_____________________
Жыццё не спыняецца. Апавяданне |
Іван Каляда ішоў па вуліцы Фрунзе ўніз, да плошчы Перамогі. У руках яго была торбачка, у якой ляжаў кашалёк. У кашальку – дзвесце тысяч, якія дала жонка, выпраўляючы за пакупкамі.
– Пахадзі па праспекце, кажуць, там у супермаркетах прадукты дзешавейшыя. А, можа, лепш схадзі на Камароўку, – падумаўшы, сказала яна. – Там выбар большы.
І вось Іван ішоў, размахваючы торбачкаю, па вуліцы Фрунзе да праспекта.
Іван Каляда быў паэтам і, як казалі, таленавітым паэтам, крытыка хваліла, яго запрашалі на выступленні ў школы, у інстытуты і там слухалі і прымалі, здаецца, прыязна. Звычайна, калі ён ішоў вось так, без вялікага клопату, у галаве яго круціліся словы, радкі, часам прыходзіла цікавая рыфма, якую ён стараўся запомніць і, прыйшоўшы дадому, запісваў.
Цяпер у галаве было пуста.
Некалі па вуліцы Фрунзе ён хадзіў даволі часта, на ёй стаяў Дом літаратараў, пабудаваны за кошт пісьменніцкіх ганарараў. І гэты дом быў быццам ягоным домам, тут можна было сустрэць калег, пагаварыць пра літаратуру, пасядзець у кавярні. Апошнім часам, калі даводзілася хадзіць паўз гэты будынак, у яго з’яўлялася адчуванне, быццам ён сустрэўся з жонкаю, з якой развёўся і якая жыве цяпер з іншым мужыком. Такое адчуванне падступала ўжо і цяпер, бо набліжаўся да таго дома, хацеў і ў той бок не глядзець, ды міжволі павярнуў галаву. Увагу прыцягнула шыльда, якой раней не бачыў. Спыніўся, прачытаў: “Кафе “Старый Тифлис”. Работаем с 12 до 24”.
Не паверыў сваім вачам. Гэта ў іх доме, доме беларускіх літаратураў, у іх сціплай кавярні – “Кафе “Старый Тифлис”! Хто ж гэта пусціў сюды грузінаў, да якіх Іван увогуле ставіўся даволі прыхільна, не меў ніякіх прэтэнзій, але хто адкусіў ад будынка такі кавалак і кінуў чужым людзям?
Паглядзеў на гадзіннік, яшчэ не было дванаццаці, але быццам нейкая сіла штурхнула Івана, і ён адчыніў дзверы.
Перад уваходам у кавярню, за нейкім бар’ерчыкам сядзеў лысаваты мужчына ў гарнітуры, пры гальштуку, перабіраў нейкія паперы. Іван падумаў, што мужчына, можа, зараз яго затрымае, але той не затрымаў, і Іван адчыніў дзверы ў былую кавярню пісьменнікаў.
Там было цёмна і пуста, за столікамі яшчэ ніхто не сядзеў, але перад ім, як з-пад зямлі, вырасла дзяўчына, мусіць, падавачка.
– Здравствуйте, – сказала Івану ветліва.
Наструнены, абражаны, Іван сказаў ёй не вельмі прыязна:
– А чаго гэта вы вітаецеся па-руску, а не па-грузінску?
– Я магу і па-грузінску, – весела сказала дзяўчына і сапраўды залапатала па-грузінску.
– Вот, изучаю язык, – хвалілася яна.
– А колькі ў вас каштуе шашлык? – сам не ведаў чаму, спытаўся Іван.
– От восьмидесяти тысяч, – адказала дзяўчына.
– І да калькі?
– Ну, до двухсот тысяч.
Жонка дала Івану дзвесце тысяч, каб ён купіў прадуктаў на цэлы тыдзень. А тут адзін шашлык – дзвесце... Ды, мусіць, адным шашлыком яны тут не абыходзяцца, да шашлыку трэба віно ды трава нейкая... Грузіны ж без травы нічога не ядуць...
– Бывайце здаровы, – не вельмі ветліва сказаў Іван і выйшаў з кавярні.
Пры выхадзе затрымаўся каля таго лысага, за бар’ерчыкам.
– А вы тут кім працуеце? – спытаў насцярожана. Чакаў, што чалавек адкажа, можа, якой грубасцю, падобна: а якая табе справа? Але мужчына адказаў міралюбіва:
– Я тут ахоўнік.
