Архіў нумароў:

Уладзімер Арлоў

_____________________ Полацкі вецер. Спроба раньніх мемуараў Заканчэньне. Пачатак у №1 (20).	Як я неабачліва заняўся самвыдатам Мы — і цалкам справядліва — кажам пра тое, што за савецкім часам гэтак званы дакастрычніцкі перыяд нашай нацыянальнай гісторыі быў наскрозь міфалагізаваны афіцыйнай гістарыяграфіяй. Натуральна, што тыя міфы не выклікалі ў душах жыхароў БССР пачуцьця гонару за слаўныя справы далёкіх продкаў. Але хачу вам сказаць, што ня меней міфаў створана ўжо і ў найноўшай гісторыі Беларусі. Сярод іх — міф пра тое, нібыта ў доўгія глухія гады брэжнеўскага застою ў нас не існавала аніякага літаратурнага андэрграўнду і самвыдату. Сёй-той з гэтым пашыраным меркаваньнем рашуча не пагодзіцца. Напрыклад, супрацоўнікі КДБ, якія ў сярэдзіне 1970-х гадоў займаліся аўтарамі самвыдавецкага часопісу «Блакітны ліхтар», заснаванага маімі сябрамі Вінцэсем Мудровым, Валерыем Шлыкавым ды іншымі студэнтамі тагачаснага Наваполацкага політэхнічнага інстытуту. У 15 нумарах, што пасьпелі выйсьці ў сьвет, зьмяшчаліся зусім ня ўзоры «сацрэалізму». Прысутнічалі там і літаратурныя практыкаваньні, што мелі дачыненьне да эротыкі, і творы з жанру «чарнільнай лірыкі» накшталт шырока цяпер вядомага ў вузкіх колах трыялету Вінцэся Мудрова. Парыж ня бачыў я ніколі. І ад таго чарніла п’ю Сумую я аб сваёй долі: Парыж ня бачыў я ніколі. Бутэлька выпіта — даволі, Сяджу на крэсьле і пяю: Парыж ня бачыў я ніколі І ад таго чарніла п’ю. Ды, як неўзабаве выявілася, галоўная крамола была не ў тэматыцы опусаў, а ў самой беларускай мове. У адпаведнасьці з велічнымі планамі камуністычнага будаўніцтва яна, мова, ужо мусіла ціха канаць, і раптам на ёй ды ня дзе-небудзь, а ў індустрыяльна-інтэрнацыянальным, узорна-паказальным Наваполацку пачалі складаць шкодніцкія безыдэйныя вершыкі ледзь не дзясятак гарадскіх юнакоў і падлеткаў. Апрача таго да іх яшчэ далучыліся менскія студэнты-гісторыкі Уладзімер Арлоў, Генадзь Кулажанка ды іншыя асобы з сумнеўнымі перакананьнямі. Зрэшты, творы з «Блакітнага ліхтара» не зьяўляліся такімі ўжо безыдэйнымі. Невыпадкова на некаторых нумарах самі ж выдаўцы, прадбачачы блізкую будучыню, ставілі пячатку «Забаронены». У альманаху можна было прачытаць пра тое, аб чым шмат хто з нашых масьцітых пісьменьнікаў адважыўся публічна сказаць адно ў гады яшчэ далёкіх тады «перабудовы й галоснасьці». Чытач «Блакітнага ліхтара» сустрэкаў да прыкладу, такія радкі: Размаўляю па-беларуску... Як у трамваі глядзяць на зайца, Так глядзяць на мяне этрускі Ад Асьвеі да Лунінца... Або яшчэ больш востра: Рушу па Беларусі... У небе маланка палае. Пад прыгнётам усходнім стогне наша зямля. Песьні жальбы лунаюць ад краю да краю... Аднак верш завяршаўся на жыцьцясьцьвярджальнай ноце: Але хутка — ходзяць чуткі — Паўстане моладзі атрад! Ня буду цытаваць свае ўласныя вершаваныя опусы, вытрыманыя ў падобнай танальнасьці. Згадаю толькі, што адзін з іх называўся па-юначы несамастойна, наіўна і роспачна — «Апошнія з магіканаў», але сканчаўся таксама аптымістычнай канстатацыяй, што насамрэч мы — не апошнія, а якраз першыя. Некалькі нумароў «Блакітнага ліхтара» я прывёз з Полацку ў Менск і трымаў у інтэрнаце на дне валізы пад ложкам, паказваючы самым надзейным, як мне здавалася, людзям. Але, як вядома з даўніх і з зусім нядаўніх часоў: дзе двое — там рада, дзе трэці — там здрада. Праз некалькі тыдняў я ўжо мусіў гутарыць з літаратуразнаўцам у цывільным, які меў паважнае маёрскае званьне і вёў знаёмы з літаратуры і кінафільмаў класічны допыт. Мне было дваццаць гадоў. Пад матрацам майго панцырнага ложку ляжала зачытаная «Раман-газета» з «Адным днём Івана Дзянісавіча» толькі што высланага з СССР А. Салжаніцына. Таварыш маёр паказаў мне своеасаблівы аналіз выкрадзеных з валізы нумароў «Блакітнага ліхтара». Аўтарства належала майму суседу па інтэрнацкім пакоі. Тыя тры аркушы былі напісаныя па-беларуску, і ў мяне мільганулася ня вельмі дарэчная думка: лічыць гэта нюансам станоўчым ці, наадварот, — праяваю найглыбейшага падзеньня аўтара таго, як было зьверху пазначана, «тлумачэньня». Маёр з невыразным тварам і вачыма-сьвярдзёлкамі хацеў, каб сёе-тое патлумачыў яму і сам я. Хто такія этрускі з цытаванага раней верша Мудрова? Або што насамрэч значыць радок «бруд кастрычніцкіх дарог» у вершы «Кастрычнік» з нізкі «Дванаццаць месяцаў»? Прыкладна ў той самы час у Наваполацку забіралі з лекцыяў і ў чорнай «Волзе» везьлі ў тамтэйшае ўпраўленьне КДБ маіх сяброў. Спадзяюся, што «Блакітны ліхтар» дачакаецца сваіх уніклівых дасьледнікаў без вайсковых званьняў. Але мушу астудзіць запал тых, каму заманулася хутчэй заглыбіцца ў сьвет вобразаў і думак «ліхтараўцаў». Усе 15 нумароў часопісу, сканфіскаваныя ў 1974 годзе, дагэтуль надзейна зьберагаюцца дзесьці ў нетрах Камітэту дзяржбясьпекі. Зробленыя намі на пачатку 1990-х спробы вярнуць «Блакітны ліхтар» ягоным законным уладальнікам і чытачам скончыліся марна. Суцяшае тое, што пайшлі намарна і намаганьні таварышаў маёраў скіраваць нас на «правільны шлях» тады, у сярэдзіне 70-х гадоў ужо прамінулага стагодзьдзя. Наступніцаю «Блакітнага ліхтара» сталася «Мілавіца», машынапісны альманах, які мы пачалі выдаваць на гістарычным факультэце БДУ. Рэдагавалі выданьне мы з Генадзем Кулажанкам, мастацкім афармленьнем займаўся будучы археолаг і рэстаўратар Ігар Чарняўскі. Альманах чыталі ня толькі ў нашай alma mater, але і ў тэатральна-мастацкім і педагагічным інстытутах. А знаёмыя студэнткі інстытуту замежных моваў вядома, не бяз пэўных намаганьняў з нашага боку, лічылі нас сапраўднымі героямі-нелегаламі. «Мілавіцы» пашанцавала болей, і ў бяздонныя сутарэньні ўсемагутнага ведамства яна ня трапіла. Зрэшты, фотакопіі кожнага з сямі нумароў у адпаведных тэчках безумоўна ляжаць: трапіўшы ў рукі факультэтаўскіх камсамольскіх актывіс­таў, «Мілавіца» зьнікала падазрона надоўга. Днямі я перачытаў выдадзены ў 1975-м трэці нумар альманаху, які захоўваецца ў маім асабістым архіве. А міг сумленьня сьпіць, Царуе тут віно. Ну хто гэта глядзіць У цёмнае вакно... Гэта радкі з балады майго найдаражэйшага сябра Генадзя Кулажанкі, які не вярнуўся з Аўганістану. А вось страфа з вершу «Супраціўленьне матэрыялаў» тагачаснага студэнта-гісторыка, а цяпер выкладчыка Юрася Бандаровіча: Калі лічыць чарговы стаў вар’ят Сябе героем, ўзяўшы ўладу ў рукі, Напомніце яму пра супрамат — Бо ёсьць такая мудрая навука... Здаецца, існуюць падставы казаць пра сёньняшнюю актуалізацыю гэтага тэксту... Новая старонка ў гісторыі маіх заняткаў самвыдатам зьявілася, калі я ўжо працаваў пасьля універсітэту ў Наваполацку. Выключная роля належала тут іншаму маладому сьпецыялісту — інжынеру Вінцэсю Мудрову, у ведамстве якога знаходзілася машына кшталту дапатопнага гектографу. Але гэта цяпер, у параўнаньні з ксераксамі, яна выдае дапатопнай, а тады той вялізны грувасткі апарат выглядаў не абы якім дасягненьнем прагрэсу і адкрываў перад намі бліскучыя магчымасьці. Першае, што мы зрабілі,— памножылі ўпершыню надрукаваны ў часопісе «Москва» раман М. Булгакава «Майстар і Маргарыта», якім тады зачытваўся, відаць, кожны, хто чытаў кнігі. Але з нязьмерна большым імпэтам мы ўзяліся за капіяваньне кнігаў, прывезеных мною з Зэльвы ад незабыўнай Ларысы Антонаўны Геніюш. Самым вялікім накладам быў выдадзены тады яшчэ схаваны ў сьпецсховішчах «Расійска-крыўскі слоўнік» «ворага народу» Вацлава Ластоўскага. У гэтую разыкоўную справу мне ўдалося ўцягнуць дзяўчыну з архітэктурнага аддзелу гарвыканкаму. Нашая адважная паплечніца Наталя працавала на капіявальнай машыне «Эра». Згаданы цуд савецкай тэхнікі выдаваў са свайго чэрава не аркушы з адбіткамі копіяў, а — папяровы рулончык. Слоўнік Ластоўскага налічваў 834 старонкі, таму атрымліваўся зусім і не рулончык, а важкі рулон, які мая мама акуратна разразала нажніцамі, а знаёмы з наваполацкай друкарні браў у пераплёт. Трэба прызнаць, што больш за ўсіх рызыкавала сама Наталя, бо ў тыя часы на ўліку ў «кампетэнтных ворганах» знаходзіліся нават шараговыя друкавальныя машынкі. Урэшце гаспадыню «Эры» ўзялі на гарачым, але прыгажуня Наталя ня толькі нікога ня выдала пільнаму гэбісту, але, пусьціўшы ў ход свае жаночыя вабноты, наагул здолела замяць справу. На той момант былі гатовыя 25 асобнікаў слоўніка. Частка разышлася ў нашым полацкім асяроддзі, а рэшту я завёз правераным сябрам у Менск. Праз некалькі гадоў над краінай падзьмуў сьвежы ветрык пераменаў. Пры канцы 1980-х В. Ластоўскага рэабілітавалі, а ў 1990-м у дзяржаўным выдавецтве «Навука і тэхніка» коштам Таварыства беларускае мовы імя Ф. Скарыны «Расійска-крыўскі слоўнік» быў факсімільна перавыдадзены 10-тысячным накладам. Тое выданьне стаіць у мяне на паліцы побач з нашым самвыдавецкім. Ці трэба казаць, што карыстаюся я апошнім? Як я ўступіў у антысавецкі «Клуб аматараў піва» У адным з нумароў ужо згаданага самвыдавецкага альманаху «Мілавіца», што працягваў традыцыі «Блакітнага ліхтару», было зьмешчанае маё маленькае эсэ, прысьвечанае піву. Дакладней, задача там ставілася больш маштабная. У гэтым творы я рабіў спробу сфармуляваць асноўныя прынцыпы новага маральна-палітычнага вучэньня пад назваю «піваізм». Як сказалі б сёньняшнія студэнты — «суцэльны прыкол». Але нагадаю, што была толькі сярэдзіна 1970-х. У роднай савецкай краіне мела права на існаваньне ўсяго адна ўсемагутная ідэалогія — марксізм-ленінізм. Таму прыкольнае эсэ пра піваізм папахвала крамолаю, калі не сказаць ідэалагічнай дыверсіяй, як ахарактарызаваў яго пазьней сакратар партыйнага бюро нашага гістарычнага факультэту. Апрача таго гэты самы піваізм мусіў служыць тэарэтычнай асноваю дзейнасьці створанай на гістфаку нелегальнай арганізацыі, што звалася Клуб аматараў піва, альбо скарочана — у мэтах кансьпірацыі,— проста КАП. Клуб мы заснавалі ўдвох з маім найлепшым сябрам і аднакурсьнікам Генадзем Кулажанкам. Неўзабаве шэрагі арганізацыі пашырыліся да дзясятка чальцоў. Паводле статуту, сябар КАПу павінен быў выпіць пад час паседжаньня 10 пляшак, або 5 л свайго ўлюбёнага напою. Натуральна, гэтая норма не ўзгаднялася з медыкамі і, баюся, у будучыні саслужыла здароўю сяго-таго з піваістаў кепскую службу. Але тады пра такія драбніцы ніхто з нас не задумваўся. (Дарэчы, кандыдат на ўступленьне ў КАП абавязаны быў ня толькі сам справіцца з вызначаным аб’ёмам піва, але і выставіць па 10 бутэлек кожнаму з дзейных сяброў. Вынятак рабіўся адно для дзяўчат, якія маглі быць прынятыя ў ганаровыя сяброўкі Клубу за асаблівыя заслугі.) Афіцыйнай моваю Клубу статут абвяшчаў беларускую. Для тых, хто недастаткова валодаў ёю, праводзіліся дадатковыя заняткі (у тым ліку і ў ложку). Ролю друкаванага органу арганізацыі выконвала «Мілавіца». Міжнародная абстаноўка ў тыя гады вызначалася надзвычайнай складанасьцю. У разгары была «халодная вайна». У Чылі да ўлады прыйшоў адмірал Аўгуста Піначэт. Клуб аматараў піва, як і братняя кампартыя Чылі, дзейнічаў у глухім падпольлі. Тым больш, што ў СССР разгортвалася ўсенародная барацьба з п’янствам і алкагалізмам. Недзе далёка, у Грузіі й Малдове, высякалі вінаграднікі. У нас жа ўніверсітэт трэсьлі франтальныя рэйды й праверкі з удзелам партыйных, прафсаюзных і камсамольскіх дзеячаў. У часе аднаго рэйду ў нашым інтэрнаце правяральшчыкі пачулі за замкнёнымі дзьвярыма падазроныя гукі, і затаіліся, быццам харты, абклаўшы пакой з усіх бакоў. Як толькі дзьверы ціхенька прачыніліся, уся гэтая гайня ўварвалася ў пакой, дзе знайшла перапалоханага студэнта, што наколькі быў здольны, імітаваў падрыхтоўку да іспыту па гісторыі КПСС. Са сьцянной шафы сакратар партбюро трыумфальна выцягнуў яшчэ больш зьляканую студэнтачку ў строях Евы. «А мы... дружым...», — толькі і змог прамовіць юны служка музы Кліо, за што разам з сяброўкаю быў неадкладна пазбаўлены месца ў інтэрнаце. Праверка стану выхаваўчай работы застукала ў інтэрнацкім «ленінскім пакоі» таталізатар з прусачынымі скачкамі. Нашыя вусатыя субкватаранты бегалі па вы­кладзеных алоўкамі дарожках на ссунутых сталах для самастойных заняткаў. Стаўкі даходзілі да трох чырвонцаў, што раўнялася тагачаснай стыпендыі. З аляпаватых партрэтаў за падзеямі зацікаўлена сачылі самі класікі марксізму-ленінізму. Уламіўшыся ў ленінскі пакой у самы напружаны момант, рэйдавая брыгада з цяжкасьцю здолела авалодаць становішчам. Нам паведамілі, што ніхто з прысутных не заслугоўвае высокай годнасьці стаць у недалёкай будучыні байцом ідэалагічнага фронту. Абураныя тырады пачыналіся прыкладна так: «Тут, пад партрэтамі правадыроў, вы аддаецеся п’янству і задавальняеце самыя прымітыўныя інстынкты...» Стварэньне Клубу аматараў піва было, безумоўна, своеасаблівай рэакцыяй на даведзенае амаль да абсурду змаганьне з п’янствам ды чужымі ідэйна-маральнымі ўплывамі. Трэба сказаць, што з улікам сітуацыі, мы звычайна праводзілі свае паседжаньні на тэрыторыях, непадкантрольных партыйнаму і камсамольскаму бюро. То гэта быў адзін з першых менскіх піўбараў «Дубок», то нядаўна адчынены каля Камароўкі, цяпер ужо легендарны шынок «У Лявона». А найболей піваісты любілі весьці свае высокаінтэлектуальныя гаворкі на адной з зялёных выспаў Менскага мора. Але неяк у зімовую сесію абставіны склаліся так, што адзінай магчымасьцю правесьці паседжаньне засталася кансьпірацыйная сустрэча ў нашым пакоі № 25 універсітэцкага інтэрнату на вул. Сьвярдлова. Розумы й душы прагнулі сяброўскага сумоўя, а асьмяглыя арганізмы — пеньлівай акавіты. Нас сабралася пяцёра, а гэта значыць, што палову стала займала батарэя з 50 бутэлек. Памятаю, што ў зваблівых зялёных пляшках было надзвычай папулярнае і дэфіцытнае тады «Лідскае». Калі прыкладна палова залацістага напою пералілася з пляшак нам у страўнікі, у дзьверы асьцярожна пастукалі. У адказ на нашае маўчаньне, стукат зрабіўся настойлівым ды ўладным, і з калідору пачуўся голас сакратара партбюро Кошалева: «Рэктарская праверка!» Мы ліхаманкава хавалі пустыя й поўныя пляшкі пад падушкі і ня бачылі, што ўскараскаўшыся на зьляжалы сумёт паўзьверх фіранкі ў нашае вакно зларадна зазіраў выкладчык навуковага атэізму дацэнт Корзун... Усё гэта здарылася ў суботу, а ў панядзелак пачаўся «разбор палётаў». Наш дэкан, былы баявы разьведчык Пятро Захаравіч Савачкін, як быццам ніколі ня браў у рот анічога мацнейшага за ліманад, абвінаваціў нас на камсамольскім сходзе ў сістэматычным п’янстве. Я папрасіў слова і, выцягнуўшы газету з «антыалкагольнай» пастановаю ЦК КПСС, працытаваў абзац пра неабходнасьць павялічваць у краіне вытворчасць піва. У аўдыторыі запала маўчаньне. Контараргумент атрымаўся даволі важкім, і дэкан на імгненьне разгубіўся. Мне нават здалося, што ў яго зьлёгку ўзмакрэў бліскучы плех у аблямоўцы сівога пуху. Але нездарма партыя даверыла яму выхаваньне будучых байцоў ідэалагічнага фронту. «Арлоў, — унікліва пачаў Пятро Захаравіч. — Раскажыце, калі ласка, камсамольцам, колькі піва вы ўзялі на брата». Маё праўдзівае паведамленьне ў адных камсамольцаў выклікала пэўны недавер, у другіх — лёгкую зайздрасьць, але ў любым выпадку стратэгічная ініцыятыва мною была незваротна страчаная. «Вы ж пілі як апошнія забулдыгі, з рыльца!» — уставіў свае тры шэлегі сакратар партбюро. «У нас ёсьць кухлі»,— шчыра абурыўся я. «Вось бачыце! — пераможна ўсклікнуў правадыр факультэцкіх камуністаў.