Архіў нумароў:

Міхась Андрасюк

_____________________ Галубы. Аповед з нізкі “Вагон другога класу”	Калі маю вольны дзень, і сонца падносіць матылёў да танца, і час, нібы распаленую гуму, можна браць і фармаваць на ўласны ўжытак, можна яго скарачаць або расцягваць і для забавы прапускаць гадзіны скрозь пальцы, – уласна тады прыходжу на станцыю. Сядаю на лаўцы пры першым пероне, прытуляю да сябе сонца, а яно, нібы цёплы, заспаны кот, мурчыць ды выгінае руды хрыбет. Сяджу так, здараецца, ад ранку да вечару, гляджу на шляхі ды чакаю, калі вынырне з-за павароту пасажырскі з Чарэмхі або з Цісоўкі... Няважна адкуль. Чакаю і ведаю, што гэты прыезд нічога надзвычай ня зьменіць. Можа, таму і чакаю, упэўніваюся, што ўсё яшчэ хоць на дзень застанецца дакладна на сваім месцы?.. Калісьці, як кожны хлапец, я мог упасьці на шпалы паміж рэйкамі, прыкласьці вуха да сталёвай струны ды слухаць. Слухаў дыханьне цягніка, што бег з Белавежы, і з Нараўкі, і здавалася мне, што рэйкі чыгункі завязваюць цэлы сьвет у адну вялікую торбу, якую сонца ўскідвае на плечы і вандруе ад адной галактыкі да іншай... Зараз працую касірам на нашае станцыі, мяне тут ведаюць, мне давяраюць, і кожны ўпэўнены, што з маім квітком патрапіць дакладна туды, куды трэба. Няможна мне ўжо поўзаць ды прыкладваць вуха да рэек, застаецца сядзець ды глядзець. Вось пад’язджае цягнік да Сівой Калоніі, а перад ім бягуць па рэйках металічныя дрыжыкі. Перакідваюцца на мае плечы і сьпіну, і часам мне нават здаецца, што я сам – частка Польскай дзяржаўнай чыгункі, маленькі нерв, ад якога нібыта нічога і не залежыць, без якога ўсё магло б жыць нармальна, і толькі адзін закуток сьвету заставаўся б мёртвым, забытым, асуджаным на неіснаваньне. Таму я патрэбны менавіта ў гэтым месцы. Потым рэйкі напаўняюцца выразным гудзеньнем, і ўсім зразумела – вось-вось пад’едзе пасажырскі з Чарэмхі. Потым даносіцца сапеньне, за мастом пачынае дрыжэць разгарачанае паветра, а яшчэ праз момант з-за павароту высоўваецца абліты потам лоб лакаматыву і, у гэтым распаленым паветры, лакаматыў падрыгвае нібы кадр старога кіно... – Дзень добры, пане Стэфанку. Ах, якое сёньня прыгожае сонейка! Ня мушу падымаць галавы, каб пазнаць пульхныя, румяныя шчокі пана Сухарэка. У маёй памяці запісаныя ўсе галасы, і калі толькі хачу, бяз высілку спалучаю іх з тварамі, а твары – з імёнамі. Ён усьміхаецца мне, а я ўсьміхаюся яму і думаю – калі б так пакласьці галаву пана Сухарэка на паліцу ў хлебнай краме пана Ажэхоўскага, то мог бы нехта прыняць яе за цёплую булку ды схрумкаць на сьняданак, папіваючы чорную, горкую каву або гарбату з цытрынай. Ведаю пана Сухарэка колькі жыву, і калі міргну вокам, то здаецца, ізноў ён стане перада мной у блакітным мундзіры і казырне да шапкі з гербавым арлом і скажа па-бацькоўску клапатліва: “Памятай, Стэфанку, каб пасьля піва ніколі не сядаць на ровар”. А я тады адкажу яму: “Канешне, пане сержанце, бо я ж