“Ілюзіі былі даволі моцныя...”

_____________________ Размова Андраніка Антаняна з Лявонам Луцкевічам	Прапаную ўвазе чытачоў “Дзеяслова” інтэрв’ю з Лявонам Луцкевічам, якое адбылося ў Вільні 27 красавіка 1997 году. Мой суразмоўца, Лявон Антонавіч Луцкевіч (1922-1997) – карэнны віленчук, сын Антона Луцкевіча. Кнігалюб, краязнаўца, аўтар, бадай, адзінага грунтоўнага беларускага шляхаводу па гістарычнай сталіцы – “Вандроўкі па Вільні”. Размова нашая была запісаная на магнітафонную касету, якая за гэтае дзесяцігоддзе нікуды не прапала, не размагніцілася, што ў прынцыпе часта бывае з падобнымі запісамі. І ўжо зусім не прадказальным чынам, яна ня трапіла стаць цацкай маёй дачкі. Тэма размовы, якую па выніку можна акрэсьліць як “Пачатак другой сусьветнай вайны ў Вільні”, не была абраная спантанна. З аднаго боку, я хадзіў пад уражаньнем толькі што прачытанай кнігі літоўскай дасьледчыцы Рэгіны Жэпкайтэ “Фрагмент гісторыі Вільні: 1939-1940 гады”1, прысьвечанай перыяду ўсталяваньня літоўскай адміністрацыі на Віленшчыне, а таксама ўспамінаў Земавіта Фядэцкага, апублікаваных у 1995 годзе на старонках «Нашай Нівы». І мне было цікава даведацца, як бачыліся тыя падзеі з беларускага пункту гледжаньня, а лепшага інфарматара за Лявона Луцкевіча знайсьці ў Вільні тады было ўжо цяжка. З іншага боку, я разглядаў гэтую размову, як уступную да цэлага цыклу. На жаль, планам не давялося ажыцьцявіцца. Летам таго самага 1997-га году Лявона Антонавіча ня стала. Нягледзячы на тое, што Лявон Луцкевіч, наколькі ведаю, ніколі не адмаўляў у інтэрв’ю, для суразмоўцы ён ня быў лёгкай здабычай. Згодна з экскурсаводскай звычкай, ён меў падрыхтаваныя, а магчыма, і адрэпетаваныя адказы на найбольш частыя пытаньні, і зусім не саромеўся даслоўна паўтарацца. Адрэпетаваны тэкст сам па сабе не зьяўляецца нейкім злом, а ў шэрагу выпадкаў ён проста неабходны. Але для жывой размовы з зацікаўленым слухачом, яго звычайна малавата. Таму (наколькі памятаю) пад час нашай апошняй сустрэчы, стараўся як мог зьбіць пафас (шчыры і непадробны) суразмоўцы і як часьцей пераводзіць размову на дробныя дэталі, цікавосткі і проста анекдоты. Вынікам маіх намаганьняў стала больш-менш спарадкаваная мазаіка, з якой цяпер можаце пазнаёміцца і вы. Расшыфроўваючы тэкст размовы, лавіў сябе на тым, што сёньня расставіў бы акцэнты ў зусім іншым месцах, задаваў бы іншыя пытаньні й верагодна, што сама размова ішла б у іншым накірунку. Але з песьні словаў ужо ня выкінуць, дый прасьпяваць яе па другому разу немагчыма... Вось так непрыкметна, і нечакана хутка, прыходзіць няўтульнае асэнсаваньне сябе як удзельніка незваротных падзеяў. Андранік Антанян. – Лявон Антонавіч, згадайце, калі ласка, 1939 год. Ці чакаў хто з віленскіх беларусаў тут польска-нямецкай вайны? Ці было ўвогуле прадчуваньне вайны? – Мне здаецца, што людзі, якія крыху арыентаваліся ў сітуацыі, што была тады ў Еўропе, вайны чакалі, таму што агрэсія нацысцкай Нямеччыны пачалася не ад Польшчы, пачалася ад Чэхаславаччыны й, безумоўна, вайны чакалі. Стан тады быў вельмі нестабільны. Ну але, як заўсёды – гэта як гром з яснага неба ўдарыць – было тое нечаканасьцю, бо я магу са сваіх успамінаў сказаць, што становішча было трывожнае ў палякаў, і яны сур’ёзна рыхтаваліся да вайны: наколькі маглі сур’ёзна рыхтавацца. Таму што ваенная магутнасьць Польшчы была вельмі нязначная. Яны дрэнна ўзброеныя былі. Тым ня менш, якіясь захады рабіліся. Я ў той час, у апошнія летнія месяцы, яшчэ вучыўся ў тэхнічнай вучэльні, і адбываў практыку на электрастанцыі. Гэта тая электрастанцыя, якая над берагам Вяльлі, каля Палацу спорту. Цяпер яна дае фактычна толькі