— Я ж казаў, што п’янка была арганізаваная загадзя!» «Мы ведаем больш, — натхнёна працягваў дэкан. — Арлоў і Кулажанка ня проста рэгулярна наладжваюць п’янкі. Яны паспрабавалі стварыць арганізацыю з нацыяналістычным душком...» За адным разам на нас зусім беспадстаўна вырашылі сьпісаць і нечы шкодніцкі малюнак-загадку, што напярэдадні сесіі зьявіўся побач з раскладам заняткаў: тры разложыстыя дубы, перад кожным — бутэлька гарэлкі, а ўнізе — перакуленая дагары нагамі адгадка: «Новы год на вайсковай кафедры». «Вы самі — п’яніцы!» — вынес прысуд дэкан. «Мы пілі толькі піва!» — спрабаваў запярэчыць я. І тут стары франтавы разьведчык пусьціў у ход цяжкую артылерыю. «Арлоў! — загрымеў дэкан.— У Германіі таксама ўсё пачыналася з піва!..» Нейкім дзівам, відаць, усё ж дзякуючы піву і адпаведнаму радку ў пастанове ЦК КПСС, нас, піваістаў, з інтэрнату ня выселілі. Аднак справа атрымала працяг праз колькі дзён на дзяржаўным іспыце па навуковым камунізме. Іспыт прымаў падобны да рымскага патрыцыя на заслужаным адпачынку прафесар Круцько, які ў сваіх шматлікіх працах зацята змагаўся з рэвізіянізмам і нацыяналістычнымі ўхіламі югаслаўскіх камуністаў. Некалькі разоў на лекцыях прафесар з абурэньнем апавядаў нам адну і тую ж гісторыю, як, атрымаўшы ў Любляне нейкую цэнтральную партыйную пастанову на сербскай мове, славенскія таварышы вярнулі яе ў Бялград са зьдзеклівай прыпіскай, што нічога не зразумелі і па­трабуюць перакладу. Але тым разам, на іспыце, прафесара Круцько відавочна больш цікавілі нацыяналістычныя хістаньні геаграфічна бліжэйшых асобаў. «Значыць, папіваеце піўко... — задуменна пачаў ён. — І пры гэтым размаўляеце па-беларуску. Цікавае спалучэньне. А памятаеце, у Маякоўскага... «Да будзь я и негром преклонных годов...» Памахаўшы ў паветры рукой замест забытага радка, прафесар скончыў: «Я русский бы выучил только за то, что им разговаривал Ленин». Такі ўступ да экзамену не абяцаў нічога добрага. Інтуіцыя не падманула. На пытаньні білету я адказваў даволі складна, але прафесар услухоўваўся ня ў мой адказ, а ў нешта сваё, навукова-камуністычнае. «Дастаткова, — стомлена прамовіў ён і пачаў выводзіць у залікоўцы «здавальняюча». «За што?» — ня вытрымаў я, бо адчуваў, што цягну ня меней чым на моцную чацьвёрку. «За тое, што вы ва ўсё гэта ня верыце», — падвёў рысу непахісны ленінец. Майму сябру Генадзю Кулажанку пашанцавала яшчэ меней. Яму прафесар Круцько паставіў дваяк і змусіў тры разы хадзіць на пераздачу. Тлумачэньне было тое самае: вы ва ўсё гэта ня верыце. Бедны прафесар, няўжо ён сам верыў? Той траяк па навуковым камунізме ў маім універсітэцкім дыпломе — адзіны. Каб ня ён, дыплом меў бы іншы колер — ня сіні, а чырвоны. Але я ніколі і на хвіліну не раскаяўся, што аднойчы нас з сябрам наведала думка стварыць Клуб аматараў піва, афіцыйнай моваю якога была беларуская. Будучыя гісторыкі Беларускай партыі аматараў піва, што спыніла існаваньне ў сярэдзіне 1990-х пасьля вымушанага ад’езду ў эміграцыю свайго старшыні Андрэя Рымашэўскага, мусяць памятаць: правобразам гэтай магутнай некалі палітычнай структуры быў наш гістфакаўскі Клуб, які і пасьля рэпрэсіяў яшчэ цэлы год працягваў дзейнасьць у падпольлі, спакваля падточваючы ўсемагутную тэорыю навуковага каму­нізму. Як я працаваў у газеце з двухсэнсоўнаю назваю «Хімік» Завяршыўшы курс навукаў у alma mater і атрымаўшы універсітэцкі дыплом з адзіным «траяком» па навуковым камунізме, я паехаў працаваць у Наваполацак. У графе «кваліфікацыя» ў дыпломе было пазначана: «гісторык, выкладчык гісторыі і грамадазнаўства». Такі самы запіс мела і мая жонка Валянціна, што, паводле разьмеркаваньня, мусіла пачаць працоўны шлях у недалёкіх Вушачах. Шлюб даваў права атрымаць гэтак званае адмацаваньне, па якое мы і прыехалі аднойчы туманнай жнівеньскай раніцай у згаданую раённую сталіцу. Магчыма, тая паездка ў Вушачы і нявартая была б згадкі ў мемуарах, каб не адна фантасмагарычная акалічнасьць. Адолець колькі сотняў крокаў паміж аўтобуснай станцыяй і райаддзелам народнай адукацыі аказалася зусім няпроста. Мы не давалі веры вачам: дарогу нам перарэзалі... ракі. Уявіце сабе — сотні, не, відаць, тысячы ракаў... шырокай арганізаванай калонаю перасякалі ходнік і шчыльнымі радамі выпаўзалі на праезную частку вуліцы... Напярэдадні мы з жонкаю не пілі нічога мацнейшага за гарбату, і гэтае неверагоднае відовішча не магло быць пахмельным трызьненьнем. Выявілася, што вусьцішная плынь ракаў рухаецца з боку недалёкай крамы «Сельгаспрадукты». Панічна адступіўшы да названай гандлёвай кропкі, мы ўбачылі відовішча, вартае пэндзлю каго-небудзь з «вялікіх» ці «малых» галандцаў. Некалькі п’яных грузчыкаў бязладна мітусіліся вакол тузіна перакуленых або разьбітых бочак, а дзьве маладзенькія прадавачкі з жахам назіралі, як рэшта жывога тавару выбаўляецца на волю і ўсьлед за больш спрытнымі супляменьнікамі таксама бярэ курс на недалёкае возера. «Што гэта за прыкмета?» — запыталася жонка. Я выказаў меркаваньне, што нашая праца ў школе ня здоўжыцца. І не памыліўся. Не хачу сказаць, што выкладаць гісторыю мне не падабалася. У мяне былі цікавыя і разумныя вучаніцы, адна з якіх аднойчы на ўроку прыслала цыдулку ня проста з прызнаньнем у каханьні да настаўніка, але і прыпіскаю па-ангельску: «I want you». Пэўнае задавальненьне прыносілі мне і дадатковыя заняткі з сынам ўсемагутнага дырэктара аднаго з мясцовых нафтахімічных гігантаў Лёшам. Гэты хлопчык, па якім плакала сьпецшкола, ня ведаў, у якім годзе мы жывем, а на маіх уроках адзін-аднюткі раз падняў руку ня дзеля таго каб папрасіцца ў прыбіральню, а каб выйсьці да дошкі й захоплена расказаць, як тэрарыстка Шарлота Кардэ, якую Лёша называў проста «этай чувіхай», зарэзала ў ваньне славутага французскага рэвалюцыянера Марата. (Яго мой вучань пагардліва мянаваў «дахляком».) Пад маім кіраўніцтвам Лёша нарэшце развучыў, што за вокнамі 1975 год. Аднак пасьля другой чвэрці я, нягледзячы на педагагічныя посьпехі, прыйшоў да цьвёрдае высновы, што ні Песталоцы, ні Яна Амоса Каменскага з мяне не атрымаецца, у выніку чаго ў маёй працоўнай кніжцы зьявіўся новы запіс: «карэспандэнт». Калі вам надарыцца быць у Наваполацку, побач з аўтавакзалам вы зможаце ўбачыць сьціплую аднапавярховую камяніцу рэдакцыі гарадской газеты з крыху двухсэнсоўнай назваю «Хімік». Там я болей за дзесяць гадоў зарабляў сабе на хлеб ды віно і напісаў першае апавяданьне — пра пеўня, што жыў на адным з наваполацкіх балконаў. На тым месцы, дзе цяпер карпусы Полацкага універсітэту, тады разьлягалася шыкоўная лугавіна. Увесну на ёй зацьвіталі дзьмухаўцы, потым рамонкі, званочкі і смолкі, сярод якіх проста пад адчыненымі рэдакцыйнымі вокнамі запякаліся на сонейку стройныя даўганогія істоты з падручнікамі і кансьпектамі. Заглыбіўшыся ў навуку, яны часта скідвалі верхнюю частку купальніку, а ў хвіліны адпачынку, забываючы ад напружаных заняткаў апрануцца, падыходзілі да майго вакна па­прасіць цыгарэціну або пазычыць пустую шклянку. Пры канцы кожнага траўня я пісаў рэдактару заяву, просячы ўвесьці на летні перыяд даплату за шкоднасьць. На гэта былі досыць важкія падставы, бо якраз пасьля візітаў студэнтак адзін мой калега, які дзяжурыў па газетным нумары, назаўтра разам з падпісчыкамі ўбачыў на першай паласе партрэт перадавіка вытворчасьці, акуратна надрукаваны дагары нагамі. Іншы калега мусіў пазнаёміцца з установаю, дагэтуль вядомай у горадзе пад абрэвіятурай НКВД, што расшыфроў­ваецца як “Новополоцкий кожвендиспансер”. (У тыя часы фасад НКВД быў аздоблены выцьвілым лозунгам: «Имя и дело Ленина будут жить в веках!».) Вечарамі ў маім кабінеце карэспандэнта, потым загадчыка аддзелу лістоў, а пазьней і намесьніка рэдактара зьяўляліся наведнікі, цікавейшыя за дзённых легкадумніцаў. Аднаго разу ў 1980-м, калі маскоўскія ідэолагі, рызыкуючы пакрыўдзіць братні татарскі народ, пастанавілі адзначыць 600-годдзе Кулікоўскае бітвы, мае дзьверы адчыніў ахайны дзядуля з пульхным партфелем і трывожнымі вачыма, што адразу прыводзілі на памяць вочы пралетарскага паэта Івана Бяздомнага пасьля апісанага Міхаілам Булгакавым вядомага здарэньня на маскоўскіх Патрыяршых сажалках. З гарачага дзядулевага шэпту я даведаўся, што мой візітант браў удзел у сечы з ваярамі Мамая і прынёс напісаныя да юбілею ўспаміны. Да няўрымсьлівай катэгорыі літаратараў належаў і былы марак, якога недзе за Ньюфаўндлендам пацягнула за сабой штармавая хваля, што, балюча выцяўшы савецкага рыбака аб борт вадаплаву, і падказала яму ідэю й фабулу будучага раману. Твор, як памятаецца, пачынаўся геніяльнай фразай: «Стране нужна рыба», а завяршаўся падрабязным (з коштамі ў валюце і рублях) сьпісам падарункаў, набытых аўтарам у розных кутках сьвету для сваёй няўдзячнай нявесты-здрадніцы. Рэдакцыйная праца, вядома, складалася ня толькі з такіх забаўных, а часам і небясьпечных сустрэчаў. Была й руціна, бясконцыя справаздачы з пленумаў гаркаму партыі, сесіяў гарсавету, паседжаньняў камітэту народнага кантролю... Стаўленьне да гэтых матэрыялаў і зьвязаных з імі партыйных і савецкіх органаў красамоўна выяўлялася ў нашым рэдакцыйным слэнгу. «Пленумам» у нас называўся стракаты натоўп вакол даўгой жоўтай цыстэрны з півам, што стаяла каля аўтавакзалу і ў сваю чаргу мела назву «сьвінаматка». «Гарсаветам» мянавалася блізкая «Чабурэчная», дзе можна было ўзяць нечага мацнейшага за піва. Даводзілася пісаць, дакладней перапісваць з афіцыйных папераў, шмат лухты, якую ў «Хіміку», відаць, ніхто й не чытаў. Але газета давала і іншае: шырокае кола знаёмстваў, жывы «зрэз» жыцьця, сюжэты й герояў будучых апавяданьняў і аповесьцяў. Самай сьветлай і плённай старонкаю ў гісторыі «Хіміку» я, магчыма трохі эгаістычна й самаўпэўнена, лічу дзейнасьць нашага літаратурнага аб’яднаньня «Крыніцы», адкуль выйшла больш за два дзясяткі сяброў Саюзу пісьменьнікаў, ПЭН-клубу і проста здольных літаратараў, якія, паводле маіх няпоўных падлікаў, выдалі ўжо блізу 200 кнігаў — цэлую бібліятэку! Пра тых, чые імёны трапілі ў падручнікі ды энцыклапедыі, я скажу крыху пазьней, а зараз мне хочацца згадаць неверагодна сьціплую сяброўку нашага аб’яднаньня, што каля каміну сваіх жаночых успамінаў павінна думаць пра літаратуру з нязьменнай павагай і ўдзячнасьцю. Раз-пораз я спрабую ўявіць яе аблічча і прыходжу да высновы, што яно ня можа быць ардынарным, гэтаксама як не была звычайнаю яе творчая метода, што назаўсёды застанецца ў аналах полацкае плыні айчыннага прыгожага пісьменства. У дні нашых досыць частых літаратурных паседжаньняў роўна аб адзінаццатай гадзіне вечару званіў тэлефон. Слухаўку браў старшыня літаб’яднаньня — гэта значыць я. Прыемны мужчынскі голас адрэкамендоўваўся «мужам адной вашай паэткі» і ветліва цікавіўся, калі мы плануем разыходзіцца. Я сумленна адказваў клапатліваму сужэнцу, што каля апоўначы і запэўніваў, што ўсіх дам мы па-рыцарс­ку праводзім дахаты. Так доўжылася некалькі гадоў, пакуль таямнічы муж «нашай паэткі» не паведаміў, што сёньня ён зойдзе па яе сам. Я мусіў удакладніць, як клічуць прадстаўніцу гэтай ідылічнай сям’і, і пачуў у адказ абсалютна незнаёмае нікому з нас імя... Што да імёнаў знаёмых і вядомых у айчыннай літаратуры і наогул у Беларусі, а то й за яе межамі, дык на паседжаньнях «Крыніцаў» тады, у 80-я гады мінулага стагоддзя, зьбіраліся празаікі Вінцэсь Мудроў і Ірына Жарнасек, паэты Алег Мінкін і Алесь Аркуш, Сяргей Сокалаў-Воюш і Навум Гальпяровіч, Іна Снарская і Лера Сом. У нас набіраліся натхненьня й нацыянальнай сьвядомасьці рокеры з будучага папулярнага гурту «Мясцовы час». Свае першыя, але ўпэўненыя пераклады прыносілі Лявон Баршчэўскі і Якуб Лапатка... Дзякуючы лібералізму рэдактара «Хіміка» Уладзіміра Сімурава на нашых літаратурных старонках друкавалася тое, што ў любым іншым выданьні было б бязьлітасна зарэзанае цэнзурай. Да прыкладу, мы з выпуску ў выпуск пад камуфляжнай назваю «Песьні касінераў» публікавалі патрыятычныя вершы Сержука Сокалава-Воюша, якія потым сапраўды ператварыліся ў песьні, што гучалі на мітынгах дэмакратычных сілаў. Свае творы прысылалі ў «Крыніцы» маладыя сталічныя літаратары Уладзімер Сьцяпан і Адам Глёбус, набор першай кнігі якога тады акурат рассыпалі. З менскай «Ленінкі» ў нашую рэдакцыю рэгулярна прыходзілі лісты з просьбаю даслаць адсутныя ў бібліятэчнай падшыўцы нумары «Хіміка». Зьнікалі выключна газеты з літстаронкамі. Усё гэта не магло не прыцягнуць увагі «кампетэнтных