ведаю правілы дарожнага руху”. – Можна? – запытаўся пан Сухарэк. – Можна, – ківаю я, і ён садзіцца побач. Сонца перабралася з маіх каленяў на калені пана Сухарэка, і вось ужо ён пагладжвае залатое футра. У пана Сухарэка мяккія, прыгожыя далоні. Такія далоні маюць разумныя, адукаваныя людзі, кранаюць імі ўласныя глыбокія думкі, вынаходзяць розныя там кампутары ды іншыя машыны. Даюць іх сьвету, а сьвет удзячны ім булкай з маслам і кумпячком. Маюць іх таксама ўсялякія прайдохі. Ім ня трэба штодзень набіваць мазалі з прастацкай лапатай, кельняй ці кіркай. Чужымі рукамі выграбаюць з агню печаныя каштаны, а самі, падпершы бокі, шпацыруюць ад рана да вечару, а працавітай, летняй парою ляжаць дагары брухам на пляжы ў далёкай Харватыі ці Егіпце. Далоні пана Сухарэка былі прыгожыя. З часам сышло з іх трохі жыцьця ды скуры, не знайшоўшы апоры ў маладосьці, аддаліся маршчынам, але пальцы засталіся як даўней – доўгія і спрытныя. I зараз, гладзячы сонечнае кола, пан Сухарэк вельмі спрытна і вельмі старанна рушыў пальцамі, акурат як калісь, калі прыходзіў да нас у міліцэйскім мундзіры і, пагладжваючы хімічны аловак, пісаў пратакол на майго татуся. Бо тата быў дасканалым шаўцом, але абсалютна ня меў розуму да падатковых кніжак і іншых папяровых дробязяў, неабходных уладальніку шавецкай майстэрні. Сваім майстэрствам у направе па­дзёртага абутку ён прыносіў шмат шчасьця асобным людзям, але сваім няведаньнем бухгалтарскіх працэдураў крыўдзіў цэлы край, недаплочваў падаткі, якія заўсёды і паўсюдна патрэбныя для ўтрыманьня пры жыцьці сакратароў партыі, міністраў ды міліцыянтаў. I таму час ад часу заходзіў да нас пан Сухарэк, прасіў паказаць нейкі чарговы дазвол ці пасьведчаньне, а калі тата бездапаможна паціскаў плячыма, пан Сухарэк сумна ўздыхаў: “Ну, то будзем складаць пратакол”. I адчыняў скураны партфель, які пах абсалютна іначай, чым халявы ботаў, што чакалі на варштаце. – Пётрэк, ці ня можам без пратаколу? – пытаўся тата, а пан Сухарэк яшчэ болей смутнеў: – На жаль, Антось, не. Закон ёсьць закон. – Ну што, Стэфанку, і ў гэтым годзе не зьбярэм табе на ровар... – ціха бурчэў татусь. Прысядаў на зэдліку і праз адкрытыя дзьверы глядзеў, як аблокі, што гоніць вецер, плывуць і плывуць у нікуды. Напачатку мне было крыўдна за ровар, што ізноў белым воблакам адплываў за гарызонт. Потым рабілася крыўдна за тату, які ўпадаў у дэпрэсію, падпісваючы пратакол, выкладзены стужкамі літараў ды лічбаў. Але яшчэ пазьней я думаў, што ў сьвеце ўсё-ткі мусіць быць нейкі парадак, і часамі ён патрабуе ад нас вялікіх асабістых ахвяраў, і хтосьці гэты парадак павінны пільнаваць ад рана да ночы, і таму вельмі добра, што ў нашым маленькім мястэчку ёсьць пан Сухарэк. Добра, што ад часу да часу заходзіць ён у нашую хату. Добра, што ахвяруючы ночы, якія найлепей праводзіць пад хатняю коўдрай, ён рушыць усьлед браканьерам, высочвае фурманаў, што развозяць дрэўна і вугаль у хаткі на