабіць выгляд, быццам ты адважна крочыш над прадоньнем, ні на што не абапіраючыся, аднак гэта ўсяго толькі фіглярства. Са­праўды мужныя (Купала ці Уітмен, Дастаеўскі ці Гайдэгер) не фіглярнічалі. Яны ведалі, што іх трымае, і не памыляліся ў глыбіні прадоньня. 5. Праблема ўласных межаў. І па форме і па сутнасьці, паўсталая ў другой палове ХІХ стагоддзя беларуская нацыянальная ідэя ня мае ў сабе нічога беларускага ў тым сэнсе, што яна была аформленая пад стандарт “моўна-этнаграфічнай” мадэлі (гэтак званай “нямецкай”, сфармуляванай Ёганам Гердэрам), — бадай самай распаўсюджанай на нашым кантыненце. Таму, у канцэптуальным плане, перад беларусамі стаялі тыя ж самыя задачы, што і перад іншымі еўрапейскімі народамі... Нацыянальнае ўладкаваньне сьвету нарадзіла некалькі праблемаў, якіх ня ведаў папярэдні, “дынастычны” тып гуртаваньня супольнасьцяў. Па-першае, гэта выбар самой нацыянальнай мадэлі і затым мера яе мадыфікацыі, бо як мадэль “грамадзянскай супольнасьці”, так і “моўна-этнаграфічная” мадэль патрабавалі дапаўненьня адна адной і да таго ж яшчэ і ўлучэньне ў сябе шэрагу не-сістэмных, у кожным разе апрычоных, элементаў. А па-другое, — пошук сваіх межаў. “Дынастычны” тып дзяржавы ніводнай з гэтых праблемаў ня ведаў. Першая ў ім адсутнічала па азначэньні. А другая вырашалася праз каланізацыю ці збройны чын. Груба кажучы, колькі дзяржава магла паняволіць прастораў і народаў, столькі яна іх і мела (ідэалагічная матывацыя гэтых захопаў\падзелаў прылучэнняў выкарыстоўвалася адно ў якасьці фармальнага дадатку “волі да ўлады”)1. Ідэя Нацыі запатрабавала радыкальна іншага падыходу да прасторавага ўладкаваньня. Яшчэ ў 1792 годзе Дантон зьвярнуўся да Францыі з заклікам знайсьці свае “натуральныя межы”. Вось гэтае пытаньн “ўласных межаў” станецца самым вострым і балючым для нацыянальных дзяржаваў. Дарэчы, яно так ніколі і ня будзе станоўча вырашаным, незалежна ад фармату нацыянальнай ідэі. Бо ў тым выпадку, калі базавай абіралася “грамадзянская супольнасьць”, рэпрэсаваліся моўна-этнічныя чыньнікі, асабліва на краях дзяржаўнага дыскурсу. А калі за аснову браўся “моўна-этнічны” прынцып, то ён ня мог адэкватна рэалізавацца з таго, што амаль заўсёды нейкія фрагменты “тытульных” этнасаў (і часам досыць ладныя) заставаліся за межамі краіны, і ніхто іх аддаваць камусьці, дзеля прылучэньня да асноўнага масіву, не зьбіраўся. Сюды залічым і эсхаталагічныя праблемы малалікіх нацыянальных утварэньняў у дыскурсе дамінуючых. Але перадусім гэтыя калізіі апынуліся невырашальнымі таму, што хаця ў справе гуртаваньня супольнасьцяў Дзяржава і саступіла вершнасьць Нацыі, аднак пазіцыі Дзяржавы заставаліся досыць моцнымі, каб у канфлікце супрацьстаяньня з Нацыяй ня толькі трымаць парытэт, але і раз-пораз перамагаць, гэта значыць раскатваць Нацыю ў памер уласнай мяжы. (Хельсінская хартыя аб непарушнасьці існуючых дзяржаўных межаў, падпісаная кіраўнікамі ўсіх еўрапейскіх краінаў, у пэўным сэнсе засьведчыла контррэфармацыйную перамогу ідэі Дзяржавы над ідэяй Нацыі). Аднак, як бы там сітуацыя ні складвалася ў кожным канкрэтным выпадку, з пачаткам паўставаньня нацыянальнага логасу, актуалізоўвалася і праблема нацыянальнага топасу. Беларусь тут не выключэньне. У знакамітай прадмове Францішка Багушэвіча да зборніка вершаў “Дудка беларуская” ўвага дасьледчыкаў звычайна акцэнтуецца на “мове” (“Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі!”), хаця ня менш, а можа і больш істотны фрагмент гэтай прадмовы зьвернуты да вызначэньня абрысу “ўласных межаў”. “Ужо больш як пяцьсот гадоў таму, да панаваньня князя Вітэнэса на Літве, Беларусія разам з Літвой баранілася ад крыжацкай напасьці, і шмат местаў, як Полацк, прызнавалі над сабой панаваньне князёў Літоўскіх, а пасьля Вітэнэса Літоўскі князь Гедымін злучыў зусім Беларусію з Літвой у адно сільнае каралеўства і адваяваў шмат зямлі ад крыжакоў і ад другіх суседаў. Літва пяцьсот дваццаць гадоў таму назад ужо была ад Балтыцкага мора ўздоўжкі аж да Чорнага, ад Дняпра і Днястра ракі да Нёмна: ад Камянца места аж да Вязьмы – у сярэдзіне Вялікаросіі; ад Дынабурга і за Крамяньчук, а ў сярэдзіне Літвы, як тое зярно ў гарэху, была наша зямліца – Беларусь!” Абрыс “уласных межаў”, прапанаваны Францішкам Багушэвічам, досыць абстрактны, гэта хутчэй яшчэ толькі пастаноўка праблемы і першая спроба яе прамацваньня. А канчаткова метадалогія маркіроўкі нацыянальнага дыскурсу была сфармуляваная Вацлавам Ластоўскім на гістарычным паседжаньні Рады БНР 25 сакавіка 1918 году: “Няхай жыве незалежная Беларусь у сваіх этнаграфічных межах!”