Лідзія Арабей

_____________________ Жыццё не спыняецца. Апавяданне	Іван Каляда ішоў па вуліцы Фрунзе ўніз, да плошчы Перамогі. У руках яго была торбачка, у якой ляжаў кашалёк. У кашальку – дзвесце тысяч, якія дала жонка, выпраўляючы за пакупкамі. – Пахадзі па праспекце, кажуць, там у супермаркетах прадукты дзешавейшыя. А, можа, лепш схадзі на Камароўку, – падумаўшы, сказала яна. – Там выбар большы. І вось Іван ішоў, размахваючы торбачкаю, па вуліцы Фрунзе да праспекта. Іван Каляда быў паэтам і, як казалі, таленавітым паэтам, крытыка хваліла, яго запрашалі на выступленні ў школы, у інстытуты і там слухалі і прымалі, здаецца, прыязна. Звычайна, калі ён ішоў вось так, без вялікага клопату, у галаве яго круціліся словы, радкі, часам прыходзіла цікавая рыфма, якую ён стараўся запомніць і, прыйшоўшы дадому, запісваў. Цяпер у галаве было пуста. Некалі па вуліцы Фрунзе ён хадзіў даволі часта, на ёй стаяў Дом літаратараў, пабудаваны за кошт пісьменніцкіх ганарараў. І гэты дом быў быццам ягоным домам, тут можна было сустрэць калег, пагаварыць пра літаратуру, пасядзець у кавярні. Апошнім часам, калі даводзілася хадзіць паўз гэты будынак, у яго з’яўлялася адчуванне, быццам ён сустрэўся з жонкаю, з якой развёўся і якая жыве цяпер з іншым мужыком. Такое адчуванне падступала ўжо і цяпер, бо набліжаўся да таго дома, хацеў і ў той бок не глядзець, ды міжволі павярнуў галаву. Увагу прыцягнула шыльда, якой раней не бачыў. Спыніўся, прачытаў: “Кафе “Старый Тифлис”. Работаем с 12 до 24”. Не паверыў сваім вачам. Гэта ў іх доме, доме беларускіх літаратураў, у іх сціплай кавярні – “Кафе “Старый Тифлис”! Хто ж гэта пусціў сюды грузінаў, да якіх Іван увогуле ставіўся даволі прыхільна, не меў ніякіх прэтэнзій, але хто адкусіў ад будынка такі кавалак і кінуў чужым людзям? Паглядзеў на гадзіннік, яшчэ не было дванаццаці, але быццам нейкая сіла штурхнула Івана, і ён адчыніў дзверы. Перад уваходам у кавярню, за нейкім бар’ерчыкам сядзеў лысаваты мужчына ў гарнітуры, пры гальштуку, перабіраў нейкія паперы. Іван падумаў, што мужчына, можа, зараз яго затрымае, але той не затрымаў, і Іван адчыніў дзверы ў былую кавярню пісьменнікаў. Там было цёмна і пуста, за столікамі яшчэ ніхто не сядзеў, але перад ім, як з-пад зямлі, вырасла дзяўчына, мусіць, падавачка. – Здравствуйте, – сказала Івану ветліва. Наструнены, абражаны, Іван сказаў ёй не вельмі прыязна: – А чаго гэта вы вітаецеся па-руску, а не па-грузінску? – Я магу і па-грузінску, – весела сказала дзяўчына і сапраўды залапатала па-грузінску. – Вот, изучаю язык, – хвалілася яна. – А колькі ў вас каштуе шашлык? – сам не ведаў чаму, спытаўся Іван. – От восьмидесяти тысяч, – адказала дзяўчына. – І да калькі? – Ну, до двухсот тысяч. Жонка дала Івану дзвесце тысяч, каб ён купіў прадуктаў на цэлы тыдзень. А тут адзін шашлык – дзвесце... Ды, мусіць, адным шашлыком яны тут не абыходзяцца, да шашлыку трэба віно ды трава нейкая... Грузіны ж без травы нічога не ядуць... – Бывайце здаровы, – не вельмі ветліва сказаў Іван і выйшаў з кавярні. Пры выхадзе затрымаўся каля таго лысага, за бар’ерчыкам. – А вы тут кім працуеце? – спытаў насцярожана. Чакаў, што чалавек адкажа, можа, якой