цяпло. Дык там ужо летам ішла падрыхоўка, бо гэта лічыўся аб’ект асабліва істотны, і была небясьпека бамбардаваньня яго. Безумоўна, падрыхтоўка йшла. Але часта – не зусім талкова. Урэшце, калі пачалася вайна, у Вільні адразу ж, з першых дзён, адчуваліся пэўныя матэрыяльныя нястачы, вайсковая разруха – былі першыя бамбардаваньні нямецкай авіяцыі Вільні. Яны шмат шкоды не прынесьлі, але ўсё ж было зруйнавана некалькі дамоў. Так што віленчукі адразу на сваёй скуры адчулі, што такое вайна. Ну а ці можна было дакладна прадбачыць, у які дзень разваліцца, калі можна так сказаць, ваенная магутнасьць Польшчы, дык ясна – цяжка было, тым болей, што, каб захаваць нейкі спакой у грамадстве палякі, нават я памятаю, незадоўга, літаральна за некалькі дзён да наступу савецкай арміі, гэта значыць, перад падзелам ужо канчатковым між Нямеччынай і бальшавікамі іх тэрыторыі, абвесьцілі праз радыё, сёньня гэта выглядае як жарт, што сітуацыя на фроньце зьмянілася, немцы адступаюць. І ў гэтыя дні тыя, хто баяўся бальшавікоў, у першую чаргу польская паліцыя, некаторыя вайсковыя часткі, карыстаючыся тым зацішшам, што народ быццам бы супакоіўся, хлынулі праз мяжу на Літву, каб там ратавацца ад прыходу бальшавікоў. І ў рэшце, у ноч з 16-га на 17-га верасьня ў Вільню ўвайшлі першыя аддзяленьні Савецкай Арміі, увайшлі танкі. Я памятаю дакладна, бо мы жылі тады за Вострай Брамай на вуліцы Піўной, цяпер яна Даўшос, і нашыя вокны выходзілі якраз на вуліцу. Канечне, увесь гэты перыяд быў строгі: загад не паліць сьвятла і занавешваць вокны – ад 1-га верасьня адразу прымаліся меры, каб пазьбегнуць небясьпекі бамбардаваньня. У гэты час, як ужо казаў, я працаваў на электроўні, і мы рыхтаваліся да забясьпячэньня яе й персаналу: ставіліся сьпецыяльна для дзяжурных гэтакія каўпакі металёвыя, каб яны маглі каля шчытавой, каля катлоў стаяць, і, прынамсі, былі абароненыя ад асколкаў. У падзямельлі сховішча было зробленае, каб увесь персанал, як толькі трывога паветраная, сыходзіў туды. Уключалі радыёпрыймач і адтуль ішлі паведамленьні. Як цяпер памятаю, калі пачынаўся налёт, гучала так, нібы паўзашыфравана: “Uwaga! Uwaga! Nadwodzi!”. Гэта значыць ужо набліжаюцца нямецкія самалёты. Калі яны адляталі, скінуўшы ці ня скінуўшы бомбы, тады паведамлялі па радыё: “Uwaga! Uwaga! Przeszli!”. Так, ваенная небясьпека, трывога ў горадзе адчуваліся. А 17-га – надышоў пералом. Ці былі якіясь акты супраціву Савецкай Арміі? Калі й былі – дык выпадковыя. Таму што польская рэгулярная армія не супраціўлялася – адступіла. Але мне ведамы два выпадкі. Адзін танк савецкі неяк ці выпадкова, ці па віне нейкага “дыверсанта”, але збочыў з Зялёнага маста і ўваліўся ў рэчку. А на рагу вуліцаў Пілімо і Паменкальнё – насупраць помніку Цьвірку1 – там цяпер вялікі дом, а раней стаяў аднапавярховы, дык вось там, відаць, заядлая польская моладзь, якая вырашыла ўсё ж змагацца з бальшавізмам, падбіла адзін савецкі танк і ён урэзаўся ў гэты будынак рагавы… У кожным разе, гэтак проста выліліся эмоцыі й нейкія звышпатрыятычныя пачуцьці польскай моладзі. Ясна, што гэта было не арганізавана, бо ня мела сэнсу. Калі ж пачалася акупацыя савецкая, ніякіх асаблівых эксцэсаў не было. Якое ўражаньне зрабіла савецкая армія на жыхароў Вільні – цяжка сказаць. З аднаго боку, трэба, відаць, вярнуцца да тых часоў перад пачаткам вайны, якія выклікалі ў мясцовага насельніцтва, асабліва ў нацыянальных меншасьцяў, усё большую і большую варожасьць да польскага рэжыму. Бо калі на працягу дваццатых – пачатку трыццатых гадоў адносіны былі больш-менш памяркоўныя, цывілізаваныя, то за паўгоду ці год перад вайной рэжым зрабіўся