Алесь Аркуш (№34)

Алесь Аркуш

_____________________
Жодзінскія аповеду

СЬВЯТЛО ВЯСНЫ
Вясной сьвятло зусім іншае. Яно лагоднае. Не, інакш. Яно галаграмнае. Яно набывае новыя аб’ёмы, новую глыбіню. У яго можна ўвайсьці і зьнікнуць. Заблукаць, заблу-каць, за-блу-каць... у празрыстасьці.
Калі аблокі нібыта кранаюць верхавіны таполяў. Калі дрэвы яшчэ голыя, але ўжо абуджаныя. Ахутаныя сьвятлом. Стаўбуры пасьвятлеўшыя, вільгатнеюць ад хваляваньня.
І яшчэ – сьвятло радаснае. І гэтая радасьць кранае цябе. Як дзявочы дотык. Выпадковы. Нечаканы. Які – ты гэта ведаеш – насамрэч інсьпіраваны, і ад гэтага веданьня табе радасна і сьветла.
Ты выходзіш на двор у вясну. Дакранаешся рукой да сьцяны свайго цаглянага двухпавярховіка і з прыемнасьцю грэеш далонь.
О, гэта ўжо вясна сапраўдная! Яна грэе тваю далонь і кліча ў квецень.
Ад зыркага сьвятла ты мружыш вочы, сам сабе пасьміхаешся. Сьвятло цябе кранае радасьцю. Канікулы. Нікуды ня трэба сьпяшацца.
З раніцы ты чытаў кнігу. У галаве яшчэ засталіся малюнкі сюжэту. Штосьці пра вандроўкі па далёкіх, дзіўных, экзатычных краях. І гэтыя малюнкі няўзнак накладаюцца на звыклы «трафарэт» твайго двара, надаючы навакольнай звыкласьці нязвыклую рамантычнасьць.
Недзе ў гэты час звычайна прыходзіць паштарка. Ты чакаеш яе. Стаіш ля свайго пад’езду і выглядаеш кабету з цяжкай, брухатай сумкай.
Яна зьявіцца ўсё адно нечакана, выйдзе з-за рогу твайго дому, недзе ў пяці метрах ад цябе. Звыклым пасьпешным крокам. Пройдзе побач. Ты не падасі выгляду, што яе чакаеш. Павітаешся. Затым вытрымаеш паўзу. Кабета выйдзе з твайго пад’езду і схаваецца ў суседнім. Вось цяпер пара.
Некалькі крокаў — і ты ля паштовых скрыняў, што вісяць побач з дзьвярыма бацькоўскай кватэры. Сёньня павінна быць літаратурная старонка ў мясцовай газеце. І ў ёй твае вершы. Пра вясну.
7.12.2007

ПАД ШАТАМІ СТАРЫХ ЛІПАЎ
У дзяцінстве ў мяне нават і не ўзьнікала пытаньня: чаму на гэтым месцы расьлі купкаю старыя ліпы, а навокал нідзе старых ліпаў не было? Гэтыя велічныя дрэвы я бачыў ад малых гадоў, і яны былі чымсьці звыклым, як сонца, неба і рачулка Пліса. У мяне не ўзьнікала пытаньня: чаму яны тут? Пра будзёнае не пытаюцца. Пры гэтым я не стамляўся зьдзіўляцца іх прыгажосьці. Калі яны разам апраналіся ў залаціста-смарагдавую квецень, дык мядовы пах ад ліпаў, здаецца, можна было пачуць за кіламетр. А як гучна гулі пчолы ў вершалінах-аблоках! Тысячы, мільёны пчолаў!
Дзіўна, калі б ліпы не былі старымі, дык і не было той прыгажосьці. Прыгажосьць была менавіта ў іх старасьці. Гэтыя ліпы нібыта сьведчылі, што тут людзі жылі з даўніх часоў і вось пакінулі пра сябе гэты прыгожы напамін.
У дзяцінстве мне хацелася ўзьлезьці на самую высокую ліпу і паглядзець на свой горад з вышыні птушынага палёту. Але я так і не насьмеліўся гэтага зрабіць.
Ліпы я бачыў амаль штодзень. Пад імі я праходзіў, калі ішоў да дзеда з бабай на Партызанскую: яны жылі амаль насупраць чыгуначнага вакзалу.
Побач з ліпамі знаходзіліся дзьве мае ўлюбёныя ўстановы: кінатэатр «Юность» і дзіцячая бібліятэка, якая месьцілася акурат у засені дрэваў-волатаў.