грубасцю, падобна: а якая табе справа? Але мужчына адказаў міралюбіва: – Я тут ахоўнік. Іван хмыкнуў. Цікава, каго ён тут ахоўвае, ад каго ахоўвае? Спытаў таксама быццам міралюбіва: – А хто ходзіць у гэтую кавярню? – Найбольш грузіны, – адказаў той. Іван выйшаў з будынка, несучы ў грудзях крыўду, абразу, злосць. Не адразу зразумеў, у які бок яму трэба ісці, пайшоў угору па завулку Румянцава. Ішоў і не пазнаваў завулка. Гмахі, гмахі, высачэзныя дамы. Цікава, хто зойме гэтыя будынкі? У грудзях у яго ўсё дрыжэла, забыўся пра жончына даручэнне. Ачомаўся, калі дайшоў да вуліцы Казлова. І тут яго зноў пацягнула не ў той бок, недзе ж тут, недалёка, была “Кнігарня пісьменніка”, можа, і яе ўжо некаму аддалі? Ногі самі павялі. Грымеў трамвай, грукаталі машыны, шчыльнаю плынню ішоў народ. У кнігарні трапіў нібы ў ціхую завадзь. На паліцах акуратна і моўчкі стаялі кнігі. Ніхто тут нічым не грукаў, не грымеў. Пакупнікоў не было, толькі каля паліцы з дзіцячай літаратурай стаяў мужчына, які здаўся Івану нечым знаёмым. Іван пахадзіў каля аддзела беларускіх кніг. Нічога цікавага для сябе не знайшоў, яшчэ раз азірнуўся на мужчыну, што перабіраў дзіцячыя кнігі, і ледзь не вылаяўся сам сабе. Дык гэта ж Міхась, каб ты згарэў, даўно не бачыў, а ён так змяніўся. Ссівеў увесь, ды яшчэ бараду адгадаваў. Міхась быў таксама пісьменнікам, пісаў прозу, у яго былі даволі прыстойныя апавяданні, аповесці, напісаў нават раман. Іван падышоў да Міхася, стукнуў па плячы. Той спачатку спалохаўся, потым азірнуўся, усміхнуўся. – Здароў, Каляда! Я ледзьве пазнаў цябе, ссівеў і яшчэ гэтая бародка... Ну сапраўдны дзед. – А я і ёсць дзед, нават прадзед, вось, праўнучцы кніжку выбіраю. – І на якой мове? – На беларускай. – Дык малайчына, а то ў мяне ёсць знаёмыя, іх дачцэ – тры гады, яшчэ і гаварыць не ўмее, а яны ўжо апроч рускай мовы вучаць яе ангельскай, пра беларускую і слухаць не хочуць. Хоць самі беларусы, можа, у дзясятым пакаленні. Пакуль яны гаварылі, у краму не зайшоў ніводзін пакупнік. Потым зайшлі двое хлопцаў з рукзакамі за плячыма, на выгляд студэнты, але іх цікавілі не кнігі, а віншавальныя паштоўкі. Доўга перабіралі. Міхась тым часам выбраў дзіцячую кніжку з малюнкамі, пайшоў у касу плаціць, потым вярнуўся да Івана. – Ну, а сярод дарослых кніг нічога не знайшоў? – спытаў яго Іван. – А што там шукаць... Учарашні дзень, – адказаў Міхась. – Што праўда, то праўда, я таксама там пахадзіў. Зборы твораў Шамякіна, Танка, Навуменкі. Маёй і тваёй кнігі там не ўбачыш. – Цяпер, брат, каб выдаць кнігу, трэба мець вялікія грошы, – пагадзіўся з ім Міхась. Адкуль іх узяць? Мы з жонкаю жывем на пенсію. – І мы з жонкаю на пенсію. Па іх такі было відаць, што яны не багацеі. І па адным, і па другім былі далёка не новыя пінжачкі, купленыя, мусіць, яшчэ да перабудовы. Выйшлі з крамы. На вуліцы было па-ранейшаму шумна, грукатна, ярка свяціла сонца, па тратуары бясконца ішлі людзей. І аднаму, і другому не хацелася разлучацца, так рэдка сустракаюцца, калі яшчэ сутыкнуцца. – А ці не пасядзець нам з табою ў кавярні, выпіць па кубачку кавы, пагаварыць? – сказаў Іван. – А што, давай, – ахвотна згадзіўся Міхась. Спачатку яны хацелі зайсці ў кавярню на плошчы