Архіў нумароў:

Ігар Бабкоў

_____________________ Партрэт мастака, нябачны ў сутонні. Раман. (Пачатак)	Ад аўтара Перад Вамі – першая частка досыць разлеглага цэлага, назва якога пакуль застаецца таямніцай. Усяго частак – шэсць і яны пачалі паўставаць аўтаномна і паралельна даволі даўно, прасоўваючыся наперад кожная ў сваім рытме. Яны аб’яднаныя голасам аўтара, агульнымі героямі і месцам дзеян­ня, і гэта яшчэ не ўсё. Калі вызначаць форму гэтага цэлага, літаратуразнаўцы без сумневу выберуць слова ўтопія, а самыя прасунутыя, магчыма, будуць гаварыць пра метараман у кантэксце беларускай версіі магічнага рэалізма. Для самога ж аўтара няма пакуль больш мілага і адэкватнага азначэння, чым раман-павута. Гэтая канцэптуальная метафара можа значыць шмат якія рэчы. І яна яшчэ праявіць сваю ўладу. Тут пакінем толькі нясціплае аўтарскае спадзяванне, што павута словаў, раскінутая ў рамане, дазваляе лавіць не проста сюжэты ды ідэі, але і залаты пыл часу. Той самы славуты Zeitgeist, за якім палююць мастакі, мысляры, паэты. Напрыканцы хочацца пажадаць, каб гэтая гісторыя знайшла свайго чытача. Так, як яна ўжо знайшла сваю эпоху, сваіх герояў, і, не ў апошную чаргу, – свайго аўтара. 1. Францішак любіў казаць, што ён нарадзіўся ў гэтым часе і гэтым месцы толькі дзеля таго, каб пакаштаваць добрай кавы ў прыстойнай кампаніі. Было, праўда, няясна, жартуе ён ці гаворыць сур’ёзна: інтанацыя, з якой вымаўлялася фраза, заўважна мянялася ў залежнасці ад гадзіны, пары года, месца, а таксама ад колькасці выпітага каньяку. Гэтая фраза магла гучаць ціха і спакушальна, у каляровай раскошы восеньскага сутоння. Магла роспачна – як званок у хуткую дапамогу. Магла гучаць сціплай канстатацыяй: так, сапраўды, больш анічога не застаецца рабіць у эпоху непапраўнай дэградацыі свету, у часы Калі-Югі, як толькі прыйсці ў кавярню і замовіць гэты кубачак з густой, цёмна-духмянай вадкасцю. І потым доўга сядзець, гледзячы кудысьці далёка, працінаючы позіркам сцены і эпохі. Таксама не было ясна, што значыць “прыстойная кампанія”: усе ведалі, што Францішак любіў піць каву адзін. *** Зрэшты, я дакладна ведаю, што Францішак зусім не жартаваў. Ён гаварыў чыстую праўду. Было такое месца ў Менску ў халодныя часы. Нават цяпер, калі ўсё змянілася, некаторым людзям – і ў асаблівыя моманты – я прызначаю там спатканні. Назва была дастаткова простая для эпохі, зачараванай пластыкам і сіліконам: Хвілінка. Адкуль яна паўстала, было невядома. Некаторыя думалі, што так пераклалі французска-расейскае бістро, іншым чуліся метафізічныя ноткі. Хвілінка, казалі яны, – гэта само чалавечае жыццё, у якое мы патрапляем зусім не велічна, без фанфараў. З няяснымі мэтамі. І дзе кожны спрабуе знайсці штосьці сваё. Так, сапраўды, для большасці: смачныя пахі, прадчуванне магчымас­цяў, спроба выбраць. Потым доўгая чарга. Потым каса, дзе трэба за ўсё заплаціць. Потым… Але не гэта было галоўным. Сюды можна было прыйсці, — так мы тады казалі. Гэта было дзіўнае месца. Уласна кажучы, гэта была зусім і не кавярня. Там не было асобнага ўвахода, гардэроба з люстэркам, не было залы са столікамі і афіцыянтамі. Толькі невялічкі барны закуток з трыма стойкамі, — напрыканцы адной з першых менскіх піцэрыяў. У гэтым закутку стаяў каўны апарат, на якім рабілі эспрэса — таксама адзін з першых у познесавецкую эпоху — і, напэўна, найлепшы. Зрэшты, і гэта яшчэ нічога не тлумачыць. Ясна, былі й іншыя месцы. Былі сапраўдныя кавярні, былі ціхія куточкі ў гастраномах, дзе стаялі каўныя апараты, і ў некаторых кава была някепская. Пад гадзіннікам, альбо на Чырвонай. Часам усе скіроўваліся туды – у пошуках чагосьці новага, незвычайнага. І тады знаходзілі сябе ў іншых дэкарацыях. Напэўна, проста таму, што доўга сядзець – стамляе (так сказаў адзін наш добры знаёмы, калі яго запыталі, навошта ён пацягнуўся ў Кітай з Індыі, адзін, у шостым стагоддзі нашай эры). Сапраўды, былі розныя магчымасці. Была Халодная кавярня, у сутарэннях пад Палацам Мастацтва, дзе каву гатаваць не ўмелі, але дзе можна было чытаць і гаварыць гадзінамі, пакуль не змерзнеш. Была Звар’яцелая кавярня ў Траецкім, на другім паверсе, дзе гатавалі толькі па-ўсходняму, і дзе весці размову было немагчыма – бо там гаварылі адразу ўсе, голасна, амаль крычалі. І ўсё ж такі гэты закуток быў асаблівым. Перш за ўсё асаблівай была прастора. Гэта было ўзвышша, самае высокае месца горада. І да таго ж, месца разлому. *** Тут на паверхню выходзіла штосьці вельмі важнае. З левага боку ад праспекта, на якім стаяла Хвілінка, пачынаўся Верхні Горад. Паўзруйнаваны, ён адразу ж абрываўся ў Нямігу, метафізічную раку з крывавымі берагамі, з якой пачалася тутэйшая гісторыя. Яна цякла ў шматлікіх тэкстах і ўжо адтуль патрапляла ў нашую свядомасць. Рака бяссоння, так яе называлі старыя балты. Людзі, якія жылі тут, былі неяк выкінутыя са звычайнага радаснага колазвароту мільённага горада, з ягонымі тралейбусамі і аўтобусамі, выставамі і кінатэатрамі, новымі мікрараёнамі, дзе горда луналі духі часу. Яны выглядалі так, як быццам пражываюць ужо не першае жыццё і проста крыху стаміліся ад яго навязлівага карнавалу. Зрэшты, тут жылі не толькі людзі, але й цені, іншым разам здавалася, што яны і ёсць сапраўднымі жыхарамі менскіх руінаў, што толькі яны маюць правы на іх адлюдненую самоту. Сярод руінаў меланхалічна блукала Свіслач, аперазаная паркамі. Яна збірала стары горад у адно, пяшчотна злучала гэтыя краявіды, вымывала ўсе крыўды і пакуты, пакідаючы пасля сябе толькі халодны, чысты спакой. А часам нават і спадзяванне. *** Вуліцы старой часткі пачыналіся неяк незаўважна і паводзілі сябе дзіўна. Перайменаваныя не адзін раз, яны адрываліся ад назваў, якімі эпохі спрабавалі іх прыручыць, скідвалі іх з сябе як танныя апранахі. Яны бунтавалі, не пагаджаліся – ішлі то паралельна рэчаіснасці, то перапляталіся, з ёй і міжсобку, скрыжоўваліся і разыходзіліся ў невядомых кірунках. Іх было, зрэшты, няшмат, але яны шчасліва пераблытваліся ў свядомасці, і ніхто не мог пасля сказаць, што гэта было, і куды мы патрапілі: Падгорная? Дамініканская? Энгельса? Замкавая? Рэвалюцыйная? Яны перасталі адгукацца нават выпадковым мінакам, заціхлі ў маўк­лівасці. Часам здавалася, што ў гэтай маўклівасці хаваецца ціхая пагарда, і не толькі да радасных і бадзёрых новых мікрараёнаў, але і да рэальнасці як такой. Зрэшты і сам Праспект, на якім прытулілася Хвілінка, існаваў крыху асобна ад рэальнасці. Гэта кідалася ў вочы не адразу, але для ўважлівых назіральнікаў было відавочным. Праспект быў не проста самай доўгай вуліцай у горадзе, ён працінаў горад наскрозь, з захаду на ўсход. Хвілінка мела на ім дакладны адрас: дом 22. Яго можна было знайсці ў даведніку, і я аднойчы так і зрабіў. Проста каб упэўніцца, што ўсё гэта мне не прыснілася. Што Хвілінка сапраўды існуе, альбо існавала. У адным з гарадоў аднае з краінаў. Справа ад Праспекта і паралельна яму ішла зарослая старымі дрэвамі і невялікімі мадэрнымі будынкамі вуліца Карла Маркса. Самая рэспектабельная, самая ціхая і буржуазная вуліца горада. Па ёй было добра шпацыраваць, але там чамусьці не адбывалася анічога сутнаснага. І ўсё ж найлепей падыходзіць да Хвілінкі было менавіта па ёй, каля Музея Усіх Мастацтваў збочыць налева, нырнуць у затоку сквера, і выйсці на паверхню ўжо на Праспекце, каля самага ўваходу. Прайсці наскрозь бістро, дайсці да барных стоек і заняць сваё месца каля вакна, з левага боку. Праз вакно адкрываўся асаблівы від, як унутр, так і навонкі. *** Бістро пачынала працаваць а восьмай гадзіне, а бар – толькі аб адзі­наццатай. І таму, калі пасля адзінаццаці ў Хвілінку пачыналі збірацца госці, паветра вакол было прапітанае пахамі падгарэлай піцы, нішчымнага бульёну за восем капеек і іншымі сціплымі познесавецкімі гастранамічнымі радасцямі. Трэба адразу сказаць, некаторыя не вытрымоўвалі выпрабаван­няў і заварочвалі назад, затыкаючы насы і вушы. Але тыя, хто дайшоў да канца, былі ўзнагароджаныя. Не адразу, вядома. Спачатку трэба было агледзецца. Справа – барная стойка. За ёй стаяў невысокі чалавек і ўважліва гля­дзеў на тых, хто дайшоў. Гэта быў бармен, але штосьці відавочна было не так у яго выглядзе, гэта адзначалася амаль адразу. Зрэшты, было незразумела, што менавіта. Нейкія дробязі: троечка выглядала на ім занадта добра, амаль па-прафесарску, погляд уважлівы, але без ацэнкі. Калі ты прыходзіў сюды трэці раз, ты ўжо чамусьці разумеў, што яго завуць Леа, – хаця вы й не знаёміліся, проста нейкія ўрыўкі размоваў, цьмяныя прадчуванні. Ён выходзіў у залу ўрачыста, за паўгадзіны да пачатку работы і ўключаў каўны апарат, каб той нагрэўся. Потым сядаў на высокі зэдлік з таго боку барнай стойкі і заціхаў на пэўны час. Чытаючы кнігу, альбо запісваючы штосьці ў вялікім сшытку, які потым хаваўся ў сейфе. Большасць лічыла запісы ў сшытку чымсьці накшталт бухгалтарскіх нататак, але самыя ўважлівыя здагадваліся, што гэта не так. І што наперадзе нас чакаюць дзіўныя падзеі. Злева былі тры даўгія высокія стойкі з двума ўзроўнямі. Стаяць за імі можна было толькі абапіраючыся зверху, нават крыху навісаючы над імі. Але самае галоўнае – вялікае, на ўсю сцяну зашклёнае вакно з нізкім шырокім падвоканнем. Яно ішло перпендыкулярна да стоек, і таму на падвоканні можна было сядзець, паставіўшы