ўскрайку і вяртаюцца дадому позна, бо па дарозе спаткаліся з барам “Экспрэс”. А потым, паціраючы нявыспаныя вочы, пан Сухарэк цэлы дзень выпісвае штрафы кіроўцам ды матацыклістам, што гоняць зламіўшы галаву праз горад, і, дзякуючы яму мы можам сьмела перайсьці з аднаго боку вуліцы на другі, з аднаго дня ў наступны. I дзеці могуць расьці спакойна, вучыцца, а потым і працаваць, каб на першы заробак купіць сабе найсапраўднейшы, дарослы ровар. Людзі надта безаглядна адвяргаюць шчасьце, за якім ня трэба ганяцца па цэлым сьвеце, якое штодзённа прыходзіць у іх дом нібы паштальён, што прыносіць толькі добрыя весткі. Такое шчасьце робіцца будзёным і не выклікае нават наймалейшай жарсьці, і не прыносіць радасьці. Таму паціху ва ўсіх царкоўках ставілі сьвечкі і ўздыхалі сумна: “А няхай ужо сканаў бы той пан Сухарэк”. Але сьвечкі згаралі – і нічога. Тады падступныя каханкі кралі валасы пана Сухарэка, насілі іх адна за адной да мясцовых вядзьмарак, тыя палілі валасы ў агні закляцьцяў, вецер расьсейваў попел па ўсіх раздарожжах ды ростанях, але пан Сухарэк, не зважаючы на біблейскую гісторыю Далілаў ды Самсонаў, спакойна ехаў матацыклам у зарасьлі за Юдзянкай, утуляўся ў сасновы вечар і чакаў, калі самотным рэфлектарам выльлецца з цемнаты стомлены трактар. Тады пан Сухарэк выходзіў проста на дарожку, і троекротна міргаў чырвоным ліхтарыкам, троекротна абыходзіў трактар і прычмокваў ад захапленьня, і ўвесь аддаваўся бязьмежнаму зьдзіўленьню: “Нічога ж сабе, фара адна ў вас не працуе! Ну, то будзе штраф.” Часамі, калі пасажыры выходзяць з вагонаў, я чую, як шэпчуцца між сабой: “Гэта ж праўдзівы канец сьвету!” Так кажуць тыя, што трапляюць сюды ўпершыню або цалкам выпадкова. Заўтра выйдуць на перон у нейкім іншым месцы, а днём пазьней забудуцца пра дзень сёньняшні. Таму гэтае месца падобнае ім да канца сьвету. Для мяне ж ёсьць яго пачаткам. Належу яму, а яно належыць мне. Мае тут нават тыя галубы, што зараз падыходзяць да лаўкі, а я ім кідаю пакрышаны хлеб. Я даў ім імёны, напісаў гісторыю іхніх продкаў, таму яны належаць мне. Усе гэтыя вяхіры і горліцы, і гэты белы, кінг – захоплены польскай хахлаткай, адураны яе залётнай каронкай на галоўцы і гальштучкам з хвалістага пер’я на грудцы, назаўсёды пакінуў сытую галубятню і зараз ганарліва шпацыруе па пероне, выбіраючы з-пад лавак усё, што ў каго выпадзе з кішэняў, дык вось гэтага кінга я назваў Яўгенам, у гонар аднаго з нашых машыністаў, што таксама ўцёк ад сваёй шлюбнай жонкі, якая хоць і не прыгажуня была, але гатавала рызотта ды суп па-венецыянску, але яму было трэба каханьне, і зараз шторанак мае на сьняданьне падгарэлую яешню і прыгожую пані, што тую яешню падае на стол. Мой таксама і гэты незаўважны, блакітна-кавова-шэры скальны галубок Зютэк, чые продкі чатыры тысячы гадоў таму дазволілі адамашніць сябе невядомым фінікійцам. Той Зютэк, як толькі саджуся, падбягае да лаўкі і хітра паварочвае галаву на шыі