Перамогі. Міхась адчыніў дзверы, але там было цёмна і пуста, відаць, яшчэ не працавала, і яны зайшлі ў балаган, якіх апошнім часам панастаўлялі па ўсім праспекце. Рэкламавалі ў тых балаганах піва. У тым, куды яны зайшлі, піва “Аліварыя”. У балагане было занята не шмат столікаў, за адным два хлопцы смакавалі піва, далей сядзела нейкая кампанія – хлопцы, дзяўчаты. Іван і Міхась селі за вольны столік. – Ты ведаеш, – хмура сказаў Іван, – я цяпер у такім настроі... У нашым былым Доме літаратараў, на месцы нашай сціплай кавярні, адчынілі кафэ“Стары Тыфліс”. Ты бачыш, што робіцца, беларусаў зусім даканаць хочуць. Міхась выслухаў гэта, здаецца, абыякава. – Ведаю я пра гэту кавярню, чытаў у “Народнай волі”. Але пасля таго, што зрабілі з нашым Саюзам пісьменнікаў, мяне ўжо нічым не здзівіш. Да іх падышла падавачка, тоненькая зграбная дзяўчына на высачэзных абцасах, у белым фартушку. – Что вам? – спытала ветліва. – Два кубачкі кавы і... – пачаў Міхась. – Чево-чево? – перапытала дзяўчына. – Кавы, кавы! – гаркнуў на яе Міхась. – Роднай мовы не разумееш, у Кітаі жывеш? Дзяўчына ад таго тону нібы спалохалася, залыпала вачыма, пачырванела. – Кофе, что ли, – перапытала. – Кавы, кавы, – не збавіў тону Міхась. – І два бублікі. – У нас бубликов нет, – быццам ужо вінавата адказала дзяўчына. – А што ў вас ёсць? – Расстегайчики… – Цягні расцягайчыкі... Дзяўчына пайшла, цокаючы сваімі высачэзнымі абцасамі. Іван усміхнуўся. – Ну і злосны ты... Міхась адказаў хмура: – Я, браток, маўчу, трываю, але скора загукаю... – Толку некаму ад твайго гукання. У мяне знаёмая ёсць, дык яна кажа: “Мы людзі незалежныя, ад нас нічога не залежыць”. Падавачка прынесла каву і дзве булачкі, якія ў іх чамусьці называліся расцягаі. Ад кавы ішла пара, але не чулася паху, якім звычайна струменіць сапраўдная кава. Іван сербануў і зморшчыўся. – Гарачая, халера, і смаку ніякага, адна гарката. – Гарачая – гэта помста нам, каб мы языкі паапякалі, – сказаў Міхась. Яны пачакалі, пакуль крыху астыне кава. – Пішаш што-небудзь? – спытаў Іван у Міхася. Той паскроб сваю нядаўна адгадаваную бародку. – Талстой пад старасць некалі сказаў: “Столькі тоўстых кніжак напісаў, а ні жыццё, ні чалавек не палепшалі”. Дык калі пасля Талстога, пасля Дастаеўскага, пасля Быкава нічога не змянілася, навошта мне псаваць паперу. – Але ў Расіі пасля Талстога, пасля Дастаеўскага з’явіліся новыя харошыя пісьменнікі – Бунін, Купрын, Горкі... А паэты – Блок, Ясенін... – То ў рускіх пісьменнікаў, у іх мова ёсць, – сумна запярэчыў Міхась. – А ў нас, бачыш, – беларуская дзеўка, па ўсім відаць – беларуская, не ведае, што такое кава. – Выдатна яна ведае, прыдурваецца, – з горыччу сказаў Іван. Ён сядзеў змрочны, пакаштаваў каву, але яна яшчэ была гарачая. – Ведаеш, – хмура сказаў Іван, – па-мойму, цяпер не пісаць – тое самае, што ў вайну без бою здавацца ў палон. Трэба адстрэльвацца да апошняй кулі. – Апошнюю пакінуць сабе? – не без скепсісу сказаў Міхась. – Можа, і так... – Кінь, – махнуў рукою Міхась. – Начыталіся мы і напісаліся пра самаахвярнасць, гераізм. І ў цябе такога хапала. – Хапала, – прызнаўся Іван. – Быў час, быў век, была эпоха, як пісалася ў “Лысай гары”. Цяпер Міхась