свой кубак з кавай на рагу ніжняга ўзроўня. Можна было б сказаць, што гэта не вакно, а шкляная сцяна, за якой штосьці адбывалася. Некаторыя адважваліся называць гэтае штосьці, даваць яму пэўныя імёны. Але мы проста ведалі: за вакном раскінуўся магічны тэатр свету. Толькі было незразумела, пра што п’еса і з якога боку гледачы. Бралася звычайна падвойная, за дваццаць сем капеек, хаця й адзінарная тут была някепская кава, а падвойная каштавала амаль як абед у таннай заводскай ядальні. Падвойная насамрэч была пропускам, тыя, хто браў падвойную, складалі эліту Хвілінкі. Канечне, можна было браць і звычайную, ніхто нічога не сказаў бы, але падвойная сапраўды была знакам абранасці, яна ўводзіла і далучала… Хаця да чаго далучала, рабілася зразумелым не адразу. Да тых, хто зайшоў на хвілінку папіць кавы і тут затрымаўся? Да тых, хто штосьці ўбачыў, зразумеў, у свеце і сваім жыцці, стоячы за старой абшарпанай стойкай? Гэта было так мала… І ўсё ж… Калі ўсё складвалася добра, Леа прыязна ўсміхаўся, кава смакавала, за вакном шалела восень, поруч – блізкія, знаёмыя твары, як быццам бы вы сабраліся сюды з іншых жыццяў, дзе не да канца нагледзеліся адно на адных, не дагаварылі… Тады тыя, хто патрапіў сюды, раптам разумелі: гэта не проста адно з месцаў, у адным з гарадоў, у адной з краінаў ... Тут сапраўды адбываецца штосьці надзвычай важнае. Штосьці такое, што застаецца з табой на рэшту жыцця. Грэе і асвятляе, калі няма на што спадзявацца. Калі ўжо зусім блага. Што гэта такое, заставалася загадкай нават у тыя часы, калі ўсе мы бралі ў ім удзел. *** Мы называлі гэты рытуал каўнай цырымоніяй. Лагічна падумаўшы, што калі там, на Усходзе, ёсць цырымонія чайная, альбо гарбатная, дык тут цалкам магчыма цырымонія каўная. І што калі там нашыя сябры пераўтварылі простыя размовы за кубачкам гарбаты ў тонкую і захапляльную духоўную прыгоду, дык тут у нас, на амаль Захадзе, філіжанка кавы мусіць заняць адпаведнае месца. У цэнтры гэтай цырымоніі быў Леа. Вялікі Леа. Можна было, канечне, звяртацца да яго Лявон, а некаторыя старыя наведвальнікі адважваліся нават на Лёню, па-сяброўску, амаль пяшчотна. Але для нас, пачаткоўцаў, ён, быў Леа, легендарны Леа. Маг і алхімік. Гэта быў той самы Леа, які пераканаў Скарыну перабрацца з мілай утульнай Прагі ў Вільню, да Мамонічаў. І які пераклаў і патлумачыў яму некаторыя цьмяныя месцы Бібліі – са стараарамейскай. Той самы, які склаў кампанію Рычы ў ягоным падарожжы ў Кітай і потым дасылаў разгорнутыя справаздачы – па-кітайску – Віленскім езуітам. (Яны й сёння захоўваюцца асобным фондам у езуіцкім архіве ў Ватыкане, гэта так званая “зялёная тэчка мансіньёра Леа” ). Некаторыя даследчыкі лічаць, што пераклад Дао дэ цзын на старабеларускую мову – уклеены ў адзін з экземпляраў Трышчана – яго работа. Той самы, які прытуліў Даленга-Хадакоўскага падчас напісання ягонай Славяншчыны перад хрысціянствам і потым дапамагаў Міцкевічу ў Парыжы з ідэямі і матэрыяламі. Зрэшты, гэта быў той самы Леа, які дапамог вандроўнікам у краіну Усходу, што згубіліся (і разгубіліся) у тутэйшых балотах, зарыентавацца і пайсці далей, узяць кірунак на Кафу, дзе яны мусілі выкупіць з турэцкага палону Прынцэсу Пармскую. Гэта пра яго пісаў Гесэ ў сваёй аповесці, хаця са зразумелых прычынаў ён абмінуў некаторыя падрабязнасці менскага перыяду. Не ведаю, хто першы здагадаўся, што гэта той самы Леа, але потым веда перадавалася без слоў, паўуцямнымі намёкамі. Мы збіралі ягоную біяграфію літаральна па кавалках, разумеючы, што гэты сціплы чалавек сам ніколі не раскажа пра сябе ўсяго. Яна, на жаль, так і не была нідзе запісаная, а ў маёй памяці засталіся толькі выбраныя эпізоды. Некаторыя, праўда, лічылі, што біяграфія занадта маляўнічая, і што вобраз Леа атрымаўся надта міфічны, амаль казачны. Але кім яшчэ мог быць чалавек, які гатаваў найлепшую каву ў горадзе? *** Калі я ўпершыню патрапіў у Хвілінку, я сутынуўся з дзіўным пачуц­цём невыпадковасці. Хаця само ўваходжанне адбылося надзвычай проста, амаль будзённа. Я зайшоў у піцэрыю пад’есці. Звычайна я абмінаў такія ўстановы харчавання, але тут скончыў усе справы адразу пасля абеду, планаў на вечар яшчэ не было і я падумаў: чаму б і не? Народу было надзіва многа, нягледзячы на тое, што абед скончыўся, усе стойкі ў піцэрыі былі занятыя. У пошуках вольных месцаў я ішоў усё далей і далей. Дайшоў да самага канца, стаў у невялічкую чаргу – два ці тры чалавекі – і тут раптам зразумеў, што ўсё змянілася. Я агледзеўся. Пахла да ачмурэння кавай, а людзі, што стаялі за столікамі, паводзілі сябе па-іншаму. Альбо нават былі іншымі. Яны відавочна нікуды не спяшаліся. Яны стаялі за стойкамі і пілі каву. Стаялі моўчкі альбо размаўлялі міжсобку. Часам спрачаліся, альбо запісвалі штосьці ў нататніках. Некаторыя нават чыталі кнігі, седзячы на шырокім падвоканні. Яны рабілі самыя звычайныя рэчы. Але рабілі ўсё гэта так, як быццам у гэтым быў нейкі важны сэнс. Як быццам толькі тут, за кубачкам кавы, можна было бачыць рэчы па-сапраўднаму. Дзіўная кавярня, падумаў я тады. Але паверыў у яе не адразу. Я ўжо другі год блукаў па Менску ў пошуках месца, дзе можна было б затрымацца, дзе было б не так балюча жыць. Я праплываў праз горад, як здань, мяняў інтэрнаты і пакойчыкі, у некаторых я заставаўся даўжэй, з іншых з’язджаў праз пару месяцаў. Я тады пачынаў пісаць, уласна нават і не пісаць, а толькі прымервацца, прыглядацца да іншых жыццяў, шукаючы ў іх штосьці, дзеля чаго варта было б марнаваць паперу, падвойваць рэальнасць… І тут гэтая кавярня. Я пачаў сюды прыходзіць. І ўжо праз некаторы час пазнаваў большасць сталых наведвальнікаў, замаўляў падвойную, калі ласка, а часам і дзве падвойныя. Мае схільнасці да падглядання чужых жыццяў разгарнуліся тут напоўніцу: я шмат што зразумеў і шмат чаму навучыўся, проста прыслухоўваючыся да размоваў за суседнімі стойкамі. Некаторыя размоўцы надараліся толькі аднойчы, іншыя прыходзілі сюды рэгулярна, і я меў дыскусіі з працягам. Звычайна я браў з сабой сшытак і ўладкоўваўся дзе-небудзь у куце на падвоканні. Але выцягваў яго не заўсёды. Кампаніі былі самымі рознымі. У некаторых гаварылі пра Мастацтва. У іншых, больш сцішана – пра Айчыну, якая ў заняпадзе і Мову, якую трэба адрадзіць. Яшчэ побач – пра чалавечае жыццё і пра мудрасць. Гэтыя размовы здараліся выпадкова, і не заўсёды ў рытме самога жыцця, якое нічога не любіць рабіць па плане. Але ўсё ж такі здараліся. Часам яны адбываліся за суседняй стойкай, і тады прыходзілася цягнуць шыю, прыслухоўвацца і прыглядацца. Іншым разам я патрапляў у эпіцэнтр, і тады ледзьве стрымліваў сябе, каб самому не стаць іх удзельнікам. Апрача гэтага, тут усё было як звычайна: заходзілі маўклівыя мужчыны пад сорак і кампаніі нявыхаваных падлеткаў, прыходзілі старыя піякі, каб вызначыцца на трох, і далікатныя, паслухмяныя дзяўчаты, што бралі кубачак гарбаты з пірожным і надалей стаялі, як кветкі ў вазончыку, ціха і засяроджана. Яны ўсе таксама штосьці прамаўлялі, вышэптвалі. Пра штосьці думалі. Усяго адно ці два словы. Самыя звычайныя. І далей трэба было разгадваць, расшыфроўваць: што адбылося, чаму. Пра што думае тая жанчына ў чырвонай вечаровай сукенцы, і што яна робіць тут, у звычайным бістро ў цудоўны пятнічны вечар? Што запісвае ў сваім сшытку дзяўчо, што сядзіць злева, каля вакна, пераматанае даўгім прыгожым шалікам, са зборнікам Шэлі на каленях? І чаму гэтая пара маўчыць ужо паўгадзіны, стоячы за стойкай, хаця кава ў кубачках даўно астыла? Я не ведаў імёнаў і біяграфіяў. Толькі твары, тэмбр голасу, вопратка. Пра ўсё астатняе я мусіў здагадацца. Альбо прыдумаць, уявіць. Зрэшты, гэта было не так і складана. Як і ў пячоры Платона, назіраліся пэўныя адпаведнасці. І хаця вакол відавочна была паўцемра, на такую-сякую веду можна было спадзявацца. Пра мастацтва гаварылася чамусьці шэптам, амаль нячутна. Словы дры­жэлі і трапяталі, як тонкая павута ў восеньскім лесе. Былі ледзьве бачныя на фоне жыцця самога па сабе, без нашых спробаў яго зразумець. Айчына патрабавала больш цвёрдага тэмбру. Але на яго трэба было адважыцца. А гэта было тады зусім не проста. Чаму – я зразумеў крыху пазней, калі ўсё пачало мяняцца, калі тыя, хто тады гаварыў пра айчыну, выйшлі на вуліцы і плошчы і пачалі гаварыць свае словы там, навонкі. З мудрасцю было яшчэ больш складана. Яна любіла чамусьці абыходзіцца без словаў. Яе трэба было апазнаваць па паўзах, маўчанні, па асцярожным дрыжанні цішыні пасля ўсіх словаў. Сапраўды, каб загучала слова, мусіць быць цішыня. Патрэбныя разрывы, паўзы. Маўчанне, зрэшты. Толькі ў маўчанні, пасля ўсіх словаў, чалавек пачынае разумець, кім ён ёсць насамрэч. Альбо, як любілі казаць мае новыя сябры, кім ён быў да свайго нараджэння. І таму я ўважліва слухаў жэсты, позіркі, цішыню. Каб урэшце словы адкрыліся і падарылі свае таямніцы. Маўчанне заўсёды больш загадкавае. Бо словы, калі яны нарэшце з’яўляліся, вельмі часта былі не тыя. Яны слізгацелі па паверхні. Ніяк не маглі адарвацца ад таго, што ўсе гавораць, выйсці за межы свайго часу. Хаця, праўду кажучы, менавіта ад часу, ад эпохі больш за ўсё і хацелася адарвацца. Эпоха была тады не проста нецікавая, яна была нейкая пастарэлая, завершаная… *** Здараліся і карнавалы. Раз-пораз сюды зазіралі акторы Лепшага тэатра, звычайна