Іван хмыкнуў. Цікава, каго ён тут ахоўвае, ад каго ахоўвае?
Спытаў таксама быццам міралюбіва:
– А хто ходзіць у гэтую кавярню?
– Найбольш грузіны, – адказаў той.
Іван выйшаў з будынка, несучы ў грудзях крыўду, абразу, злосць. Не адразу зразумеў, у які бок яму трэба ісці, пайшоў угору па завулку Румянцава. Ішоў і не пазнаваў завулка. Гмахі, гмахі, высачэзныя дамы. Цікава, хто зойме гэтыя будынкі? У грудзях у яго ўсё дрыжэла, забыўся пра жончына даручэнне. Ачомаўся, калі дайшоў да вуліцы Казлова. І тут яго зноў пацягнула не ў той бок, недзе ж тут, недалёка, была “Кнігарня пісьменніка”, можа, і яе ўжо некаму аддалі? Ногі самі павялі.
Грымеў трамвай, грукаталі машыны, шчыльнаю плынню ішоў народ.
У кнігарні трапіў нібы ў ціхую завадзь. На паліцах акуратна і моўчкі стаялі кнігі. Ніхто тут нічым не грукаў, не грымеў. Пакупнікоў не было, толькі каля паліцы з дзіцячай літаратурай стаяў мужчына, які здаўся Івану нечым знаёмым.
Іван пахадзіў каля аддзела беларускіх кніг. Нічога цікавага для сябе не знайшоў, яшчэ раз азірнуўся на мужчыну, што перабіраў дзіцячыя кнігі, і ледзь не вылаяўся сам сабе. Дык гэта ж Міхась, каб ты згарэў, даўно не бачыў, а ён так змяніўся. Ссівеў увесь, ды яшчэ бараду адгадаваў.
Міхась быў таксама пісьменнікам, пісаў прозу, у яго былі даволі прыстойныя апавяданні, аповесці, напісаў нават раман.
Іван падышоў да Міхася, стукнуў па плячы. Той спачатку спалохаўся, потым азірнуўся, усміхнуўся.
– Здароў, Каляда! Я ледзьве пазнаў цябе, ссівеў і яшчэ гэтая бародка... Ну сапраўдны дзед.
– А я і ёсць дзед, нават прадзед, вось, праўнучцы кніжку выбіраю.
– І на якой мове?
– На беларускай.
– Дык малайчына, а то ў мяне ёсць знаёмыя, іх дачцэ – тры гады, яшчэ і гаварыць не ўмее, а яны ўжо апроч рускай мовы вучаць яе ангельскай, пра беларускую і слухаць не хочуць. Хоць самі беларусы, можа, у дзясятым пакаленні.
Пакуль яны гаварылі, у краму не зайшоў ніводзін пакупнік. Потым зайшлі двое хлопцаў з рукзакамі за плячыма, на выгляд студэнты, але іх цікавілі не кнігі, а віншавальныя паштоўкі. Доўга перабіралі.
Міхась тым часам выбраў дзіцячую кніжку з малюнкамі, пайшоў у касу плаціць, потым вярнуўся да Івана.
– Ну, а сярод дарослых кніг нічога не знайшоў? – спытаў яго Іван.
– А што там шукаць... Учарашні дзень, – адказаў Міхась.
– Што праўда, то праўда, я таксама там пахадзіў. Зборы твораў Шамякіна, Танка, Навуменкі. Маёй і тваёй кнігі там не ўбачыш.
– Цяпер, брат, каб выдаць кнігу, трэба мець вялікія грошы, – пагадзіўся з ім Міхась. Адкуль іх узяць? Мы з жонкаю жывем на пенсію.
– І мы з жонкаю на пенсію.
Па іх такі было відаць, што яны не багацеі. І па адным, і па другім былі далёка не новыя пінжачкі, купленыя, мусіць, яшчэ да перабудовы.
Выйшлі з крамы. На вуліцы было па-ранейшаму шумна, грукатна, ярка свяціла сонца, па тратуары бясконца ішлі людзей. І аднаму, і другому не хацелася разлучацца, так рэдка сустракаюцца, калі яшчэ сутыкнуцца.
– А ці не пасядзець нам з табою ў кавярні, выпіць па кубачку кавы, пагаварыць? – сказаў Іван.
– А што, давай, – ахвотна згадзіўся Міхась.