прыгубіў каву, яна ўсё яшчэ была гарачая. – Паэма харошая, кепска толькі, што хлопцы пасварыліся. – Славу не падзялілі... – А што ты думаеш, слава не кілбаса, на кавалачкі не парэжаш. – І ўсё-ткі трэба пісаць, – гнуў сваё Іван. – А дзе друкавацца? Я ўсё жыццё друкаваўся ў “Полымі”, нейкі час нават працаваў там, а цяпер мне адтуль далі, як гэта кажуць, ад варот паварот. Рэдактар сказаў – “Хто сябруе з “Народнаю Воляй”, у “Полымя” твораў не носіць”. – То пішы ў стол, – не здаваўся Іван. – Напішаш у стол, а яно трапіць пад стол, у кошык для смецця. – А можа, нехта некалі выцягне адтуль ды надрукуе? – Ты вялікі аптыміст, Іван, а сам хоць пішаш? Іван адпіў глыток кавы. – Не так даўно ў адной крыху ліберальнай газеце надрукаваў пяць вершаў. Днямі прыслалі ганарар – сто тысяч. Дасюль нашу ў кішэні, каб адчуваць сябе багатым. – Некалі ў Расіі казалі, – вяртаўся да свайго Міхась, – што ў іх два цары – Мікалай другі і Леў Талстой. І Мікалай другі не можа перамагчы Талстога. Вось як высока ставілі ў Расіі пісьменніка, параўноўвалі з царом. А ў нас? Твораць здзек з нашага брата. Хутка жабраваць пачнём. Вуліцы Быкава дасюль у Мінску няма, а вуліца Іллі Гурскага ёсць. А хіба Гурскі быў пісьменнік? Калі яму трэба было напісаць у сваёй аповесці пра якую-небудзь птушку, то ён адгортваў энцыклапедыю і спісваў адтуль, што пра тую птушку гаварылася – дзе селіцца, колькі яек адкладае. Кава ўжо крыху астыла, і яны пілі па глыточку, прыкусваючы тым расцягаем. – Можа, дасць Бог, нешта пераменіцца, – дапіўшы сваю каву, сказаў Міхась. – Дасць Бог... Ты, можа, і ў Бога ўжо паверыў, цяпер жа такі рэлігійны бум? – Так, браток Іван, брыдка глядзець, як учарашнія ваяўнічыя атэісты сёння абразы цалуюць, хрысцяцца і абдымаюцца з папамі. Я не веру ні ў Бога, ні ў чорта, ні ўраду, ні сябрам. – Сябрам трэба верыць, – запярэчыў Іван. – Сябры могуць такой подласці нарабіць, ніякі вораг не дадумаецца. – Што праўда, то праўда, – пагадзіўся Іван, ён выпіў ужо сваю каву, з’еў расцягай. Сядзелі моўчкі. Яны былі, вядома, аднадумцы, хоць тут крыху і паспрачаліся. Абодва былі нібы выключаны з жыцця, у цяперашняй сітуацыі не хацелася пісаць, адбілі ахвоту, а крывіць душою, пісаць не пра тое, што думаеш – не хацелася. Пара было разыходзіцца, але разыходзіцца зноў не хацелася, калі яшчэ сустрэнуцца, шчыра пагавораць, бо цяпер, як агледзішся, то шчыра і пагаварыць няма з кім. На каленях у Івана ляжала торбачка, напамінала пра жончына даручэнне. Мусіць, ужо злуецца там, што доўга яго няма, а ён жа яшчэ і да Камароўкі не дабраўся. Трэба было разыходзіцца. Іван паклікаў дзяўчыну, палез у кішэню, дастаў кашалёк. Міхась таксама дастаў грошы. – Кінь, – спыніў яго Іван. – Я заплачу, я ж атрымаў ганарар. Цэлых сто тысяч. Можа, хопіць заплаціць за каву. – А можа і не хопіць, – засумняваўся Міхась. – Ну, калі не хопіць, то дадасі. Але грошай хапіла, нават засталося тысяч дзесяць. Яны разлічыліся, выйшлі на вуліцу, і тут шумную, з грукатам машын. – Табе ў які бок? – спытаў Міхась. – Мне да аўтобуса. – А я пяшэчкам, мне тут недалёка. – Ну, то бывай, калі яшчэ пабачымся. А бараду згалі, зусім дзедам выглядаеш. – А, што там барада, – махнуў рукою Міхась. Яны