значна больш жорсткім. – У чым гэта выяўлялася? – Гэта, як тады называлі – адбывалася фашызацыя польскага рэжыму. Перш за ўсё, недабранадзейных арыштоўвалі без суда. У Картуз-Бярозе быў лагер, куды ўсіх зганялі. Абсалютна без усякіх абвінавачаньняў. Ведаю, што туды трапіла й нямала беларускіх дзеячоў. Туды трапілі Язэп Найдзюк, Уладзіслаў Паўлюкоўскі, нават такі паважаны ў грамадстве чалавек, як былы сенатар Вячаслаў Багдановіч. Недзе нават захавалася фатаграфія, як яны ўсе зарослыя, схудалыя вярнуліся ў Вільню, калі ўжо развалілася ўлада польская. Ну й трэба сказаць, што наогул адносіны да беларусаў у апошнія гады сталі значна больш жорсткімі. Тады абмяжоўвалі магчымасьць работы беларускай гімназіі, яе выгналі з Базыльянскіх муроў. Гімназія была ператвораная ў філію польскай гімназіі імя Юліюша Славацкага, і канечне, страціла значную частку сваёй самастойнасьці. Там, у гімназіі, адбыліся і зьмены персанальныя. Прынамсі, у грамадстве тады лічылі, што апошні дырэктар – быў такі Кавалевіч, быў стаўленікам польскай “ахранкі”, што ён быў чалавекам не зусім сваім. Вялікі кантроль быў тады і над інтэрнатам гімназіяльным. Ён знаходзіўся на Вялікай вуліцы і быў пад сьпецыяльным наглядам ваяводы Віленскага Бацяньскага, які лічыў, што там – гняздо бальшавіцкай крамолы. У пэўнай меры ён меў рацыю. Таму што настроі пракамуністычныя ў гімназіі існавалі, і чым больш польскі рэжым прыціскаў беларусаў – тым больш зьяўлялася сімпатыкаў таго другога рэжыму, які быў малавядомы, нягледзячы на тыя праявы, якія ўжо выклікалі насьцярожанасьць. Вядома, што Кампартыя Заходняй Беларусі была зьліквідаваная ў 1938 годзе, а сярод вучняў і нават некаторых настаўнікаў былі сябры гэтай падпольнай КПЗБ, быў падпольны камсамол у гімназіі. Так што ўсё гэта зразумела. Калі робіцца націск – трэба шукаць нейкае выйсьце. Варта сказаць, што ў тых людзей, якія адчувалі на сабе прыгнёт польскіх уладаў, была надзея на зьмягчэньне гэтага націску, на паляпшэньне сітуацыі з прыходам савецкіх войскаў. – Ці ведалі ў Вільні пра лёс Тарашкевіча, Ластоўскага? – Перш за ўсё трэба сказаць, што дакладных, верагодных зьвестак не было. І потым ёсьць такая асаблівасьць псіхалагічная. Калі ў нешта чалавеку вельмі ня хочацца верыць – ён у гэта ня верыць. Яму здаецца ўсё перабольшаньнем. Сапраўды, дакладная дата сьмерці Тарашкевіча яшчэ нядаўна была невядомая грамадскасьці. Гэта цяпер ўсё ставіцца на свае месцы, а тады, безумоўна, пэўная частка грамадства не хацела пазбавіцца ілюзіяў, яна разглядала зьвесткі, якія неаднаразова прыходзілі з-за мяжы, з-за жалезнае заслоны, як польскую прапаганду супраць Савецкага Саюзу. Усё роўна заставаліся яшчэ ілюзіі. І яны былі даволі моцныя. І яшчэ. Трэба зразумець структуру Вільні, яе насельніцтва. Безумоўна, беларусаў тут было дастаткова многа – я не бяруся назваць сёньня лічбу. Вялікі працэнт складалі і мясцовыя жыды. Жыдоў было ня менш за сорак працэнтаў усяго насельніцтва. Дык калі ўзяць пад увагу, што сярод гэтых 40 працэнтаў хай сабе 8-10 працэнтаў было багатых камерсантаў, гандляроў, вышэйшага класу, добра інфармаваных, дык яны, безумоўна, баяліся савецкай улады. Гэта зусім зразумела. Але ж астатнія – гэта ў сваёй бальшыні жыдоўскі пралетарыят, і пралетарыят вельмі скамунізаваны. Так што яны, безумоўна, чакалі Савецкай улады, як ратаваньня. Трэба разумець, што ва ўсіх краінах тады ўзьнікалі праявы антысемітызму. У Польшчы яны таксама былі, а ў некаторыя гады, асабліва выразна праяўляліся на віленскім груньце. Так што, гэта справа як бы нацыянальнай дыскрымінацыі, але з другога боку гэта і сацыяльная праблема, бо калі яны залічалі сябе да