органаў». На паседжаньні пачалі прыходзіць «паэты і празаікі», якія сарамліва адмаўляліся чытаць свае творы і зьнікалі гэтаксама нечакана, як і зьяўляліся. Пазмрачнелы рэдактар некалькі разоў прасіў у мяне тэчку з літаратурнымі матэрыяламі, якая потым на некалькі дзён перавандроўвала кудысьці за сьцены рэдакцыі. (На гэтыя выпадкі я трымаў у сваім стале не адну, а дзьве тэчкі?) Пазьней выявілася, што кожнае паседжаньне «Крыніцаў» таемна запісвалася на магнітафон, а затым раздрукоўвалася і аналізавалася ў КДБ. Але ўжо надыходзіў іншы час, віхуры якога раскідалі «крынічанаў» па сьвеце ад Менску да Нью-Ёрку і ад Вільні да Хельсінкаў. І ўсё ж я веру, што кожны з нас як дарагі ўспамін захоўвае ў памяці непаўторную атмасферу тых позьніх гарачых паседжаньняў у рэдакцыі «Хіміка», атмасферу сапраўднага літаратурнага брацтва. Як на мяне дабратворна ўплывалі беларускія пісьменьнікі Амаль дашчэнту зрусіфікаваны тады Полацк разам з расейскай школай (бо іншых не было) спрычыніліся да таго, што доўгі час я нават ня ведаў, што я — ня проста хлопчык Вова, але яшчэ і беларус. Да пятага класу я, здаецца, і не здагадваўся, што на сьвеце ёсьць беларуская літаратура і беларускія пісьменьнікі. Але якраз тады трое гэтых самых пісьменьнікаў прыехалі да нас у школу. Сустрэча з гасьцямі адбывалася ў актавай зале, куды сабралі ўсіх вучняў ад першага да дзесятага класу. Я не запамятаў, што гэта былі за пісьменьнікі, а ад сустрэчы запомнілася адно тое, што нехта з дрэнных вучняў, магчыма, другагоднік і перарос­так Вася Шуйскі, паслаў пісьменьнікам цыдулку з пытаньнем: ці праўда, што “Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» па-беларуску будзе “Галадранцы ўсяго сьвету, гоп да кучы!” Нашым настаўнікам пытаньне прыйшлося недаспадобы, а вось гасьцям — спадабалася, што, у сваю чаргу, спадабалася мне. Аднак галоўнае ўражаньне палягала ня ў гэтым, а ў тым, што ёсьць жывыя беларускія пісьменьнікі, якія гавораць на беларускай мове. Тады я і ўявіць ня мог, што праз шмат гадоў для кагосьці з сучасных школьнікаў таксама стану першым убачаным жывым пісьменьнікам і тым самым усялю ў дзіцячыя душы веру калі ня ў сьветлую будучыню беларускай літаратуры, дык, прынамсі, у яе існаваньне. Імя наступнага пісьменьніка, які паўплываў на мой лёс, я не забуду, відаць, і на тым сьвеце. Гэта быў Уладзімер Караткевіч, чые кнігі я адкрыў для сябе ў студэнц­кія гады. Бясконца ганаруся, што атрымаў ад мэтра ліст з водгукам на адно з маіх першых апавяданьняў, якое не без уплыву ягонай “Чазеніі” рамантычна называлася “Добры дзень, мая Шыпшына”. Невыпадкова яно дало пазьней назву маёй першай кнізе прозы, што пасьля пэўных прыгодаў выйшла ў 1986 годзе.* Трымаючы ў руках аўтарскія экзэмпляры, я скрушліва думаў, што ўжо не пашлю іх з свайго Полацку ні ў Менск Караткевічу, ні ў Зэльву Ларысе Геніюш, у якой мне няраз даводзілася бываць і аднаму, і з сябрамі — маладымі гісторыкамі і літаратарамі. Яшчэ й цяпер калі-небудзь у зімовую раніцу, на хісткай мяжы явы й сну, мне можа радасна падумацца: перад Калядамі паеду да Бабулі. Так дзеля кансьпірацыі мы называлі Ларысу Антонаўну між сабой у лістах і тэлефонных размовах. Прызнаюся, быў нават па-свойму закаханы ў яе, прыкладна так, як юны герой “Віна з дзьмухаўцоў” Рэя Брэдбэры — у сваю настаўніцу. Я таксама часам уяўляў, што, магчыма, мы яшчэ сустрэнемся ў новым увасабленьні і тады паміж мной і спадарыняй Ларысай ня будзе такой велізарнай розьніцы ў гадах і жыцьцёвым досьведзе... Мне выпала несьці труну Ларысы Геніюш і выступаць на пахаваньні нашай выдатнай паэтэсы і нязломнай грамадзянкі БНР. Неўзабаве кіраўніцтва Саюзу пісьменьнікаў атрымала ад літаратуразнаўцаў у цывільным загад выкрасьліць мяне са сьпісу ўдзельнікаў усесаюзнай нарады маладых літаратараў у Маскве. Хтосьці пусьціў чутку, нібыта супроць маёй персоны заведзеная справа па палітычным артыкуле. Некаторыя знаёмыя ў Менску і Полацку пачалі мяне палохацца, хуценька разьвітваючыся або наогул не пазнаючы. Хачу сказаць тым маім невядомым куратарам і “дабрадзеям” шчыры дзякуй, бо якраз у дні згаданай маскоўскай нарады мне ласкава ўсьміхнулася муза Кліо. Я сеў за стол і напісаў сваё першае гістарычнае апавяданьне “Місія папскага нунцыя”. Гэта быў пачатак маёй другой кнігі... Неўзабаве страсьці вакол мяне крыху ўгамаваліся, і літаратурнае ці яшчэ нейкае начальства вырашыла, што, хоць у сталіцы пускаць Арлова пакуль што небясьпечна, але на абласным семінары творчай моладзі вялікай шкоды ён не наробіць. Той семінар адбываўся ў Воршы. Пасьля выступу сакратара гаркаму партыі, які натхнёна распавёў нам аб працоўных посьпехах аршанцаў, я ад імя маладых талентаў прапанаваў назваць вуліцу, дзе некалі жыў Караткевіч, імем выбітнага пісьменьніка і, безумоўна, найславуцейшага з усіх жыхароў гораду за ўсю ягоную гісторыю. “Мы на гэта ніколі ня пойдзем. Такое рашэньне будзе ідэалагічна памылковым”,— адрэзаў функцыянер. “Чаму?” — не здаваліся мы. “Таму што гэтая вуліца названая ў гонар савецкіх касманаўтаў”. “Яны што, усе разам тут нарадзіліся і жылі?” — не стрываў я. Як выявілася, партыйны сакратар быў не пазбаўлены своеасаблівага пачуцьця гумару. “Яны над Воршай праляталі!” — пачулі мы ў адказ. Напэўна, наш апанент непахісна верыў у сваю праўду. Але перамагла наша. Прамінула няшмат часу, і аршанская вуліца Касманаўтаў усё ж атрымала імя Ул. Караткевіча, а потым на ёй зьявіўся і помнік аўтару “Каласоў пад сярпом тваім” і “Дзікага паляваньня...” Караткевіч доўгі час быў маім адзіным улюбёным пісьменьнікам. Затым, пачынаючы з аповесьці “Знак бяды”, я адкрыў для сябе Васіля Быкава. Да мяне прыйшло разуменьне, што творы Караткевіча, як звычайна і бывае з гістарычнай літаратурай, адрасаваныя ў першую чаргу нацыянальнаму чытачу. Караткевіч адкрываў беларускую душу ва ўсёй яе шматстайнасьці самім беларусам. А Быкаў, дзякуючы адметнасьці свайго таленту і сваёй галоўнай тэме, адкрываў гэтую душу ўсяму сьвету. Я шчасьлівы, што быў добра знаёмы з Васілём Уладзіміравічам, удзельнічаў разам з ім у некалькіх творчых паездках па Беларусі і за мяжу, сядзеў за ягоным гасьцін­ным сталом. Не скажу, што Быкаў меў талент выдатнага прамоўцы, а вось суразмоўнікам ён быў надзвычай цікавым і глыбокім. Нават маўчаць з ім было цікава. Зрэшты, геніі прамаўляюць да нас найперш сваімі творамі. Васіль Быкаў меў трагічнае сьветаўспрыманьне. Ягоныя прароцтвы ніколі не былі сьветлымі й аптымістычнымі. Будзем спадзявацца, што ня ўсе з іх спраўдзяцца. Але яны мусілі гучаць, каб засьцерагаць нас ад аблудаў. Асабістае знаёмства з іншым выдатным талентам нашай літаратуры — Рыгорам Барадуліным — у мяне атрымалася вясёлым і амаль анекдатычным. Aднойчы Рыгор Іванавіч завітаў да нас на Полаччыну. Гарадское начальства прымала госьця як мае быць, і апрача ўсяго астатняга, вырашыла наладзіць яму вечаровую сустрэчу з мясцовымі літаратарамі. Сустрэча была запланаваная ў нефармальнай, як тады казалі, абстаноўцы, а менавіта ў саўне з банкетнай залай. Мне, як кіраўніку літаб’яднаньня, трэба было прасякнуцца адказнасьцю й забясьпечыць ня толькі наяўнасьць маладых талентаў, але і адпаведны інтэлектуальны ўзровень застоліцы. За гэта я быў больш-менш спакойны. Турбавала іншае: у літаратурным і калялітаратурным асяродзьдзі хадзілі ўпартыя чуткі, што Барадулін выпівае пляшку гарэлкі, затым піша геніяльны верш, пасьля чаго падмацоўвае творчыя сілы яшчэ адной пляшкай. Перад намі стаяла задача вытрымаць гэткі тэмп і гэткія дозы. У саўне папарыліся без прыгодаў, а як селі за стол, пачаліся праблемы. Наш дарагі госьць чамусьці адсунуў ад сябе кілішак. “Напэўна, людзі такога гарту п’юць адразу шклянкамі”, — мільганулася ў мяне ў галаве, і я хуценька паставіў перад Рыгорам Іванавічам паважную крышталёвую ёмістасьць. Апярэдзіўшы нас, Барадулін сам наліў сабе паўнюткую шклянку, але не гарэлкі, а мінералкі. Мы разгубіліся. Хтосьці шэптам выказаў думку, што госьць адмаўляецца піць з патрыятычных пачуцьцяў, бо на стале — “Маскоўская”. Тым часам Рыгор Іванавіч са смакам закусваў, але па-ранейшаму ня піў. Нам жа, натуральна, ня йшла ні гарэлка, ні закуска. Сітуацыя рабілася ўсё больш напружанай. “Можа, замовіць “белавескай”, — прапанаваў я. — Або каньяку?” “Калі толькі сабе”, — азваўся Барадулін. “А вам?” “А я, Валодзечка, кінуў. Завязаў і кропка”. “Ня веру...” — працягнуў нехта з маладых літаратараў, на што Рыгор Іванавіч перахрысьціўся: “Сьвятая праўда!” Усе ўздыхнулі з палёгкай ды ўзяліся за чаркі, нажы і відэльцы. Барадулін са­праўды піў адно мінералку, але ўвачавідкі весялеў разам з застоліцай: жартаваў, чытаў зьедліва-дасьціпныя эпіграмы, а потым нават і засьпяваў. Гэтую здольнасьць дзядзькі Рыгора падхмельвацца ад вясёлай падпітай кампаніі я пазьней назіраў шмат разоў. Блізу дзесяці гадоў мы працавалі разам у выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Рыгор Іванавіч адрэцэнзаваў, адрэдагаваў і пусьціў у сьвет не адну сотню паэтычных і перакладных кнігаў. У 1997 годзе Дзяржаўны камітэт па друку ўзначаліў ужо прызабыты цяпер, а тады амаль усемагутны палкоўнік Замяталін, які адразу распачаў чыстку выдавецт­ваў ад “нядобранадзейных элементаў”. Нас з Барадуліным — і я гэтым ганаруся — звольнілі практычна адначасова. Яго — нібыта з прычыны пенсійнага веку (хоць дзясяткі лаяльных да ўлады пенсіянераў засталіся на сваіх месцах). Мяне, паколькі да пенсійных гадоў яўна не дацягваў, адлучылі ад пасады рэдактара з фармулёўкаю больш арыгінальнай: “за выпуск исторической и другой сомнительной литературы», з чым мяне дзядзька Рыгор і павіншаваў, заўважыўшы, што гэта — вельмі высокая ацэнка працы. (Дарэчы, пасьля той полацкай застоліцы я вырашыў узяць са старэйшага калегі прыклад і таксама завязаць. Праўда, не зусім, як Рыгор Іванавіч, а толькі з гарэлкай. Яе ад таго дня у рот сапраўды не бяру, а вось пляшачку добрага чырвонага віна пад настрой з задавальненьнем вып’ю. У тым ліку і за здароўе дзядзькі Рыгора.) Трэба сказаць, што я ніколі не імкнуўся сыходзіцца з пісьменьнікамі, творчасьць якіх люблю і цаню. Рэч у тым, што добрыя кнігі зусім не заўсёды пішуць добрыя людзі. Але калі я ўсё ж адважваўся на бліжэйшае знаёмства, Бог, здаецца, бярог мяне ад памылак. Так здарылася і ў выпадку з Міхасём Стральцовым, чыё апавяданьне “Смаленьне вепрука” я лічу шэдэўрам нашай літаратуры. А яшчэ лічу, што пра нараджэньне нашага літаратурнага мадэрнізму, магчыма, абвясьціла якраз мая улюбёная стральцоўская фраза, з якой пачынаецца аповед “Сьвет Іванавіч, былы донжуан”: “У тэлефоннай будцы былі двое, і я ненавідзеў іх”. Спадар Міхась прыязджаў да мяне на гасьціны ў Наваполацак, але з далікатнасьці, пажыўшы пару дзён у нас дома, перасяліўся ў гатэль. Ураньні заходжу да яго ў нумар, каб везьці на экскурсію ў Полацак, а Міхась Лявонавіч стаіць каля вакна, глядзіць на цэнтральны гарадскі пляц і разгублена пытаецца: “Валодзя, дзе Ленін? Куды помнік падзеўся? Здаецца, мы ж учора не пілі”. (Наш Наваполацак, між іншым, быў ці не адзіным у Беларусі горадам, дзе помніка правадыру працоўных чамусьці не паставілі.) Потым, у Спаса-Еўфрасіньеўскім манастыры, маўклівы і засяроджаны Стральцоў раптам разгаварыўся і прачытаў мне цэлую лекцыю пра літаратурнае майстэрства. “Капай у сваіх гістарычных рэчах глыбей, старына”, — казаў ён. — “Пакажы ў іх, што зямля стаяла ня толькі на трох кітах...” У той час Стральцоў ня піў ужо нават сухога віна, што, магчыма, перашкодзіла нам сысьціся бліжэй. Аднак ён незадоўга да сьмерці яшчэ пасьпеў на грамадскіх пачатках адрэдагаваць маю першую кніжку. Праўда, гэта ўжо іншая гісторыя. Як рэдактарка змагалася з п’янствам герояў маёй першай кнігі Старажытныя рымляне казалі: “Habent sua fata libelli”, або ў перакладзе “І кнігі маюць свой лёс”. Як літаратар, што выдаў больш за два дзясяткі кнігаў, магу толькі пацьвердзіць: у кожнай лёс сапраўды свой. Адну маю кнігу арыштоўвалі, рукапіс другой загадкава зьнікаў, на трэцюю я атрымаў самую вялікую колькасьць лістоў ад удзячных або абураных чытачоў... Але найдаражэйшай для пісьменьніка, напэўна, застаецца першая кніга. Яе зьяўленьне па сіле эмацыйнага ўзьдзеяньня на аўтара я рызыкнуў бы параўнаць з пачуцьцямі, што адчуваў пасьля нараджэньня першага дзіцяці. Як я ўжо казаў, маю першую кнігу “Добры дзень, мая Шыпшына” адрэдагаваў на грамадзкіх пачатках сьветлай памяці Міхась Стральцоў. Рука выдатнага майстра давяла мову і стыль рукапісу да кандыцыі, але непазьбежным этапам на шляху да чытачоў заставалася яшчэ, так бы мовіць, афіцыйнае рэдагаваньне ў выдавецтве. Тым больш, там было добра вядома, што ў аўтара існуюць праблемы з “кампетэнт­нымі ворганамі”. Выдавецкая рэдактарка Галіна Барысаўна паставілася да сваёй функцыі з поў­най адказнасьцю. “С этим молодым человеком будет много возни!” — абвясьціла яна калегам пры першай сустрэчы, ані не бянтэжачыся ад прысутнасьці самога “маладога чалавека”. Трэба прызнацца, што збольшага я быў да абяцанай рэдактаркаю “валтузьні” гатовы, бо ўжо меў такі-сякі досьвед пасьля абмеркаваньня сваёй першай аповесьці ў часопісе “Маладосьць”. Тая юначая аповесць называлася “І вярталіся мы...” і прысьвячалася мастаку Лявону Баразьне. Пасьля непрыемнасьцяў з КДБ Лявон загадкава загінуў у 1972 годзе на менскай вуліцы, кінуўшыся на дапамогу незнаёмай жанчыне, што імгненна, як расказвалі, зьнікла з месца здарэньня ды так і не знайшлася. Маладыя героі маёй аповесьці адкрывалі для сябе Беларусь, яе гісторыю, звычаі і традыцыі продкаў. Дзеяньне пачыналася з таго, што па зімовай гарадзкой вуліцы рухалася каларытная працэсія калядоўшчыкаў з залацістай саламянай зоркай, традыцыйнай “казой” у масцы і “мядзьведзем” у вывернутым кажуху. Цяпер падобнае відовішча амаль што сталася нормай і зусім не выклікае ажыятажу. Тады ж, у сярэдзіне 1980-х, першымі калядоўшчыкамі з моладзевай суполкі “Беларуская