фіялетавага адліву, і нецярпліва круціць белым хвосьцікам. Я раблю выгляд, што яго не заўважыў, ігнарую яго, гляджу абыякава на рэйкі, і тады ён падыходзіць бліжэй, раскладае крылы, таксама белыя з-пад нізу, і са злосьцю б’е гэтымі крыламі аб перон і глыбокім, гундосячым “гру-у” дамагаецца свайго хлеба. Зусім як пан секвестратар Зютэк, які зараз прыстаў на пенсіі, а калісьці прыходзіў да нас сьледам за панам Сухарэкам і кружыў па ўсёй хаце, выдаючы трэлі і нахіляючы галаву на правае і левае плячо і ўголас задумваўся, ці мой школьны партфель прыдасца даросламу міліцыянту і разважаў – колькі міністраў можна апрануць у гарнітуры з дапамогай швейнай машынкі “Зінгер”, а таксама колькі сакратароў рабочай партыі можна накарміць нашай лядоўняй фірмы “Мінск”. Падкідваю Зютэку найлепшую крошку, а думкі кіруюцца ў дзень, калі пан Сухарэк, як заўсёды, махнуў палачкай і зрабіў гэта ў добрай веры, а дзень быў прыгожы, і шпаркае аўто, прыгожае, якіх ніколі дагэтуль не было ў мястэчку, затрымалася з візгам шынаў. – Але ж і шыбкі грамадзянін кіроўца, – зьдзівіўся пан Сухарэк. А дзень быў такі, што кожны чуў неадпорнае жаданьне падзяліцца сваёй радасьцю з іншым, таму і пан Сухарэк дадаў радасна: “Ну, то будзе штраф”. Але кіроўца тануў у смутку, адной далоньню песьціў бліскучую “баранку”, а другой гладзіў вялікую, разьвіхраную бараду і ўздыхаў, і падносіў вочы да неба і, мяркуючы па гэтых вачах, што ў нябёсы ішлі сьмялей чым да ўласнай кішэні, быў то пэўна нехта не ніжэй за біскупа, а можа нават мітрапаліта, і напэўна, кіравалі ім справы найвышэйшай важнасьці, напэўна, сьпяшаўся ён з выратаваньнем да бедных, заблуканых душ, з якіх нібы з дзіравай лейкі, уцякае вера. I кожны чалавек, таксама і міліцыянт у малым мястэчку, не павінен запытваць, ці трэба ў імя ратаваньня людской душы ахвяраваць усім, нават дарожнымі правіламі. – Грамадзянін міліцыянер, прашу мяне адпусьціць. Я так моцна сьпя­шаюся, што ня маю часу тут стаяць, – не перарваўшы роздумаў пра вечныя справы, папрасіў кіроўца. – Ну канешне, заплаціце – і адразу паедзеце, – салодка адказаў пан Сухарэк. – Зробім гэта на “раз-два”. I ўжо трымаў у руцэ адпаведны нататнік і, пасьлініўшы хімічны аловак, прыставіў яго дакладна да месца, дзе было трэба, бо быў ён найлепшым міліцыянтам і ў працэдурных пытаньнях ніколі не дазволіў сабе памылкі. Сонца паднялося вельмі высока. Так горача, што нават цені хаваюцца падалей пад дрэва. Абдымаюць прахалодную кару ды водзяць паўсонна носам. Праз дзьверы вакзалу праходзіць кіраўнік станцыі, глядзіць на гадзіньнік, засланяючыся ад сонца, нацягвае ніжэй на вочы цень лакіраванага казырка, а той пераўтвараецца ў люстэрка, хапае прамяні і раскідвае іх ва ўсе бакі. Пры другім пероне выграваецца на сонцы пасажырскі да Цісоўкі. Увесь той цягнік – лакаматыў і адзіны вагочык, а ў вагончыку найболей месца займае пустка. Можна сесьці на першым сядзеньні, або на астатнім, па левым