. (За колькі дзён да гэтай гістарычнай падзеі Выканаўчы Камітэт Рады 1-га Усебеларускага зьезду выдаў Другую ўстаўную грамату, якая абвяшчала Беларусь “у рубяжох расьсяленьня і лічбавай перавагі беларускага народу”). Нягледзячы на публіцыстычны пафас выказваньня Ластоўскага, гэты заклік ня быў усяго толькі рытарычнай фігурай. Рэч у тым, што на тую пару шматлікімі досьледамі, найперш расейскіх навукоўцаў, этналінгвістычны арэал беларусаў быў акрэсьлены досыць выразна і пераканаўча. Калі параўнаць этнаграфічныя мапы Беларусі, складзеныя на пачатку ХХ стагоддзя Карскім, Доўнар-Запольскім і Канчаром, то пры ўсіх несупадзеньнях (часам і досыць значных) абрысаў, яны адназначна перагукаюцца паміж сабою адносна выявы Беларусі, як цэлага. Для той пары, калі палітычныя рухі, захопленыя нацыянальнай ідэяй, спрабавалі пабудаваць нацыянальную дзяржаву амаль з “чыстага ліста”, тэарэтычная формула “Беларусь у сваіх этнаграфічных межах” бачыцца ўдалай, асабліва што да публічнай прэзентацыі ідэі. Але яна адразу выявілася залішне ідэалістычнай, як адносна рэальнай палітычнай сітуацыі, так і для ўласнага станаўленьня ва ўжо зусім іншых умовах канца ХХ стагоддзя. 6. Межы Айчыны і мовы Гісторыя Беларусі – гэта суплёт разрываў паміж яе рознымі гісторыямі. Здаецца, насьпела пара, каб нехта ўдумлівы паспрабаваў наўсьцяж абнаявіць “хроні­ку” гэтых разрываў, бо яны, што відавочна, у лёсе нашага краю адыгрывалі куды больш істотную ролю за тыя фрагменты ўласна гісторыі, якімі мы спрабуем азначыць свой несупынны тысячагадовы шлях. На самой справе ніякага пасьлядоўнага поступу не было. Пасьля кожнага радыкальнага разрыву пачыналася штосьці цалкам адметнае, раўнуючы з тым, што мелася раней. Вялікае княства Літоўскае – гэта нешта зусім іншае ад Полацкага княства, а Рэч Паспалітая – ад ВКЛ. “Паўночна-Заходні край” ня меў амаль нічога агульнага ні з першым, ні з другім, ні з трэцім. А БССР, здаецца, увогуле была пазбаўленая хоць якіх аналагаў з усім папярэднім... Бадай толькі Рэспубліка Беларусь, прынамсі хаця б на юрыдычна-адміністратыўным узроўні, наўпрост насьледуе сваю папярэдніцу – БССР. (І гэта вельмі добры знак!). Кожны раз, суб’ектна ўзьнікаючы наноў, мы паўставалі ня проста ў іншай геапалітычнай рэальнасьці – мы паўставалі ў іншай рэальнасьці цывілізацыйнай. Чамусьці тэарэтыкі праблемы нацыянальнага на гэты фактар найменей зьвяртаюць увагі. Хаця кожнаму зразумела, што ідэалы грамадства, якое жыве, скажам, патрыярхальным ладам, мусяць быць моцна не падобнымі да тых, што апаноўваюць нас у тэхнагеннай цывілізацыі. З гэтага шмат чаго вынікае, але як да нашай гаворкі, то перадусім заўважым: чалавеку ранейшых эпохаў мысьліць у катэгорыях нацыянальнага было гэтаксама немагчыма, як старажытнаму вершніку ў катэгорыях сучаснага дарожнага руху. Улегшыся ў адбудову гістарычнай рэтрасьпектывы, мы, у сваёй нацыянальнай апантанасьці, вельмі часта неабачліва нагружаем нашых далёкіх продкаў уласнай, толькі нам актуальнай праблематыкай. У гэтым сэнсе ці не найбольшай ахвярай стаўся перыяд фармаваньня беларускага этнасу, які, па агульным меркаваньні, прыпадае на пару ВКЛ. Паколькі доўгі час лічылася, што паўставаньне нацыі немагчымае без сфармаванага этнасу, то ідэалагемна этнас і нацыя амаль не разрозьніваліся і прачытваліся ўсяго толькі як розныя перыяды агульнай падзеі. Аднак, насамрэч і па форме, і па сутнасьці гэта зусім розныя феномены. “У тыя часы магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ня мысьлілі ў нацыяналістычных катэгорыях (курсіў мой – В.А.), характэрных для эпохі пасьля Французскае рэвалюцыі; яны хутчэй мелі свае ўласныя патрыятычныя каштоўнасьці і пачуцьцё асобнасьці, якога не хацелі пазбыцца ў новаўтворанай федэрацыі (маецца на ўвазе Рэч Паспалітая пасьля Люблінскай уніі 1569 году – В.