Спачатку яны хацелі зайсці ў кавярню на плошчы Перамогі. Міхась адчыніў дзверы, але там было цёмна і пуста, відаць, яшчэ не працавала, і яны зайшлі ў балаган, якіх апошнім часам панастаўлялі па ўсім праспекце. Рэкламавалі ў тых балаганах піва. У тым, куды яны зайшлі, піва “Аліварыя”.
У балагане было занята не шмат столікаў, за адным два хлопцы смакавалі піва, далей сядзела нейкая кампанія – хлопцы, дзяўчаты.
Іван і Міхась селі за вольны столік.
– Ты ведаеш, – хмура сказаў Іван, – я цяпер у такім настроі... У нашым былым Доме літаратараў, на месцы нашай сціплай кавярні, адчынілі кафэ“Стары Тыфліс”. Ты бачыш, што робіцца, беларусаў зусім даканаць хочуць.
Міхась выслухаў гэта, здаецца, абыякава.
– Ведаю я пра гэту кавярню, чытаў у “Народнай волі”. Але пасля таго, што зрабілі з нашым Саюзам пісьменнікаў, мяне ўжо нічым не здзівіш.
Да іх падышла падавачка, тоненькая зграбная дзяўчына на высачэзных абцасах, у белым фартушку.
– Что вам? – спытала ветліва.
– Два кубачкі кавы і... – пачаў Міхась.
– Чево-чево? – перапытала дзяўчына.
– Кавы, кавы! – гаркнуў на яе Міхась. – Роднай мовы не разумееш, у Кітаі жывеш?
Дзяўчына ад таго тону нібы спалохалася, залыпала вачыма, пачырванела.
– Кофе, что ли, – перапытала.
– Кавы, кавы, – не збавіў тону Міхась. – І два бублікі.
– У нас бубликов нет, – быццам ужо вінавата адказала дзяўчына.
– А што ў вас ёсць?
– Расстегайчики…
– Цягні расцягайчыкі...
Дзяўчына пайшла, цокаючы сваімі высачэзнымі абцасамі.
Іван усміхнуўся.
– Ну і злосны ты...
Міхась адказаў хмура:
– Я, браток, маўчу, трываю, але скора загукаю...
– Толку некаму ад твайго гукання. У мяне знаёмая ёсць, дык яна кажа: “Мы людзі незалежныя, ад нас нічога не залежыць”.
Падавачка прынесла каву і дзве булачкі, якія ў іх чамусьці называліся расцягаі. Ад кавы ішла пара, але не чулася паху, якім звычайна струменіць сапраўдная кава.
Іван сербануў і зморшчыўся.
– Гарачая, халера, і смаку ніякага, адна гарката.
– Гарачая – гэта помста нам, каб мы языкі паапякалі, – сказаў Міхась.
Яны пачакалі, пакуль крыху астыне кава.
– Пішаш што-небудзь? – спытаў Іван у Міхася.
Той паскроб сваю нядаўна адгадаваную бародку.
– Талстой пад старасць некалі сказаў: “Столькі тоўстых кніжак напісаў, а ні жыццё, ні чалавек не палепшалі”. Дык калі пасля Талстога, пасля Дастаеўскага, пасля Быкава нічога не змянілася, навошта мне псаваць паперу.
– Але ў Расіі пасля Талстога, пасля Дастаеўскага з’явіліся новыя харошыя пісьменнікі – Бунін, Купрын, Горкі... А паэты – Блок, Ясенін...
– То ў рускіх пісьменнікаў, у іх мова ёсць, – сумна запярэчыў Міхась. – А ў нас, бачыш, – беларуская дзеўка, па ўсім відаць – беларуская, не ведае, што такое кава.
– Выдатна яна ведае, прыдурваецца, – з горыччу сказаў Іван.
Ён сядзеў змрочны, пакаштаваў каву, але яна яшчэ была гарачая.
– Ведаеш, – хмура сказаў Іван, – па-мойму, цяпер не пісаць – тое самае, што ў вайну без бою здавацца ў палон. Трэба адстрэльвацца да апошняй кулі.
– Апошнюю пакінуць сабе? – не без скепсісу сказаў Міхась.
– Можа, і так...
– Кінь, – махнуў рукою Міхась. – Начыталіся мы і напісаліся пра самаахвярнасць, гераізм. І ў цябе такога хапала.
– Хапала, – прызнаўся Іван. – Быў час, быў век, была эпоха, як пісалася ў “Лысай гары”.