баку, у поўным сьвятле, або па правым, дзе палову сядзеньня ахінае трошкі халаднейшая паўцень. Гарадскія і павятовыя дэпутаты дзяруць з той нагоды валасы на галовах, ня могуць спаць спакойна прафсаюзы і скардзяцца, што станцыя наша ўжо даўно памерла, толькі забылі нам пра тое паведаміць. Але я маю ўласнае хваляваньне, і заліваюся румянцам, калі ў нядзелю стары пан начальнік станцыі пытае пры абедзе: “Як справы, малады чалавек? Не пагражае нам банкруцтва?” Тады выцягваю з галавы прыдуманыя статыстыкі, як цыркавы фокуснік дастае з капелюша белага труса, і кажу тыя лічбы пану начальніку, які ўжо на пенсіі, але і далей любіць чыгунку першым каханьнем, бо сапраўднае каханьне не канчаецца ніколі, хіба толькі разьдзеліць іх сьмерць, таму ён даў слова, што памрэ ў той дзень, калі памрэ нашая станцыя, але ён, як усе добрыя людзі, павінны жыць вечна, таму я і выцягваю з галавы фантастычныя лічбы, вяду яго ў наступны дзень, толькі трохі адыходзячы ад праўды. Люблю тады той малы вагончык, і пешчу яго чульлівым позіркам, той вагончык, што як малая мурашка, але тая мурашка нясе ў сабе столькі ж жыцьця, што і вялікі слон, яна поўніцца жыцьцём, ад маленькай ножкі па маленькую макушку, і гэтае жыцьцё для яе значна важнейшае ад жыцьця слана. Праз тры хвіліны паднясе жазло начальнік станцыі, кранецца лакаматыў, і вагончык, нібы дзіця, што ўчапілася ў матчыную спадніцу, пабяжыць за лакаматывам. Тады начальнік апусьціць жазло і вернецца да свайго пакойчыку побач з залай чаканьня. Глядзім на тое жазло ў руцэ пана начальніка, я і пан Сухарэк, і так сабе думаем: “Які ж заблытаны гэты сьвет! Часам адзін рух палкі нешта рушыць, часам затрымлівае, а ўсе вырашаецца над нашымі галовамі, так высока, што звычайны чалавек папросту дурнее, і сам ужо ня ведае – махаць ці не махаць, каб ня выйшла як тады, тыдзень пасьля выпадку з прыгожым аўто, калі пан камендант павятовай міліцыі паведаміў пану Сухарэку: “Ну то мусім вас перавесьці, грамадзянін сяржант. На вельмі адказны і цяжкі адмежак”. – Ці не на ваяводства? – узрадаваўся пан Сухарэк. Але адразу насупіўся, зачырванеў ад сораму, што так вось хутка даў сябе зманіць, і, як Юдаш за трыццаць срэбранікаў адмовіўся ад Езуса, так ён зараз за пару фальшывых бліскучак вялікага сьвету выракаецца і паварочваецца сьпіной да таго, што ў жыцьці мае праўдзівую вартасьць, да людзей, якіх ведае з дзяцінства, і ведае, хто сёньня пасьля трох піваў сядзе за баранку, а хто ўчора ў лесе паставіў пасткі, якраз на палахлівую серну, і пад аслонай ночы падкрадзецца, каб глянуць, ці не заблукала нешта ў адмыслова заплецены дрот. Выракаецца нават майго татуся, хоць той і надалей застаецца ў нязгодзе з патрэбнымі кніжкамі і пасьведчаньнямі, і ў кожны момант можна ўвайсьці ў шавецкую майстэрню і ўсьміхнуцца горка і спытацца: – Ці пакажаце сваю бухгалтэрыю, пан Антоні? Аднак зараз пан Сухарэк стаяў перад панам камендантам. – Я б, так напраўду, не хацеў