майстроўня” займаліся людзі ў форме і ў цывільным. У свой час вызваляць абвінавачаных у вымагальніцтве маладзёнаў дапамагалі Уладзімер Караткевіч з Рыгорам Барадуліным. Міліцыянты затрымлівалі ўдзельнікаў вясёлай каляднай працэсіі і ў маёй аповесьці. Размова, што адбылася ў мяне з тагачасным галоўным рэдактарам часопісу “Маладосьць”, памятаецца надзвычай выразна. “Ніякай міліцыі ў аповесьці быць не павінна!” — запатрабаваў ён. — Гэта ўмова публікацыі. Рэкамендую вам таксама паздымаць фразы кшталту: “Граждане студэнты! Трэбуем разайцісь!” У іх няма нічога мастацкага.” У такім самым духу мы гаварылі і далей. Дакладней, гаварыў пераважна ён, рэдактар і вядомы паэт, а я толькі спрабаваў раз-пораз бараніцца, тужліва адчу­ваючы, што зараз маю першую аповесьць канчаткова зарэжуць. На разьвітаньне шэф “Маладосьці” вырашыў наогул даць мне бацькоўскае настаўленьне. “Вы нагадваеце мне чалавека, які засеў у паўпадвальным памяшканьні і ўважліва разглядае пляўкі ды недакуркі на тратуары, — вобразна і пранікнёна прамаўляў мой візаві. — А я раю вам падняцца на дах будынку, каб перад вамі расхінуліся сьветлыя далягляды...” Маю аповесьць часопіс усё ж надрукаваў, але, каб уратаваць яе я мусіў міліцыянтаў і людзей у цывільным паўсюль памяняць на бясьпечных з гледзішча рэдактара дружыньнікаў. Удалося, праўда, пакінуць адметнага мужчыну з вайсковай выпраўкай, які гэтымі нібыта дружыньнікамі камандаваў. Рыхтуючы кнігу, я, натуральна, вярнуў у тэкст сапраўдных герояў-міліцыянтаў, што наладавалі калядоўшчыкамі аўтобус, а саламяную зорку на ўсялякі выпадак сканфіскавалі, як незразумелую народу сымболіку. Але такі нумар не прайшоў. Выдавецкая рэдактарка Галіна Барысаўна выцягнула з шуфляды “Маладосьць” з першай публікацыяй аповесьці і ва ўльтыматыўнай форме загадала ўсіх міліцыянтаў зноў “разжалаваць” у дружыньнікі. Ня буду маляваць сябе героем. Каб змагацца за кожнае слова сваёй кнігі, я любіў яе — кнігу, а не рэдактарку — занадта моцна. Аднак на міліцыянтах праблемы ня скончыліся, а пачаліся. Палагаднелая пасьля вяртаньня дружыньнікаў Галіна Барысаўна, амаль як матуля паўшчувала мяне за тое, што мае героі ня толькі калупаюцца ў мінуўшчыне і кахаюцца, але і рэгулярна выпіваюць. І гэта ў той час, калі ЦК партыі прыняў новую пастанову пра змаганьне з п’янствам. Ня любячы самога сябе, я пагадзіўся замяніць усе моцныя напоі, што пілі мае героі, на сухое віно. Там жа, дзе яны насамрэч налівалі ў келіхі добрае сухое віно, гэтае карыснае для арганізму пітво, у выніку змагарнай дзейнасьці Галіны Барысаўны ператварылася ў “гарбату на зёлках”. Адзіным, хоць і слабым, але суцяшэньнем быў кантэкст, з якога вынікала, што насамрэч героі п’юць нешта зусім іншае. Гэтага вымагалі самі сітуацыі, пра гэта сьведчыла і загадкавае імкненьне персанажаў закусіць “гарбату на зёлках”. Насьцярожыла рэдактарку таксама назва аднаго з маіх улюбёных у зборніку апавяданьняў — “Маналог сьв. Пётры”. Тое, што мой сьвяты Пётра не вартаваў на нябёсах райскую браму, а быў усяго толькі драўлянай скульптурай і музейным экспанатам, на Галіну Барысаўну аніякага ўзьдзеяньня не зрабіла. “Або здымайце твор, або мяняйце назву.” Я выбраў апошняе і “Маналог сьв. Пётры” ператварыўся ў “Маўклівы маналог”. Думаю, што дзе-небудзь у сярэдзіне 1970-х кніга з такім зьместам так і ня трапіла б з рэдактарскага стала ў друкарню. Але на календары быў год 1986-ты, у беларускім паветры хоць і ледзь-ледзь, але ўсё ж павеяла “перабудовай і галоснасьцю”. Усяго год-два заставалася да магутных экалагічных мітынгаў у Наваполацку, да воднага ралі пратэсту супраць будаўніцтва Даўгаўпілскай ГЭС, да першых “Дзядоў”... Карацей, пасьля невялікіх прыгодаў кніжка пабачыла сьвет і мне нават далі прэмію беларускага камсамолу. Відаць, каб не разглядаў пляўкі і недакуркі на ходніку, а бачыў сьветлыя далягляды. Прэмія складала 500 руб., але лаўрэатаў было трое: я, празаік Хрысьціна Лялько ды мастак Уладзімер Крываблоцкі. На кожнага пасьля вылікаў атрымалася меней чым па рублёў 150. Іх мне якраз хапіла, каб паехаць у Маскву, крыху пасядзець у гістарычных архівах ды пасьпець пазнаёміцца з нашым выдатным гісторыкам Міколам Улашчыкам. Гэты таленавіты й мудры служка Кліо, аўтар грунтоўных манаграфіяў, публікатар і каментатар беларускіх летапісаў, быў ужо безнадзейна хворы. На ложку Мікалая Мікалаевіча ў ягонай маскоўскай кватэры ляжалі сьвежыя нумары “ЛіМу” з першымі вострымі публікацыямі дыскусіі пра становішча й лёс беларускай мовы й культуры. “Вось мы і дачакаліся слова праўды”, — слаба ўсьміхнуўся гаспадар. Ён ведаў, што ў яго застаюцца ўжо ня тыдні, а дні жыцьця, і не хацеў губляць ні хвіліны часу. Улашчыку было цяжка гаварыць, але ён прадыктаваў мне ліст у Браслаў: перад самай хваробай Мікалай Мікалаевіч знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, які быў вывезены ў глыбіню Расеі пад час Першай сусьветнай вайны і які, вядома, ніхто й не зьбіраўся вяртаць законным уладальнікам. Улашчык заставаўся гісторыкам да канца. Я падпісаў яму сваю першую кніжку, абсалютна ўпэўнены, што ў чалавека на Божай пасьцелі ёсьць нязьменна больш пільныя справы, чым чытаньне опусаў нейкага пачаткоўца. Аднак Улашчык, здаецца за два дні да скону, прачытаў першае ў зборніку апавяданьне “Певень” і пасьпеў перадаць мне колькі прыязных словаў праз сваякоў, бо сам да тэлефону ўжо не падыходзіў. Гераіняю таго апавяданьня была бабуля, што, пасьля зносу прыгараднай вёскі атрымала кватэру ў гарадскім шматпавярховіку. Бабуля ня здолела разлучыцца са сваім самым галасістым у колішняй вёсцы пеўнем і трымала яго на балконе. Гарадскія суседзі, якім сьпявак не даваў спаць, распачалі супроць яго сапраўдную вайну. (Між іншым, у аснове апавяданьня ляжала рэальная падзея, якая выклікала некалі цэлую раку скаргаў у нашую газету “Хімік”.) Мікалай Мікалаевіч Улашчык па­прасіў перадаць мне, што чытаючы аповед, сьмяяўся і плакаў і верыць, што певень застаўся жывы. Я быў крануты амаль да сьлёз. Падобнае ўзрушэньне праз шмат гадоў я перажыў зноў, калі за некалькі дзён да сыходу ў Вечнасьць знойшоў час адгукнуцца на маю толькі што выдадзеную кнігу “Ордэн Белай Мышы” Васіль Быкаў. Журналіст “Свабоды” Сяргей Навумчык паведаміў, што гэты зборнік побач са сьвежым нумарам “Нашай Нівы” застаўся ляжаць на стале ў пражскай кватэры Васіля Уладзіміравіча... Але вярнуся ў сярэдзіну 80-х гадоў мінулага стагодзьдзя. Нейкім чынам мая першая кніжка трапіла да рук эстонскага перакладчыка Олева Йыгі, які зацікавіўся шматпакутнай аповесьцю “І вярталіся мы...” Гэта сталася амаль такім самым шчасьцем, як і сам выхад кнігі, бо я ведаў, што Йыгі перакладаў Янку Брыля, Івана Мележа, Васіля Быкава... Дзякуючы старому мудраму майстру з выспы Саарэмаа, атрымліваць ад якога лісты было проста духоўнай раскошай, мой тэкст ўпершыню загучаў на іншай мове. Праз год у тым самым талінскім часопісе “Вікеркаар” эстонцы надрукавалі першы пераклад майго эсэ “Незалежнасьць — гэта...” Потым былі пераклады згаданага эсэ яшчэ на два дзясяткі моваў, а апошні — на чачэнскую — зрабіў незадоўга да свайго забойства агентамі расейскіх сьпецслужбаў Зелімхан Яндарбіеў, дарэчы, аднакурсьнік нашага паэта Леаніда Галубовіча па Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве. Дапісваючы гэты раздзел мемуараў, я зьняў з паліцы свой першы, абцёрханы і зашмальцаваны зборнічак, аформлены мастаком Валодзем Адамчыкам (ён жа пісьменьнік Адам Глёбус). Мне заманулася разгарнуць першую, а затым апошнюю старонку. На першай вока выхапіла фразу: “Прычынілася нешта неверагоднае.” А апошнімі словамі кнігі былі такія: “Я ўявіў, як кладуцца на белы аркуш першыя словы, і сэрца захліснула даўно забытая юначая радасьць разам з трывогаю.” Мне хочацца верыць, што яшчэ няраз прычыніцца нешта неверагоднае і выйдзе мая новая кніга. Хочацца верыць, што яшчэ няраз сэрца зойдзецца радасьцю й трывогай, калі на белай нерушы паперы зьявяцца першыя словы. Тым больш, што пішу я па-ранейшаму шарыкавай асадкай. Як мне шылі справу пра падпольныя аборты Выдаўшы першую кнігу, я ўступіў у Саюз пісьменьнікаў і кінуў працу ў рэдакцыі гарадской газеты. Сяброўства ў Саюзе дазваляла жыць на гэтак званых “вольных хлябах” і пры тым не лічыцца дармаедам. Як неўзабаве высьветлілася, згаданы заканадаўчы нюанс у маім новым становішчы адыгрываў надзвычай істотную ролю. Жыцьцё “вольнага мастака” давала, параўнаўча з рэдакцыйнай руцінай, больш часу й свабоды, але і “вызваляла” ад атрыманьня штомесяцавага заробку. Аднак трэба прызнаць, што ў тыя, безумоўна, зусім не багаславёныя часы, пражыць нашаму брату-літаратару бяз сталае працы было ўсё ж значна прасьцей, чым цяпер, калі выключна пяро корміць усяго жменьку пісьменьнікаў. Я, вядома, разумею, што параўнаньне ня надта карэктнае, бо мы даўно жывем у іншай краіне і ў іншай эпосе, але шкада, што разам з безьліччу таго, па чым я ані не адчуваю настальгіі, у незваротным мінулым засталася такая структура Саюзу пісьменьнікаў як бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Дзякуючы гэтаму бюро, пісьменьнік мог паехаць на тыдзень у любы куток Беларусі, пасустракацца там з публікай, натхніцца новымі краявідамі, а часам і захопленымі чытачкамі, а потым яшчэ і атрымаць сумленна заробленую сотню-паўтары рублёў. Былі, праўда, сярод старэйшых калегаў па творчым цэху дзеячы, якія трымалі пад сваім кантролем найбольш прыбытковыя рэгіёны, зарабляючы ў некалькі разоў болей, але нешта ўсё ж перападала і маладзейшым. Вярнуўшыся аднойчы з такога турнэ па Гарадзеншчыне, я засьпеў жонку Валянціну ў вялікай трывозе. Раніцой да нас у дзьверы ламілася міліцыя, патрабуючы адчыніць на той падставе, што ў нашай кватэры нібыта — уявіце сабе — ...робяцца падпольныя аборты. Жонка выявіла мужнасьць і не пусьціла няпрошаных гасьцей, адказваючы на ўсе патрабаваньні абяцаньнем выклікаць сапраўдную міліцыю. Урэшце аблога кватэры была зьнятая, але ў дзьвярах засталіся выпісаныя нам абоім позвы ў гарадскі аддзел унутраных справаў. Хачу заўважыць, што мае даўнія куратары — літаратуразнаўцы ў цывільным — ніколі не давалі забыцца на іхні бацькоўскі клопат. Я ўжо прыгадваў, што таемна запісваліся на магнітафон паседжаньні нашага літаб’яднаньня “Крыніцы”. Маладых літаратараў раз-пораз цягалі ў КДБ і дапытваліся, чым абураўся Мудроў, што казаў пра эпахальны твор Брэжнева “Малая Зямля” Арлоў, і што апавядаў, вярнуўшыся з Менску, Сяржук Сокалаў-Воюш. Праўдзівасьць адказаў правяралася па гросбуху, дзе былі сабраныя раздрукоўкі магнітафонных запісаў. “Юлите! — крычаў гэбіст на юную паэтку.— Мы вас за это можем исключить из института. А у вашей мамочки больное сердце!” Пасланая з Менску на мой полацкі адрас касета з песьнямі Данчыка, пра якога Беларусь тады толькі што даведалася, была ў дарозе болей за месяц. (Відаць, запісы патрапілі ў рукі сапраўдных меламанаў.) Па некалькі тыдняў ішлі з Полацку ў Зэльву мае бандэролькі з дэфіцытнымі лекамі для хворага сэрца Ларысы Геніюш. Заставалася адно маліцца Богу, каб у Зэльву даходзілі ўсё ж мае, а ня нейкія іншыя лекі, з разраду тых, што робяць адмысловыя фармацэўты. Дарэчы, пра Зэльву і мае з сябрамі паездкі туды. Пасадзіўшы нас за заўсёды па-беларуску шчодры стол, Ларыса Геніюш, нашая дарагая Бабуля, як мы яе клікалі міжсобку, падымала кілішак з сваім улюбёным цытрынавым лікёрам і, зьвяртаючыся непасрэдна да электраразеткі, казала: “Вып’ем за нашага дарагога Леаніда Ільіча!” Праз колькі хвілінаў пасьля прыезду гасьцей у хаце нязьменна зьяўлялася ўвішная гаваркая медсястрычка, якая рабіла Ларысе Антонаўне ўколы тых самых (дай Бог, каб тых самых!) лекаў, якія я прысылаў. У гэты дзень сястрычку ўжо марна чакалі ўсе астатнія зэльвенскія хворыя. Мяркуючы па ўсім, яна добра разумела, які важны ўчастак работы даручылі ёй таварышы з ГБ і працавала з поўнай адказнасьцю, пакідаючы Бабулін дом адно тады, калі мы пачыналі дэманстратыўна ўкладвацца спаць. Назаўтра старанная медсястра зноў узьнікала на парозе ад самага ранку і пачынала дапытвацца, ці чытала Ларыса Антонаўна новыя вершы і ці паказвала прысланую з Аўстраліі “Пагоню”. Спадарыня Ларыса расказвала нам, як зьняважалі яе зэльвенскія настаўнікі. Расказвала, як дасылала лісты Машэраву і атрымлівала зьдзеклівыя адпіскі. Як Максім Танк угаворваў яе прыняць савецкае грамадзянства, а яна ўпарта хацела заставацца грамадзянкаю БНР і гэта рабілася неадольнай перашкодаю на шляху ў сябры Саюзу пісьменьнікаў, куды прымалі адно савецкіх падданых. Пахаваўшы мужа, Геніюш жыла ў абторканым мікрафонамі і абкружаным сьцяной падазронасьці доме ўдваіх з беспародным сабачкам Жуком. “Ні адзін народ так не прыніжаў сваіх паэтаў, сваіх жанчын”, — з болем напісала яна ў сваёй “Споведзі”. Мне прыгадваецца пахаваньне Ларысы Антонаўны: складзеныя на грудзях васковыя рукі, увачавідкі сьсівелы ад гора Жук каля труны з гаспадыняю, твары Зянона Пазьняка, мастака Яўгена Куліка, гісторыка Міхася Чарняўскага, які за год да гэтага вывез з Зэльвы Бабуліны ўспаміны... Нягледзячы на ўсе намаганьні гэбістаў угаварыць ці змусіць людзей везьці труну й вялікі драўляны крыж на машыне, увесь няблізкі шлях да зэльвенскіх кладоў дамавіну несьлі на руках. Сьледам ішла ўся Зэльва. Бел-чырвона-белых сьцягоў не было. Да іх мы тады яшчэ не дарасьлі. Над магілаю я прачытаў напісаны на сьмерць паэткі верш Сержука Сокалава, з такімі радкамі: Пасьля нягод, чужыны, ператрусак, Пасьля таго, пра што маўчаць гады. Вы здолелі між іншых беларусак Застацца Беларускай назаўжды. Ні мой удзел у разьвітаньні з Ларысай Геніюш, ні наступныя паездкі ў Зэльву ўжо на ейную магілу не праходзілі незаўважанымі з боку маіх куратараў. У тэлефоне ўвесь час нешта падазрона пстрыкала й пікала, а часам пасьля размовы апарат на колькі гадзінаў адключаўся (напэўна, мянялі магнітафонную стужку). Лісты нярэдка прыходзілі ўскрытыя і падкрэсьлена неахайна