Цяпер Міхась прыгубіў каву, яна ўсё яшчэ была гарачая.
– Паэма харошая, кепска толькі, што хлопцы пасварыліся.
– Славу не падзялілі...
– А што ты думаеш, слава не кілбаса, на кавалачкі не парэжаш.
– І ўсё-ткі трэба пісаць, – гнуў сваё Іван.
– А дзе друкавацца? Я ўсё жыццё друкаваўся ў “Полымі”, нейкі час нават працаваў там, а цяпер мне адтуль далі, як гэта кажуць, ад варот паварот. Рэдактар сказаў – “Хто сябруе з “Народнаю Воляй”, у “Полымя” твораў не носіць”.
– То пішы ў стол, – не здаваўся Іван.
– Напішаш у стол, а яно трапіць пад стол, у кошык для смецця.
– А можа, нехта некалі выцягне адтуль ды надрукуе?
– Ты вялікі аптыміст, Іван, а сам хоць пішаш?
Іван адпіў глыток кавы.
– Не так даўно ў адной крыху ліберальнай газеце надрукаваў пяць вершаў. Днямі прыслалі ганарар – сто тысяч. Дасюль нашу ў кішэні, каб адчуваць сябе багатым.
– Некалі ў Расіі казалі, – вяртаўся да свайго Міхась, – што ў іх два цары – Мікалай другі і Леў Талстой. І Мікалай другі не можа перамагчы Талстога. Вось як высока ставілі ў Расіі пісьменніка, параўноўвалі з царом. А ў нас? Твораць здзек з нашага брата. Хутка жабраваць пачнём. Вуліцы Быкава дасюль у Мінску няма, а вуліца Іллі Гурскага ёсць. А хіба Гурскі быў пісьменнік? Калі яму трэба было напісаць у сваёй аповесці пра якую-небудзь птушку, то ён адгортваў энцыклапедыю і спісваў адтуль, што пра тую птушку гаварылася – дзе селіцца, колькі яек адкладае.
Кава ўжо крыху астыла, і яны пілі па глыточку, прыкусваючы тым расцягаем.
– Можа, дасць Бог, нешта пераменіцца, – дапіўшы сваю каву, сказаў Міхась.
– Дасць Бог... Ты, можа, і ў Бога ўжо паверыў, цяпер жа такі рэлігійны бум?
– Так, браток Іван, брыдка глядзець, як учарашнія ваяўнічыя атэісты сёння абразы цалуюць, хрысцяцца і абдымаюцца з папамі. Я не веру ні ў Бога, ні ў чорта, ні ўраду, ні сябрам.
– Сябрам трэба верыць, – запярэчыў Іван.
– Сябры могуць такой подласці нарабіць, ніякі вораг не дадумаецца.
– Што праўда, то праўда, – пагадзіўся Іван, ён выпіў ужо сваю каву, з’еў расцягай.
Сядзелі моўчкі.
Яны былі, вядома, аднадумцы, хоць тут крыху і паспрачаліся. Абодва былі нібы выключаны з жыцця, у цяперашняй сітуацыі не хацелася пісаць, адбілі ахвоту, а крывіць душою, пісаць не пра тое, што думаеш – не хацелася.
Пара было разыходзіцца, але разыходзіцца зноў не хацелася, калі яшчэ сустрэнуцца, шчыра пагавораць, бо цяпер, як агледзішся, то шчыра і пагаварыць няма з кім.
На каленях у Івана ляжала торбачка, напамінала пра жончына даручэнне. Мусіць, ужо злуецца там, што доўга яго няма, а ён жа яшчэ і да Камароўкі не дабраўся. Трэба было разыходзіцца.
Іван паклікаў дзяўчыну, палез у кішэню, дастаў кашалёк. Міхась таксама дастаў грошы.
– Кінь, – спыніў яго Іван. – Я заплачу, я ж атрымаў ганарар. Цэлых сто тысяч. Можа, хопіць заплаціць за каву.
– А можа і не хопіць, – засумняваўся Міхась.
– Ну, калі не хопіць, то дадасі.
Але грошай хапіла, нават засталося тысяч дзесяць.
Яны разлічыліся, выйшлі на вуліцу, і тут шумную, з грукатам машын.
– Табе ў які бок? – спытаў Міхась.
– Мне да аўтобуса.
– А я пяшэчкам, мне тут недалёка.
– Ну, то бывай, калі яшчэ пабачымся. А бараду згалі, зусім дзедам выглядаеш.