А.), – слушна заўважае Янка Запруднік у кнізе “Беларусь на гістарычных скрыжаваньнях”. Бясконца цытуючы Франьцішка Скарыну (“чалавек, дзе нарадзіўся... да таго месца вялікую ласку мае”, “мяне літасьцівы Бог з гэтае мовы на сьвет пусьціў”), Васіля Цяпінскага (“з любоўю да маёй Айчыны”, “занядбаньне сваёй слаўнай рускай мовы”) ці Льва Сапегу (“законы нашыя выдадзеныя не на нейкай чужыннай мове, а на сваёй роднай”) мы зазвычай пакідаем абапал увагі межы як тады дэкляраванай “Айчыны” так і “роднай мовы”. А, каб не праміналі ўвагай гэтае пытаньне (ці то сьпехам, ці то наўмысна), то адразу б зацемілі, што для Васіля Цяпінскага “Айчына” — гэта абстрактная “Слаўная славянская манархія”, для Франьцішка Скарыны ўсяго толькі ягоны “родны кут” Полацак, а для Льва Сапегі зусім наадварот – хай сабе і не заканстытуяваная, але вялізная імперыя ад Балтыйскага да Чорнага мора, у аблогах якой табарыўся гурт народаў, сярод якіх яшчэ не было і знаку таго, які потым з погляду на свой этнонім, назаве і тую краіну і тую мову старабеларускімі. Падкрэсьлім, пытаньне ня ў тым, што “беларусы” тады сістэмна ня згадваліся ні ў якасьці этноніма ні, на худы канец, палітоніма (хаця для этна- і нацыяўтваральных працэсаў, гэта надзвычай істотны момант), а ў тым, што для пары ВКЛ і “Айчына” і “мова”, гэта пакуль усяго толькі тапаграфічны патрыятызм і лінгвістычная прагматыка (узмоцненыя красамоўнай рыторыкай і паэтычнымі тропамі). Любоў да месца, дзе ўскормлены “суть по Бозе” (Скарына) – абсалютна натуральнае пачуцьцё для кожнага чалавека ў якіх заўгодна геаграфічных каардынатах і ў якую заўгодна эпоху. Але калі пэўны “местачковы” ці “дзяржаўны” патрыятызм мы праз стагоддзі таясамім з нашай любоўю да “ўяўнай супольнасьці”, то паводзім сябе, далікатна кажучы, зусім некарэктна. Бо хаця з фармальна-выяўленчага боку, “любоў да маёй Айчыны” Васіля Цяпінскага і “О, Літва, Айчына мая!” Адама Міцкевіча нічым асабліва ня розьняцца, але па сутнасьці гэта дзьве канцэптуальна іншыя любові, амаль ні ў чым не сувымерныя адна адной. Да зьяўленьня Нацыі, калектыўна-салідарнай любові грамадства падлягала толькі адна ўніверсалія – Бог. Што да “Айчыны”, то яе, у нашым разуменьні, ня ведалі ня толькі паспалітыя, але і самыя “прасунутыя” героі тых эпохаў. Той жа Скарына за межамі ВКЛ у адных дакументах называе сябе “ліцьвінам”, у другіх – “русінам”, а ў трэціх – проста “палачанінам”. Этнанімічная дыферынцыяцыя насельніцтва Вялікага княства Літоўскага была неверагодна размаітай і разбэрсанай. У тагачасных дакументах на роўных пералічваюцца так званыя экзаэтноні­мы (літва, татарва, ляхі, немцы, жамойты, угры, латыгове, ліфлянты, славакі, чэхі) з зямляцкімі этніконамі (палачане, віцябляне, смаляне, случане, дручане, валыняне, бранцы, кіяне). У гэтым шэрагу на парытэтных умовах былі і політэтнонімы і тое, што можна, з пэўнай доляй умоўнасьці, ужо залічыць у этнонімы:”... а послу из нашее земли из Литовскоъ, и гостю – или Ляхъ, или Литвинъ, или Русинъ, или Полочанинъ, или Витеблянинъ, или Смолянинъ...”(“Этнаграфія Беларусі”). Ці яшчэ адтуль жа прыклад:”...родом он литвин латыш белорусец Оршанского повету». Як бы мы сказалі сёньня, у тую пару ў кожнага чалавека была свая “малая радзіма”, а вось “Вялікай Радзімы” на зямлі ніхто ня меў, бо для ўсіх агулам яна знаходзілася “на нябёсах”. І гэта нам уявіць бывае настолькі цяжка, што нават такі ўдумлівы дасьледчык як Янка Запруднік, зусім слушна заўважыўшы, што магнаты і шляхта ВКЛ “ня мысьлілі ў нацыяналістычных катэгорыях”, праз некалькі старонак піша: на Беларусі ХVІ ст. “... і вясковыя жыхары, і значная большасць месьцічаў заставаліся праваслаўнымі. Прычына гэтага супраціву рэфармацыйным плыням ляжала ў спольшчанасьці большай часткі магнатаў, так што адданасьць веры продкаў была для большасьці беларусаў справаю нацыянальнага выжываньня (курсіў мой – В.