заклееныя зноў. Усё гэта прыводзіла на памяць адзін з тагачасных палітычных анекдотаў: «З вялізнага змрочнага будынку з надзейна зашторанымі вокнамі даносіліся крыкі: “Свабода слова! Таямніца ліставаньня! Недатыкальнасьць асобы!” І — цяжкія глухія ўдары.» Да ўдараў, што праўда, у маім выпадку не дайшло. Але дайшло да справы падпольных абортаў. Вось жа, атрымаўшы позвы, мы з жонкаю мусілі зьявіцца ў міліцыю, што законапаслухмяна й зрабілі. У нейкім кабінеце, чамусьці з партрэтам Дзяржынскага, што да міліцыі непасрэднага дачыненьня, здаецца, ня меў, якісьці насуплены капітан, не прапануючы нам сядаць, выцягнуў са стала танюткую тэчку з назваю “Дело”. Мы без запрашэньня прыселі на казённыя крэслы, што гаспадару ня вельмі спадабалася. Каб па­збавіць нас упэўненасьці й вывесьці з раўнавагі, ён бяз лішняга валаводжаньня паведаміў, што мае важкія доказы правядзеньня ў нашай кватэры нелегальных абортаў, а гэта цягне за сабой крымінальную адказнасьць у выглядзе ня памятаю ўжо колькіх гадоў пазбаўленьня волі. Мы заявілі, што гатовыя выслухаць гэтыя самыя важкія доказы. Міліцыянт раскрыў тэчку і дастаў адтуль аркуш паперы. «Вот показания соседей: “Орловы ведут нелюдимый обораз жизни. Разговаривают на белорусском языке. В контакт с соседями по лестничной клетке вступать не желают. От приглашений зайти в гости уклоняются...”» Ад такіх запрашэньняў мы й сапраўды ўхіляліся, бо і бяз нас гасьцей у суседзяў не бракавала. Частыя шумныя гулянкі ў іхняй кватэры пасьля паўночы мы часта і не заўсёды пасьпяхова спрабавалі ўгамоўваць стуканьнем у сьцены ды званкамі ў дзьверы. Капітан адарваў вочы ад паперыны і шматзначна паглядзеў на нас. “А што там пра аборты? — пацікавіўся я. — Ці можа, калі нехта загаварыў па-беларуску, значыць, абавязкова створыць падпольны абартары?” “Вы ведете себя неправильно. Я сказал бы даже — вызывающе и нагло”, — падвысіў голас гаспадар кабінету. “А па-мойму, нахабна паводзіце сябе якраз вы, — парыравала мая жонка Валянціна. — Пакажыце нам астатнія сьведчаньні!” Нарэшце нервы ў капітана ня вытрымалі. “А ну потише!” — ён перайшоў амаль на крык. — Не докажем аборты, в любой момент можем привлечь вашего мужа за тунеядство. Нам известно, что он уже второй год нигде не трудоустроен.» І тут прыйшла мая чарга крыху падвысіць голас. “Слухайце ўважліва, капітан. У адпаведнасьці з заканадаўствам сябры творчых саюзаў маюць права знаходзіцца на самастойнай творчай працы і не лічыцца дармаедамі. Зразумелі? Так і перадайце начальству.” «Што значыць “сябры”? Это что, “члены”?» «У дадзеным выпадку няхай будуць “члены”, — памяркоўна адказаў я. — А вось для вашага “дзела” выпіска з працоўнага кодэксу з усімі адпаведнымі артыкуламі.» Пасьля таго візіту ў міліцыю справа пра падпольныя аборты сама сабою рассмакталася, хоць праблемы з “ворганамі” ў мяне, вядома, па-ранейшаму засталіся. Памятаю, пад час падрыхтоўкі аднаго з экалагічных мітынгаў у Наваполацку, што зьбіралі на цэнтральным пляцы добрую палову гораду, мне затэлефанаваў з Віцебску Сяргей Навумчык, які ўваходзіў тады ў нефармальную моладзевую суполку “Узгор’е”. Сяргей браў з намі ўдзел у кампаніі супраць будаўніцтва Даўгаўпілскай ГЭС, што пагражала затапленьнем сотняў вёсак і хутароў і дзясяткаў уні­кальных помнікаў гісторыі й культуры. Размова з Навумчыкам атрымалася даволі працяглай. Але мы былі не адзінымі яе ўдзельнікамі. На лініі выразна чуліся мужчынскія галасы: “Дай мне трубку”, “Совсем оборзели”, «А “травень” это какой месяц? Задрали своей мовай!» Потым нашыя невядомыя слухачы, напэўна, прытаміліся ад нязвыклага разумовага напружаньня, бо хтосьці з іх, ужо зусім ня тоячыся, вылаяўся матам і гаркнуў у слухаўку “Хватит трепаться!”, пасьля чаго пайшлі кароткія гудкі. Але воднае ралі пратэсту беларускай і латыскай моладзі ў траўні ўсё адно адбылося, а праз нейкі час кампанія барацьбы з абсурдным праектам Даўгаўпілскай ГЭС набыла, асабліва ў Латвіі, такія маштабы, што ягоную рэалізацыю спынілі. Я атрымаў запрашэньне ў Латвійскую Акадэмію навук на прысьвечаную гэтай праблеме практычную канферэнцыю, што была, па сутнасьці, своеасаблівым зьездам пераможцаў. У Рыгу я ехаў ужо ня з роднага Полацку, а з Менску, куды, не без вялікіх ваганьняў перабраўся, каб быць бліжэй да гістарычных архіваў і добрых бібліятэк, а таксама бліжэй да сяброў і ўсіх тых, хто паверыў у магчымасьць зьмяніць сітуацыю ў краіне. Неўзабаве цяпер ужо менская міліцыя завядзе на мяне справу за незаконнае пражываньне ў сталіцы і пачне шукаць, каб вярнуць на месца прапіскі. Як я быў нацыянальна сьведамым бамжом На самым пачатку кастрычніка 1988 году, пасьля двухгадовага “вольнага палёту”, у маёй працоўнай кніжцы быў зроблены новы запіс: “Прыняты на пасаду рэдактара выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Фармальна гэта зьяўлялася парушэньнем заканадаўства, бо на працу дазвалялася браць толькі тых, хто меў менскую прапіску. Мой жа штамп у пашпарце сьведчыў, што я жыву па-ранейшаму ў Полацку, дзе заставалася жонка з нашымі сынамі Раманам і Багданам. Але тагачасны дырэктар “Мастацкай літаратуры” Валеры Грышановіч рызыкнуў абысьці закон, тым больш, што, таксама крыху рызыкуючы, першы сакратар Саюзу пісьменьнікаў Ніл Гілевіч запэўніў выдавецкае кіраўніцтва ў тым, нібыта неўзабаве я атрымаю ў сталіцы кватэру. Той кастрычнік 88-га, што назаўсёды ўвайшоў у аналы нашай найноўшай гісторыі, напэўна, стаў самым цікавым кастрычнікам у маім жыцьці. 19-га ў Чырвоным касьцёле, тады яшчэ Доме кіно, адбыўся устаноўчы сход грамадзка-асьветнага таварыства “Мартыралог Беларусі” і мяне абралі ў яго кіраўніцтва. Як вядома, на тым гістарычным сходзе быў утвораны і арганізацыйны камітэт БНФ “Адраджэньне”. Усю ноч мы з Сяргеем Навумчыкам, які на той час працаваў у “Вожыку”, ды з паэтам і навукоўцам Алегам Бембелем друкавалі на кватэры ў Алега на дабітай машынцы інфармацыйныя ўлёткі і толькі калі разьвіднела, выпілі па кілішку гарэлкі за нашыя будучыя перамогі, каб гадзінку паспаўшы, ісьці на працу. Праз некалькі дзён аргкамітэт Фронту даручыў мне выступіць на “Дзяды” на Усходніх могілках, дзе меркавалася правесьці мітынг памяці продкаў. Якраз я і павінен быў яго адкрываць. Да “Дзядоў” рыхтавалася і ўлада. Па старонках газетаў пракацілася хваля артыкулаў, дзе даваўся ідэалагічны адпор гэтак званым “крыкунам” і “нефармалам”, якіх адзін з цэкоўскіх цэрбераў назваў “пенай на хвалях перабудовы”. Але агульную атмасферу ў Менску ў тыя дні (прынамсі, у нашым асяродзьдзі інтэлігенцыі) характэрызавалі не трывога і страх перад магчымымі рэпрэсіямі, а магутны духоўны ўздым і вера ў хуткія дэмакратычныя перамены. Я ня меў сталага месца жыхарства, на выхадныя зьязджаў да сям’і ў Полацак, а ў іншыя дні начаваў у знаёмых пісьменьнікаў і мастакоў. Паўсюль ішлі размовы аб моцных нацыянальных рухах у Прыбалтыцы, аб рэабілітацыі расстраляных у Курапатах і загубленых у сталінскім ГУЛагу дзеячах беларускай культуры. Паўсюль мае сябры й калегі знаходзілі прыхільнікаў, стваралі арганізацыі “Мартыралогу” і групы падтрымкі БНФ. Так надышла нядзеля 30 кастрычніка. Раніцою я з жонкай Валянцінай выйшаў з полацкага цягніка на сталічны перон. Інтуіцыя падказвала, што трэба быць гатовымі да чаго заўгодна, у тым ліку і да персьпектывы апынуцца ў халоднай ды галоднай каталажцы. Зыходзячы з гэтага, мы зайшлі ў вядомы тады рэстаран “Патсдам” і добра пад’елі. (Дарэчы, колішні “Патсдам” за гады незалежнасьці ператварыўся ў “Крыніцу”, а вось вуліцы, на скрыжаваньні якіх ён знаходзіўся — так і засталіся вуліцай Леніна ды Інтэрнацыянальнай, хоць на апошняй з іх правёў юначыя гады Станіслаў Манюшка і часта спыняўся, прыязджаючы ў Менск, Францішак Багушэвіч.) Пакінуўшы “Патсдам”, мы з жонкай вырашылі на ўсялякі выпадак ехаць да Усходніх могілак на таксоўцы. У машыне я апошні раз перачытаў тэкст свайго выступу, які і так ведаў на памяць. Я зьбіраўся казаць пра духоўную энергію папярэдніх пакаленьняў ды іхніх выбітных прадстаўнікоў: ад нашых першых гістарычных асобаў — Рагвалода й Рагнеды да тых, хто загінуў ад куляў забойцаў у форме НКВД. Таксіст прыкметна нерваваўся і хутка прызнаўся нам, што некаторыя вуліцы ў раёне могілак ад раніцы перакрытыя міліцыяй, бо “нефармалы” зьбіраюцца ладзіць там нейкі мітынг. Даведаўшыся, што мы таксама належым да гэтых “нефармалаў”, ён, што праўда, не разгубіўся, а, наадварот, паабяцаў пад’ехаць як мага бліжэй дварамі. Першае, што мы ўбачылі, калі выйшлі з таксі, было тое, як паблізу людзі адбі­валі ў нейкіх бамбізаў у цывільным Зянона Пазьняка. Сам Зянон рухаўся неяк крыху вялавата і няўпэўнена. Хтосьці патлумачыў, што яму пырснулі ў твар газам з балончыку. Праз хвіліну мы ведалі, што мастакоў Аляксея Марачкіна і Міколу Купаву ўжо схапілі і павезьлі ў невядомым накірунку. Затое Зянона ўдалося адбіць. Прарваўшыся да яго, я імкнуўся трымацца побач, каб не сарваўся запланаваны сцэнар мітынгу. Уваход на могілкі быў перакрыты, а людзей перад брамай усё прыбывала. Шмат у каго ў руках былі кветкі. Міліцыя атрымала загад адцясьніць натоўп. Многія выконвалі каманду надзвычай старанна. Людзей пачалі проста зьбіваць. Якісьці міліцыянт накінуўся на мяне, намагаючыся вырваць наплечную кайстру. Там ляжала некалькі кнігаў, якія я захапіў з сабою, каб было што чытаць, седзячы пад арыштам. Пакуль я барукаўся з ахоўнікам правапарадку, мой сябра пісьменьнік Алесь Асташонак прыкрываў сваімі шырокімі плячыма маю жонку Валянціну і атрымаў па хрыбетніку такі прафесійны ўдар, што потым доўга адлежваўся, знаходзячыся на бальнічным. Мітынг-рэквіем усё ж адбыўся ў полі непадалёку Курапатаў, куды прарвалася праз ачапленьне некалькі тысячаў менчукоў і прыезджых, пераважна моладзі. Наш сцэнар удалося захаваць. Пасьля майго выступу слова атрымаў Зянон Пазьняк. Затым маладая паэтка з Барысаву Тацяна Зіненка прачытала верш, прысьвечаны Беларускаму народнаму Фронту. Незнаёмы мне юнак расшпіліў паліто, і мы ўбачылі, што ягоныя грудзі абкручаныя бел-чырвона-белым сьцягам. У наступнае імгненьне ён ужо быў узьняты над мітынгоўцамі. Гэта здарылася ўпершыню за некалькі дзесяцігодзьдзяў. Словамі цяжка перадаць тыя пачуцьці. Я не належу да людзей празьмерна чульлівых, але, прызнаюся, на вейкі тады накруціліся сьлёзы. Апавядаючы пра падзеі 30 кастрычніка 1988 году ў Менску, надзвычай папулярны тады маскоўскі часопіс “Огонёк” пісаў, што людзі слухалі нашыя выступы, апусьціўшыся на калені. Яно не зусім так. У адказ на заклік Пазьняка мітынгоўцы проста прыселі, каб лепей бачыць і чуць прамоўцаў. Адначасова гэта дазволіла ўбачыць, што ўсе мы шчыльна абкружаныя шырокім кальцом міліцыянтаў і афіцэраў унутраных войскаў. Праз хвілю пасьля ўзьняцьця нацыянальнага сьцягу і прагучала зычная каманда: “Рас-сякай!”... Нам з жонкай удалося вырвацца з таго разгону больш-менш пасьпяхова, аднак дасьведчаныя людзі параілі мне па магчымасьці не заставацца аднаму, а найлепей — легчы на колькі тыдняў “на дно”. У тыя тыдні мне па чарзе давалі прытулак Алесь Асташонак, скульптар Алесь Шатэрнік, а потым празаік і мастак Вячаслаў Дубінка, у майстэрні якога я наогул пражыў некалькі месяцаў будучы, па сутнасьці, бамжом, (у прыватнасьці не атрымліваючы талонаў на мыла, віно й гарэлку ды іншыя дэфіцытныя тады тавары). Але легчы пасьля 30 кастрычніка на дно я ня мог, бо мусіў хадзіць на працу ў выдавецтва, дзе мяне ўжо ў панядзелак, назаўтра пасьля мітынгу, а 9-й раніцы чакаў лейтэнант міліцыі тав. Сальнік. Ён паведаміў мне важную навіну пра тое, што ў Менску я пражываю без прапіскі і, не губляючы часу, склаў адпаведны пратакол. У аўторак раніцой лейтэнант Сальнік прапанаваў падпісаць другі такі самы пратакол і параіў тэрмінова прапісацца, бо пасьля трэцяга пратаколу, які гэты служака павінен быў скласьці заўтра, я, паводле ягоных словаў, ужо трапляў пад крымінальную адказнасьць і ў лепшым разе мог быць прымусова дастаўлены на месца прапіскі. Знайсьці гэтую самую прапіску (тым больш, паставіць штамп у пашпарце) за адзін дзень выглядала даволі праблематычным, і я сур’ёзна рыхтаваўся да пераходу на нелегальнае становішча. Але, на шчасьце, увечары таго самага аўторка ў Саюзе пісьменьнікаў адбываўся сход, на які ўлады накіравалі старшыню Прэзідыуму Вярхоўнага Савету Георгія Таразевіча. Ягонай задачай было ўгаварыць літаратараў не накіроўваць тэлеграму з патрабаваньнем расьсьледаваць менскія падзеі Міхаілу Гарбачову. Я выйшаў да мікрафону і папрасіў высокапастаўленага госьця абараніць мяне ад перасьледу за антысталінісцкі выступ. Таразевіч (асабліва як паказалі наступныя гады) быў чалавекам сумленным і меў свае прынцыпы. “Заўтра, таварыш Арлоў, міліцыя да вас ня прыйдзе, даю вам слова”, — паабяцаў ён. У той вечар, выконваючы заданьне партыйнага кіраўніцтва рэспублікі, ён шмат чаго абяцаў, яшчэ ня ведаючы, што тэлеграма Гарбачову ўжо адпраўленая. Але, нягледзячы на гэта, дадзенае мне Таразевічам слова аказалася цьвёрдым: лейтэнанта Сальніка больш у сваім жыцьці я ўжо ніколі ня бачыў. Трэба сказаць, што з гэтае прычыны трохі засмуціліся кінарэжысёр Юры Хашчавацкі ды ягоны калега-аператар сьветлай памяці Аркадзь Рудэрман, якія падрыхтаваліся зрабіць у маім кабінеце засаду і зазьняць складаньне тав. Сальнікам трэцяга пратаколу. Такім чынам небясьпека прымусовага высяленьня ў міліцэйскім варанку мінулася. Аднак узьнікла ня менш вострая праблема звальненьня з працы, чаго патрабаваў ад выдавецкага кіраўніцтва райкам партыі, а мо і вышэйшыя інстанцыі. Быў сабраны сход працоўнага калектыву, на якім красамоўнічаў чыноўнік з Дзяржаўнага камітэту па друку. “Не пасьпелі мы ўзяць Арлова на працу, як ён узяўся ствараць розныя “мартыралогі” і выступаць на мітынгах. Нашаму ведамству мала гонару і ад таго, што Арлова выклікаюць на допыты ў Пракуратуру Рэспублікі. Да вашага ведама: варожыя радыёгаласы 30 кастрычніка паведамілі, што