пасля рэпеты­цыі, а часам нават і перад спектаклем. Іх было бачна адразу. Яны заходзілі ў Хвілінку, як на сцэну, весела і святочна, нават крыху па-цыганску. І радасна – цяпер яны ладзілі свой уласны спектакль і маглі гаварыць сваімі галасамі. Але ўсё было не так проста. Іх галасы існавалі, як быццам, па-за іх ула­дальнікамі. Інтанацыі, эмоцыі, словы – усё гэта ўцякала ад іх, аддзялялася, хацела быць асобным і самадастатковым. Напачатку я разгубіўся. Усё было не так, як выглядала. Усё блытала, падманвала. Нават знешняе: самы эфектны, з вусамі, як у Сальвадора Далі, быў сціплым асвятляльнікам, а іншы, просты, амаль незаўважны, – геніяльным акторам. Яны гуляліся ў адмысловую гульню. Прымервалі маскі. Мянялі іх. І нават мяняліся імі. У гэтым было штосьці дзіўнае: сёння ты Праспера ў містычнай п’есе Шэкспіра, а заўтра – сакратар райкама партыі ў вытворчай аднадзёнцы невядомага савецкага аўтара. Я так і не змог зразумець да канца, што з імі адбывалася. Не змог прачытаць іх сапраўдныя твары. Тыя, якімі яны былі ў рэаль­насці. Ці маглі б быць. Іх маскі не проста прырасталі да твараў, яны і былі іх тварамі. Трэба сказаць, што ў жыцці ўсё было наадварот. Усе хацелі стаць кімсь­ці. Выбраць сабе толькі адзін твар – адразу і назаўсёды. Там, у тым жыцці гэтая гульня называлася “знайсці сябе”. У яе гулялі сур’ёзна і апантана. Часам усё жыццё. Яны ж ішлі ў адваротным кірунку. Гублялі сябе, растрачвалі сябе на розныя жыцці, прымяралі – і прымяраліся – да розных твараў. Я ўжо тады адчуваў, як гэта было небяспечна. Бо чым больш масак ты прымяраеш, тым менш здольны ў іх верыць, лічыць іх сваімі. І тым менш верыш, што п’еса мае хаця б які сэнс. І яшчэ адно пытанне ўсё ж вярэдзіла і цікавала. Што адбывалася з імі позна ўвечары, калі яны здымалі маскі? Калі яны заставаліся сам-насам з пустэляй? Што яна ім гаварыла ў гэты момант? Што нашэптвала? Чым спакушала? Прызнаюся шчыра, гледзячы на іх, мне самому захацелася пра гэта даведацца. Выйсці на сцэну са сваёй маскай. Ці можа са сваімі маскамі. Стаць часткай карнавала. Але аднойчы ранкам я прачнуўся і ўцяміў, што нікуды не трэба выходзіць. Што я і так ўжо на сцэне. І што спектакль ідзе даўно і напоўніцу. *** Самая цікавая кампанія збіралася ў далёкім куце. Чулася штосьці пра Усход, гучалі дзіўныя, незнаёмыя словы – сатары, самадхі, дзэн патрыярхаў… Я не проста слухаў гэтыя дыскусіі з захапленнем, я пражываў разам з імі важныя рэчы. Разам з імі адкрываў – для сябе – Бенарэскі парк, спатканне, невялікую кампанію, што сабралася там аднойчы для размовы, рэха ад якой дасюль гучыць у свеце. Альбо са здзіўленнем даведваўся, што пад імем Хаяма хаваецца насамрэч цэлая традыцыя, у якой былі дзясяткі паэтаў. І што віно ў ягоных вершах – не тое самае віно, што прадаецца праз дарогу, ва ўніверсаме Цэнтральны. Там я ўпершыню пачуў пра суфіяў і пра хасідаў, пра алхімічнае вяселле і містэрыю ўз’яднання. Пасля адной з такіх дыскусій я раптам усведаміў, што меў на ўвазе Нагарджуна, гаворачы пра адсутнасць альбо пустэчу, з якой усё нараджаецца. *** Менавіта там, у Хвілінцы маё жыццё раптам адкрылася мне як кветка: у яго празрыстай няўцямнасці, загадкавай і незразумелай прысутнасці in-der-Welt. Як гэта здарылася, я памятаю і цяпер: я стаяў за высокім столікам. Была позняя восеньская раніца 1982 года. Сонца ледзьве прабівалася праз хмары. Я замовіў падвойную, як звычайна, і стаяў за далёкай стойкай, адзін. Горад распачаў працоўны дзень, і цяпер, пасля ранішняй мітусні, крыху аціх, затрымаўся – ці то ў чаканні абеду, ці то ўжо ў прадчуванні вясёлай вечаровай ілюмінацыі. І тут за вакном адбылося штосьці надзвычайнае. Я адчуў гэта ўнутры, усёй сваёй істотай. Усё раптам знікла. Я прысеў на падвоканне, мне стала млосна. Але гэта было не проста фізічнае пачуццё, а штосьці больш складанае і насычанае. Амаль неад­сюль. Штосьці накшталт сартраўскай nausea. Памятаеце, у ягоным рамане галоўны герой патрапляе ў гэтую пастку. Усё, што было такім важным, усё што так ганарылася сваёй трываласцю, імкнулася быць назаўсёды – усяго гэтага больш не існавала. Свет павольна адыходзіў ад мяне, згортваўся ў клубочак, знікаў. Гэта было дзіўнае пачуццё: я адчуваў сябе так, як быццам бы свет завіс у маёй свядомасці, нібы навагодняя цацка на святочнай ялінцы. Яе можна было пагойдаць, можна было пахадзіць вакол, прыгледзецца. Што здарылася, я так ніколі і не зразумеў. Можа, раніца была занадта дзіўная, а можа, Леа не пашкадаваў кавы для падвойнай, і кафеін дабра-такі ўдарыў па маёй чыстай, яшчэ не нагружанай навакольнай ілюзіяй ранішняй свядомасці. Усё заставалася такім, як ёсць. Машыны рухаліся ў розных кірунках, кудысьці ішлі людзі, у шапіках прадавалі Правду і Вечерний Минск, піянеры ўскідвалі рукі ў салюце і давалі клятву жыць, як завяшчаў вялікі Ленін, менскае метро рыхтавалася ўпусціць ў свае светлыя залы савецкі народ беларускага разліву… І ў той жа час было ясна, што гэта толькі ілюзія, сон – усяго гэтага насамрэч няма. І неістотна, сніць гэты сон хтосьці канкрэтны, напрыклад, Бог, ці гэта калектыўная галюцынацыя ніжэйшага анталагічнага гатунку. Не, я зусім не спужаўся. Хаця, напэўна, мусіў. Бо калі ўсё так нетрывала, знікома, не мае аніякага сэнсу трымацца і ўтрымоўваць, не мае сэнсу караскацца разам з усімі, рабіць кар’еру, думаць пра кватэры, дачы, пра тое, каб стаць у чаргу па “жыгулі”. Але я, наадварот, адчуў сябе свабодным. Чалавек чамусьці пачынае адчуваць сябе чалавекам, толькі калі ён крыху выпадае са свету. Ці калі свет выпадае з яго. А потым я стаў абсалютна шчаслівым. Гэта немагчыма патлумачыць, чаму чалавек, які разумее, што анічога нельга ўтрымаць, становіцца шчаслівым. Я проста перастаў трымаць – і трымацца. Спачатку паплылі самыя простыя рэчы: кубачак з кавай, які стаяў на стойцы, раптам прыўзняўся і завіс у паветры, дакладна перада мной. Потым павольна адплыў і ўжо там пачаў павялічвацца ў памерах, змяняць форму, пераўтварацца ў розныя рэчы. Ён, як быццам, здзекваўся з чалавечага спадзявання на ўстойлівасць і зразумеласць свету. Там, на бяспечнай аддаленасці ён пераўтвараўся то ў кнігу, то ў маленькую дзяўчынку, то ў вялікага цацачнага тыгра. Урэшце ён пераўтварыўся ў мяне самога: я глядзеў на сябе здалёк і загадкава ўсміхаўся. Потым ад мяне аддзяліліся сны. Потым – і гэта самае дзіўнае – ад мяне аддзялілася маё Я і таксама пачало знікаць удалечыні. Ці, больш дакладна, тое што я лічыў сваім я: фрагменты размоваў, важных і няважных, урыўкі успамінаў, лустачкі эмоцыяў. На пэўны час я застаўся ў адсутнасці, там, дзе нічога няма. Колькі я там прабыў – невядома: там не было часавых адзнакаў, каб свядомасць магла за штосьці зачапіцца. А потым усё вярнулася. Я сядзеў на падваконні, першыя наведвальнікі замаўлялі штосьці каля барнай стойкі, Леа паставіў кружэлку і зайграла музыка. Білі Холідэй спявала пра няшчаснае каханне, і чамусьці было страшна соладка слухаць яе гісторыю, і нават не проста соладка, а страшна істотна, я разумеў, што няма анічога больш істотнага ў свеце, чым гэтая музыка. *** І ўсё ж такі адна думка крыху вярэдзіла, не дазваляла проста так распусціцца сярод бытнага, сярод тонаў музыкі свету. Трэба было пражыць сваё жыццё. А гэта значыць штосьці выбраць, тут і цяпер. Вось толькі немагчыма выбіраць штосьці адно, пакуль не зразумееш, што да чаго, чым гэта адрозніваецца ад другога, чаму і як мы штосьці выбіраем у жыцці. Альбо чаму і як штосьці нас выбірае. І ўрэшце – чым ёсць чалавек і навошта ўсё гэта? Здавалася: яшчэ ёсць час, каб разабрацца, каб зразумець. І ў той жа момант адкульсьці паўставала прадчуванне, што жыць і разумець – розныя рэчы. Што калі ты ўва ўсё гэта патрапляеш, дык табе ўжо будзе не да разумення. Калі цябе забірае жыццё, зносіць плынь, галоўнае – не пайсці на дно, даплыць да другога берага. Мы сыходзім занадта рана, – раптам падумаў я. Каб сапраўды з усім гэтым разабрацца, трэба было б пражыць некалькі жыццяў. *** Упершыню я задумаўся пра свой непазбежны сыход са сцэны ў пятым класе, выпадкова патрапіўшы на Салярыс Таркоўскага. Тады я толькі пачынаў сваю кар’еру чытача, і фантастыка выглядала самай салодкай магчымасцю выпасці з гэтай рэальнасці, парушыць межы часу і прасторы. Я ўжо крыху чытаў Лема, таму, калі ў старым парку ў кінатэатры я пабачыў афішу, я не вагаўся. Фільм быў на апошнім сеансе, доўгі і зусім не такі, на які я спадзяваўся. Вядома, мне хацелася чагосьці нязвыклага. Далёкіх касмічных падарожжаў. Захапляльных прыгодаў. Альбо хаця б маленькіх і смешных зялёных чалавечкаў. А тут усё было не так. Лес, возера, дом – убачаныя як быццам перад развітаннем, у апошні раз. Касмічная станцыя. Па калідорах хадзілі людзі і гаварылі пра штосьці простае: пра блізкіх і далёкіх, якія непазбежна знікаюць у часе, і якія маглі б вярнуцца, калі б мы раптам адважыліся на шчасце, захацелі быць шчаслівымі. Ці сапраўды мы хочам быць шчаслівымі ў нашых жыццях, якія мы пражываем адно за адным? Ці гэтага не замала? Потым, ужо ў тралейбусе, амаль пустым, які вёз мяне па восеньскім горадзе, я раптам зразумеў: аднойчы я таксама знікну ў часе, і мяне больш ніколі не будзе. Усё застанецца такім, як ёсць: парк, горад і рака, людзі, што шпацы­руюць, самотны тралейбус уначы, але ўжо без мяне, хтосьці іншы будзе сціскаць гэтыя парэнчы. Я