А.). Тут так і хочацца выклікнуць: якое “нацыянальнае выжываньне” ў тую пару?! Скуль яно, “нацыянальнае”, тым болей у жыхароў вёсак, якія і праз тры стагоддзі, калі ідэалогія нацыяналізму ахопіць і перафармуе ўсю Еўропу, будуць на Беларусі ўнікаць гэтага “нацыянальнага” як нячысьцік ладану. У метадалагічным плане праблема “межаў мовы” ня шмат чым розьніцца ад праблемы “межаў Айчыны”. Словы: “Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі” Франьцішка Багушэвіча (ХІХст.) і “мяне літасьцівы Бог з гэтай мовы на сьвет пусьціў” Франьцішка Скарыны (ХУІст.) пры фармальным падабенстве, абапіраюцца на два рознавымерныя ідэалагемныя канцэпты і, таму ў першым выпадку гэта сапраўды фатальная дылема, бо ў межах “моўна-этнаграфічнай” мадэлі нацыянальнага, сьмерць і жыцьцё Нацыі наўпрост залежыць ад стану мовы. А вось любоў Скарыны, Буднага, Цяпінскага... да старабеларускай (рускай, славянскай, русінскай, ліцьвінскай – як па-рознаму называлі яе тады) мовы, хаця і не пазбаўленая патрыятычных эмоцыяў, ня мае (і ня можа мець) эсхаталагічнага пафасу, бо яна заснаваная не на ідэаматыцы, а на прагматыцы бытаваньня. Як вядома, старабеларуская (руская) мова “выкарыстоўвалася ў княжай канцэлярыі з самага яе заснаваньня ў ХІV ст., беларускую мову трэба лічыць адной з найдаўнейшых дзяржаўных нацыянальных моваў у Еўропе. Напрыклад, кастыльскую мову было загадана ўжываць у гішпанскіх урадавых дакументах у ХІІІ ст., англійская набыла афіцыйнае прызнаньне ў 1362 г., а парыжскі дыялект французскай дамогся такога статусу ў 1400 г.” (Янка Запруднік). Тое, што мова княскай канцылярыі зьяўлялася яшчэ і мовай нейкай (хай сабе і вялікай) часткі паспалітага насельніцтва ВКЛ было на тую пару зусім не істотна ні для каго (ну хіба для некалькіх найбольш празарлівых “асьветнікаў”). Істотным выяўлялася адно тое, што гэта была мова Улады (ад палітычнай і рэлігійнай да фінансавай і культурнай). Таму на ёй, незалежна ад этнічнай ці племянной прыналежнасьці, размаўлялі, пісалі (ці хаця б збольшага яе ведалі) усе, хто быў пры ўладзе альбо імкнуўся заняць пэўнае месца ў яе структурах. Але як толькі мовай Улады стала рабіцца польская, дык старабеларуская адразу і заняпала, бо яна была каштоўнай не сама па сабе (ня як тое, што ідэнтыфікуе і суб’ектывізуе пэўную супольнасьць), — яна была каштоўнай толькі як камунікатыўны сродак зносінаў паміж рознымі ўладамі і ўнутры кожнай з іх. І выцясьненьне беларускай мовы польскай не казала ні пра што іншае, акрамя, як пра зьмену ўладных элітаў. Апошнім і былі выкліканыя ноткі трагізму ў часткі палітычных, рэлігійных і культурных дзеячаў ВКЛ, якія ў сітуацыі зьмены палітычных прыарытэтаў апыналіся ў ролі аўтсайдэраў (найперш тыя, што не змаглі – ці не схацелі, – мадэрнізавацца, г. зн. у патрэбны час “акаталічыцца” ды “спольшчыцца”, каб патрапіць, хай сабе і не на першых ролях, ва ўладныя эліты Кароны). Адсюль і палымяныя заклікі да магнатаў не пакідаць “здавна славного языка словенского” (Будны), супрацьстаяць “занядбаньню сваёй слаўнай рускай мовы” (Цяпінскі) і да т.п. Пэўна, далёка ня ўсе гэтыя красамоўствы былі абумоўленыя толькі персанальным эгаізмам, хапала тут і футурыстычнай трывогі за заняпад усяго таго сусьвету, у якім і шляхта, і паспалітыя жылі сваім звычаем ужо некалькі стагоддзяў. Але як у адным, так і ў другім выпадку ня трэба блытаць іхні непакой з сучаснай нам трывогай за “Айчыну”, “мову”, “народ”. Будзем памятаць, што соцыякультурна тады ўся еўрапейская шляхта складала агульную і досыць цэласную супольнасьць, якая толькі ўладна і маёмасна тоесьніла сябе з мовай і Айчынай, а са сваімі паспалітымі падданымі дык і ўвогуле жыла ў розных сусьветах – хаця і на адной зямлі (па сутнасьці, уся тагачасная еўрапейская арыстакратыя ўяўляла з сябе асобную і досыць гамагенную цывілізацыю – Норберт Эліас назваў яе “кур­туазнай”). Іншае пытаньне, наколькі мова княскай канцэлярыі, усіх дзяржаўных і рэлігійна-культурных інстытуцыяў супадала з мовай сялянаў, рамесьнікаў, гандляроў? Тут магчымыя розныя прачытаньні сітуацыі, але мы абмінем гэтую праблему, бо істотная для нас выснова ўжо зробленая: з таго, што старабеларуская пісьмовая мова была мовай Уладаў і толькі ўладай трымалася, то яна натуральна зьнікла адначасна са змарненьнем апошняй (дакладней, з канцэптуальнай пераменай ейнага фармату)... І зьнікла амаль адразу, уся, цалкам, татальна. І ніколі ўжо не адрадзілася. І не магла адрадзіцца, нават калі б Напалеон выканаў свае абяцанкі і аднавіў ВКЛ, бо цывілізацыйна гэта была ўжо іншая пара, якая патрабавала ўжо іншай мовы (і структурна і лексічна). Лінгвістычна мы можам колькі заўгодна шукаць і знаходзіць лакальныя падабенствы паміж старабеларускай і