Арлоў увогуле арыштаваны.” Пасьля такіх словаў у зале запала нядобрая цішыня. Сітуацыю даволі дасьціпна разрадзіў загадчык выдавецкай рэдакцыі пісьменьнік Барыс Сачанка: “Хлусяць варожыя галасы, — сказаў ён. — Вось перад вамі Арлоў. Жывы і здаровы.” Карацей, усё абмежавалася абмеркаваньнем і сяброўскімі парадамі засяродзіцца на выдавецкай працы. Яе і сапраўды было багата: старыя, зацьверджаныя на колькі гадоў наперад планы ламаліся, бо са сховішчаў, вобразна кажучы, вырываліся на волю дзясяткі й дзясяткі твораў былых гэтак званых “ворагаў народу”, “антысавецкіх элемэнтаў”, пісьменьнікаў-эмігрантаў. Памятаю, як у 1989 годзе мы зрабілі спробу ўключыць у анталогію заходнебеларускай паэзіі падборку лірычных вершаў Натальлі Арсеньневай. Некалі ўсемагутны цэнзурны камітэт — Галоўліт — завагаўся і накіраваў мяне як рэдактара кнігі ў ЦК КПБ да чалавека, які тады загадваў там сектарам мастацкай літаратуры, а праз пару гадоў, дарэчы, стаў кіраваць міністэрствам усёй культуры і друку. Цэкоўскі супрацоўнік вывучаў прынесеныя мною дзесяць вершаў некалькі тыдняў. Не дачакаўшыся адказу, я патэлефанаваў у ЦК сам. Размова там атрымалася кароткай, але сімвалічнай. “Дарагі Валодзя, — пачуў я. — Арсеньневу мы абавязкова выдадзім... Гадоў праз сто.” Тут у дзьверы пастукаў нейкі клерк і нагадаў гаспадару кабінету, каб ён не забыўся атрымаць сьпецпаёк, куды іхні партыйны бог паслаў у той дзень “печеночку, сухую колбаску, балычок” і яшчэ нешта, аб чым шмат хто з шараговых грамадзянаў у тыя часы з пустымі крамамі пасьпелі ўжо забыцца. Да гонару майго суразмоўцы, ён крыху зьбянтэжыўся, але падзяліцца пайком не прапанаваў. А вершы Натальлі Арсеньневай, прычым значна большую й мацнейшую падборку, нашае выдавецтва надрукавала ўжо праз некалькі месяцаў. Гэта было яшчэ адной прыкметаю таго, што ўсёўладзьдзю партыі, а дакладней, яе наменклатуры, няўхільна прыходзіць гамон. Прыемна было адчуваць, што няхай і вельмі маленькае, але дачыненьне да гэтага маеш і ты, чалавек без сьпецпайкоў і нават бяз пэўнага месца жыхарства, але затое з пэўнымі поглядамі, якія падзяляла ўсё больш знаёмых і незнаёмых людзей навокал. Як мяне раптам узнагародзілі медалём Францыска Скарыны У мяне ёсьць з паўтузіну няхай і ня самых высокіх ды прэстыжных, але ўсё адно прыемных літаратурных узнагародаў. Але самай дарагой, напэўна назаўсёды, застанецца медаль Францыска Скарыны. Яго абсалютна неспадзявана начапіў мне на грудзі Васіль Шаладонаў, тагачасны намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, нашага першага і пакуль апошняга, месцамі больш-менш дэмакратычна абранага парламенту. Гэтая амаль неверагодная падзея — я маю на ўвазе маё ўзнагароджаньне — здарылася яшчэ за савецкім часам, хоць у паветры ўжо адчуваўся моцны азонавы струмень блізкай незалежнасьці. Зрэшты, той непаўторны час быў багаты на падзеі, якія за нейкі год перад тым выглядалі проста неверагоднымі. У красавіку 1991 году Менск выбухнуў шматтысячнымі рабочымі страйкамі. Дзень пры дні тагачасная плошча Леніна з цяжкасьцю зьмяшчала іх удзельнікаў, калоны якіх ад раніцы ішлі ў цэнтр гораду, перакрываючы рух і выклікаючы ў адных страх, а ў другіх захапленьне. Пазьней філёосаф і культуролаг Валянцін Акудовіч выкажа меркаваньне, што рабочыя выступалі не за дэмакратычныя зьмены, а якраз супраць іх, за захаваньне ранейшай стабільнасьці й савецкіх цэнаў. Тут ня месца спрачацца, але, на маю думку, выснова небясспрэчная. Тыя страйкі таксама набліжалі канчатковы крах таталітарнай сістэмы. Своеасаблівым сімвалам гэтага быў бронзавы Ільіч перад Домам ураду, які штодня трымаў усунуты яму кімсьці з забастоўшчыкаў у рукі бел-чырвона-белы сьцяг. Падзеі сьведчылі, што ідэя незалежнасьці ўжо выйшла за межы вузкага кола нацыянальнае інтэлігенцыі. Сярод мноства антыкамуністычных, антыгарбачоўскіх ды іншых “анты” лозунгаў на тых красавіцкіх мітынгах мне ўрэзаўся ў памяць плакат, які трымаў на плячы нейкі хлапчына з чорнымі абадкамі пазногцяў. На плакаце было напісана: “Нынешнее поколение будет жить в независимой Беларусі!” А па-над чорна-сінім ад сьпецовак 50-ці а мо і 100-тысячным людскім морам з трыбуны зноў і зноў гучалі заклікі назваць плошчу Леніна пляцам Незалежнасьці. Тады мы ўжо другі раз адкрыта адзначалі чарговую гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці БНР. Вядома, маштабы нашага Дня Волі яшчэ цяжка было параўнаць са сьвяткаваньнем Дня незалежнасьці ў Балтыі. Дый завяршылася сьвята гераічнай начной аперацыяй: выконваючы загад вярхоў, якія па-ранейшаму яшчэ нямала маглі, мужныя менскія пажарнікі сарвалі з будынку “Белрэстаўрацыі” ў Траецкім прадмесьці асьвячоныя царквою нацыянальныя сьцягі. Але гэтыя сьцягі ўжо вярнуліся ў грамадзкую сьвядомасьць, з якой цяпер вы­красьліць іх было немагчыма. У тыя дні здарэньне з маёй другой кніжкай “Дзень, калі ўпала страла”, што выйшла паўтара года таму, пачынала здавацца прыкрай недарэчнасьцю з разраду тых, што ніколі больш не паўторацца. Гэты мой зборнік гістарычнай прозы афармляў (прычым зрабіў гэта густоўна і з веданьнем справы) вядомы мастак і добры сябар сьветлай памяці Ул. Караткевіча Пятро Драчоў. Вокладка атрымалася вельмі лаканічнай у вобразных сродках, але надзвычай удалай: белае вакно на чорнай асноведзі перацінала чырвоная страла. Зборнік пачалі прадаваць у кнігарнях. Я заходзіў то ў адну, то ў другую паназіраць, ці зьмяншаюцца стосы маёй кніжкі на прылаўках з навінкамі і кожны раз не ўстрымліваўся ад таго, каб не купіць асобнік, які падпісваў каму-небудзь з сяброў. І раптам кніга зьнікла. Вядома, можна было ўявіць, што яе разьмялі. Але я быў рэалістам. За тры дні прадаць амаль 25-тысячны наклад беларускай кнігі было немагчыма, нават калі б з яе рэклямы пачыналіся выпускі ўсіх тэленавінаў. Сэрца сьціснулася ад трывогі. Я спрабаваў распытваць дзяўчатак-прадавачак, але яны адно паціскалі плячыма: або сапраўды ня ведалі, куды падзелася кніга, або ня мелі дазволу даваць тлумачэньняў. Верагодней — апошняе, бо нарэшце ў кнігарні “Сьветач” на пр. Машэрава адна з гэтых дзяўчатак зьлітавалася і па сакрэце сказала, што маю кнігу адправілі назад у друкарню, бо ў яе, кнігі, нейкая “няправільная вокладка”. Дзьвюх думак пра тое, што ў ёй “няправільнае”, быць не магло: чырвоная страла на белым тле вакна. Я быў у роспачы: яшчэ не задаўнілася гісторыя з дзіцячай кніжкаю казак, увесь наклад якой адправілі пад нож, а затым на макулатуру толькі за тое, што мастак Мікола Купава намаляваў на вокладцы бел-чырвона-белы сьцяжок на замкавай вежы. Аднак ўсё ж на дварэ ўжо стаяла зіма 1989-га. Кнігу колькі тыдняў патрымалі ў сховішчы паліграфкамбінату, пасьля чаго розум перамог. У нейкіх інстанцыях, дзе разглядалі данос маіх “добразычліўцаў” пра “нацыяналістычны сьцяг” на вокладцы, прынялі пастанову ў духу абвешчанай Міхаілам Гарбачовым дэмакратызацыі: кнігу ня рэзаць, але вокладку перафарбаваць. Белае вакно на 20 тысячах кнігаў уручную перафарбавалі ў якія заўгодна, апрача белага, колеры — ліпуча-залаты, брудна-блакітны і нават у той, што называюць колерам дзіцячай неспадзяванкі. Але кніга, няхай сабе і ня ў лепшым выглядзе, трапіла да чытачоў. Зьявілася колькі рэцэнзіяў; адну напісаў Мікола Ермаловіч, якога я памятаў яшчэ з студэнцкіх гадоў, бо пішучы ў беларускім аддзеле тагачаснай “ленінкі” сваю дыпломную працу, ня мог не зьвяртаць увагі на заўсёдную прысутнасьць у чытальнай зале чалавека ў акулярах, таўшчэзнымі шкельцамі якіх можна, здавалася, імгненна падпаліць паперу. Тады я яшчэ ня ведаў, што гаспадар акуляраў — наш у недалёкай будучыні знакаміты гісторык, як ня ведаў і таго, што ім ужо напісанае славутае дасьледаваньне аб тым, дзе знаходзілася “летапісная Літва”. Гэтая амаль рэвалюцыйная для свайго часу праца Міколы Іванавіча на пачатку 1980-х пашыралася ў самвыдавецкіх перадруках і адна такая бандэроля пераадольвала 150 км ад Паставаў, дзе жыў сябра, да майго Полацку роўна месяц. А тады, на мяжы 1980-х і 90-х, у дзяржаўным акадэмічным выдавецтве “Навука і тэхніка” гэтая кніга выйшла двума выданьнямі з вялізнымі накладамі. Тое, што рабілі ў той час беларускія дзяржаўныя выдавецтвы, сёньня можа здавацца фантастыкай. Я гартаю цяперашні гадавы план выдавецтва “Мастацкая літаратура”, дзе фігуруюць усяго некалькі дзясяткаў назваў (з якіх частка так і не ўвасобіцца ў кнігі) і мая рука цягнецца па валідол. У тыя гады, якія я згадваю, у маёй некалі роднай “Мастацкай літаратуры” столькі кнігаў выходзіла за месяц. Што ні дзень — то кніга, а часам і не адна. І якія кнігі! Да чытача нарэшце прыходзіла тое, што дзесяцігодзьдзямі маглі чытаць толькі пацукі й прусакі сьпецсховішчаў або тое, што хоць і не было пад забаронаю, але не выдавалася, бо дзейсна працавала на нацыянальную ідэю, на гістарычную персьпектыву Беларусі. А якія былі наклады! Прычым, яны, гэтыя наклады ў дзясяткі тысячаў асобні­каў, што не высмоктваліся з пальца, а вызначаліся паводле замоваў, найбольш красамоўна адлюстроўвалі чытацкую прагу да гісторыі і культуры сваёй зямлі. Або проста прагу чытаць па-беларуску займальную літаратуру кшталту дэтэктываў — Агаты Крысці ці фантастыкі Рэя Брэдберы й Курта Ванегута. Да чытача вярталіся “Дзьве душы” Максіма Гарэцкага, “Тутэйшыя” Янкі Купалы, вярталіся Вацлаў Ластоўскі, Францішак Аляхновіч, які сваёй аповесьцю “У капцюрох ГПУ” на некалькі дзесяцігодзьдзяў апярэдзіў Аляксандра Салжаніцына... Часта надараліся дні, калі я сапраўды ішоў на працу, як на сьвята. Бо, да прыкладу, ведаў, што сёньня вазьму ў рукі доўгачаканы сыгнальны асобнік адрэдагаванага мною перакладу кнігі Яна Баршчэўскага “Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях”. Гэтую кнігу сучасьнікі — і заслужана! — параўноўвалі з сусьветна вядомым казачным эпасам “Тысяча і адна ноч”. Напісаныя па-польску ў той час, калі нават сама назва “Беларусь” была пад забаронаю, фантастычныя апавяданьні Баршчэўскага несьлі магутны зарад беларускае нацыянальнае ідэі. Менавіта таму за савецкім часам усе спробы выдаць “Шляхціча Завальню” па-беларуску нязьменна сканчаліся забаронаю. І вось мы — выдалі! Прычым — у выдатным афармленьні і амаль 40-тысячным накладам (які, дарэчы, за нейкі месяц быў раскуплены). У сёньняшнім выдавецтве “Мастацкая літаратура”, аб’яднаным колькі гадоў таму з “Юнацтвам”, — страшна сказаць — усяго дзьве рэдакцыі: адна — кнігаў для дзяцей, другая — усёй астатняй літаратуры. На пачатку 1990-х гадоў самастойнае “Юнацт­ва” мела чатыры рэдакцыі, а нашая “Мастацкая” — шэсьць: прозы, паэзіі, выбраных твораў, аператыўных выданьняў, перакладной літаратуры й серыйных выданьняў. У апошнім мне і пашчасьціла працаваць дзесяць гадоў. Мы з калегамі прыдумалі й распачалі выданьне серыяў, кнігі якіх зьбіралі такія велізарныя заяўкі, што часам здавалася, нібыта ў канцы лічбы аднекуль узьнік лішні нуль. Гэта былі серыі, назвы якіх для выкладчыкаў, студэнтаў, навукоўцаў ды і для шараговых беларускіх чытачоў гучалі як музыка: “Літаратурныя помнікі Беларусі”, “Сьвятыя зямлі Беларускай”, “З вякоў мінулых...” Цэлую Атлантыду нашай эміграцыйнай літаратуры — са сваімі горнымі вяршынямі й пласкагор’ямі, з вялікімі талентамі й сьціплымі сумленнымі працаўнікамі — павінна была падняць з прадоньня забыцьця серыя “Галасы беларускага замежжа”. У ёй пасьпелі выйсьці паэтычныя кнігі Янкі Юхнаўца і Натальлі Арсеньневай, раман “Змагарныя дарогі” Кастуся Акулы, кніга гістарычных нарысаў вядомага дзеяча Беларускай грэка-каталіцкай царквы айца Льва Гарошкі... Факсімільна 10-тысячным накладам было перавыдадзенае бліскучае эсэ Юркі Віцьбіча “Плыве з-пад сьвятой гары Нёман”. З улікам усяго гэтага свой медаль Францыска Скарыны я заўсёды лічыў ня столькі ўзнагародай за тое, што я здолеў да таго часу напісаць сам, як ацэнкаю маёй рэдактарскае працы. Гэтаму не пярэчыла й фармулёўка — “за ўклад у распрацоўку гістарычнае тэмы”. Нагадаю, што ўжо развальваўся, але яшчэ існаваў Савецкі Саюз, і медаль Скарыны быў адзінай дзяржаўнай узнагародай БССР, што дало Рыгору Барадуліну падставы назваць яе, гэтую ўзнагароду, найвышэйшай для беларуса. Якраз у кампаніі з Рыгорам Іванавічам мне і пашанцавала яе атрымліваць. “Паздраўляю вас, дарагія друзьзя, з уручэньнем мядалі імені нашага первапячатніка Скарыны, — гудзеў у залі голас намесьніка старшыні Вярхоўнага Савету, яшчэ таварыша ці, можа, ужо спадара Васіля Шаладонава. — Пака тока мядалі, патаму што ордэна свайво ў нас яшчо нету, але думаю, што скора будзет. Как вы знаеце, ужэ прынята Дэкларацыя аб нашым сувярэнітэце...” Пафас прамовы высокага дзяржаўнага мужа нам, медалістам, увогуле спадабаўся, але, атрымаўшы слова ў адказ, Рыгор Барадулін не ўстрымаўся ад пажаданьня: усіх наступных ўзнагароджваць ужо з дзяржаўнай беларускай моваю на вуснах. Трэба сказаць, што спадар Шаладонаў ані не зьбянтэжыўся і імгненна перайшоў на трасянку: “Цяпер я займаюся ізучэньнем беларускай мовы і пака свабодна не размаўляю. Але таржэсьцьвенна вам абяцаю, што ўжо праз тры месяцы буду весьці па-беларуску нашыя сесіі”. Намесьнік старшыні Вярхоўнага Савету стрымаў сваё слова. Пераканацца ў гэтым было нескладана, бо тады паседжаньні сесіяў трансьлявала Беларускае тэлебачаньне. (У цяперашняй Беларусі гэта таксама здаецца фантастыкай.) Спраўдзілася й абяцаньне Шаладонава наконт ордэну Скарыны. Праўда, сёньня гэтым ордэнам часта ўзнагароджваюць людзей, што да беларускай культуры маюць дачыненьня ня большае за марсіянаў і ў лепшым разе ёй, нашай культуры, хаця б ня шкодзілі. Я ўпэўнены: калі б у сяго-таго з гэтых ардэнаносцаў запытацца, а хто ж такі — Скарына, у адказ можна было б пачуць прыкладна тое, што, як апавядаюць дасьведчаныя людзі, расказаў аднойчы ў Полацку расейскаму генералу ягоны беларускі калега. Пад час нейкіх наладжаных у прыдзьвінскіх лясах манеўраў госьця з Усходу прывезьлі на экскурсію ў Полацак. Напалуднаваўшыся ў рэстаране “Дзьвіна”, маскоўскі генерал выйшаў на вуліцу і апынуўся перад масянжовым Скарынам. “А гэта хто?” — пацікавіўся прадстаўнік братняга народу. У шэрагах гаспадароў узьнікла лёгкая зьбянтэжанасьць. Але адзін з нашых доблесных вайскоўцаў не разгубіўся і бадзёра адрапартаваў: “Это, товарищ генерал, один из наших боевых партизанских командиров.” Вось таму і лічу я свой медаль Скарыны, атрыманы ў 1990-м, узнагародаю нязьмерна вышэйшаю за той ордэн, што ўручаюць цяпер некаму праверанаму і “чэснаму” свайму або нават і прыбышу з Масковіі. У мінулым, як ні горка, засталася і эпоха Рэнесансу, якую тады, на пачатку 1990-х, перажывала маё роднае выдавецтва “Мастацкая літаратура”. А за сваю тагачасную рэдактарскую дзейнасьць я, аб чым ужо неяк згадваў, атрымаў у 1997-м яшчэ адну ўзнагароду — загад аб звальненьні з той самаю фармулёўкаю... Але гэта ўжо іншая гісторыя. Як небясьпечнага мяне злавілі на брытанскай мяжы Яшчэ за царскім прыгонам каля роднай вёскі маёй мамы на Шклоўшчыне цэлае лета стаяў цыганскі табар. Цыганяты займаліся экспрапрыяцыяй садавіны ды яек. Цыганкі хадзілі па хатах, варожачы па руцэ й на картах. Цыганы ж мужчыны, дачакаўшыся свайго цыганскага сонца, чынна скарачалі ў навакольлі конскае пагалоўе. Адзін з іх сярод гэтых клопатаў і атрымаў ад мае прапрабабкі нешта больш істотнае, чым рэшата яек. Дзякуючы той далёкай летняй ночы па маіх жылах разам з беларускай бяжыць і цыганская кроў. Кажуць, што ў такіх выпадках гены наймацней праяўляюцца праз некалькі пакаленьняў. Напэўна, гэта праўда. Калі я сустракаю цыганоў, сэрца маё трывожна й соладка сьціскаецца, а вусны шэпчуць немаведама калі і як запалыя ў памяць словы: “Лачо дывэс, тумэн, гэ ромалэ! — Шчасьлівай дарогі вам, цыганы!..” З юнацтва кроў майго безыменнага чарнявага продка раз-пораз уладна клікала ў дарогу і мяне самога — змушаючы часам забыцца пра найпільнейшыя справы і зьехаць на колькі дзён у белы сьвет. Зьдзіўляючы адміністратарак адсутнасьцю камандзіровачнага пасьведчаньня, я начаваў у задрыпаных раённых гатэлях, ці на халодных непрытульных вакзалах, а, бывала, мог проста ад’ехацца на спадарожнай машыне на паўсотні кіламетраў ад гораду і, закінуўшы рукі за галаву, да ночы праляжаць недзе пад сьвежым стажком сена, сочачы аблокі. Тады я яшчэ ня ведаў словаў Альбера Камю пра тое, што падарожжа дапамагае нам зноў знайсьці сябе. Памятаецца, яшчэ нехта з вялікіх мысьляроў сказаў, што вандраваньні падмалоджваюць звыклыя рэчы і стараць стаўленьне да сябе. З апошнім сьцьверджаньнем я хацеў бы паспрачацца. Здаецца, мая душа заўсёды вярталася з далёкіх і блізкіх краёў дадому зусім не пастарэлай. Падарожжы дагэтуль займаюць у іерархіі маіх жыцьцёвых каштоўнасьцяў адно з першых месцаў. Пачынаючы ад 1990 году, калі нарэшце стаў “выязным”, я пасьпеў крыху пабачыць сьвет, наведаўшы блізу дваццаці краінаў і чатыры кантыненты. Такі ўжо я чалавек, што паўсюль, нават у Афрыцы, шукаў Беларусь і беларусаў. Ну і, вядома, беларусак, бо вандроўкі канчаткова пераканалі мяне, што беларускія жанчыны — найпрыгажэйшыя ў сьвеце. Маім першым замежным падарожжам сталася паездка на ўрачыстасьці з нагоды 580-х угодкаў Грунвальдзкае перамогі, што адбываліся на тых самых залаціста-зялёных палях і ўзгорках, куды вялікі князь Вітаўт прывёў некалі 40 харугваў нашых продкаў-ліцьвінаў. Польшча і Летува адзначалі тады, у 1990-м, гадавіну разгрому Тэўтонскага ордэну як нацыянальнае сьвята. На поле бітвы прыехалі сотні аўтобусаў, прыляцелі тагачасныя прэзідэнт Польшчы Войцэх Ярузельскі і старшыня Вярхоўнага Савету ўжо амаль незалежнай Летувы Вітаўтас Ландсбергіс. Кіраўнікі БССР — невукі ў гісторыі і дылетанты ў палітыцы — палічылі сьвяткаваньне нечым накшталт нацыя­налістычнага шабасу. Нікога з іх, вядома, не было. Дзіва, што ўдалося прарвацца праз мяжу нашаму “бэнээфаўскаму” аўтобусу з маленькімі дэлегацыямі ад гарадоў, што калісьці выставілі на векапомную бітву свае палкі. Параўнаўча з летувісамі нас прыехала жменька, але мы дзякуючы гісторыку Міхасю Ткачову, прывезьлі вялізныя баявыя сьцягі беларускіх грунвальдскіх харугваў, чаго ніхто іншы зрабіць не здагадаўся. Польскія жаўнеры аддавалі нашым штандарам пашану, а я, стоячы пад чорна-залатым полацкім сьцягам з “Пагоняй” марыў пра час, калі ў маім родным горадзе зьявіцца вуліца, дзе на шыльдачках замест якой-небудзь бальшавіцкай бязглуздзіцы будзе напісана: “Грунвальдская”. Усьлед за той вандроўкаю былі дзясяткі іншых. Я піў такайскае віно ў Вугоршчыне, і баварскае піва ў Нямеччыне, езьдзіў у гандоле па венецыянскіх каналах і падымаўся на Эйфелеву вежу, што нагадвала Гіёму Апалінеру жаночую панчоху, а мне, верагодна пад уплывам “бургундскага”, здалося абцягнутай гэтай панчохаю жаночай ножкай. Але ў Парыжы мяне нязьмерна больш цікавіла тое, дзе спыняліся Міцкевіч і Дамейка або дзе мог прызначаць спатканьні малады Напалеон Орда. У Барселоне я згадваў народжанага там Джузепе Банольдзі, які стаў ліцьвінам па духу і паплечнікам Каліноўскага. А ў найпрыгажэйшым для мяне еўрапейскім горадзе — Празе я шукаў сьцежкі Скарыны, Ларысы Геніюш ды пахаваных там на Альшанскіх могілках прэзідэнтаў Рады БНР Пятра Крэчэўскага й Васіля Захаркі. Такая схільнасьць, безумоўна, перашкаджае знаёмству з сусьветна вядомымі славутасьцямі, але, калі глядзіш на сьвет беларускімі вачыма, тут ужо нічога не паробіш. Надзвычай цікавымі й плённымі сталіся дзьве паездкі ў ЗША, арганізаваныя з удзелам нашай эміграцыі і яшчэ жывога ў той час Беларускага Фонду Сораса. Я пасьпеў выпіць глыток віскі з Натальляй Арсеньневай. У Рочэстэры, на амерыканскім беразе возера Антарыо, у доме, пад вокнамі якога на кветніку расьлі нашыя родныя валошкі, мне пашанцавала добра разгаварыць 92-гадовую гаспадыню. Гэта было шчасьцем слухаць успаміны легенды нашай паэзіі пра дзіцячыя й маладыя гады. Напрыклад, пра тое, як будучая аўтарка гімну “Магутны Божа” упершыню пачула беларускую мову. Тады сям’я Арсеньневых вярталася пасьля 1-й сусьветнай вайны з бежанства й затрымалася ў вёсачцы пад Дрысай. Гаспадароў клікалі Юркам і Аўдоцьцяй. Уначы Наташа прачнулася ад таго, што за шафай Юрку пацягнула на любошчы, але Аўдоцьця не згаджалася, бо ў хаце былі чужыя людзі: “Ня лезь, а то юшку спушчу!” Асабліва расхвалявала дзяўчыну сваёй тямнічасьцю слова “юшка”. У 1940-м Арсеньнева ішла з Максімам Танкам, Міхасём Машарам і Айзікам Кучарам па Менску. Танк загаварыў, і напалоханы Кучар кінуўся да яго: “Цішэй, цішэй! У нас у Менску так гучна гаварыць па-беларуску не прынята!” Амерыканскі беларус Васіль Мельяновіч звазіў мяне са свайго гасьціннага дому ў Пенсільваніі ў Вашынгтон, ваколіцы якога нагадалі мне краявіды, што плывуць за вакном цягніка, калі пад’язджаеш да Вільні: зялёныя асмужаныя горы, яры і нават гатычныя сьпічакі. У Кліўлендзе я быў госьцем Беларускага культурнага цэнтру “Полацак”, а ў архівах беларускай царквы сьв. Еўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рыверы знайшоў неапублікаваныя рукапісы вядомага эміграцыйнага пісьменьніка й гісторыка Юркі Віцьбіча... Тамсама, у Саўт-Рыверы, гартаючы ў бары тэлефонную кнігу, дзе ледзь ня кожнае другое прозьвішча — славянскае, я пазнаёміўся з паліцэйскім, якога ў дзяцінстве звалі гэтаксама, як і мяне — Вова, а маці кліча яго так і цяпер. Пацягваючы віскі з содавай, мой аднайменьнік расказаў, як днямі спыніў уначы на вуліцы машыну, што рухалася амаль па сінусоідзе. За рулём сядзеў знаёмы беларус Коля. “Як ты можаш у такім стане ехаць?”— перайшоў на родную мову Вова. “А ты хочаш, каб я ў такім стане ішоў?” — азваўся Коля. У славяна-балтыйскі аддзел Нью-Ёрскае бібліятэкі варта было наведацца хаця б дзеля таго, каб спраўдзіць словы аднаго менскага калегі — вядомага паэта. Той сьцьвярджаў, што колькі гадоў таму бібліятэчны кампутар выдаў яму тут даведку з жыцьцяпісам, бібліяграфіяй і паведамленьнем пра тое, што ў яго, калегі, “няма вершаў пра Леніна і партыю”. Тым, каго хвалююць такія рэзюме заакіянскіх дасьледнікаў, магу з усёй пэўнасьцю сказаць: складалі вы вершы пра партыю ці Бог вас ад гэтага літаваў — кампутар выдасьць вам адно даведку пра наяўнасьць вашых кніжак у бібліятэках ЗША і ні слова болей. Маім найлепшым правадніком па Нью-Ёрку быў старшыня Беларуска-амерыканскага задзіночаньня Антон Шукялойць, што з сваімі шыкоўна падкручанымі вусамі выдае тыповым беларускім шляхцічам канца XIX ст. Сярод славутасьцяў сп. Антось паказаў мне і помнік Уладзіміру Ільічу Леніну, што стаяў на пляскатым даху прысадзістай камяніцы на нейкай там авеню або стрыт. Я балюча ўшчыкнуў сябе за руку, але ніякіх зьменаў у краявідзе гэта ня выклікала. Ільіч па-ранейшаму стаяў, хоць і паказваў не на віна-гарэлачную краму, як зазвычай бывае ў нас, а на вітрыны з голымі прыгажунямі. Як выявілася, з прычыны дзікае настальгіі помнік аднекуль прывезьлі і ўсьцягнулі на дах яшчэ савецкія эмігранты. У той момант мяне наведала вельмі выразнае разуменьне, што я — ня тая расьліна, якая зможа прыняцца на гэтай зямлі, нават калі перавязьці сюды ўсе беларускія помнікі правадыру і на кожны ўсьцягнуць па бусьлянцы. Калі вас цікавіць, у якой краіне я пачуваўся найбольш утульна, дык гэта — у Англіі. Дакладней, у Лондане, а яшчэ больш дакладна — у ціхім лонданскім раёне Фінчлі, дзе існуе маленькая беларуская калонія, якая гуртуецца вакол грэка-каталіцкай царквы Пятра й Паўла на Holden Road ды вакол тамтэйшых бібліятэкі й музею імя Францішка Скарыны. За свае пяцьдзесят гадоў я наведаў некалькі сотняў цэркваў, касьцёлаў, кірхаў, мячэтаў, сінагогаў, паганскіх капішчаў і нават будан сібірскага шамана, дзе чамусьці пахла дарагімі цыгарэтамі й добрай парфумай. У некаторых з гэтых бажніцаў — напрыклад, у Спасаўскай царкве ў Полацку або ў віленскім касьцёле сьв. Ганны — я сапраўды пачуваў сябе ў храме. Але — даруйце мне храмы Беларусі ў яе этнаграфічных межах! — найглыбейшым гэтае адчуваньне было ў лонданскай Петрапаўлаўцы. Пакуль што ня трапілася на маім жыцьцёвым шляху і духоўная асоба, якая адпавядала б сьвятарскаму чыну болей за таго, хто служыць у нашай Фінчлейскай царкве, а менавіта — за айца Аляксандра Надсона, апостальскага візітатара беларусаў-католікаў у замежжы. Па сумяшчальніцтве айцец Аляксандр яшчэ й дырэктар Лонданскай Скарынаўскай бібліятэкі, дзе я меў шчасьлівую магчымасьць гартаць выданьні самога першадрукара, або выдадзеную ў 1581 годзе “Кроніку Эўрапейскай Сарматыі” колішняга віцебскага каменданта італійца Гваніні, або рукапісы Купалы, Коласа й Ластоўскага... Якраз пад час майго першага падарожжа ў Брытанію і здарыўся адзін з самых забаўных выпадкаў вандроўніцкай часткі майго жыцьця. Сталася так, што акурат напярэдадні таго дня, калі я сышоў з парому праз Ла-Манш у ангельскім порце Дувар, баявікі з Ірляндскай рэспубліканскай арміі, зьеўшы ў суседнім McDonalds’e свае “біг-макі”, акуратна апусьцілі ў сьметніцы лонданскага вакзалу “Viсtoria” паўтузіна бомбаў, якія неўзабаве пазбавілі прысутных прыкладна такой самай колькасьці рук, ног і галоваў. Якраз назаўтра пасьля крывавага дня на брытанскі бераг і ступіў я. Мой мужны твар быў абсівераны еўрапейскімі вятрамі й расчырванелы ад выпітых на пароме напояў. Апрача таго яго аздабляла не кароткая й серабрыстая, як цяпер, а шыкоўная рудавата-мядзяная барада. Праз колькі хвілінаў я атрымаў непаўторную магчымасьць пабыць у скуры ірляндскага тэрарыста. Бездакорна ветліва брытанскі памежнік на пару з гэткім самым мытнікам з завушніцаю ў правым вуху ўчынілі мне татальныя агледзіны — ад пакамечанай кепуркі, якую нюхаў адмыслова сабачка, да зялёных майткоў куды я, безумоўна, мог схаваць паўкілі гексагену. Дэманструючы розныя пасьведчаньні і пару кнігаў са сваімі фэйсамі на вокладках, я спрабаваў даводзіць, што зьяўляюся беларускім пісьменьнікам і сябрам ПЭН-клубу, на што нязьменна атрымліваў цьвёрды адказ: гэтыя акалічнасьці абсалютна не азначаюць, што я ня маю дачыненьня да Ірляндскае рэспубліканскае арміі. Трэба меркаваць, што ў яе шэрагах пракідаюцца і беларусы. Кажу гэта, дарэчы, без усякай іроніі, бо гісторыя ведае нямала падобных выпадкаў. Напрыклад, калісьці ў аддзелах генерала Булак-Балаховіча ваявалі некалькі кітайцаў, і, калі аднаго з іх схапілі чэкісты, жаўтатвары ваяка на пытаньне пра нацыянальнасьць з годнасьцю адказаў: “Беларуза”. Складаныя сітуацыі няраз здараліся са мной і ў іншых краінах. У адной з еўрапейскіх сталіцаў лёс зьвёў мяне з канібалам, а ў Сахары я мусіў начаваць, прытуліўшыся да вярблюдаў, бо пах іхняе мачы дзейнічае на афрыканскіх зьмеяў і скарпіёнаў прыкладна так, як вянок часныку на нашых родных еўрапейскіх вам­піраў. Пару разоў у сваіх бясконцых бадзяньнях па сьвеце я наогул рызыкаваў ніколі не вярнуцца на Бацькаўшчыну. Але ўсё ж вярнуўся. Магчыма, найперш таму, што там мяне чакалі мае чытачы. Неяк на адной сустрэчы хтосьці з іх прыслаў пытаньне: “Спадар Арлоў! Калі б вы выйгралі мільён даляраў, на што не шкада было б яго патраціць?” Я не задумваўся: “На падарожжы!” Ну а апошняе маё падарожжа, да якога, спадзяюся яшчэ далёка, будзе ў Полацак. Туды, дзе былі прамоўленыя й напісаныя мае першыя беларускія словы. Туды, дзе я навучыўся беларускаму сьветабачаньню, сьветаразуменьню і сьветаўяўленьню. Туды, дзе альфа і амега майго зямнога шляху. Калі ў Марціна Лютэра запыталі, што ён будзе рабіць, даведаўшыся, што заўтрашні дзень у ягоным жыцьці — апошні, Лютэр адказаў: буду садзіць яблыні. Калі пра апошні дзень спытаюцца ў мяне, я адкажу, што прыеду ў Полацак. Туды, дзе радзіма маёй душы, маёй веры і майго стаіцызму. Як я тысячу разоў сустракаўся з любімымі чытачамі Спадзяюся, мае калегі-літаратары ня будуць са мной спрачацца аб тым, што галоўнае багацьце пісьменьніка — ягоныя чытачы. Паводле маіх сьціплых (а магчыма, якраз і нясьціплых) падлікаў я сустракаўся з чытачамі ня меней за 1000 разоў. Гэта былі самыя розныя сустрэчы — і