Менавіта ад бацькі, якога прывезьлі ў Жодзіна немаўлём, і на яго вачах чыгуначны паўстанак ператварыўся ў горад, я даведаўся, што побач з ліпамі некалі стаяла царква. Калі я крыху падрос, пайшоў у школу, кожны раз, калі мы з бацькам міналі ліпавую выспу, чуў ад яго пра царкву. «І навошта яе зьнесьлі, каму яна замінала», – абураўся бацька. Ён атрымаў атэістычнае выхаваньне, але з яго ня вытруцілі разуменьне, што руйнаваць царкву – гэта вандалізм.
Царква тая мусіла захавацца недзе ў глыбінях маёй памяці, бо нарадзіўся ў 1960 годзе, а яе зруйнавалі ў 1963-м. Значыць, я бачыў жодзінскую бажніцу на ўласныя вочы. Больш за тое, мяне хрысьцілі ў папоўскім дамку побач з царквою (менавіта гэтая папоўская хата была ператвораная па зруйнаваньні царквы ў дзіцячую бібліятэку). Пазьней, калі я пабачыў здымкі таго просьценькага драўлянага храму, я пачаў нібыта ўзгадваць яго. Мне бачыцца невялікая занядбаная бажніца, якая хаваецца за старымі ліпамі, нібыта шукаючы ў іх абароны. Чамусьці гэты малюнак узьнікае абавязкова ў ранішняй смузе. Першыя сонечныя промні прабіваюцца праз вершаніны дрэваў. А там далей у бок пасёлку ДРЭС над ракой густы ранішні туман. Ён цёплы, надзвычай цёплы. Ён хавае яшчэ нешта знаёмае. Ці то тутэйшы ланшафт? Ці то нейкі дзіцячы ўстамін? А можа проста маленькага хлопчыка з вудай у руках, які, узіраючыся на веліканы-ліпы, думае пра нешта сваё?
13.12.2007

НА РЫБАЛКУ НА ФАНТАНЫ
Гэта называлася – ісьці на рыбалку на фантаны. Просіш зьвечару маці, каб пабудзіла на сьвітанку. Лёгкі сьняданак, пару бутэрбродаў у бітончык і шыбуеш па яшчэ неабуджаным ДРЭСе на брызгалаўку. У руках бамбукавая трохкаленка і традыцыйны пластмасавы бітончык. Яшчэ золка, бо першыя промні сонца толькі дакрануліся да зямлі і не пасьпелі яе, астылую за ноч, нагрэць. Ты пацепваешся і прысьпешваеш крок, каб сагрэцца. Вось і домохра засталося ззаду. (Так дрэсаўцы называлі два дамы-інтэрнаты, што стаяць побач з прахадной ДРЭС, у іх жылі некалі ахоўнікі станцыі – «дом охраны».) Выходзіш на бераг вадасховішча. Гул ад струменяў і пырскаў, якія нястомна, дзень да ночы, фантануюць у вадасховішча з сотняў соплаў і трубаў, чутны яшчэ ад дарогі на Судабоўку, асабліва ў такі ціхі раньні час. Ты да яго прывык, як да тахканьня насьценнага гадзіньніка ў пакоі тваёй кватэры.
Выходзіш да месца, дзе вялікія трубы адрываюцца ад зямлі, і на адмысловых бетонных палях ідуць над вадой па вадасховішчы ў бок плаціны. Звычайна на фантаны апранаеш кеды, каб не было сьлізка хадзіць па трубе. На рацэ ўжо няма той золкасьці, якая падганяла цябе па дарозе. Брызгалаўка выпраменьвае цяпло, ды й самі трубы цёплыя – кладзіся, абдымай рукамі і грэйся. Гэта, калі няма чаго рабіць. Але ж мы ідзем на рыбалку. Наперадзе загароджа з металічных прутоў і надпіс: «По трубам не ходить!». Але на забарону ніхто не зьвяртае ўвагі, нават дзеці. Звыклым рухам абмінаеш загароджу і выходзіш на аператыўны прасьцяг.
У кожнага дрэсаўскага хлопца ёсьць на фантанах сваё ўлюбёнае месца, да якога прызвычаіўся. Спаўзаеш уніз на меншую трубу-адгалінаваньне, сядаеш як зручней, прывязваеш вяроўчынай ці алюмініевым дротам бітончык да якой жалязячыны, якіх тут вакол хапае, і пачынаеш наладжваць сваю вуду. Абавязкова жуеш акраец хлеба і мякішам падкормліваеш месца лову.
Паплавок у тваёй снасьці мусіць быць з пяра з чырвоным надвершам. Нейкі іншы тут цяжка заўважыць, а галоўнае не зразумела, калі клюе. Вада вакол кіпіць і пеніцца ад пырскаў. Гул стаіць такі, што размаўляць практычна немагчыма, таму, калі ідзеш на фантаны з кімсьці, то размаўляеце рухамі рук, як нямкі.