ўжо уласна беларускай мовамі. Але хто б колькі ні даводзіў пра іхнюю пераемнасьць – у прасторы тэкста ніякай пераемнасьці паміж імі няма. І нават не таму, што паміж ВКЛ і “нацыянальнай дзяржавай” татальны (бяз хоць якой лучвы) разрыў у паўтары стагоддзі, а таму, што старабеларуская мова (прынамсі, пісьмова) фармавалася як камунікатыўны ды ўладны інструмент Дзяржавы, а пісьмова ўжо ўласна беларуская мова паўставала як сутнастваральны чыньнік Нацыі. Праўда, гістарычная наяўнасьць старабеларускай мовы ў паўставаньні ўласна беларускай адыграла вельмі істотную ідэалагічную ролю. Абапіраючыся на славутае прамінулае, было значна прасьцей і абгрунтоў­ваць і даводзіць патрэбу ва ўласнай мове. Але гэтым уся “пераемнасьць” і заверш­валася. Ні структурна, ні лексічна, ні культуралагічна старабеларуская мова не падтрымала беларускую ў пару яе фармаваньня. Асноўную ролю тут адыгралі лінгвістычныя канструкты суседзяў, якія, як лекала, былі пакладзеныя на вербальны дыскурс нашай вясковай цывілізацыі, і па форме якіх выціналіся схемы будучага функцыянаваньня літаратурнай беларускай мовы. 7. Расейская імперыя – калыска беларускай нацыі. Упартае трыманьне за ідэю “пераемнасьці” (што да праблемаў мовы, што да праблемаў нацыянальнага будаўніцтва ўвогуле) завязанае на ўсё яшчэ дамінуючую эвалюцыйную канцэпцыю лінейна-пасьлядоўнай хады гісторыі, дзе кожнае паўставаньне нацыі было ўгрунтаванае ў папярэдні працэс этнагенезу. Але, па-першае, для фармаваньня нацыянальнай ідэі зусім не абавязковая этнічна скансалідаваная супольнасьць. Прыкладаў тут колькі заўгодна – тая ж амерыканская нацыя. А, па-другое, (працытую трохі ўласных радкоў з эсэ “Горад, якога няма”), “... магчыма пару нашага існаваньня было б слушна падзяліць на дзьве эры, і другую, якая пачалася пасьля татальнага мораку ХYII-XYIII стст., чытаць ня толькі як новую гісторыю адной і той самай нагоды, але і як гісторыю новага этнасу, бо, пэўна, беларусы – гэта ўжо нешта іншае ад крэваў, ліцьвінаў, русінаў... узятых, як кожны паасобку, так і агулам. А Беларусь нешта зусім адрознае ад усяго, што было раней на гэтых абшарах”. Якраз як да нацыянальнага высьпяваньня (і нацыянальнай мовы), то асабіста мне падаецца куды больш істотным не перыяд ВКЛ з яго “залатым” шаснаццатым стагоддзем, а вось гэтая пара “татальнага мораку” ХУІІІ— ХІХ стагоддзяў. Больш за тое, я схільны лічыць (хай сабе пакуль толькі ў фармаце версіі), што не ў часы ВКЛ, а менавіта ў гэтую “нічыйную” пару і сфармаваліся беларусы, як этнас – маючы на ўвазе ўжо ўласна беларускі этнас. Не адмаўляючы традыцыйнай этналагічнай канцэпцыі, якая актуалізуе працэсы этнагенезу з ХІІІ-ХІУ стст., гэта значыць з пары фармаваньня ВКЛ, я адважуся памеркаваць, што гэтыя працэсы былі скіраваныя не зусім у той бок, дзе потым аб’явяцца “беларусы”. Калі б нехта паспрабаваў мадэльна сканструяваць сітуацыю ВКЛ, якая – пры ўсіх магчымых гістарычных трансфармацыях, — ня страціла сваёй дзяржаўнасьці да нашага часу, то ўжо напэўна ў той мадэльнай сітуацыі не знайшлося б амаль ні знаку ні сёньняшняй беларускай нацыі, ні сёньняшняй беларускай мовы (іншая рэч, што з погляду на сучасны стан і першага, і другога, гэтай віртуальнай рэтрасьпектывай нікога не ўсхвалюеш – хутчэй наадварот). Але мы тут зусім не пра тое, як было б лепш, каб было ня так, як было. А пра тое, што, калі мераць ад таго, як сталася (і што сталася), то версія аб іншым часе фармаваньня беларускага этнасу магчыма і ня будзе выглядаць авантурай “на злом галавы”. Пасьля канчатковага падзелу Рэчы Паспалітай, усе тыя працэсы этнагенезу, што з ХІІІ стагоддзя падтрымліваліся інстытутамі ўсіх формаў улады ВКЛ (ад палітычна-фінансавых да рэлігійна-культурных) натуральна здэградавалі і заняпалі, як толькі пазьнікалі ўсе гэтыя ўладныя інстытуты. Жыцьцё краю мусіла радыкальна мяняць і свае вектары, і свае арыенціры ўжо хаця б таму, што цэнтр Улады апынуўся ў зусім іншым баку, і формы гэтай улады былі цалкам непадобнымі да ранейшых. А, значыць, у той ці іншай ступені зьмянілі свае формы і накірункі тыя працэсы этнагенезу, якія раней абапіраліся ці падтрымліваліся ўладнымі дыскурсамі ВКЛ. Усё гэта і дае падставы для меркаваньня, што ўласна беларускі этнас (як толькі беларускі) распачаў