пралетарыяту, дык і спадзяваліся на выратаваньне. Адносна беларусаў. Сярод беларусаў, практычна, таго вышэйшага класу – багатых – амаль не было. Значыць, большасьць беларусаў залічалі сябе да пралетарыяту і баяцца ім не было чаго. Таму што пралетарыяту, як кажуць, апроч сваіх ланцугоў не было чаго губляць. Гэта адна справа. І потым ніяк да людзей не магло дайсьці, што адбыліся значныя зьмены ў Савецкай Беларусі пасьля перыяду так званай беларусізацыі. Хацелася пакінуць нейкую надзею, што ўсё ж такі, як бы там ні было, горш, чым пры паляках [ня будзе]. Бо на працягу трыццатых гадоў [жыцьцё] ўсё горшала й горшала. Усё больш заціскаліся людзі ў нацыянальным і сацыяльным асьпекце. Здавалася нешта павінна быць лепей. Я памятаю, як у тыя першыя дні акупацыі, неяк мы з бацькам выйшлі, каб прайсьціся па вуліцы й сустрэлі Антона Неканда-Трэпку. Гэта быў вялікі прыяцель майго бацькі, да таго ж, яшчэ дадам, што ён быў маім хросным бацькам. І ведаеце, гэты стары чалавек быў хутчэй апалітычным. Гэта быў інжынер, высокай кваліфікацыі, скончыў два факультэты – адзін у Пецярбурзе некалі, другі за мяжой у Бельгіі, і ў той час працаваў загадчыкам факультэту электрыкі ў Тэхнічнай вучэльні на Галандэрскай. У яго настрой быў нібы ўзьняты. Тут ходзяць чырвонаармейцы, праязджаюць танкі. А ён ўсё-такі казаў: “Не... Ведаеце, мусяць быць нейкія зьмены. Я веру, што усё ў Еўропе мусіць зьмяніцца.” Гэта яго была яго канцэпцыя. Ён верыў у тое, што нешта можа палепшыцца: “Ведаеце, пасьля гэтых усіх пераменаў створацца Злучаныя Штаты Еўропы”. Гэта мне вельмі запомнілася. Ён стварыў сабе нейкую ілюзію. А між іншым, ён быў адзін з першых, каго рэпрэсавалі – разам з маім бацькам і Вячаславам Багдановічам, які толькі вярнуўся з Картуз-Бярозы, Самойлам і Янкам Пазьняком, дзедам Зянона Пазьняка. – У першыя дні, як зайшлі танкі, кветкі пад іх кідалі? – Не, я не заўважыў такіх зьяваў. Народ нейкі ў нас ціхі-спакойны. І часам хіба дазвалялі сабе пагаварыць з байцамі. – Як байцы рэагавалі? – Яны рэагавалі насьцярожана. Іх, напэўна, папярэдзілі, што народ тут ня ўвесь добры. Але з другога боку не забаронена было пагаварыць. Як жа ж так – не адказаць чалавеку? Чырвоная Армія была вельмі дрэнна апранутая, ды яны яшчэ ўехалі ў горад змораныя, ня мытыя, ня голеныя... Савецкая Армія ў канцы вайны выглядала лепей, чым у той час. Ботаў ніхто не насіў. Насілі абмоткі нейкія на чаравіках. Усё гэта вельмі нэндзна выглядала. У параўнаньні з мілітарна няхай і слабой, але няблага апранутай і добра накормленай польскай арміяй – гэта кідалася ў вочы. Дык некаторыя нават так са зьдзекам падыходзілі да гэтых бедных байцоў і пачыналі пытаць: “А як вы жывеце? А што ў вас ёсьць?” Пачынаючы ад элементарных тавараў, харчовых прадуктаў, а потым нейкую шпільку ўткнуць: “У вас апельсіны ёсьць? А масла ёсьць?” “Есть, у нас, есть. У нас очень хорошо живется”. “А Капенгаген у вас ёсьць?” “Есть, у нас в Москве на каждом углу Капенгаген”. Хлопец ня ведаў, што такое “Капенгаген”. Настроі былі вельмі розныя. І цяжка сказаць, хто адносіўся цалкам прыхільна, а хто проста так успрымаў гэта, як непазьбежнасьць прыйшоўшую. Проста для некаторых пасьля польскага прыгнёту – гэта магла быць персьпектыва нейкіх зьменаў. Ня трэба яшчэ забываць, што праз некалькі тыдняў, можа праз месяц, пачалася вельмі актыўная падрыхтоўка да плебісцыту за далучэньне Вільні да БССР. Дык, безумоўна, што для беларусаў гэта было вызваленьне ад акупацыі, і далучэньне да сваёй Радзімы. Так што многія з моладзі, й нават прадстаўнікі старэйшага пакаленьня, актыўна ўключыліся ў гэтую справу. – Як праходзіла падрыхтоўка да