На фантанах ловяцца пераважна плоткі, зрэдку трапляе карась. Ловім на хлеб. Лепш, вядома, на матыля, але дзе яго ўзяць? Дзядзькі за матылём езьдзяць на гарадскія ачышчальныя сажалкі. Але нам, мальцам, добра і на хлеб.
Вось паплавок зьнік пад рабаціньнем вады. Падсякаеш і рукі раней за галаву разумеюць: ёсьць! Вось і першая платвічка. Ладненькая. Больш чым з далоньку. Цельца рыбы шчодра пакрытае сьлізьзю, і таму трэба асьцярожна здымаць здабычу з кручка, інакш упусьціш, бадай толькі лін больш сьлізкі за плотку. Рыбу кідаеш у бітончык, рукі выціраеш аб кашулю ці штаны. Рыба бярэцца добра, таму ўвесь аддаешся рыбацкаму азарту.
А сонца ўсё вышэй і вышэй уздымаецца над галавой. Вось ужо і горача робіцца ад яго дотыкаў. Рыба перастае брацца нечакана і дарэшты – як адрэзала. Далей сядзець на трубе ня мае ніякага сэнсу.
Вяртаешся дадому крыху стомлены. Усё ж сядзець на трубе ня вельмі зручна, цела дранцьвее – не пабегаеш, не папрысядаеш. У руках бітончык з уловам. Сустрэчныя хлопцы зазіраюць у тваю ёмістасьць. Хваляць. Ля самага пад’езду сустракаеш свайго суседа Паўліка. Ён таксама цікавіцца ўловам. «Нічога сабе платвічкі. На фантанах лавіў? Заўтра і мне трэба схадзіць. Мо пойдзем разам?»
15.12.2007

КРАМА НА ВУЛІЦЫ СПАРТЫЎНАй
Гэта была самая лепшая крама на пасёлку ДРЭС. Не, што вы, ня віна-гарэлачная. Дарэчы, у 80-х, калі з алкагольнымі напоямі стала надзвычай праблематычна, віно і гарэлку на ДРЭСе пачалі прадаваць у былым пункце прыёму шклотары, які месьціўся за лазьняй, дакладней, з адваротнага боку крамы «Культтовары» (пазьней крама «Одежда»). О, якія ў свой час да гэтай «гандлёвай кропкі» вялі чэргі, якія тут віравалі жарсьці. Бо мала было мець талончык на запаветную пляшку, трэба было яшчэ той кавалачак паперкі «атаварыць». І тут нярэдка ў ход ішлі й кулакі, і моцныя выразы, і вагавыя перавагі.
Мая любімая крама таксама была побач з эпіцэнтрам дрэсаўскага жыцьця, у якіх дваццаці кроках ад пункту рэалізацыі «гарачыцельных» напояў, і ў ёй таксама перыядычна, у дні завозу тавару, узьнікалі чэргі. Нават больш за тое, месца ў тых чэргах людзі займалі яшчэ з вечару перад днём прывозу. А называлася тая крама «Кнігі».
Невялікі цагляны дамок, які напачатку 60-х адмыслова пабудавалі пад кнігарню, знаходзіўся на вуліцы Спартыўнай, што вяла на дрэсаўскі стадыён. Дарэчы, той дамок дасюль стаіць на сваім звыклым месцы, але даўно ўжо ў ім не прадаюць кніг. І выглядае ён занядбана і маркотна. А шкада! Колькі прыемных уражаньняў у мяне зьвязана з ім – месцам сустрэчы ўсіх жодзінцаў, якія імкнуліся чытаць, разважаць і мець уласную думку. Я дасёньня памятаю ўсе твары жанчын, што працавалі ў кнігарні. І загадчыцу памятаю. Гэта быў вялікі чалавек у дрэсаўскай іерархіі. Бо менавіта яна, трэба меркаваць, забясьпечвала дэфіцытнымі кнігамі ўсіх начальнікаў і патрэбных людзей гораду, а ўзамен магла мець нейкія іншыя дэфіцыты і прывілеі. Па-шчырасьці кажучы, загадчыца тая больш за начальнікаў паважала проста інтэлігентных людзей, якім тыя кнігі былі насамрэч патрэбны, таму магла практычна на вачах у іншых наведнікаў крамы ашчасьлівіць з-пад паліцы якога-небудзь студэнціка «худграфа» чымсьці дэфіцытным. Шараговыя наведнікі з разуменьнем ставіліся да такога права загадчыцы. Але час ад часу ўсё ж успыхвалі канфлікты з пагрозамі і нецэнзурнай лаянкай. Ці мелі яны нейкія наступствы для загадчыцы, ня ведаю. Асноўныя гарадскія начальнікі месьціліся па-суседству – у будынку гарвыканкаму, які доўгі час знаходзіўся на цэнтральнай плошчы ДРЭСу. Ясна, што скаргі маглі паступаць менавіта ў гэтыя кабінеты, і, ясна, што яны вырашаліся, так бы мовіць, у рабочым парадку. Сёньня ў былым будынку гарвыканкаму, у адміністрацыйным двухпавярховіку з калонамі, ствараецца гарадскі музей, і я гэтаму надзвычай рады, і гатовы, на колькі магчыма, спрыяць яго паўставаньню.