да Беластоку. Гэта такі вялікі горад, ды і ўвогуле... – асьцярожна выціскаў словы, зазіраючы ў вочы каменданту. А камендант толькі ўглядваўся ў стол ды перакладваў паперы з адной груды на іншую. – Але ж мы і ня маем такога намеру. Ніколі ў жыцьці, грамадзянін сяржант Сухарэк. Ня хочам траціць вас на нейкі там Беласток, – камендант устаў з-за стала і падышоў да вялікай мапы, што закрывала палову сьцяны, праехаў пальцам праз Белавежскую пушчу, затрымаўся на момант у мястэчку і рушыў колькі сантыметраў на захад: “Паедзеце сюды, вельмі блізка, за Бельск Падляскі. У нас, самі ведаеце, ужо адносны парадак і спакой. Канешне, дзякуючы вашай заангажаванасьці. А там шмат што зрабіць трэба.” Камендант яшчэ больш наблізіўся да мапы на сьцяне, носам амаль дакрануўся паперы і ўвогуле ўжо не глядзеў на пана Сухарэка. Казалі, што міліцыянерам, а тым найлепшым перш за ўсё, зусім нялёгка жылося дзесьці там, за Бельскам Падляскім. А калі болей за сябе палюбілі праўду і справядлівасьць, і калі ў бязьмесячную ноч ганяюць на матацыклах палявымі дарожкамі, невядомыя далоні перацягваюць праз дарожку тонкую сталёвую нітку, прымацоўваюць да адной і другой бярозкі, і ўжо нічога не ўратуе разагнанага ў пагоні за злом матацыкліста. Верхняя частка міліцыянта застаецца на мейсцы, а ніжняя, сьціскаючы каленямі матацыкл, едзе яшчэ пару дзясяткаў метраў, аж пакуль ня знойдзе вечную прыстань у прыдарожным ірве, высьцеленым мяккай травой ды начной расой. – Будзьце там асьцярожным, – заклапочана папрасіў камендант. I дадаў: – Марш. Пасьля той размовы штосьці нязвыклае стала рабіцца ў галаве пана Сухарэка. Чуў ён галасы, што даходзілі з найглыбокай цішы, бачыў вобразы, што выходзілі невядома адкуль. Або, невядома навошта, хапаў службовы пісталет і, з гучным “піф-паф” уголас, круціў ім нібы малыя хлопцы, што ўсьлед за чатырма танкістамі і сабакам круцяць бляшанай зброяй. Потым на пэўны час пан Сухарэк зьнік, а праз тры месяцы выйшаў з псіхіятрычнай лякарні, у якой міліцыянты з усёй краіны заспакойваюць раздражнёныя нервы, і спакойным крокам скіраваўся дадому, а адтуль – на рэнту (пенсію) па здароўю. А зараз сядзіць каля мяне на лаўцы пры першым пероне, адною далоньню гладзіць сонца, другой крышыць хлеб і кідае галубам. Галубы гурляць, і сьвет робіцца яшчэ прыгажэйшы. Начальнік падымае жазло, а пан Сухарэк падымаецца з лаўкі і кажа: – Ну, то і я пайду таксама. I адыходзіць. Гляджу ўсьлед яму, усьміхаюся ўласным думкам: “Як добра, што не адаслалі калісьці пана Сухарэка за Бельск Падляскі. Як бы ён выглядаў зараз, перарэзаны напалову вострай стальной лескай, і ці змог бы гладзіць адной рукой сонца, а другой карміць галубоў на пероне нашае станцыі?” А галубы адлятаюць, праводзяць вагончык за Навасады і вяртаюцца. Падлятаюць шыбка ўгору і ападаюць на раскладзеных крылах нібы папяровыя самалёцікі. Прыносяць пах неба, кладуць на мае калені, а я, узамен, падсыпаю ім пакрышаны хлеб.