плебісцыту? – Звычайна. Чырвоныя палотнішчы з надпісамі, агітпункты, участкі па галасаваньні арганізаваліся. Праўда, галасаваньня не адбылося. – А мітынгі за далучэньне да БССР адбываліся? Дзе яны праходзілі і хто выступаў? – Ведама. На мітынгі запрашаліся прадстаўнікі мясцовай беларускай інтэ­лігенцыі, сярод іх і мой бацька. І ён выступіў таксама на такім мітынгу, які, па-мойму, адбываўся на Лукішскім пляцы. І гэтае яго выступленьне было апублікаванае ў “Віленскай праўдзе”. Ён выказаўся, як на тыя часы, дык недапушчальна памяркоўна. Без усялякіх усхваленьняў. Ён толькі выказаў думку, што лёс працоўнага беларуса пад польскім прыгнётам быў вельмі незайздросны, што абмяжоўвалася разьвіцьцё мовы, культуры, школьніцтва. І што сам факт, што Беларусь ня будзе падзеленая, зьяўляецца станоўчым. Будзе залежыць ад нас саміх, як мы патрапім будаваць разам свой дом. Выступленьне тыповага інтэлігента, зусім ня ў тоне тых напышчанных выступленьняў. Але справа была ня ў гэтых выступленьнях. Справа ў тым, што ўсё было прадвырашана ў іншым месцы… Першыя кантакты савецкай улады з беларусамі пачаліся, калі ў Вільню прыехаў малады камісар Іван Фролавіч Клімаў. Яму было даручана разабрацца тутака з “усімі гэтымі нацыяналістамі”. Але ён паступіў хітра. Адразу ж навязаў кантакты. Выстаўляў сябе гэткім культуртрэгерам, чалавекам, які дбае пра культуру. Я асабіста адзін раз сутыкнуўся з ім у музеі, бо часта забягаў туды да бацькі. А ён таксама пачаў наведваць музей. Гэта тады быў своеасаблівы беларускі культурны цэнтр. Бацька мяне з ім пазнаёміў. Ён яшчэ паціснуў мне руку. Клімаў неаднаразова заходзіў у музей і вонкава рабіў ўражаньне такога дабразычліўца. Нібыта ён прыехаў, каб заняцца праблемамі культуры. Аказалася, што ён быў накіраваны для таго, каб скласьці сьпіс тых, каго трэба прыбраць. І самае парадаксальнае, што калі на працягу якога тыдня ўсіх пасадзілі ў Лукішкі, адразу ж уся радня: жонкі, сёстры, браты, усе хто ведаў, што тут ёсьць такі ўплывовы камісар Клімаў, кінуліся да яго: “Што ж гэта такое, мой такі добры быў, такі прыхільны да Саветаў, вораг палякаў… Чаму яго пасадзілі?” “Мы разьбяромся. Тут могуць быць памылкі. Усё мы весьвятлім. Мы, праўду кажучы, ня маем дачыненьня да тых уладаў. Гэта робіць НКВД. Мы займаемся культураю, але я ўпэўнены, я ўпэўнены, што ўсё высьветліцца й вашага мужа выпусьцяць. Гэта я запэўніваю.” – А ваш бацька ведаў, што пасьля разгрому Грамады ён ходзіць у савецкіх “чорных сьпісах”? – Ён, можа, шмат чаго ведаў, але не гаварыў. Ён, відаць, дастаткова ўпэўненым сябе не адчуваў. Я задумваўся над гэтым, і не аднойчы. У той час такі вядомы дзеяч, як ксёндз Адам Станкевіч, перайшоў мяжу ў Літву. Хаця гэта потым яго ўсё роўна не ўратавала, толькі на пару гадоў адсунула бяду. Ён прыходзіў да бацькі і казаў: “Давайце паедзем разам. Вы ж разумееце, што тут вас зьнішчаць.” Ведаеце, бацька быў вельмі прывязаны да свайго музея, яму было неяк страшна яго кідаць. Гэта адзін з фактараў. Потым ужо слабое здароўе, гады. Яму цяжка было скрануцца з месца. Дома заставаўся я адзін. Мне тады было 17 гадоў, брату было – 19, і брат быў якраз у польскім войску і пра яго не было нічога вядома. Потым мы даведаліся, што ён каля Ломжы трапіў у палон. Але немцы аднесьліся даволі лаяльна да беларусаў. Пасьля разьдзелу – беларусаў адпусьцілі дадому, і брат праз Беларусь нелегальна перайшоў у Літву. Але гэта было ўжо тады, калі бацька быў арыштаваны. А калі гаварыць агульна, то беларуская моладзь даволі актыўна ўключылася ў акцыю па плебісцыту. Марылі што будзе свабодны праезд у Менск, што ўжо ня будзе той мяжы жудаснай, і гэтак далей. Мяне толькі