Але вернемся ў нашую маленькую кнігарню. За маім дзяцінствам у горадзе была яшчэ адна кніжная крама – на Дзяржынцы, побач з палацам культуры БелАЗ. Але, трэба шчыра прызнаць, дрэсаўская кнігарня была больш аўтарытэтная і ўтульная. Ня ведаю, як часта яе наведвалі жодзінцы з іншых куткоў гораду, а я бываў тут практычна штодня.
Згадваецца яшчэ адна асаблівасьць тагачаснага кніжнага гандлю. Напэўна, падобная форма продажу неліквідаў была пашыраная па ўсёй Беларусі ці нават СССР. Называлася яна – бяспройгрышная латарэя. Каштавала 10 капеек. Абавязкова кожны яе ўдзельнік штосьці выйграваў: якуюсьці кнігу, што была ўцэненая да 5-6 капеек, а калі шанцавала, мог выйграць 50 капеек, а то і цэлы рубель. На гэтыя грошы ты павінен быў выбраць тавар у магазіне. Акрамя кніг тут прадаваліся вучнёўскія сшыткі, асадкі ды іншыя рэчы для школы. Ня памятаю, ці выйграваў я калі рубель. Мо й выйграваў. А вось удзельнічаў у той латарэі шмат разоў. У бібліятэцы маіх бацькоў багата кніг, якія дасталіся ў якасьці спачувальнага прызу. Нядаўна, гасьцюючы дома, я іх перагледзеў. Практычна ўсе яны беларускамоўныя. Большасьць прозьвішчаў аўтараў нічога не гавораць нават мне. Я такіх пісьменьнікаў проста ня ведаю. Праўда, ёсьць сярод іх і добрыя кнігі, пераважна дзіцячыя. Трэба прызнаць, уцэненых кніг у краме было шмат. Сёньня шкадую, што ў свой час не скупіў усю паліцу ўцэненай беларускай паэзіі. Большасьць тых кніг былі надзвычай прыгожа выдадзеныя. Я нават памятаю месца, дзе яны, небаракі, чакалі свайго макулатурнага часу ікс. А я іх мог выратаваць. І каштавала б мне гэта ўсяго некалькі рублёў. Максім Танк, Пімен Панчанка, Рыгор Барадулін... Сёньня кошты на гэтыя кнігі, як акцыі персьпектыўных кампаніяў, стромка ўзьняліся ўгору. А тыя кнігі, за якімі людзі душыліся ў чэргах, тыя Друоны, Дзюма, Зошчанкі, Джэкі Лонданы, сёньня практычна нічога не каштуюць. І не таму, што кепскія аўтары. Проста гэтыя кнігі пазьней дзясяткі разоў перавыдаваліся і больш прыгожа. Таму тыя сьціплыя кнігі з 70-х і 80-х сёньня нікога не цікавяць. А вазьміце ў рукі тагачасныя зборнікі паэзіі Рыгора Барадуліна. Гэта шэдэўры! З якой любоўю над імі працавалі беларускія мастакі і паліграфісты. Гэтыя кнігі не перавыдаваліся і засталося іх ня шмат. Яны самі па сабе творы мастацтва. Таму і каштуюць у букіністычных крамах адпаведна.
Жыцьцё само расстаўляе ўсё на адпаведныя паліцы. І як часта мы памыляемся ў ацэнках.
Пазьней я купляў любімыя паэтычныя зборнікі дзясяткамі асобнікаў – Алега Мінкіна, Анатоля Сыса, Леаніда Дранько-Майсюка, – усё разыходзілася па сябрах.
На жаль, мая любімая кнігарня не дачакалася таго часу, калі на яе паліцу магла б стаць і мая кніга. Але я не губляю аптымізму і па-ранейшаму спадзяюся – прыйдзе яшчэ Скарынаўскае сьвята і на вуліцу Спартыўнай.
14.12.2007