сваё фармаваньне і высьпеў да памеру Нацыі ўжо адно ў прасторы і кантэксьце Расейскай імперыі, якая ідэалагічна і адміністрацыйна адмовіла ліцьвінам, русінам, беларусцам... у праве на легітымнае існаваньне. Дарэчы, у гэтага непрыкметнага высьпяваньня ёсьць адзін цікавы момант. Яно адбывалася ў ценю змаганьня (праз русіфікацыю) расейскай дзяржавы з апалячваньнем нашага краю. Але паколькі што “апалячваньне”, што “русіфікацыя” (што іхні двубой) пераважна выяўляліся ў дыскурсах улады, то нішто не замінала беларускаму этнасу фармавацца ў пазбаўленай каналаў хоць якой улады вёсцы. Магчыма, мая версія пра час і месца абнаяўленьня беларускага этнасу трохі авантурная. Але, бадай, ніхто ня стане спрачацца, што беларусы як Нацыя аформі­ліся менавіта і толькі ў дыскурсе Расейскай імперыі. Між іншым, ня мы адныя, а і самі расейцы, і палякі, і латышы, і эстонцы, і грузіны, і ўкраінцы... І дзейна заманіфеставалі сваё права на “нацыянальнае самавызначэньне” амаль усе разам (улучна з расейцамі) і прыблізна ў той самы час (1917-1920 гг.), гэта значыць, калі ляснула дынастычная імперыя Раманавых. Ясная рэч, што расейскі нацыяналізм узьнік значна раней, але пакуль існуе дынастычная дзяржава, казаць пра паўставаньне нацыі і нацыянальнай дзяржавы (у дадзеным выпадку, расейскай) – гэта аксюмарон. Аднак мы трохі запабеглі наперад... Калі землі нашай бацькаўшчыны былі пабраныя ў склад Расейскай імперыі, то тут Беларусі яшчэ не было, але ўжо не было і ВКЛ. Канстытуцыя Рэчы Паспалітай ад 3 мая 1791 году супольную з ВКЛ дзяржаву называе толькі Польшчай і ніводзін народ, акрамя палякаў, там не згадваецца. Пры ўсёй фармальнай і юрыдычнай федэратыўнасьці Рэчы Паспалітай, насамрэч яна досыць хутка ператварылася ў інструмент каланізацыі (праз каталізацыю і паланізацыю) ўсёй прасторы ВКЛ. Інакш кажучы, яшчэ да таго, як на нашыя землі прыйшлі расейцы, мы ўжо былі грунтоўна скаланізаваныя палякамі. Таму, калі адбыўся канчатковы падзел Рэчы Паспалітай, то, па-першае, гэтым распачалася расейская каланізацыя менавіта прасторы Рэчы Паспалітай і палякаў (а не ВКЛ і ліцьвінаў), а па-другое, насьледуючы фармальнай логіцы, расейская экспансія якраз і вызваляла ВКЛ ды ліцьвінаў –беларусцаў (“народ издревле нам родной”) з-пад польскай каланізацыі. За што, з сёньняшняга досьведу, мы мусілі б быць Расеі нават удзячнымі, бо ў ХVІІІ стагоддзі ніякіх тэндэнцыяў да будучага паўставаньня незалежнай Беларусі ў Рэчы Паспалітай аніяк не праглядвалася... (Між іншым, пазьней гэтаксама. Згадаем прылучэньне Заходняй Беларусі да Польшчы ў міжваенны перыяд ХХ стагоддзя, дзе беларушчыну ніштожылі не раўнуючы нават з бальшавікамі). Схема, у якой Беларусь прадстаўленая апалоненай і скаланізаванай Расейскай імперыяй, відаць, наўпрост скалькаваная з уласна польскай сітуацыі, дзе падобнае насамрэч адбылося. Гэта значыць, што элементарная бінарная апазіцыя “каланізацыя-супраціў”, цалкам прыдатная для палякаў, была запазычаная беларусамі без крытычнай рэфлексіі, адно з узгляду на вызвольныя парываньні Польшчы 1831, 1863, 1921 гадоў. Расея была ня толькі турмой народаў, але і калыскай нацыяў. Прынамсі, для беларусаў апошняе ня менш істотнае за першае. І тут ня трэба шукаць супярэчнасьцяў. Метафара “турмы” можа быць цалкам слушнай для пабраных Расейскай імперыяй прастораў і паняволеных ёю народаў. Але калі мы наўпрост таясамім прастору, народ і нацыю, то шмат чаго заблытваем, і з гэтага атрымліваем “скаланізаваную беларускую нацыю”, што ніяк не адпавядае сапраўднасьці. Мы проста па чужой завядзёнцы таясамім Расейскую імперыю, калыску беларускай нацыі, з уласна расейскім нацыяналізмам, які бязьлітасна зьнішчаў сваіх бліжэйшых канкурэнтаў. (Беларусы не скаланізаваныя Расеяй як нацыя, яны, як нацыя, зрэпрэсаваныя расейскім нацыяналізмам – а гэта зусім розныя рэчы). 