зьдзівіла тады адно вельмі асьцярожнае выказваньне бацькі. Разумееце, ніхто тады ў Вільні, абсалютна ніхто не гаварыў, не дапускаў думкі, што Вільня можа быць аддадзеная Літве. Наогул, я такога ня чуў ні ад кога. Можа быць, у літоўскім асяроддзі гаварылі пра гэта... Але літоўцаў была жменька... Між іншым, і сярод людзей паінфармаваных, сярод жыдоўскай інтэлігенцыі, я ніколі ня чуў, каб нехта заікнуўся пра магчымасьць перадачы Вільні Літве. І вось аднойчы бацька сказаў: “А ведаеце, хто яго знае, што яшчэ можа быць. Можа, Вільню й Літве нават аддадуць.” І вось гэтая яго прадбачлівасьць многа разоў мяне потым зьдзіўляла. Ці ён меў нейкую акольную інфармацыю, ці гэта яго палітычная інтуіцыя – таго я не магу сказаць. – Якім чынам адбылася перадача Вільні Літве? – Савецкія войскі сыйшлі спакойна. Безумоўна, добра-ткі абрабаваўшы горад. Не было такога рабаўніцтва, каб заходзілі ў дамы, нешта бралі. Але яны абрабавалі ўсе ўстановы. Не засталося ніводнай пішучай машынкі. У некаторых канторах, дзе добры паркет быў – пазрывалі гэты паркет, і на машыны. Хацелі нахапацца, чаго можна. З нашага музею яны вывезьлі даволі значную частку архіву. Дарэчы, рабілі яны гэта двойчы. Першы раз архіў вывезьлі туды, дзе і цяпер тая ўстанова, што пераходзіць ад адной улады да другой – гэта на Лукішскай плошчы будынак, дзе польская дыфензіва была, дзе царская ахранка была, гестапа было, НКВД і КДБ і цяпер таксама тая самая ўстанова… І дзіўна, што пра гэта праведаў мастак Пётра Сергіевіч, і, як толькі прыйшлі немцы, ён недзе замовіў некалькі фурманак конных, пад’ехаў туды, знайшоў нейкія магчымасьці зайсьці, і прывёз канфіскаванае ў музей. І ўсё на працягу вайны было ў музеі. А калі ўжо бальшавікі прыйшлі ў другі раз, дык яны канчаткова ўсё рэквізавалі. Яны сьпяшаліся й хацелі паказаць прыстойны твар, бо, ведама, ужо было запланавана загадзя, што будзе далей. Гэта тады для недасьведчаных здавалася: “Ох, Літва цешыцца, бо атрымала нарэшце Вільню, пра якую гаварыла цэлыя два дзесяцігоддзі”. Там былі і саюзы вызваленьня Вільні. Але ў асяроддзі старэйшага грамадства, людзей рэальна думаючых, хадзіла прыказка: “Vilnius – musų, o mes – rusų”1. І гэта было вельмі слушна, усё роўна бальшавікі надоўга не пакінуць Літву як незалежную дзяржаву. Бо яны баяліся нападу немцаў. Гэтак выглядала. – І вось прыйшлі літоўцы. – Тут вялікага прыёму нельга было чакаць, бо я кажу, што літоўская меншасьць была вельмі невялічкая. Ну і літоўскае войска таксама было вельмі невялічкае й трэба было зрабіць выгляд, што гэта такі парад. Дык потым многія зьдзекваліся. Танкаў, канечне, у літоўскай арміі не было, былі такія невялічкія танкеткі. І яны ехалі па прасьпекце – цяперашнім Гедыміна. Дзе яны разварочваліся, я ня ведаю. Але яны некалькі разоў праехалі туды-сюды, каб выклікаць уражаньне, што іх многа. А хто быў сьмякалісты, дык заўважыў, што ў танкетак было ўсяго шэсьць нумароў: “1”, “2”, “3”, “4”, “5”, “6”. А потым ізноў: “1”, “2”, “3”, “4”, “5”, “6”... Затое яны вельмі добра рэпрэзентаваліся. Яны былі цудоўна абмундзіраваныя, мелі добрую кавалерыю, шыкоўных коней. Адным словам, віленчукі зласьлівыя (а яны былі вельмі зласьлівыя), тым больш калі чакалася нейкай паважанай вялікай сілы, а тут раптам маленькая Літва. І вось, гледзячы на гэтых шыкоўна адзетых вайскоўцаў, і асабліва парадную паліцыю, якая мела такія мундзіры, што нагадвалі колішнюю аўстрыйскую армію, з высокімі шапкамі й пер’ямі, віленчукі казалі: “Ну во, з Коўна аперэта прыехала.” Госьці былі гэтыя былі для Вільні, віленчукоў, трэба сказаць, нечаканымі. Былі канфлікты з польскім насельніцтвам, якое хацела паказаць