разышліся, пайшлі кожны ў свой бок. Прыпынак аўтобуса быў недалёка, і Іван скора дайшоў да яго, спыніўся ў купцы людзей, што чакалі свайго маршрута. Аўтобус падышоў даволі хутка, і Іван улез у шчыльна набіты салон. Увайшоў і здзівіўся, бо адразу пачуў даволі малады голас, які чытаў верш на беларускай мове. Над белым воблакам Пад сінім небам Душа мая лунае, І ў таго воблака, у таго неба, Як жыць мне на зямлі, пытае... Аўтобус крануўся, загрукацеў, Іван далей не чуў верша, ён глянуў туды, адкуль гучаў голас. Пасярод натоўпу, што ехаў у аўтобусе, стаяла дзяўчына, у берэціку на светлых валасах, у белай вышыванай блузцы, з сумкаю цераз плячо і чытала вершы – адзін за адным. Іван не чуў, што яна чытала, даляталі толькі некаторыя словы, радкі. Дзяўчына скончыла чытаць і загаварыла да пасажыраў: – Гэта мае вершы, яны надрукаваныя вось у гэтай кніжачцы, – яна падняла ўгору зборнічак у шэрай папяровай вокладцы, маленькі, падобны на брашурку. – Можа, хто захоча купіць? – А колькі каштуе? – пачуўся голас з задняй пляцоўкі. – П-пяць тысяч, – заікнулася дзяўчына. – Ого! – сказаў той самы голас. Іван убачыў, што ніхто з пасажыраў не палез у кішэню, не выняў кашалёк і не купіў той зборнічак. Дзяўчына схавала сваю кніжачку ў сумку і пачала прабірацца да выхаду. Людзей у аўтобусе было шмат, і неяк так атрымалася, што дзяўчына затрымалася побач з Іванам. Ён адчуваў да яе і спагаду, і спачуванне, і нават нейкую павагу. Трэба ж, не пасаромелася чытаць вершы перад людзьмі, якія да паэзіі былі, мабыць, больш чым раўнадушныя. Іван спытаў у яе: – Дзе выдалі вы свой зборнічак? Дзяўчына глянула на яго з апаскаю – можа, хоча пасмяяцца з яе? Але перад ёю стаяў пажылы чалавек і, здаецца, не збіраўся насміхацца. І яна адказала даверліва: – У выдавецтве “Мастацкая літаратура”, мне выплацілі ганарар маімі кніжкамі, далі пятнаццаць экзэмпляраў, сказалі, каб сама прадавала. У Івана запякло ў грудзях. Дзе, калі такое было, каб так прыніжалі аўтара. – Я куплю ў вас кніжачку, – сказаў Іван. Дзяўчына зноў недаверліва глянула на яго, але па ўсім было відаць, што чалавек гаворыць сур’ёзна. І ўсё ж перапытала: – Праўда? – Праўда, праўда, – заківаў галавою Іван. Вочы дзяўчыны засвяціліся сарамлівай радасцю. – Але ведаеце, мне зараз трэба выходзіць, давайце выйдзем разам. Яны праціснуліся да выхаду, выскачылі з аўтобуса, і той паехаў далей. Іван палез у кішэню, дастаў пяць тысяч, падаў дзяўчыне. Тая выняла з сумачкі сваю кніжку. Калі яна вымала, Іван убачыў, што ў той сумачцы, шчыльна адзін да аднаго, ляжала яшчэ шмат экземпляраў. – Дзякуй вам, – сказала яна. – Гэта вам дзякуй, што пішаце вершы і не саромеецеся прадаваць. Трэба пісаць, нягледзячы ні на што, ратаваць, ратаваць... Ён не сказаў, каго і што ратаваць, як ратаваць, бо сам не ведаў. Можа, гэта дзяўчына здагадаецца, што і як трэба ратаваць, каб не знікла нашая краіна і нашае самабытнае мастацтва. Але жыццё не спынялася, і трэба было есці, жыць. Камароўка была ўжо побач, і Іван, паціснуўшы на развітанне руку дзяўчыне, пайшоў у шумлівы бок рынка. Дзяўчына засталася на прыпынку – чакала наступнага аўтобуса ці тралейбуса, каб і там пачытаць вершы і, можа, прадаць яшчэ адну кніжачку.