ледзь не расплакаўся. Гэтая веда была як здрада, як прабоіна ў чоўне. Чалавек, які толькі пачынае сваё жыццёвае падарожжа, раптам разумее, што жагляр дзіравы, і вада ўжо цурчыць, пачала ўжо заліваць далёкія адсекі. Гэта быў нават не страх, бо смерць была далёка, яна яшчэ не з’явілася ў сваіх апранахах, у сваёй рэальнасці. Гэта была хутчэй крыўда, крыўда на дарослых: так, яны маглі б штосьці зрабіць, калі б захацелі. Але дарослыя паводзілі сябе досыць дзіўна: яны толькі глядзелі сумна-вільготнымі вачыма і не прызнаваліся ў тым, што яны хаця б разумеюць, пра што гаворка. Яны паводзілі сябе так, быццам пра гэта не ведаюць, хаця не ведаць пра гэта было нельга. Мусіць быць нейкі сэнс усяго, думаў я. Не можа быць, каб усе жылі проста так, разумеючы, чым усё скончыцца, і не спрабуючы штосьці зрабіць. Потым я вырашыў: трэба навучыцца з гэтым жыць, так, як усе. Не задаючы лішніх пытанняў, спрабуючы заглушыць гэтую веду. Боль сапраўды заціхаў, адпускаў на гады і дзесяцігоддзі. Але праз пэўны час вяртаўся. У самыя нечаканыя і нязручныя моманты. У Лондане, у інтэрнаце на Пэдынгтан, у пакойчыку, які я дзяліў з інданезійскім прыяцелем, дзе я тры месяцы рабіў выгляд, што чытаю кнігі, хаця думаў толькі пра гэта. Альбо значна пазней, у Менску, калі пачаў падбірацца да сарака, і раптам зразумеў, што я на плато, што ўзыходжанне адбылося, і наперадзе мяне чакае толькі спуск. Спускацца заўсёды больш складана, чым узыходзіць. Тыя, хто быў на вышынях, ведаюць пра гэта. Але тады праз пэўны час, я зразумеў: я ўжо ніколі не змагу супасці са сваёй маскай, гуляць гэты спектакль, быць як усе. Я адчуваў сябе бяздомным акцёрам, які раптам пасярод п’есы зразумеў, што яму няма куды вяртацца. Пакуль не здарылася гэтае месца. Невялічкі закуток з трыма барнымі стойкамі. І адмысловым відам на рэчаіснасць. *** Напачатку мне здавалася, што сюды прыходзяць тыя, хто нешта ведае. Мінула шмат часу, перш чым я зразумеў, што яны такія ж бяздомныя, як і я. Што нас проста прыбіла хваляй адзін да аднаго – у гэтым часе, у гэтай прасторы. З некаторымі я пазнаёміўся тут, у Хвілінцы. З іншымі мы сустрэліся пазней, яшчэ раз. Выпадкова сутыкнуўшыся ў Бібліятэцы альбо ва Універсітэце. Рэшта проста засталася ў памяці, невядомымі на старых фатаздымках, вобразамі з маіх сноў. *** Потым у розных гарадах я бачыў розныя кавярні: яны, як і людзі, розніліся, і не толькі выглядам. Я піў каву ў Варшаве і Вільні, Берліне і Парыжы, Празе і Львове. На­ват у Лондане і Будапешце. Кавярні былі сапраўды апрычоныя. Я патрапляў у іх у розныя эпохі, у розных настроях. Пра некаторыя я пісаў у сваіх кнігах, рассаджваў за іх столікамі сваіх герояў. Некаторых даўно ўжо няма, іншыя змянілі назвы. Я прыгадваю іх тут з удзячнасцю, як старых сяброў. Невялічкую кавярню ў старым парку, у горадзе майго дзяцінства. Я патрапіў туды ўсяго адзін раз, у ранняй маладосці. Кава была кепская, але ўсё астатняе складвалася так, як трэба, і я штосьці зразумеў за тыя паўгадзіны, калі сядзеў за столікам, і потым амаль палову жыцця імкнуўся туды вярнуцца. Не ў кавярню, не, яе ўжо вельмі-вельмі даўно няма ў нашай рэальнасці. Вярнуцца ў мінулае, ва ўспамін, у эмоцыю. Альбо варшаўскую тэатральную, што месцілася ў холе гарадскога драматычнага, і дзе ўсё было зроблена са старога тэатральнага рэквізіту. Там усё было вытанчана-арыстакратычна і ў той жа час проста, амаль па-хатняму, яна давала прытулак пасля бадзянняў па горадзе, альбо падчас апошніх – заўсёды самых цяжкіх – гадзінаў у чаканні цягніка на радзіму. Гэты прытулак у Варшаве, якая заўсёды кудысьці спяшаецца, і ў якой ніколі няма для цябе месца, быў сапраўды важны, і я дасюль ёй удзячны. Шараговае парыжскае Брасэры кельцік, што месцілася па дарозе з вуліцы Гравёраў, дзе я жыў у маленькай кватэрцы з двума мастакамі, і адкуль выходзіў блукаць па горадзе амаль з самага ранку. Адзінае, што я абмінаў, – гэта бібліятэкі і музеі, я тады чытаў сам горад, адмерваў кіламетры сэнсаў па левым і правым беразе Сены, па вулках, па якіх блукалі Алівейра і Мага… Я тады нарэшце дабраўся да легендарных кавярняў, дзе калісьці сядзелі іншыя героі, легенды маёй маладосці. Кавярні былі нерэальна дарагія, я пахадзіў крыху вакол і раптам зразумеў, што яны даўно ўжо не даюць прытулак, а гандлююць успамінамі, і што калі я зайду папіць кавы, я абавязкова ўбачу якую-небудзь шыльдачку: на гэтым месцы сядзеў Жан-Поль Сартр, а на гэтым… Калісьці я марыў пра парыжскія кавярні, прачытаўшы Хемінгуэя, і цяпер падумаў, што тады ён не купляў успаміны, а проста шукаў зручнае і недарагое месца, дзе можна было б працаваць, і я вярнуўся ў Брасэры кельцік, і сапраўды адчуў гэтае месца сваім, і напісаў там некаторыя важныя для сябе старонкі. Быў яшчэ і віленскі закуток Свежай кавы на Гедыміна, на трэцім паверсе, за маленькай кнігарняй. Кава там была неверагодна смачная – толькі трэба было замаўляць не эспрэса альбо амерыкана, а проста каву, jouda kava, і тады здараўся цуд. Былі і шмат якія іншыя месцы, якія давалі прытулак і якія засталіся ў памяці. Але тады, калі ўсё заблытваецца, і я не знаходжу канцоў, нітак, трымаючыся за якія можна выбрацца на паверхню, калі жыццё становіцца нясцерпным і незразумелым, як атрута — тады я прыгадваю толькі адно месца. Адну кавярню. Часам мне здаецца, што я так і не выйшаў з яе. Назаўсёды застаўся сярод яе наведвальнікаў, персанажам той гісторыі. І калі жыццё маё сыдзе, скончыцца, і я патраплю на той бок, — калі верыць некаторым містыкам – я патраплю менавіта туды, у Хвілінку, на сваё ўлюбёнае месца, каля вакна. І Леа будзе рабіць мне падвойную з цукрам, а можа, нават з каньяком. *** І яшчэ адна падрабязнасць, пра якую я вымушаны сказаць, хаця і не з лёгкім сэрцам. За вокнамі Хвілінкі амаль заўсёды была восень. 2. Менавіта там я ўпершыню сустрэў Францішка. Я памятаю, быў самы пачатак кастрычніка. Свяціла сонца. Я спускаўся ад Бібліятэкі ўніз, да Свіслачы, па кароткай вулачцы, назву якой ніхто не мог надоўга запомніць. Унізе мяне чакаў Парк, таксама яшчэ неназваны і мой самотны паўгадзінны шпацыр, падчас якога я планаваў задумацца пра праўдзівыя імёны. Я тады моцна перажываў, нават пакутваў ад усіх гэтых вуліцаў Кірава і праспектаў Пушкіна, якіх былі сотні і тысячы і якія былі гвалтам над рэальнасцю. Я думаў пра свой ідэальны горад, з вулкамі, плошчамі, паркамі, назвы якіх ведаў бы толькі я, і яны самі. І вось я спусціўся ў восеньскі Парк, пакуль безыменны, поўны разнастайных адценняў, колераў, эмоцый. І раптам адчуў штосьці незвычайнае. Там было крыху суцішанасці, восеньскага спакою. Але не толькі. Было нейкае дзіўнае пачуццё шчасця. Яно было дзіўным, таму што яму не было адкуль узяцца. Анічога не было ў гэтым дні, што магло б даць гэтае пачуццё – прынамсі, навідавоку. Адзінае, што было побач са мной – восеньскае лісце, якое ляжала – шчаслівае – у алеях абляцелага Парку і марыла пра вецер. І я адчуў гэты настрой і блукаў доўга і шчасліва, шаргатаў апалай лістотай, без аніякай мэты, а потым пацягнуўся ў Хвілінку, каб сагрэцца і каб адзначыць нашае супольнае свята. І тут я зразумеў, што я не адзіны, хто пра гэта ведае. Францішак стаяў за стойкай, глядзеў праз вакно і таксама быў шчас­лівы. Чаму я вылучыў яго тады сярод астатніх? Не толькі таму, што ён відавочна быў саўдзельнікам. Калі я першы раз пабачыў, як ён глядзіць праз шкло ў той, іншы, заваконны свет, я чамусьці падумаў – вось герой, які так і не выйдзе на сцэну эпохі. Я падумаў гэта амаль выпадкова, зусім не маючы на ўвазе канкрэтнага чалавека, які стаяў перада мной. Хутчэй саму ідэю, агульны гештальт, які я прыберагаў для героя свайго рамана. Так, я тады цвёрда вырашыў напісаць раман і мне тэрмінова патрабаваліся персанажы. І не проста персанажы, а мае персанажы, постаці, якія возьмуць удзел менавіта ў маёй гісторыі. Больш за тое, мне быў патрэбны галоўны герой. Вядома, яго можна было проста прыдумаць. Але я ўжо тады зразумеў адну важную рэч: калі ты пачынаеш пісаць, першы крок мусіць быць адсюль, з гэтай рэальнасці. Потым ты можаш рабіць што заўгодна – змяняць імёны і абставіны, уяўляць іншыя твары, прапаноўваць ім іншыя маскі. Але зачэпка мусіць быць. Інакш усё завісне ў пустоце, персанажы так і не павераць у сваё ўласнае існаванне, так і не пачнуць жыць і дыхаць на старонках. Будуць разгублена блукаць у паўцемры, як у раманах Селіна альбо Бекета. Трэба сказаць, напачатку я шукаў людзей, моцна ўфундаваных у жыцці. Мне здавалася, што гэта яны, моцныя, рассоўваюць жыццёвыя абставіны, як тэатральную запавесу, і выходзяць на сцэну. Гавораць важныя рэчы. Паказваюць прыклад. Вядуць за сабой. Потым я стаў больш недаверлівы. Не тое, каб я стаміўся ад пошукаў, зусім не. Мне проста падалося, што сапраўдныя героі – хутчэй, хаваюцца ад эпохі. Я быў захоплены Полем Валеры і раз-пораз паўтараў самому сабе: глупства – не самы моцны мой бок. *** Я ўжо тады адчуваў лёгкую агіду да дэкарацыяў тагачаснага спектаклю. Не кажучы пра сюжэты. Сцэна была запоўненая аж занадта, яна ўжо больш не прымала ніякіх іншых. На ёй маршыравалі піянеры ў гальштуках і белых кашульках, камсамольцы вечна штосьці будавалі, а пасведчанне станоўчага персанажа выдавалі толькі ў парткаме. І хаця жыццё ўсё адно брала сваё, там было неяк цеснавата. Не, па-свойму яна, сцэна, была