непрыманьне гэтай новай улады. Яны стаялі на пазіцыі, што Вільня і Віленшчына зьяўляюцца неад’емнай часткай Польшчы і гэта імкнуліся задэманстраваць адносна мірнымі метадамі. Ну напрыклад... На маіх вачох гэта адбывалася. Як вядома, на могілках Росы пахавана сэрца Пілсудскага й там маці яго пахавана. Дык яны арганізавалі паломніцтва на могілкі, каб пакланіцца сэрцу Маршалка. Ішлі па вуліцах з рэлігійнымі сьпевамі польскімі, канечне, ня толькі па ходніках, але й па праезнай частцы, тое, што цяпер забараняецца ў Менску. Зрэшты, тут вельмі вузкія вуліцы, тут іначай ня пройдзеш. Гэта прайшло раз, два. Урэшце-рэшт, літоўцы страцілі цярплівасьць. Пачалі гэтыя паломніцтвы разганяць. Ну а як разганяць? Самы просты спосаб – у іх была вельмі добрая конная паліцыя, з дубінкамі, з такімі самымі гумовымі, як цяпер усюды. Уразаліся ў натоўп, пачыналі лупіць – людзі разьбягаліся. Гэта я бачыў неаднойчы. – Ці былі нейкія рэпрэсіі або дыскрымінацыя нелітоўскага насель­ніцтва? – Ведаеце, гэта рабілася ўсё памалу. І, трэба сказаць, проста ў літоўцаў не было рэальнай магчымасьці зьмяніць адразу ўсю адміністрацыю гораду. Не было людзей, таму даводзілася садзіць сваіх эмісараў, якія кантралявалі б, а звычайную штодзённую працу выконвалі тыя самыя людзі. Усё пісалася на польскай мове, бо не было іншых магчымасьцяў. Дарэчы, мне тут перадалі частку архіва Марыяна Пецюкевіча, які быў потым прызначаны дырэктарам Беларускага музею. Дык тыя прызначэньні, што ён атрымліваў яшчэ доўгі час пісаліся на старых польскіх бланках. Дзіва, бо ўсё гэта было пасьля перадачы Вільні Літве. – Ці шмат прыехала з Коўна людзей? Як віленчукі да іх ставіліся? – На першапачатку, з Літвы сюды ня так многа людзей прыехала. Усё вялося старым метадам. Школьніцтва захавалася такім, якое было. Так атрымалася, што я скончыў вучэльню ў 1939-40 годзе. Дыплом атрымаў ужо на літоўскай мове. Але выкладаньне вялося да апошняга дня на польскай мове, бо дзе ж узяць выкладчыкаў. Адзінае што было ўведзена – гэта дзьве ці тры гадзіны ў тыдзень літоўскай мовы, каб хоць крыху пазнаёміць з ёй. Гэта давала вельмі малы эфект. Хто хацеў, канечне, былі курсы літоўскай мовы. А так, у рэшце-рэшт, трэба ж было з гэтым насельніцтвам жыць і выконваць штодзённыя абавязкі. Але трэба сказаць, што моцнага націску на мясцовае насельніцтва не магло атрымацца, бо ўжо ў 1940-м годзе Літва зрабілася савецкай. – Гэта адбылося якраз перад прыездам Сьмятоны ў Вільню... – Ну, я ня памятаю дакладна, што гэта быў за дзень, але як толькі ўзьнікла пагроза, што ня толькі Вільню, ня толькі Літву, але і ўсю Прыбалтыку пасьля ўвядзеньня вайсковых базаў бальшавікі бяруць у свае рукі, дык Сьмятона (што ж яму заставалася?) змыўся за мяжу. Я думаю не адзін Сьмятона пры зьмене рэжыму нічога добрага ня бачыў для сябе. Хто меў магчымасьць, стараўся эміграваць. – А другі прыход савецкіх войскаў, як ён адбыўся? – У 1940-м? Дык гэта не адбылося фактычна. Гэта ж не было так сказаць вайсковай анексіяй. Спачатку былі ўстаноўленыя вайсковыя базы, яны тут укараніліся яшчэ пры сьмятонаўскай уладзе, ну а пераварот атрымаўся чыста ўнутраны. І сітуацыя таксама была такая невыразная. Я думаю вельмі многія, магчыма, і ў Вільні вельмі многія, былі задаволеныя гэтай зьменай. Таму што, нягледзячы на тое, што літоўскія ўлады дастаткова старанна імкнуліся забясьпечыць ужо крышку згаладаўшыся за першыя ваенныя месяцы горад харчамі. Іх харчовая прамысловасьць працавала вельмі добра, былі такія цэнтралізаваныя, па-сутнасьці, дзяржаўныя ўстановы, якія забясьпечвалі мясам, малаком і харчовымі прадуктамі. Ну але ж колькі можна было выменяць людзям тых літаў