8. Паўстаньне аўтсайдэраў. У плане этнагенезу мы сапраўды вясковая нацыя, бо ўсе нашыя эліты папярэдніх эпохаў перманентна зьнікалі ў тых ці іншых, але спрэс ня нашых (па сёньняшнім вымеры), уладных дыскурсах. І толькі вёска, як казалася вышэй, пазбаўленая каналаў хоць якой улады, няўзнак для самой сябе сьпеліла патэнцыял беларускай прышласьці. А далей нам істотна зразумець, што ў адрозьненьне ад этнасу, які паступова гуртуецца натуральным ходам сацыяльна-культурных узаемадачыненьняў і стасункаў, Нацыя паўстае толькі праз волю да ўлады цывілізацыйна нейкай новай сілы, што высьпела для гэтай ролі ва ўлоньні этнасу ці сьвядома абрала яго, як пляцоўку дзеля рэалізацыі свайго ўладнага патэнцыялу. Гэта значыць, Нацыя не зьяўляецца сама па сабе, а ствараецца пэўнымі інтэнцыямі: спачатку праз фармуляваньне ідэалагемы Нацыі, а затым – праз палітычную барацьбу ці збройны супраціў. Што да беларускай Нацыі, то пытаньне пра тыя новыя цывілізацыйныя сілы, якія неўпрыкмет набрынялі воляй да ўлады – надзвычай складанае. Рэч у тым, што ніводнага з базавых складнікаў (шматлікі сярэдні клас, капіталізацыя і урбанізацыя), неабходных дзеля паўставаньня Нацыі, Беларусь і ў ХІХ, і на пачатку ХХ стагоддзя ня мела. Сярэдні клас, нават у сваёй этнічна беларускай частцы, ментальна тоесьніў сябе альбо з расейцамі альбо з палякамі; у тых жа дыскурсах, толькі з дадаткам габрэйскага, адбывалася і капіталізацыя грамадства. Яшчэ больш неспрыяльнай сітуацыя выглядала ў вымеры трэцяй базавай кампаненты – урбанізацыі. Згодна перапісу 1897 году, у гарадах і мястэчках жыло толькі 17,1% беларусаў (тут дамінавалі габрэі – 57,5%; расейцаў было – 16,7%, палякаў – 6,1%), да таго ж беларусы пераважна належалі да ніжэйшых класаў у сацыяльнай іерархіі гораду. Адсутнасьць ментальна беларускага сярэдняга класу сваімі наступствамі мела яшчэ і тое, што менавіта сярэдні клас зьяўляецца радовішчам інтэлектуалаў, якія адно і могуць сфармуляваць ідэалагему Нацыі і тым самым запачаткаваць яе станаўленьне. Гэта разумелі і тыя піянеры нацыянальнага руху, якія пісалі ў першым нумары падпольнага часопісу “Гоман” (Санкт-Пецярбург, 1884 г.): “Беларускі народ, як нацыя плебейская, чакае яшчэ зьяўленьня сваёй інтэлігенцыі. Да гэтага часу ён выдзеляў з сябе сілы, якія служылі або польскай, або вялікарускай культуры. Глуха, але настойліва пратэставаў ён супраць здрадніцкіх спробаў паланізаваць ці абвялікарусіць яго, і абедзьве сілком навязаныя яму культуры праходзілі міма, не прышчапіўшыся да яго. Сьвята захоўвае ён асновы свайго жыцьця ў чаканьні сваёй інтэлігенцыі, якая будзе не ламаць гэтыя асновы, а разьвіваць і ўдасканальваць іх...”. Пытаньне аб прычынах зьяўленьня ў прасторы “плебейскай” нацыі інтэлектуа­лаў (публіцыстаў, паэтаў, гісторыкаў), палітыкаў і нават бізнэсоўцаў ёсьць адным з самых інтрыгуючых пытаньняў станаўленьня беларускай Нацыі. Найперш мы мусім адзначыць, што ніводны з піянераў і будучых герояў нацыянальнай будоўлі ня быў, так бы мовіць, чыстым плёнам жыцьцядайнасьці самога беларускага народа. Усе яны вярталіся на сваю этнічную радзіму з нейкіх іншых этнакультурных абсягаў – найперш расейскага, польскага і ўкраінскага. Гэта значыць, што яны атрымалі адукацыю, пэўны сацыяльны статус, ідэнтыфікацыйную легенду як гадаванцы небеларускіх нацыянальных кодэксаў. Што і зразумела, бо беларусы на тую пару ня мелі ўласных інстытуцыяў ні ў культуры, ні ў палітыцы, ні ў эканоміцы (гэта нягледзячы на тое, што ў 1897 г. працэнт пісьменных людзей на Беларусі складаў 32%, тым часам як у Расіі і на Украіне – адпаведна 29,6% і 27,9%). Дарэчы, вось гэтая сітуацыя вяртаньня застанецца дамінуючай і праз усё ХХ стагоддзе. Бо, хаця ў 20-я гады і будзе створаная сістэма нацыянальнай адукацыі і пакрысе сфармуюцца сферы (пераважна гуманітарныя), дзе можна будзе жыць амаль паўнавартасным нацыянальным жыцьцём, але выбар нацыянальнай формы жыцьця на Беларусі да гэтага часу залежыць ад персанальнага выбару, які кожны мусіць зрабіць сам. Ці не зрабіць, што “масаваму” чалавеку больш натуральна. Далей мы зацікавімся вось якім пытаньнем: а чаму гэта беларусы (з сярэдзіны ХІХ стагоддзя) пачалі вяртацца на сваю этнічную радзіму? Раней жа не вярталіся? Так, не вярталіся, бо не было куды. Аднак ня ў тым сэнсе, што раней беларусаў, як этнасу, не было – былі, прынамсі, ужо ладны кавалак часу. Не хапала іншага: усьведамленьня этнасу (нацыі), як універсальнай каштоўнасьці, якая адначасна надае высокую каштоўнасьць і твайму сінгулярнаму кону. А падобнае разуменьне не магло зьявіцца да таго, пакуль не запанавалі ідэі “свабоды, роўнасьці, братэрства” ўсіх саслоўяў. Толькі адсюль “плебейская” нацыя ўжо магла быць убачанай як ахвяра на гвалце збудаванага сьвету, вартая і спагады, і любові, але найперш — вызваленьня з-пад гэтага гвалту. Як ужо казалася, хваля пераўладкаваньня сьвету на нацыянальны капыл абрынулася на Еўропу з канца ХУІІІ стагоддзя і досыць хутка захліснула і нашыя землі, чаму найбольш выразным сьведчаньнем паўстаньні 1830 і 1863 гадоў. Але прэсінг вялікага палітычнага стылю — гэта толькі неабходная перадумова дзеля зьяўленьня такога феномену, як сістэмнае вяртаньне на этнічную радзіму. А вось сам акт вяртаньня (у кожным разе зьвязаны з персанальным выбарам), быў абумоўлены мноствам самых розных псіхалагічных, сацыяльных, палітычных і культурных матывацыяў. Сярод гэтага мноства мы, з аднаго боку, выдзелім высокі рамантызм, а з другога — інтуітыўны (ці сьвядомы) прагматызм. Першы выпадак мае за грунт натуральны патрыятызм. У тую пару, калі ў розных кутках Еўропы ўсе народы памкнуліся ўцялесьніваць уласную нацыянальную ідэю, мы, маючы славутую гістарычную спадчыну і сфармаваны этнас, не маглі калісьці не апынуцца ў гэтым універсальным працэсе любові да свайго і да саміх сябе ў гэтым сваім. Значна больш складана патлумачыць, што я разумею пад “інтуітыўным прагматызмам”. Вышэй ужо казалася, што кожны, хто потым навярнуўся на беларушчыну, да гэтага меў пэўны сацыяльны статус і нейкую персьпектыву у дыскурсе Расейскай імперыі. Аднак з прычыны іхняй, хай сабе і адаптаванай там, але “іншасьці”, бальшыні з этнічных беларусаў было наканавана заставацца сярод аўтсайдэраў ва ўладным полі метраполіі, як бы высока яны не падымаліся па іерархічнай лесьвіцы (для прыкладу згадаем хаця б Фадзея Булгарына). У стабільныя эпохі аўтсайдэры, звычайна, моўчкі трываюць свой кон, затое, калі пачынаецца пара вялікай крызы, яны актыўна выходзяць на авансцэну гісторыі. Беларускі нацыянальны рух быў сфармаваны аўтсайдэрамі з іншых нацыянальна-уладных дыскурсаў. Гэта досыць абразьлівая выснова для нашага гонару, але суцешым сябе тым, што яна тыпалагічная, калі вядзецца размова пра паўставаньне новых нацыяў (і ўвогуле новых дыскурсаў). Лідэры не вяртаюцца. Тыя, што патрапілі ва ўладныя эліты метраполіі, ніколі не вяртаюцца ў сваю этнічную правінцыю. Вяртаюцца адно аўтсайдэры, якія ня маюць шанцаў займець адпаведнага сваім амбіцыям месца ва ўжо сфармаваных кастах элітаў. Так амбіцыі Кастуся Каліноўскага падштурхнулі разыграць “беларускую карту” ў “польскім” паўстаньні, дзе яму не было першай ролі нават сярод рэгіянальных кіраўнікоў; так далучыўся да збройнага чыну БНР Булах-Балаховіч, так Янка Купала пакінуў вершаваныя практыкаваньні ў польскай мове, а Максім Багдановіч – у рускай, так было ў безьлічы самых розных іншых выпадкаў; і так працягваецца да гэтага часу (бальшыня сёньня вядомых апазіцыйных палітыкаў, якія абапіраюцца на нацыянальна заангажаваны электарат – гэта аўтсайдэры дыскурсу паноўнай улады). Я не належу да адэптаў псіхааналізу, бо не люблю корпацца ў сутарэньнях чужых сьвядомасьцяў і, тым болей, падсьвядомасьцяў ( а да таго ж яшчэ паважаю суверэннасьць асобы). Вось чаму мае адсылкі да персаналіяў, што тут згаданыя дзеля канкрэтных прыкладаў да абстрактнай версіі пра ”комплекс аўтсайдэра як нацыястваральны чыньнік” прашу a priori лічыць не карэктнымі. І рэч тут ня толькі ў маім скептычным стаўленьні да псіхааналізу як такога. У кожным асобным выпадку выбар на карысьць вяртаньня да этнічнай радзімы адбываецца праз зьбег мностваў матывацыяў – сітуацыйных, прагматычных, палітычных, сацыяльных, рамантычных, містычных, метафізічных і г.д і да т.п. Таму вылучэньне з гэтага багатага суплёту матывацыяў нейкай адной з іх ужо па азначэньні ёсьць хібам. Але я гатовы адстойваць вышэй згаданую “прагматычную” версію ў якасьці адной з базавых схемаў нацыянальнай рэвалюцыі, бо гэтаксама сацыяльныя аўт­сайдэры рабілі рэлігійныя, феадальныя, буржуазныя, а затым і пралетарскія рэвалюцыі. Уласна кажучы, усе вялікія перамены ў гісторыі чалавецтва зробленыя аўтсайдэрамі... Амбітнымі аўтсайдэрамі, якіх ужо назапасілася столькі, што яны вымагаюць сабе новых прастораў (геаграфічных, палітычных, культурных), дзе ім будзе даволі месца дзеля выяўленьня сваёй волі да ўлады. Працяг у наступным нумары.