нават утульнай. Яна ўжо не была крыважэрнай, асабліва калі не імкнуцца да краю і не думаць пра гару трупаў у першым акце. Але калі я заходзіў у кнігарню і пачынаў гартаць іх кнігі, мне рабілася млосна. Штосьці відавочна было не так – з часам, з эпохай, з самім тэатрам свету, зрэшты. У гэтых кнігах усё для ўсіх было зразумела. Свет быў трывалы і пэўны. Інжынеры ганарыліся сваімі заводамі і змагаліся за тое, каб выканаць і нават перавыканаць план. Лекары лячылі людзей і страшна пакутвалі, што, нягледзячы на дасягненні медыцыны, людзі ўсё ж такі паміралі. Ветэраны расказвалі пра перамогу савецкага народа ў вялікай айчыннай вайне. Партыйныя сакратары сачылі за тым, каб усе былі правільнымі, усе гралі свае ролі згодна з напісаным сцэнаром. І каб усё ўрэшце заставалася на сваіх месцах. Праўда, недзе далёка быў другі, іншы свет, дзе людзі жылі па-іншаму. Па чутках, там не было ніякіх сцэнароў, ніякіх партыйных сакратароў. Там не было нават піянераў. Але ён быў амаль нерэальным: сярод маіх знаёмых не было нікога, хто мог бы пра яго расказаць. Пацвердзіць, што ён сапраўды існуе, што гэта не прыдумка прапаганды, не частка таго самага правільнага сцэнара. Зрэшты, усё было не так страшна, нават міла. І ўсё ж у мяне было нейкае адчуванне, што ўсё гэта – проста дэкарацыі ў правінцыйным тэатры, на тле якіх дрэнныя акторы ходзяць па сцэне, паўтараючы чужыя словы. Ужо значна пазней я зразумеў, што ўсе словы чужыя. Яны проста спадарожнічаюць нам, жывуць з намі. І што нельга патрабаваць ад людзей так многа. Тады ж мне хацелася зрабіць штосьці нечаканае: размаляваць дэкарацыі, пачаць гаварыць іншыя словы. Дзёрзкія, недарэчныя, нават крыху незразумелыя. Альбо знайсці свайго героя. Які не выйдзе на сцэну эпохі. Так з’явіўся Францішак. *** Я неяк адразу вырашыў для сябе, што гэта паэт, нават калі ён на той час не напісаў ні радка. І зусім не таму, што кнігі, якія ён разгортваў, былі пераважна паэтычныя. Ёсць пэўныя прыкметы, па якіх можна апазнаць сапраўднага паэта. Перш за ўсё вочы. Я якраз тады прачытаў, у майго ўлюбёнага Джэрома Д. С., што трэба звярнуць увагу на вочы. Бо кожны паэт бачыць насамрэч толькі свае вобразы. Кожны паэт, сапраўдны паэт, падкрэслівае Д. Д. С. – аслеплены сваімі вобразамі. І таму першае і самае асноўнае, што выдае паэта, гэта ягоная відушчасць. Дакладней, яго вымушаная, выбраная ім самім, гаючая і светлая слепата, у якой паэт адчувае сябе як дома. Францішак быў тады жывой ілюстрацыяй гэтай ідэі. Ён глядзеў кудысьці далёка, праз рэальнасць. Ён відавочна сніў наяве. Звычайна ён прыходзіў у Хвілінку пад вечар, браў сваю каву і ўладкоўваўся ў левым куце, на ніжнім ўзроўні, калі гэтае месца не было занятае. Далей ён рабіў пару глыткоў і заціхаў на колькі хвілінаў, гледзячы наскрозь, як быццам ён шукаў дзверы, праз якія можна выйсці – на той бок рэчаіснага. Было, праўда, няясна, ці ён знаходзіў тыя дзверы. Ці ён насамрэч выходзіў туды, на той бок, ці проста торкаўся ў іх носам, як сляпое кацяня, на самым скраі. Потым, калі мы ўжо пазнаёміліся, Францішак расказаў, чаму ў тую восень ён сніў наяве. Ён тады толькі прачытаў Генры Дэвіда Тора, знайшоў сабе лясную хатку ў Крыжоўцы і толькі пачынаў уваходзіць у рытм новага, прыроднага жыцця. Напачатку гэта было няпроста. Яму прыходзілася прачынацца а палове на шостую, каб паспець на электрычку да Менску. І пад вечар, ясна, ягоная свядомасць была крыху заімглёная. Ён расказаў мне гэта з іроніяй, так, што было зразумела: ён цэніць і прымае ўсё, што я ўбачыў тады сваім трэцім, містычным вокам. Магчыма нават, што гэта чыстая праўда. Але такая праўда, якая мусіць заставацца ў ценю, якая мусіць, хутчэй, хавацца, чым выходзіць вонкі. Зрэшты, мая тэорыя падмацоўвалася тады й іншымі назіраннямі. Я звярнуў увагу на ягоныя гэсты. На тое, як ён ходзіць, размаўляе, звяртаецца па каву, расплочваецца, чытае кнігі. Я заняўся гэтым цалкам сур’ёзна: я цікаваў, высочваў, запісваў у сшытку самыя важныя падрабязнасці. А аднойчы нават выйшаў з Хвілінкі і прайшоў за ім некалькі кварталаў, проста каб упэўніцца, што ён адсюль, з гэтай рэальнасці. І вось, праз пэўны час партрэт паэта быў гатовы. Прынамсі, у маім уяўленні. *** Другой рысай, на якую я звярнуў тады ўвагу, было несупадзенне. Са светам, з самім сабой. З тым, што адбывалася перад ягонымі вачамі, і з тым, што адбывалася ўнутры яго, у душы. Ён аддаваўся хвіліне, але не супадаў з ёй да канца, і гэта было дзіўна. Дзіўна, бо звычайна паэт распушчаецца ў сваёй эмоцыі, прападае ў ёй напоўніцу. Францішак таксама прападаў, але складалася ўражанне, што пры гэтым быў яшчэ хтосьці, хто заставаўся навонкі, і хто бачыў і запісваў ўсё, што з ім адбывалася. Гэта не значыць, што Францішак ставіўся да эмоцыі рацыянальна. Зусім не. Гэты хтосьці, што заўсёды быў побач, нічога не ацэньваў. І не аналізаваў. Ён проста прысутнічаў, назіраў – як цень, як сведка. Як метафізічны двайнік, прывідны doppelganger, задачай якога было проста быць. Там, на тым баку. Асобным пунктам у маім партрэце мастака ў маладым узросце ішлі дачыненні Францішка з вусцішным. Тут трэба ясна сказаць, што вусціш – гэта не проста індывідуальнае перажыванне чагосьці неверагодна жахлівага: смерці, пакутаў, знікнення. Гэта не туга, што мякка вярэдзіць, не адпускаючы. Не традыцыйная беларуская меланхолія, у якую патрапляюць героі Гарэцкага. І зусім не дэкадэнцкі сплін, у якім, калі верыць легендам, пражываў сваё жыццё Байран. Гэта была менавіта вусціш. Вусціш – гэта разуменне таго, што сусвет выдатна мог бы абысціся без чалавека. Што нічога – у халодных касмічных прасторах – не патрабуе нашай прысутнасці. І ніхто не заплача – там, далёка, калі ўсе мы раптам знікнем. Потым я нават недзе напісаў, што гэта сталася важным – і нябачным – элементам ягонай паэтыкі. Што амаль усе яго вершы здараюцца менавіта там, у прасторы, калі чалавек выходзіць з вусцішнага і бачыць – на хвіліну, хаця б на хвіліну, – які неверагодна прыгожы і дасканалы наш свет, як усё тут страшна істотна і як прадумана. І не важна, кім і навошта. Усё, нават у самых простых дробязях: гэты ліст клёна, крануты чырванню, які апускаецца павольна на зямлю. Гэтая птушка, што самотна сядзіць на абляцелым дрэве. Жабка, што скача ў ставок у вусцішнай цішыні. І, ясна, твар чалавека. Блізкага альбо далёкага. Твар, які заўсёды, як напісаў паэт, “пячаткаю трагічнай значан”. Трэба сказаць, гэта адчувалася ў ім ад самага пачатку. Ён любіў патрапляць на скрай, але абсталёўваўся там з фантастычнай утульнасцю. Складвалася ўражанне, што ён быў як дома ў самай адчайнай безнадзейнасці. І нават сам шукаў пасткі і прадонні, якія нашэптвалі яму свае праўды і таямніцы. *** Партрэт завяршала такая дробная асаблівасць, як ягоныя шалікі. Іх было многа і яны былі самых неверагодных колераў і фасонаў: ад звычайных шыйных хусцінак да доўгіх і насычаных колерамі прасцінаў, у якія, здаецца, можна было заматаць усяго Францішка, – і нават тады яшчэ б штосьці засталося. Як і дзе ён іх знаходзіў у савецкай цывілізацыі вечнага дэфіцыту – заставалася загадкай. Я нават тады падумаў, што як мастакі пазнавальныя па сваіх бярэтках, так у паэтычную ўніформу мусіць абавязкова ўваходзіць шалік. І што калі ўяўляць знакі паэтычнага адрознення, дык яны мусяць быць менавіта там, на шаліку. Напрыклад, паэты класічнага тэмпераменту мусяць насіць шалікі цёмна-сінія, альбо класічна шэрыя. З геаметрычнымі ўзорамі ці без іх. Паэты сентыментальна-настраёвыя патрапляюць у разнастайныя адценні жоўтага і чырвонага. З кветачкамі альбо з экспрэсіўнымі абстракцыямі, у залежнасці ад густу і буйнасці. Паэтам жа метафізічным у мяне чамусьці адпавядаў цёмна-зялёны альбо цёмна-барвовы. Францішак у маёй класіфікацыі быў бліжэй да паэтаў метафізічных, хаця й з элементамі абстрактнага экспрэсіянізму. Усё гэта было цудоўна. Няясна было толькі, у якім дачыненні да яго знаходзіцца ўсё тое, што я прыдумаў, гледзячы са свайго кута ў Хвілінцы. І ці не ёсць ён насамрэч кімсьці іншым: інжынерам на радыёзаводзе, студэнтам інстытута народнай гаспадаркі, бармэнам у суседняй кавярні. Інструктарам райкама камсамолу. Зрэшты, кіроўцам тралейбуса, чаму б і не? Праверыць можна было толькі адным спосабам. *** Не памятаю, як і чаму я патрапіў у Хвілінку, быў надвячорак, людзей было многа, але настрой быў засяроджаны, амаль святочны. Францішак стаяў за стойкай і праглядаў кнігу. Адзінае вольнае месца было поруч, я паставіў сваю каву і міжволі пачаў касіць вока. Ён гэта заўважыў і насцярожыўся. Мы пазнавалі ўжо адзін аднаго, перакідваліся поглядамі, калі зазіралі ў Хвілінку, так што ў маім падгляданні не было асаблівай няветлівасці. Кніга на выгляд была вельмі старая. І зачытаная. Ён гартаў яе, відавочна, не ў першы раз. Блукаючы па ўлюбёных фрагментах. Спыняючыся на выпадковых старонках. Я быў амаль упэўнены, што гэта які-небудзь рэдкі аўтар, кшталту Гёльдэрліна альбо Кавафіса. Але Францішак праглядаў тады граматыку вэньян – кніжнай старакітайскай мовы. І мае спробы штосьці падгледзець, стоячы поруч, выглядалі, напэўна, досыць камічна. Францішак нейкі час не звяртаў увагі на мае спробы, але ўрэшце — неяк уважліва і ўрачыста, гледзячы крыху ўбок, а да таго ж з прыязнай усмешкай, запытаўся: Любіце чытаць чужыя кнігі? Потым я зразумеў, чаму