на тыя рублі? Так што купіць нешта было цяжка. А самае галоўнае, што трывожыла віленчукоў – гэта безпрацоўе. – Праблема была? – Так. Хто працаваў – таго яшчэ трымалі. Пакрысе сталі мяняць, перашэрсьціваць людзей. На некаторыя пасады прыслалі сваіх. Ну а прамысловасьці тут моцнай наогул ніколі не было пры Польшчы. Так што, дзе тут было працаваць? Да таго, трэба сказаць, што ў Вільню хлынула вельмі многа ўцекачоў з Польшчы... – З Польшчы? – Так. Уцекачоў ад нямецкай акупацыі. Разумееце, для многіх людзей нямецкая акупацыя ўяўляла сабой вельмі вялікую небясьпеку. Я не кажу, што шмат жыдоў пераехала з цэнтральнай Польшчы, хто пасьпеў уцякчы, але і многія інтэлігенты ад нямецкага рэжыму ўцякалі. Якраз тады ў Вільню пераехаў Вацлаў Іваноўскі. Яму ўдалося ўладкавацца выкладаць у тую самую тэхнічную вучэльню, дзе я вучыўся, і ён нават нейкі час быў маім настаўнікам. Па-мойму, ён выкладаў супраціўленьне матэрыялаў ці нешта такое. Для мясцовага насельніцтва была вялікая цяжкасьць – каб хоць неяк уладкавацца на работу, каб хоць неяк літы зарабляць. – Ці існавала сувязь тады ўжо паміж Літоўскай ССР і астатнім Савецкім Саюзам. Ці даходзілі газеты, ці чыталі вы іх? Ці выходзілі мясцовыя беларускія газеты, польскія? – Я думаю, па-інерцыі тое-сёе яшчэ выходзіла, канечне, колькасьць іх значна зьменшылася. А сувязі з самім “карэнным” Савецкім Саюзам, як у Вільні, так і ў Заходняй Беларусі, і ў Заходняй Украіне былі вельмі абмежаваныя. Таму што, ведаеце, савецкія ўлады, відаць, адчувалі вялікую розьніцу і ў менталітэце насельніцтва, і ва ўкладзе жыцьця. Раптоўна адкрыць межы для свабодных кантактаў яны асьцерагаліся. Былі, відаць, і эканамічныя фактары. Таму што тут яшчэ заставалася трохі даўнейшых тавараў, і, зноў жа, нельга было прыроўніваць у цэнах. Тут цэны былі на тыя самыя тавары ніжэйшыя. Калі пусьціць свабодна рух, то пачалася б сьпекуляцыя. І людзі везьлі б тавары з Вільні ў Менск, бо там шмат чаго не хапала, і ў кожным разе было даражэй. Прынамсі, на той час, які я памятаю, да 22 чэрвеня 1941 году мы гэтых кантактаў не адчувалі. Але, трэба сказаць, што я асабіста ўжо тады ў Вільні ня жыў. – А дзе вы жылі? – Жыў у Коўне. Я, скончыўшы вучэльню, ведаў, што тут, у Вільні, уладкавацца на нейкую працу будзе вельмі цяжка. Таму што тут было шмат жадаючых, а месцаў было мала. А ў Коўне жыў вялікі прыяцель майго бацькі Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Ён быў неблагім архітэктарам і працаваў над праектаваньнем будынкаў ведамстваў, поштаў і тэлеграфаў. Па ўсёй Літве будынкі, якія захаваліся з міжваеннага часу – гэта яго праекты. І нават ковенская пошта, па-мойму, таксама ім запраектавана ці ў суаўтарстве. Яшчэ колькі аб’ектаў ковенскіх аб’ектаў ёсьць зробленых па яго праектах. Спачатку брат паехаў, а я яшчэ вучыўся. Ён там уладкаваўся. Уладкаваўся прадаўцом у магазіне оптыкі і фотатавараў. І гэта неблагая работа была. Як на той час. А калі я, скончыўшы вучэльню, таксама паехаў, ён мяне ўладкаваў яшчэ лепей. Я атрымаў дыплом тэхніка-электрыка, дык ён мяне ўладкаваў у будаўніча-праектны інстытут. Там я працаваў ў электра-тэхнічным аддзеле і зусім на добрай рабоце. Потым і брата туды перацягнуў, бо там былі і заробкі лепшыя, і работа цікавейшая па нашай сьпецыяльнасьці. Так мы дажылі да пачатку вайны. А сумная вестка, якая тады нас ударыла, гэта тое, што амаль праз год, у саракавым годзе, Клаўдзі Дуж-Душэўскі быў таксама арыштаваны. Праўда, тады яго яшчэ не пасьпелі вывезьці. Як прыйшлі немцы – гэты астрог проста адкрыўся і ён сабе спакойненька выйшаў. – А ці ведалі вы пра лёс свайго бацькі? – Нічога ня ведаў і сёньня ня ведаю…