ў залах з сотнямі прысутных і амаль што на кансьпірацыйных кватэрах, куды зьбіралася дзясяткі два мясцовых аматараў прыгожага пісьменства, а па сумяшчальніцтве — апазіцыянераў. Апошняя сустрэча (калі яе можна залічыць у гэты разрад) адбылася літаральна ўчора ў метро. Не, яна не планавалася загадзя як нейкая звышсучасная форма кантакту з чытацкай публікай. Проста я ўбачыў, як юная прыгажуня чытае маю новую кнігу “Каханак яе вялікасьці”. Натхніўшыся, я падсеў бліжэй і ветліва пачаў: “А ведаеце, гэта мая кніга...” Дзяўчына спалохалася: “Не, мая... Я яе толькі што купіла.” І на ўсялякі выпадак на наступнай станцыі выскачыла з вагону. Так і не пасьпеў паказаць ёй партрэт на вокладцы. Але засяроджуся на сустрэчах больш традыцыйных, тых, што даюць адчуваньне, як кажуць калегі, зваротнай сувязі з чытачом, разуменьне таго, што твая праца не сыходзіць бясьсьледна, як вада ў пясок. Пры канцы 80-х на пачатку 90-х гадоў мінулага стагодзьдзя, калі Беларусь пачынала дыхаць свабодай, мой тэлефон не змаўкаў. Запрашалі да школьнікаў й студэнтаў, у канструктарскае бюро трактарнага заводу і ў Нацыянальны банк, да супрацоўнікаў міліцыі і да зьняволеных у калоніі. Не выступаў я тады хіба што перад супрацоўнікамі КДБ. Але яны і так былі ў курсе таго, чым я займаюся. Як напісаў у свой час адзін мой украінскі калега, Я сам не знаю так себе, Як знають хлопци з КДБ, Мои біографи невтомні... Папулярным тады быў і іншы вершык, прысьвечаны дзейнасьці гэтага, ужо, здавалася, не такога і ўсемагутнага ведамства. Товарищ, верь, пройдет она, Эпоха гласности, А комитет госбезопасности Запишет наши имена. Аднак верылася, вядома, у зусім іншую будучыню. Яе надыход вешчавала і тая хваля, нават ня хваля, а сапраўдны “дзявяты вал” запрашэньняў у самыя розныя аўдыторыі. Прапановаў было столькі, што існавала рызыка ператварыцца ў штатнага выступоўцу. Часта я мусіў адмаўляцца, бо іначай проста не было б часу за­ставацца сам-насам з сабой і папераю за пісьмовым сталом. Але на краіну абрынуўся травеньскі рэфэрэндум 1995 году. Мой тэлефон замаўчаў на доўгія месяцы. Тыя, хто паверыў у хуткае вяртаньне нацыянальных каштоўнасьцяў, у дэмакратычную беларускую Беларусь, перажывалі асабістую трагедыю. Было такое адчуваньне, што я сам за тыдзень пастарэў на некалькі гадоў. Мне вядома нямала прыкладаў, калі сумленныя шчырыя людзі з незагартаванай душой проста не змаглі перажыць таго, што здарылася: нехта зьехаў за мяжу, а нехта — з глузду, у кагосьці ня вытрымала сэрца, а некалькі знаёмых якраз тады зьвялі падрахункі з жыцьцём. Паводле маіх назіраньняў, спатрэбіўся год, каб да людзей вярнулая калі ня вера, дык, прынамсі, надзея, што страчана далёка ня ўсё, і гэта красамоўна засьведчыў 50-тысячны “Чарнобыльскі шлях” 1996-га. А мой тэлефон зноў загаварыў галасамі школьных і ўніверсітэцкіх выкладчыкаў, бібліятэкараў і актывістаў ТБМ, а часам нават галасамі кіраўнікоў дзяржаўных прадпрыемстваў і прыватных фірмаў. (Дарэчы, на сустрэчы ў адной з фірмаў, што мела дачыненьне да тэлефоннай сувязі, мне ў якасьці ганарару прапанавалі праверыць, ці не праслухоўваецца мой тэлефон і наогул кватэра. Вялікіх сумневаў на гэты конт я ня меў, але дзеля супакою душы адмовіўся.) Тады, пасьля траўня 1995-га, я даў сабе слова, што буду пагаджацца на кожнае запрашэньне — адкуль бы яно ні зыходзіла — з сталічнай alma mater або з вясковай школкі на Палесьсі. Прызнаюся, што трымаць слова няпроста, нягледзячы на тое, што ўлада зноў і зноў імкнецца прыходзіць мне на дапамогу, дэманструючы асаблівую вынаходлівасьць з часоў прэзідэнцкіх выбараў 2001 году. Сутыкнуўшыся з такой зьявай як паездкі пісьменьнікаў, вертыкальныя структуры спачатку карысталіся тактыкай пільнага кантролю. Памятаю, неяк у Берасьці на кожную сустрэчу з намі, менскімі літаратарамі, заяўляўся віцэ-мэр, што нязьменна, выклікаючы ў аўдыторыі вясёлы сьмех, спрабаваў даваць нам на аўтографы дзьве хвіліны і патрабаваў не пісаць вучням і студэнтам ніякіх пажаданьняў. Пэўную разнастайнасьць уносіла ягоная падначаленая, якая, пачуўшы небясьпечнае пытаньне, ускоквала й верашчала: “Наши гости голодны! Их ждёт обед!” Калі праз пару месяцаў наш пісьменьніцкі дэсант у складзе Рыгора Барадуліна, Лявона Баршчэўскага, Міхася Скоблы ды аўтара гэтых радкоў, высадзіўся ў Магілёве, тамтэйшая вертыкаль абрала больш надзейную тактыку. Па-першае, у некаторых асабліва небясьпечных месцах літаратурныя сустрэчы бяз лішніх вычварэнстваў проста забараняліся, як да прыкладу на гістарычным факультэце мясцовага ўні­версітэту, дзе некалі муза Кліо не адказала ўзаемнасьцю студэнту Сашу з-пад Копысі. Па-другое, спатканьні з чытачамі ў апошні момант адмяняліся пад маркаю адсутнасьці пісьмовага дазволу гарадскога ўпраўленьня культуры. Па-трэцяе, выкарыстоўвалася наступная метода: у абвестках пра літсустрэчы быў пазначаны адзін час, а ў атрыманым намі раскладзе — іншы, прычым першы адрозьніваўся ад другога як сярэдняеўрапейскі час ад беларускага. Аднак сярод педагогаў знайшоўся прыстойны адсотак рызыкантаў, а сустрэчаў прадбачлівымі арганізатарамі была запланаваная такая фантастычная колькасьць, што і ва ўмовах перманентных перашкодаў даводзілася лётаць з школы ў ліцэй, з ліцэю ў інстытут, а адтуль у кале­джы, мы ўсё адно мусілі працаваць у шалёным рытме і выпіць куфаль піва ці келіх віна ўдавалася толькі позна ўвечары. Голад і смагу даводзілася наталяць пераважна чытацкімі пытаньнямі. Дарэчы, пра гэтыя пытаньні. У маім архіве іх ужо сабралася некалькі дзясяткаў вялізных пульхных капэртаў, і часам я падумваю пра тое, ці не ўзяцца калі-небудзь за кнігу, дзе сустрэліся б найбольш цікавыя пытаньні й адказы. Раскрываю наўздагад адну з гэтых капэртаў з чытацкімі цыдулкамі. Пытаньні самыя розныя: глыбокія й легкадумныя, сур’ёзныя й наіўныя, вясёлыя й скрозь сьлёзы... “Вам ніколі не гаварылі, што Вы падобны да старажытнага чалавека часоў сваіх твораў?” “Ці трэба сучаснай беларускай дзяўчыне-падпольшчыцы ведаць гісторыю Беларусі?” “Скажыце, калі ласка, у Вашым жыцьці было шмат жанчын?” “Ці згадзіліся б Вы зьехаць за мяжу, калі б Вам прапанавалі там за добрую зарплату пісаць вершы на іхняй мове?” “Як Вы лічыце, калі Вашае эсэ пра незалежнасьць страціць сваю актуальнасьць?” “Дзе з Вамі можна сустрэцца?” “Як бы Вы ахарактарызавалі лад, які ўсталяваўся ў Беларусі? Мой знаёмы хлопец кажа, што гэта ніякая не дыктатура, а проста краіна, ператвораная ў вялікі калгас.” “Вам піша бацька вучня былой беларускай гімназіі. Аднойчы настаўніца зайшла ў сынаў клас і сказала: “Ребята, с сегодняшнего дня мы будем учиться на русском языке. Русский язык — это язык умных и добрых людей...” Мяне цешыць, што тыповымі, асабліва ў студэнцкіх аўдыторыях, апошнім часам сталі пытаньні кшталту: “Як перайсьці на беларускую мову?”. “Як пераадолець псіхалагічны бар’ер і загаварыць па-беларуску ў незнаёмым асяродзьдзі?” “Як выхаваць дзіця беларусам?” Паколькі такія пытаньні зноў і зноў паўтараюцца, я ўжо маю на іх у запасе кароткія або разгорнутыя адказы. Да прыкладу, раю даваць сыну або дачцэ адметнае беларускае імя, каб ужо яно само ў нейкім сэньсе праграмавала лёс уладальніка, спрыяла неардынарнасьці асобы. А тым, хто ня можа адважыцца загаварыць на роднай мове сярод незнаёмых людзей, даю, да прыкладу, параду паспрабаваць зрабіць гэта дзе-небудзь на менскім рынку, дастаўшы з кішэні 100 даляраў. Каб падзавесьці аўдыторыю, я люблю абвясьціць конкурс на самае арыгінальнае пытаньне. На апошняй прэзентацыі маёй кніжкі “Каханак яе вялікасьці”, той самай кніжкі, з якой уцякла ад мяне прыгажуня з вагону “падземкі”, перамаглі два пытаньні. Першае: “На смак чаго быў бы падобны смак ужо пражытага Вамі жыцьця?” І другое, крыху эпатажнае: “Як стаць каханкай Вашай вялікасьці?” На жаль, аўтарка апошняга ні з залы, ні пасьля вечарыны так і не адгукнулася... Асабліва шмат паездак па Беларусі, у якія я часта выпраўляюся з сваім мала­дзейшым сябрам, бардам і літаратарам Зьмітром Братосікам, адбылося ўлетку 2001 году пад час прэзідэнцкай выбарчай кампаніі. Мы не займаліся агітацыяй за кагосьці, тым больш, што асоба гэтак званага адзінага кандыдата ад “дэмакратычных сілаў” — Ганчарыка — далікатна кажучы, не выклікала ў нас энтузіязму. Часам мы мусілі сумленна папярэджваць пра гэта арганізатараў сустрэчаў. Але ніхто не адмовіўся: людзям у глыбінцы хацелася жывой размовы, нейкага сьвежага слова або проста магчымасьці апынуцца ў коле аднадумцаў. Ня выключана, што якраз гэтага найбольш і баяліся нашыя, так бы мовіць, апаненты. На немаладым Бартосікавым “фальксвагене” мы праехалі краіну ўдоўж і ўпоперак — ад Браслава да Рэчыцы і ад Крычава да Драгічына. Праехалі, натуральна, ня без прыгодаў. У Радашковічах дзьверы Дому культуры былі ня толькі зачыненыя на замок, але і ахоўваліся людзьмі ў цывільным. Адзін з мясцовых прадпрымальнікаў рызыкнуў запрасіць нас і публіку, якая не хацела разыходзіцца, у свой катэдж. У доме ўсе зьмясьціцца ня здолелі, таму мы выступалі з балкону. Уражаньні былі непаўторныя: над блізкім лесам сядала жнівеньскае сонца, пахла сьвежым сенам, сімпатычная бабуля, калі мы сышлі ўніз, падаравала кожнаму букет вяргіняў і з гумарам паведаміла прысутным, што ў канцы вуліцы стаіць машына, дзе сядзяць чацьвёра нетутэйшых людзей і ўсе — “у касьцюмах”. У часе сустрэчы ў Сьветлагорскай філіі Беларускага гуманітарнага ліцэю ў залу тройчы з крыкам “Что здесь происходит?” урываліся нейкія чыноўнікі з міліцыянтамі. Тая паездка і цяпер адгукаецца ў сэрцы болем. Я разумею, што філію ліцэю мясцовая вертыкаль усё адно б зачыніла, але бясконца прыкра, што для гэтага быў выкарыстаны менавіта наш прыезд. А на Палесьсі, у Драгічыне, куды мы з Бартосікам прыехалі на сустрэчу з удзельнікамі агітацыйнай моладзевай эксьпедыцыі, нас папросту арыштавалі. Спачатку міліцэйскі маёр з двума падначаленымі доўга разглядаў Зьмітрову гітару. Потым узяліся за мяне. “Дзе вы пражываеце?” “У Менску.” “Чым займаецеся?” “Пішу кнігі.” “Вось сядзелі б там і пісалі свае кнігі. А ваабшчэ-та прад’явіце дакументы.” Я прад’явіў кнігу “Сны імператара” з маёй фоткай і біяграфічнай даведкай. Маёр патлумачыў, што гэта не дакумент, але кнігу ўсё ж не рэквізаваў. Некалькі гадзінаў нашыя ахоўнікі-афіцэры, што, між іншым, уздымала нас ва ўласных вачах, перыядычна вялі з кімсьці тэлефонныя перамовы. У сваю чаргу мы адказвалі на званкі сваіх неканфіскаваных, дзякуй Богу, мабільнікаў. Маёр з падначаленымі ўважліва прыслухоўваліся, і гэта ўрэшце сталася нашым паратункам. Да вушэй міліцыянтаў данеслася назва вёскі, каля якой нас ужо чакалі пры вечаровым вогнішчы ўдзельнікі эксьпедыцыі. “Гарадзец?!” — узрадавана ўсклікнуў маёр. Яго і лейтэнантаў як быццам падмянілі. “Гарадзец! Гарадзец!” — радасна паўтаралі яны. — Гэта ж ужо Кобрынскі раён!” Адразу высьветлілася, што мы — свабодныя. “А кнігу сваю падпішыце на памяць, — папрасіў маёр. — Мы памясьцім яе ў музей райаддзелу.” “У прынцыпе, кніга больш утульна адчувала б сябе ў бібліятэцы”, — заўважыў я, ставячы аўтограф. “Бібліятэкі ў нас пака што няма”, — трошкі, як здавалася, нават вінавата, адказаў маёр. “Яно і відаць”, — не ўстрымаўся Бартосік. Але нішто ўжо не магло сапсаваць добрага настрою нашых нядаўніх вартаўнікоў. На шырокім поплаве за Гарадцом прытульна гарэла некалькі вогнішчаў і звабліва пахла вячэрай. Аднак ад кашы з дымком і тушонкаю мы рашуча адмовіліся. “Спачатку правядзём сустрэчу, бо зараз прыедзе варанок з Кобрыну!..” ...Часам у мяне пытаюцца, ці чытаў мае кнігі Лукашэнка, ва ўяўленьні кагосьці галоўны чытач краіны. А вось уявіце сабе, што ён таксама нейкім чынам трапіў у разрад маіх чытачоў. Па-першае, абвяшчаў некалі з тэлеэкрану дыктоўку для абітурыентаў паводле маёй кнігі “Таямніцы полацкай гісторыі”. Не пасьпела скончыцца трансьляцыя перадачы, як мне патэлефанавалі з дзьвюх менскіх кнігарняў і па­прасілі гэтую кнігу, каб выставіць яе ў вітрыне. На гэтыя сервільныя прапановы я адказаў парадаю напісаць у выдавецтва, каб мае “Таямніцы полацкай гісторыі” перавыдалі. Другая гісторыя больш цікавая. Калі зьявілася ў продажы мая выдадзеная ў Славакіі па-беларуску кніга “Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя”, у кабінет дырэктаркі адной менскай кнігарні ўпэўненай хадою ўвайшлі двое мужчынаў, ня вельмі падобных да аматараў кнігі. “У вас ёсьць “Краіна Беларусь” Арлова? — зазірнуўшы ў паперку, сурова запытаўся адзін з візітантаў, а другі тым часам па­круціў перад тварам гаспадыні кабінету пасьведчаньнем супрацоўніка адміністрацыі прэзідэнта. Дырэктарка добра памятала, як некалі ў яе забіралі пад арышт дзіцячую кнігу Арлова “Адкуль раш род”, а таму зьлёгку расхвалявалася. “Нам трэба 50 экземпляраў па безналу”, — запатрабаваў уладальнік пасьведчаньня. Кабета ўздыхнула з палёгкаю, бо калі кнігу арыштоўваюць, за яе ні наяўнымі ні безнаяўнымі ніхто ня плоціць... Праз колькі дзён Лукашэнка (падазраю, усё ж не са сваёй ініцыятывы, але ўрачыста) ўручаў маю кнігу пераможцам рэспубліканскіх і міжнародных школьных і студэнцкіх алімпіядаў. Падарункавы набор складаўся з дыплому, лаўрэацкага медалю, маёй “Краіны Беларусі” і кнігі “Речи и доклады президента РБ А. Г. Лукашенко”. Я спадзяюся, што адзін асобнік “Краіны Беларусі” Аляксандр Рыгоравіч пакінуў у сябе на працоўным стале і хоць, магчыма й не чытае тэксту, але ў вольную ад больш важных дзяржаўных клопатаў хвіліну разглядвае там нашыя 2000 ілюстрацыяў і, можа, у ягонай сьвядомасьці пачынае кволіцца й мацнець плённая думка аб тым, што ў нас, беларусаў, сапраўды еўрапейская гісторыя, а гэта — своеасаблівы пропуск у еўрапейскую будучыню. Тым часам я напісаў працяг “Краіны Беларусі”. Паводле маіх падлікаў, новая кніга выйдзе ў 2006 годзе. Спадзяюся, што прэзідэнт Беларусі таксама будзе ўручаць яе таленавітай моладзі. А яшчэ больш спадзяюся, што гэта будзе іншы прэзідэнт.