кніга па граматыцы была такой загледжанай. Там былі цытаты! Многа цытатаў. У тыя часы цытаты былі формай расказаць пра тое, пра што казаць наўпрост было нельга. І падручнік па граматыцы быў поўны не столькі граматычнымі прыкладамі, колькі перадусім цытатамі. З тых самых старакітайскіх кнігаў – далёкіх і недаступных. Я гэта зразумеў пазней, але тады мой выгляд быў дастаткова разгублены. І тут я, нечакана для сябе самога, сказаў тое, чым трызніў ужо даўно, але ў чым баяўся прызнацца нават сабе самому. І пісаць таксама, адказаў я. І таксама ўсміхнуўся. Францішак моцна ўзрадаваўся, як быццам ён чакаў менавіта гэтага. – Гэта цудоўна. Але столькі ўжо напісана. Гэтае але ў ягоных словах зусім не гучала як перасцярога ці скептычны недавер. Наадварот, нібы запрашала, падбадзёрвала. Ён прамовіў гэтыя словы так урачыста, як быццам прымаў мяне ў нейкую загадкавую секту. – Францішак, – сказаў ён бадзёра і крыху іранічна, працягваючы руку для знаёмства, – арыенталіст-аматар. – П’ер Менар, аўтар Дон Кіхота, – прадставіўся я. *** Мы сышліся вельмі хутка, магчыма таму, што ідэальна дапаўнялі адзін аднаго, а можа наадварот, – ідэальна адзін аднаму пярэчылі. Я быў захоплены тады дадатковымі сэнсамі, лабірынтамі і нечаканымі паваротамі лёсу. Я лічыў, што жыццё невыпадкова такое складанае, і імкнуўся ўскладніць яго ў літаратуры да скраю, да канца. Мы размаўлялі гадзінамі, гаворачы пра сюжэты, характары. Пра аўтараў і іх жыцці. Пра ўдалыя і няўдалыя творы. Усялякая драбяза – дзе чалавек нарадзіўся, што яму распавядала бабуля, якія ў яго былі сябры і па якіх вулках ён блукаў у дзяцінстве – для мяне ўсё гэта мела значэнне, займала важнае месца ў каталогах чалавечых лёсаў. Я калекцыянаваў падрабязнасці, сплятаў іх між сабой, знаходзіў паралелі і пераходы, выхады й тупікі. Францішак сказаў аднойчы, што я быў залішне ўважлівы да персанажаў другога плану. Што я вёў сцежкі чалавечых жыццяў – для сваіх герояў – прадзіраючыся праз гушчар рэальнасці, і ўвесь час спыняўся, каб пагледзець, што там робіць гэтая мілая звярушка. Для Францішка ж важна было трымацца самой сэрцавіны, агульнага гештальту, як мы тады казалі. Ад яе, сэрцавіны, усё пачыналася і ёй урэшце сканчалася. – Больш давай веры словам, казаў ён, – чакай, пакуль яны самі складуцца ў нешта, і ўсё патлумачаць. – Усё ж такі мова – гэта дом быцця, а філосафы і паэты, – вартаўнікі гэтага прытулку, – цытаваў ён кагосьці відавочна важнага, каго трэба было ведаць. – Разумееш, пісаць – гэта верыць, што ўсё ў свеце мае свой сэнс і сваё месца, – казаў ён. – І не проста верыць, а нашэптваць гэты сэнс, нахукваць, шаманіць. Затаіцца ў чаканні, што ўсё складзецца менавіта так, а не інакш, бо інакш проста немагчыма. – Дакладна ведаць, што ўсё гэта значыць, зусім не абавязкова, – сказаў ён тады. – Звычайна мы хочам нейкай уцямнасці, відавочных знакаў. А разуменне чагосьці вырастае ў нас паволі, як фатаздымак, які праяўляецца ў адмысловай рошчыне. Паэты насамрэч шукаюць гэтую рошчыну, у якой праявіцца тое, чым яны ёсць. І не проста яны як асобы, а той прыгожы і непаўторны ўзор бытнага, які праз іх – і толькі праз іх – можа выйсці на свет. *** Ён сапраўды стаў паэтам: гэта адбылося на маіх вачах. Як амаль усе на тутэйшых прасторах, ён пачынаў пісаць на дзвюх мовах. Напачатку была мова імперыі: ён скончыў звычайную савецкую школу, дзе расейская мова была асноўнай. Ад беларускай літаратуры са школы застаўся толькі санет Багдановіча пра зернейка, што засохлае было, хаця, як пазней ён прыгадваў, гэты санет патрапіў дастаткова глыбока, як само зернейка. І прарастаў паволі, але няўхільна. У школе ён многа чытаў, усё, што можна было знайсці ў навакольных бібліятэках. Зрэшты, знайсці можна было няшмат. Ды й тое, што знахо­дзілася, не пакідала слядоў, ён праплываў праз гэтыя кнігі, як індзейскія каякі праз ранішні туман на Гудзоне. Першай кнігай, якая штосьці ў ім зварухнула, было вельмі старое выданне Блэйка. На ангельскай мове. Як яна патрапіла на абанемент абласной бібліятэкі, можна было толькі здагадвацца. Хутчэй за ўсё была спісаная з музейных збораў, адразу пасля вайны. Сама кніга была пашкоджаная, відавочна пасля паводкі, і выглядала як муляж для галівудскага баявіка пра штурм Троі. Яму далі яе неахвотна. Школьнай ангельшчыны было недастаткова, каб чытаць і штосьці разу­мець на гэтых перакасабочаных старонках. Францішак пазней прыгадваў, што большасць часу ён проста разглядаў ангельскія словы, у нейкім амаль містычным здранцвенні. Пакуль аднойчы, і гэта было адным з першых момантаў шчасця, гэтыя словы не пачалі складацца ў радкі, а праз радкі не пачаў праступаць сэнс. Ён трымаў яе на абанеменце пяць год, рэгулярна працягваючы тэрмін. Ён вырастаў і змяняўся разам з ёй. Скончыў сярэднюю школу, з залатым медалём. Паступіў ва ўніверсітэт. За гэты час ён даведаўся ўсё, што толькі можна было пра Блейка, а разам з гэтым пра Кітса і ангельскіх рамантыкаў, а потым выплылі прэрафаэліты, затым на даляглядзе намаляваўся Томас Стэрнз Эліят. І недзе побач, зусім блізка былі Гёльдэрлін і Рыльке. Паступова кніга стала для яго магічным аб’ектам: яна была ў цэнтры і вакол яе выбудоўваўся ягоны сусвет. Ён вазіў яе з сабой ва ўсе падарожжы, нават на будаўніцтва кароўніка ў Пскоўскай вобласці, на якое ён патрапіў улетку пасля другога курса і на якім атрымаў дадатковую кваліфікацыю бетоншчыка трэцяга разраду. На пяты год яму даслалі ўльтыматум: альбо ён прыносіць кнігу назад, альбо бібліятэка скіроўвае позву ў суд. Развітанне было амаль катастрофай. Каб неяк запоўніць пустэчу, якая ўтварылася пасля Блэйка, яму давялося пачаць пісаць самому, – сказаў ён мне аднойчы. Калі я быў занадта настойлівы ў сваіх пытаннях пра канцы і пачаткі. *** Першы верш Францішка, які ён мне паказаў, быў проста ўзорны. Не ў тым сэнсе, што ён прагучаў і быў пачуты тады, у сваім часе, і надалей заняў пачэснае месца ў зборніках і анталогіях. Не, ён так і застаўся асабістым дакументам. Сам Францішак ніколі больш пра яго не прыгадваў. Але там ужо было ўсё тое, з чаго пазней будзе складацца паэзія Францішка. Верш быў напісаны па-расейску і нідзе не друкаваўся. Ён захаваўся зусім выпадкова, сярод старых папераў таго часу. Перачытаўшы яго пазней, я раптам убачыў гэты верш зусім па-іншаму. Напачатку я хацеў даць яго беларускі падрадкоўнік, разам з некаторымі маімі каментарамі і заўвагамі, але потым вырашыў адважыцца на арыгінал. Адважыцца – не толькі таму, што па-расейску. Але і таму, што я так зжыўся з гэтым дакументам, так насыціў яго самымі рознымі – сваімі – сэнсамі, што цяпер проста баюся выпускаць усё гэта на святло. Ці сапраўды ў ім столькі ўсяго, колькі я бачу?! Верш складаўся з васьмі радкоў з нерэгулярнай рыфмай і быў прысвечаны – … Цяжка сказаць, чаму ён быў прысвечаны. Пра што ён. Сам Францішак назваў яго тады вершам пра кацянятка, хаця ясна, з пэўнай іроніяй. Тут я мушу зацеміць, што вершы Францішка ад самага пачатку былі… складанымі. Пераказваць іх лінейна было немагчыма. Іх можна было толькі вытлумачваць, падрабязна, слова за словам, расплятаючы нітку сэнсу. І таму можна было б смела пагадзіцца, што перад намі верш пра кацянятка. А можа, пра вусціш. А можа – і гэта таксама там было – пра прадчуванні будучыні. Яшчэ варта памятаць, што верш напісаны зусім маладым чалавекам, які толькі пачынае пісаць. Вось першыя радкі, якія ўводзяць настрой альбо асноўны тон верша: Утренний мир тонок Как иней в зимнем саду Усё проста: зімовы сад, змёрзлыя абрысы дрэваў, здранцвелая прыгажосць старой рэчаіснасці, якая існавала да нас і існавала так доўга, што стамілася чакаць абнаўлення, раніцы, сваёй адмены. У гэтым садзе прачынаецца новая свядомасць і пачынае тварыць свой свет: тонкі і струмкі, нібыта крышталь. Наступныя радкі дадаюць у гэты краявід душы асноўнага персанажа. В нём страх, пушистый котенок Живет в хрустальном бреду Гэтым персанажам нечакана становіцца пухнатае кацянятка, якое мяне тады так уразіла. Я нават не адразу зразумеў чым. Наколькі нечаканым было з’яўленне галоўнага героя. Тое, што ў халодным ранішнім краявідзе душы жыве страх, і гэты страх звязаны з тонкімі рэчамі, якія толькі толькі з’явіліся, паўсталі ў рэчаіснасць, гэта было зразумела. Гэта прадчувалася. Але тое, што гэты страх прыме форму пухнатага кацянятка… Милый небесный звереныш Откуда в тебе тепло? У гэтых двух радках аб’яўляюцца надзвычай цікавыя рэчы. Страх грэе і цешыць, а не проста лякае. І паэт пытаецца пра крыніцы цеплыні, пытаецца з радасцю і пяшчотай, называючы свайго героя мілым і нябёсным звераняткам. Сапраўды, адкуль цеплыня? У вершы гэта не прамаўляецца, не выхо­дзіць навонкі, але можна зразумець, што цеплыня ідзе з будучыні. Непражытай і вабнай будучыні. Менавіта будучыня раскрываецца і прымае форму страху, форму кацянятка. З будучыні вырастае жыццё, як незразумелы дарунак. Зрэшты, з будучыні струменіцца сам час. І як катарсіс, як вырашэнне ўсяго: Словно пушистым снегом Меня тобой замело. Паэт прадчувае свой кон і ўдзячна прымае яго. Зарываецца ў яго з галавой, як у гурбу снега. І ўсё гэтае падарожжа адбываецца на васьмі радках тэкста. Я быў надзвычай уражаны, нават агаломшаны. Хаця, шчыра кажучы, замяніў бы слова пушистым у сёмым радку на штосьці іншае. Усё ж такі пушистый снег – гэта занадта