– А, што там барада, – махнуў рукою Міхась.
Яны разышліся, пайшлі кожны ў свой бок.
Прыпынак аўтобуса быў недалёка, і Іван скора дайшоў да яго, спыніўся ў купцы людзей, што чакалі свайго маршрута.
Аўтобус падышоў даволі хутка, і Іван улез у шчыльна набіты салон. Увайшоў і здзівіўся, бо адразу пачуў даволі малады голас, які чытаў верш на беларускай мове.
Над белым воблакам
Пад сінім небам
Душа мая лунае,
І ў таго воблака, у таго неба,
Як жыць мне на зямлі, пытае...
Аўтобус крануўся, загрукацеў, Іван далей не чуў верша, ён глянуў туды, адкуль гучаў голас.
Пасярод натоўпу, што ехаў у аўтобусе, стаяла дзяўчына, у берэціку на светлых валасах, у белай вышыванай блузцы, з сумкаю цераз плячо і чытала вершы – адзін за адным. Іван не чуў, што яна чытала, даляталі толькі некаторыя словы, радкі.
Дзяўчына скончыла чытаць і загаварыла да пасажыраў:
– Гэта мае вершы, яны надрукаваныя вось у гэтай кніжачцы, – яна падняла ўгору зборнічак у шэрай папяровай вокладцы, маленькі, падобны на брашурку. – Можа, хто захоча купіць?
– А колькі каштуе? – пачуўся голас з задняй пляцоўкі.
– П-пяць тысяч, – заікнулася дзяўчына.
– Ого! – сказаў той самы голас.
Іван убачыў, што ніхто з пасажыраў не палез у кішэню, не выняў кашалёк і не купіў той зборнічак.
Дзяўчына схавала сваю кніжачку ў сумку і пачала прабірацца да выхаду. Людзей у аўтобусе было шмат, і неяк так атрымалася, што дзяўчына затрымалася побач з Іванам.
Ён адчуваў да яе і спагаду, і спачуванне, і нават нейкую павагу. Трэба ж, не пасаромелася чытаць вершы перад людзьмі, якія да паэзіі былі, мабыць, больш чым раўнадушныя.
Іван спытаў у яе:
– Дзе выдалі вы свой зборнічак?
Дзяўчына глянула на яго з апаскаю – можа, хоча пасмяяцца з яе? Але перад ёю стаяў пажылы чалавек і, здаецца, не збіраўся насміхацца. І яна адказала даверліва:
– У выдавецтве “Мастацкая літаратура”, мне выплацілі ганарар маімі кніжкамі, далі пятнаццаць экзэмпляраў, сказалі, каб сама прадавала.
У Івана запякло ў грудзях. Дзе, калі такое было, каб так прыніжалі аўтара.
– Я куплю ў вас кніжачку, – сказаў Іван.
Дзяўчына зноў недаверліва глянула на яго, але па ўсім было відаць, што чалавек гаворыць сур’ёзна. І ўсё ж перапытала:
– Праўда?
– Праўда, праўда, – заківаў галавою Іван.
Вочы дзяўчыны засвяціліся сарамлівай радасцю.
– Але ведаеце, мне зараз трэба выходзіць, давайце выйдзем разам.
Яны праціснуліся да выхаду, выскачылі з аўтобуса, і той паехаў далей.
Іван палез у кішэню, дастаў пяць тысяч, падаў дзяўчыне. Тая выняла з сумачкі сваю кніжку. Калі яна вымала, Іван убачыў, што ў той сумачцы, шчыльна адзін да аднаго, ляжала яшчэ шмат экземпляраў.
– Дзякуй вам, – сказала яна.
– Гэта вам дзякуй, што пішаце вершы і не саромеецеся прадаваць. Трэба пісаць, нягледзячы ні на што, ратаваць, ратаваць...
Ён не сказаў, каго і што ратаваць, як ратаваць, бо сам не ведаў. Можа, гэта дзяўчына здагадаецца, што і як трэба ратаваць, каб не знікла нашая краіна і нашае самабытнае мастацтва.
Але жыццё не спынялася, і трэба было есці, жыць. Камароўка была ўжо побач, і Іван, паціснуўшы на развітанне руку дзяўчыне, пайшоў у шумлівы бок рынка.
Дзяўчына засталася на прыпынку – чакала наступнага аўтобуса ці тралейбуса, каб і там пачытаць вершы і, можа, прадаць яшчэ адну кніжачку.
|