простая метафара. Я памятаю, сказаў яму гэта, і Францішак пагадзіўся. Але пагадзіўся неяк так, што было бачна: у гэтым вершы для яго было важна штосьці іншае, а не проста тэхнічная дасканаласць. Для яго важная была сама эмоцыя. Так, сапраўды, у гэтым вершы Францішак упершыню патрапіў у тонкую і важную, але перадусім у сваю эмоцыю. *** І ўсё ж ягоныя расейскія вершы так і засталіся ў асабістым архіве. Чаму? Было, напэўна, многа прычынаў. Ён ведаў, што эмоцыя ў яго расейскіх вершах была рэдкая і істотная. Але пры гэтым яна была адчужана халодная, гэта таксама адчувалася вельмі моцна. Напачатку ён думаў, што крыніцы гэтай адчужанасці – у тым новаязе, які панаваў вонкі. І што варта толькі замкнуцца, праламіць паверхню, і ўсё зменіцца. І ён замкнуўся і цярпліва чакаў гэтага моманту. Прайшло досыць часу, пакуль для яго не стала ўсё канчаткова ясна. Расейская мова не пускае мяне ў свае глыбіні, аднойчы сказаў ён – відавочна, у роспачным здзіўленні. Што гэта значыла, ён тады не патлумачыў. Але я адразу зразумеў, што перада мной толькі вяршыня айсберга. Што ён думаў пра гэта не адзін месяц, а можа і больш. І што будуць наступствы. Пасля мы не бачыліся колькі тыдняў. І вось, сазваніўшыся, дамовіліся сустрэцца ў Хвілінцы. Францішак быў нейкі незвычайны, ён павітаўся моўчкі і пэўны час стаяў нібы ў нерашучасці. Потым сказаў: я напісаў некалькі новых вершаў. І дадаў: па-беларуску. *** Гэта шчаслівы кон для паэта, выбраць для сябе такую мову. Якая адразу выключае ўсялякі спадзеў на поспех, на розгалас, на ўсясветную славу – сказаў ён мне тады, у парыве энтузіазму. Выбраць мову, якую разумее большасць, але на якой гавораць рэдка і рытуальна, у пэўных абставінах. Мову, якая стаіць здалёку ад той балбатні, што засмечвае мовы распаўсюджаныя. Балбатні, праз якую трэба заўсёды прадзірацца, калі ты хочаш сапраўды знайсці паэтычны тон. Інтанацыю. Мову, якой тут адгукаюцца дрэвы і птушкі, травы і дзікія звяры. Ясна, потым усё стала больш празаічна. Давялося шукаць слоўнікі і вучыць словы. На пэўны час стаць дзіцём, якое радасна адкрывае для сябе свет, поўны неназванага. Шукае незвычайныя імёны і дорыць іх, сабе і іншым. У пэўны момант была нават паніка, бо пошукі зацягнуліся. Але ўрэшце ўсё скончылася – і скончылася паспяхова. Скончылася снамі, у якіх Францішак гаварыў па-беларуску, і гэта завяршыла гештальт, як мы тады казалі. Але самае цікавае толькі пачыналася. Калі ён крыху ўпэўніўся ў сваёй мове, ён пачаў гаварыць па-беларуску ўвесь час і з усімі. І адразу пераўтварыўся ў адмысловую лакмусавую паперку, праз якую праяўлялася ўсё ўтоенае, схаванае, выцесненае ў тутэйшым грамадстве. Тое, што было забыта, і тое, што яшчэ не нарадзілася. Што толькі чакала свайго часу. Ты мог гадамі блукаць па Менску з расейскай мовай і быць нябачным і незаўважным, сказаў мне тады Францішак. Але варта было проста запытацца ці сказаць штосьці па беларуску, і ўсё мянялася. Некаторыя плакалі і выбачаліся, што забылі родную мову. Іншыя адразу прыгадвалі пра міліцыю і патрабавалі справаздачы, чаму і з якой мэтай. Трэція беглі па слоўнікі і даводзілі, што гэта не па-беларуску і што трэба так, так і так. Звычайнае, простае пытанне альбо фраза цалкам магла стаць пачаткам мініканферэнцыі па сацыялінгвістыцы, сказаў Францішак. Ты сціпла просіш прыпаліць цыгарэтку і праз хвіліну вакол цябе натоўп, які абмярковае праблему паланізмаў у беларускай мове. Але для шмат каго з ягоных сяброў, асабліва з расейскамоўнага асяродку, гэты выбар Францішка быў тады актам культурнага самагубства. Чаму, пыталіся яны, які ў гэтым сэнс і якія мэты? Навошта гэта, калі і так усе ўсё разумеюць па-руску? Гэта так штучна і так бесперспектыўна! Пазней, калі ўсё змянілася, калі выбар Францішка пачаў прыносіць пэўны плён і пэўныя дывідэнты, яны нават пачалі падазраваць у гэтым нейкую хітрасць. Але тады, як, зрэшты, і шмат хто іншы, Францішак перайшоў на беларускую мову не па прымусе і не дзеля выгодаў у будучыні. Чаму гэта адбылося – і не толькі з ім, а з цэлым пакаленнем творцаў, якія амаль усе пачыналі пісаць на мове імперыі – яшчэ доўга будзе заставацца загадкай. У гэтым не было аніякага дэтэрмінізму, сказаў ён мне значна пазней, калі ўжо ўсё адбылося. Ані этнічнага, ані культурнага. Не было прымусу, вымушанасці. Гэта быў акт абсалютна свабодны – і, можа быць, нават метафізічны. Чаму ўвогуле пераходзяць на такія мовы? Што цягне, што спакушае ў гэтым незразумелым коне, прывідным паўіснаванні на самай мяжы быцця? Патрыятызм? Любоў да радзімы? Ой, сумняюся. Яшчэ ніводзін добры аўтар не нарадзіўся з любові да радзімы, пра гэта ўсе ведаюць. Праўда і без яе, любові, таксама штосьці не да канца складаецца. Потым я бачыў многа пішучага народа, разумных і не вельмі, якія горда ўсведамлялі сябе самадастатковымі. І лічылі, што тое, што з імі адбываецца, варта таго, каб на гэта звярнулі ўвагу сучаснікі і памяталі нашчадкі. Варта таго, каб застацца навечна. І расказвалі, як гэта архаічна, як гэта састарэла, як гэта глупа, зрэшты, пісаць на амаль памёрлай мове. Як гэта недарэчна – уціскаць сябе ў этнічную секту ў часы, калі адкрытыя ўсе магчымасці, калі можна адчуваць сябе чалавекам космасу. І што, выбіраю­чы гэта, вы закрываеце сабе дзверы ў вялікую літаратуру. Потым, праз гады, яны прыходзілі са сваімі творамі. І гаварылі: я вярнуўся дадому. *** Першая кніга Францішка выйшла на пераломе эпохаў, перад самым канцом імперыі. Яна выйшла невялікім накладам і была прададзеная за два дні. Хто яе раскупіў, так і засталося для яго загадкай. Кніга называлася Над горадам. Да яе быў дададзены эпіграф з Гёльдэрліна, які падбіраўся ледзьве не гэтак жа доўга, як паўставала кніга: знікомыя, але не дарэмныя. Эпіграф тычыўся аблокаў, і не толькі аблокаў. Хаця аблокаў было шмат у гэтай кнізе. Адна з рэцэнзіяў так і называлася: пясняр аблокаў, і ў ёй крыху іранічна апісвалася ўзнёслая складанасць ранніх Францішкавых вершаў. Рэцэнзія была напісаная ягоным прыяцелем М., таксама паэтам, і таксама дастаткова складаным. Некаторыя заўвагі і прэтэнзіі, якія М. тады адрасаваў Францішку, насамрэч тычыліся іх абодвух. Францішак так гэта і зразумеў, і яны міла прапілі два ганарары, за кнігу і за рэцэнзію, якіх якраз і хапіла на сяброўскую сустрэчу ў адной з кавярань. Усе былі ў стане радаснай эйфарыі, здавалася, што ўсё магчыма, у тым ліку і ў літаратуры. Што яшчэ крыху, і ўсё зменіцца. Ён тады толькі адкрыў для сябе Жылку і ўжо прадчуваў Міцкевіча. Але самае галоўнае, ён ужо тады натрапіў на свой тон у паэзіі. І я б нават сказаў – на сваю паэтычную метафізіку. Ужо тады адчувалася, што фармальныя сродкі могуць быць розныя. І яны будуць мяняцца. Але ў той жа час застаецца штосьці нязменнае, нерухомае. Асноўная паэтычная эмоцыя. Значна пазней, у адным са сваіх тэкстаў Францішак назваў гэту эмоцыю анталагічным непакоем. Пачыналася ўсё са здзіўлення і радасці. Шчырай і поўнай. Але далей штосьці здаралася. Як быццам ягоны лірычны герой (так тады казалі) спыніўся сярод усеагульнай захопленасці, гэтага незразумелага карнавалу жыцця – штосьці ўбачыў, альбо проста падышоў да скраю… і ўжо не можа больш трываць гэтай няшчырасці. Ён штосьці гаворыць, але не пра агульнае, і не разам з усімі… *** А потым увогуле ўсё змянілася. Няясна, ці толькі ўнутры яго, ці таксама і вонкі. Нейкі новы настрой, новыя прадчуванні. Можа быць, яго напалохала гэтая новая нармальнасць, якая тады толькі ўбіралася ў сваю моц. Але больш ён не надрукаваў ніводнай кнігі. Вельмі рэдка, можа быць, раз на год, ягоныя вершы з’яўляліся ў нейкім з часопісаў альбо альманахаў. Можна было б сказаць, што ён змоўк, але гэта было б няпраўдай. Потым, значна пазней, мне прыйшла ў голаў ідэя, што ён проста выбраў іншую форму прысутнасці. Эпоха запрасіла яго на сцэну: ён падзякаваў і застаўся за шырмай. Проста таму, што большасць маіх чытачоў яшчэ не нарадзіліся, сказаў ён мне аднойчы. Альбо паспелі памерці. І таму адзінае, што можна рабіць у гэтай эпосе, тое, што варта рабіць, – гэта закладаць “тайнікі”, схроны. І ён рабіў гэта спакойна і паслядоўна, без крыкаў, без надрыўнага адчаю. Яго вершы былі раскіданыя па часопісах і альманахах, але тыя, з кім хацелася гаварыць, ведалі іх на памяць. Ягоныя эмоцыі былі рэдкімі і складанымі. Часам здавалася, што ён наўмысна дражніць і правакуе сваю эпоху, а таксама культуру, якую ён выбраў свядома і назаўсёды. І якая не зусім разумела, што рабіць з усім тым, што паўставала ў ягонай галаве. Культуру, у якой большасць паэтычных тэкстаў ідэальна патрапляе ў хрэстаматыю для дзетак-беларусаў – мілыя, цудоўныя, простыя словы, што гавораць пра простыя рэчы. Праўда, тады, на пераломе, гэтых простых словаў было недастаткова. Усе чакалі чагосьці нязвыклага, нейкіх важных праўдаў, якія раптам прамовяцца і зменяць усё дарэшты. Менавіта тады вершы Францішка патрапілі ў поле ўвагі. І ён стаў нават крыху вядомым – калі так можна сказаць пра паэта. Але чаканне зацягнулася, і пра важныя праўды ўсе неяк забылі. Не тое, каб расчараваліся, не. Проста зразумелі, што жыць можна і без важных праўдаў. І што так нават і лепей. *** А потым прыйшла іншая эпоха. Для якой быць паэтам значыла штось­ці зусім іншае. Нейкі мілы і сентыментальны дадатак да жыцця, штосьці накшталт капучына пасля абеду. Альбо нядзельнага паходу ў цырк, дзе акрабаты пад купалам вырабляюць са словаў складаныя піруэты. І дзе трэба пляскаць у ладкі пасля асабліва складаных па, гледзячы на ўсё з бяспечнай аддаленасці глядзельнай залы. Трэба сказаць, што ён не быў надта крытычны да гэтага новага часу. Паэзія – адзін з самых небяспечных заняткаў, – сказаў ён. Асабліва для тых, хто патрапіў усярэдзіну. І таму тыя, хто прадчувае глыбіні, ведаюць, як няпроста быць лёгкімі. І цэняць гэта. *** Адна з частак ягонай душы імкнулася, як сказаў бы Платон, да прыпамінання эйдасаў. Некаторыя лічылі, што, як для паэта, ён занадта сябраваў з ідэямі. Гэта, зрэшты, сталася яго прафесіяй: ён зарабляў на жыццё тым, што расказваў пра ідэі ў розных універсітэтах, і нават на розных мовах. І ўсё ж ягонае імкненне зазірнуць за завесу нашага спектакля ніколі не сканчалася ведай альбо мудрасцю: звычайна ён заставаўся адзін, сярод парэпаных дэкарацый, у прадчуванні музыкі. Дысертацыю ён так і не абараніў, хаця некалькі разоў быў блізкі да поспеху. Гэта каштавала яму ладнай часткі заробку, але штосьці ўтрымлівала яго ад гэтага кроку. Паэты шмат што ведаюць, – сказаў ён мне аднойчы, – і пра шмат што маўчаць. Іх веда іншая, чым докса, меркаванне большасці, гэта ясна. Але таксама іншая, чым мудрасць тых, хто трымаецца за эпістэму. Тых, хто шукае, альбо стварае веду. Паэты веду чакаюць. І тое, што на паверхні выглядае як лайдацтва, як цыганшчына, безадказнасць, – насамрэч від медытацыі, шаманства. *** Асобна трэба сказаць пра Усход. Паводле непацверджаных чутак, Францішак скончыў два ці тры курсы ўсходазнаўства ў Пецярбурзе. Перш чым канчаткова асеў у Менску і завяршыў сваю вышэйшую адукацыю ў нашым слаўным універсітэце. Мяне заўсёды цікавіла, чаму менавіта Усход стаўся для Францішка такім важным. Нашае знаёмства пачалося з кітайскай граматыкі і раз-пораз Францішак вяртаўся да кітайшчыны, хаця так ніколі і не стаў прафесійным сінолагам. Чаму яго туды занесла, ён ніколі не мог растлумачыць. Аднойчы, праўда, ён сказаў, што ад самага дзяцінства хацеў выскачыць са свайго часу. Што яго проста ванітавала ад ягоных прыкметаў. І што менавіта таму яму захацелася займацца самай рэдкай і непатрэбнай рэччу, якую толькі можна было прыдумаць. Чымсьці максімальна далёкім ад эпохі, з яе інжынерамі і касманаўтамі, партыйнымі сакратарамі і рабочым класам, ад імя якога гэтыя сакратары пісалі свае прамовы. І што ён вывучаў Даведнік для тых, хто паступае ў ВНУ цэлы год, пакуль не знайшоў сабе рэдкую прафесію. Ён сышоў пасля трэцяга курса, захлынуўшыся бессэнсоўнасцю, сырас­цю, ленінградскімі камарамі, зразумеўшы, зрэшты, пасля спецкурса па вайсковым перакладзе, куды іх рыхтуюць. Потым – ваганні, выпадковыя бадзянні ў сталіцах. І нарэшце – Менск, куды ён прыехаў, каб пусціць карані. Па-сапраўднаму ён пачаў адкрываць для сябе Усход ужо тут, у Менску. Сюды, да нас Францішак прынёс цэлы шлейф розных рэчаў, якія ў Менску былі невядомыя, альбо недаступныя. Перадусім, розная нелегальшчына. Перадрукоўкі і пераклады, якія не мелі аніякіх шанцаў з’явіцца афіцыйна. Ксераксы старых кнігаў. Пераважна дарэвалюцыйных, але часам і сучасных, эмігранцкіх альбо проста заходніх. А таксама розныя госці, якія прыязджалі да яго: збольшага з Пецярбургу, але часам з Алтаю, Башкірыі ці нават з Далёкага Усходу. Дзякуючы Францішку я прачытаў тады Судзукі і Уотса, Гурджыева і Блавацкую. У самвыдаце. Яшчэ да таго, як ад іх твораў пачалі ламіцца паліцы з эзатэрычнай літаратурай. Некаторыя рэчы былі відавочна небяспечныя: за ўспаміны Надзеі Мандэльштам, якія ён аднойчы прынёс у Хвілінку, можна было атрымаць тэрмін. За прапаганду і распаўсюджванне. Іншыя былі мілыя і бяскрыўдныя: на адзін з маіх дзён нараджэння ён прынёс самаробную кнігу перакладаў Эмілі Дыкінсан. Пераклады былі дбайна сабраныя з часопісаў і анталогіяў, перадрукаваныя і пераплеценыя ў адзін невялічкі томік. Я, у сваю чаргу, дзяліўся з ім тутэйшай мудрасцю. *** А потым усё пачало ламацца. Апошнія хвіліны перад канцом Імперыі: усё складаецца з намёкаў, што гэта ўсё ж такі здарыцца: цунамі, ураган, лавіна. Крыху недаверу, а потым: страх, радаснае здзіўленне, экстаз. Я памятаю яго на барыкадах. Не скажу, каб ён быў занадта натхнёны альбо кінуўся туды з энтузіязмам. Але ён выбраў гэта так сур’ёзна, што было ясна – ён будзе стаяць да канца. Неістотна да якога. Зрэшты, не толькі ён. Я і сам, шчыра кажучы, забыў тады пра ўсё і гатовы быў ахвяраваць многім, можа быць, нават жыццём. Для яго гэта быў, перадусім, бунт, выклік той фальшывай і прагнілай нармальнасці, якая панавала паўсюль. І якая рэальна замінала бачыць важныя рэчы, як казаў ён тады. Ён паставіўся да гэтага паэтычна – як да пэўнай эмоцыі, праз якую трэба прайсці. Зрэшты, не толькі ён. Што цікава, менавіта паэты тады першыя кінуліся на барыкады. Я добра памятаю першы мітынг у Менску. У скверыку Янкі Купалы. На дзесяць-пятнаццаць нашых было ўтрая больш удзельнікаў у цывільным. Мітынг быў вельмі просты – паэты чыталі свае вершы. На нейкім невялічкім узвышэнні. Не памятаю ўжо, на якім і адкуль яно паўстала. Хіба гэта быў проста зэдлік, які прынёс адзін з арганізатараў. Але нават гэтага невялічкага ўзвышэння было дастаткова, каб цябе заўважылі адусюль. Можа быць, гэта і ёсць адказ на загадку той эпохі: часы ўзвышэнняў. Барыкады былі тады проста адной з формаў узвышанага, але зусім не адзінай. Калі ж морак разышоўся, першая эйфарыя змагання прамінула, раптам стала ясна, што пакуль некаторыя былі на барыкадах, іншыя цягнулі ў свае норкі ўсё, што было можна. І цяпер яны выпаўзлі на паверхню і вырашылі, што надышоў іх час. Гэта было самае складанае. Трэба было нанова вучыцца жыць. Усё было нібыта ў тумане. У гэтым тумане паволі пачыналі праяўляцца абрысы: новыя словы, новыя людзі. Пачыналі з’яўляцца таксама і новыя месцы з таго, іншага свету: офісы, амбасады, фундацыі і прадстаўніцтвы. У гэтых месцах самымі дзіўнымі былі прыбіральні: чыстыя і духмяныя, яны нібыта прыйшлі з той далёкай, вабнай будучыні, якую раней называлі камунізмам і якая амаль ужо надышла. Праўда, не для ўсіх. Большасць заставалася на руінах, якія ў гэты час жылі сваім жыццём: хуткім і фантастычна цікавым, нават хваравітым. Штодня тут нараджалася штосьці новае, і штодня памірала. Нараджаліся крамы і кавярні, якія знікалі ўжо праз тыдзень. Нараджаліся часопісы і газеты, часам не патрэбныя нікому, акрамя сваіх заснавальнікаў. Банкі, з якіх з падазронай рэгулярнасцю ўцякалі касіры, звычайна ў невядомым кірунку. Адзін час мы з Францішкам нават штосьці выкладалі ў мясцовай філіі ці то Оксфарду, ці то Кембрыджу, я так і не змог тады зразумець. Яе стварыў адзін з нашых прыяцеляў з Хвілінкі. Выкладалі, пакуль не прыйшлі бандзюгі (па іншай версіі – падаткавая інспекцыя), і наш прыяцель вымушаны быў паехаць на кансультацыі. На новым, набытым зусім нядаўна “мерседэсе”. І чамусьці ва ўсходнім кірунку. А з Хвілінкай адбываліся сумныя рэчы. Раптам знік Леа. Казалі, што ён не спадабаўся новым гаспадарам. Сапраўды, ён зусім не быў падобны да бармэна. І троечка ў яго была нейкая нетакая. І самае галоўнае, ён не меў таго характэрнага выразу твару, які, напэўна, выхоўваецца стагоддзямі, як і ангельскія газоны. Выразу адсутнай гатоўнасці, найбольш запатрабаванаму ў афіцыянтаў, швейцараў, ва ўсёй той чэлядзі, якую ў нас толькі пачыналі асцярожна вырошчваць. А потым закрылася і сама піцэрыя. А на яе месцы пачалі паўставаць розныя рэстарацыі, імёны якіх ніхто не мог потым прыгадаць. Стала неяк асабліва сумна і самотна жыць. Але Францішак па-ранейшаму прызначаў там нашыя сустрэчы. Заставалася толькі здагадвацца, што ён мае на ўвазе. Дзе, у якім месцы знаходзіцца сёння Хвілінка, пытаўся я ў яго, але ён толькі сумна ўсміхаўся і нічога не адказваў. Я думаю, менавіта пасля гэтай гісторыі ў Францішка пачалі паўставаць пэўныя пытанні, што да новай эпохі. *** Францішак тады амаль перастаў пісаць. Ён сказаў мне пра гэта з пачуццём лёгкай няёмкасці, быццам выбачаўся. Ягоныя вершы добра пісаліся ў паўзмроку, напрыканцы эпохі, сказаў ён, калі сама прастора была структураваная – святлом і цемрай, болем і асалодай – і кожнае слова ў ёй знаходзіла свой сэнс, сваё месца і сваю місію. Цяпер жа ўсё распалася. Шыва зноў разнёс свет на кавалкі, з якіх яшчэ толькі збіраецца штосьці паўставаць. Тое, што раней знаходзілася ў жывым адзінстве, цяпер вымушана быць паасобку. Ясная, вызначаная паэтычная эмоцыя больш немагчымая. У гэтым хаосе, дзе няма пакуль анічога сэнсоўнага, лепш увогуле не варушыцца. Не рабіць нічога. Бо гэта час галодных духаў, якія выходзяць на паляванне. Мы мусім прайсці праз гэта, як праз спакусу, сказаў ён тады. І выйсці на той бок эпохі. А што нас чакае на тым баку, пытаўся я, але ён не адказваў, альбо адказваў зусім не пра гэта. Складвалася ўражанне, што ён чытаў па аблоках, але не разумеў тады таго, што побач, свайго ўласнага жыцця. Зрэшты, ён і не імкнуўся да гэтага. Яму здавалася недаравальнай наіўнасцю, нават злачынствам, спыняцца і супадаць з занадта часовымі формамі, казаў ён, у той час як трэба ісці наперад і сведчыць. Але куды наперад? І пра што сведчыць? *** Я быў упэўнены тады, што ўжо бачу яго гісторыю – гісторыю паэта, які перажыў сваю эпоху. І што я ўжо дастаткова ведаю Францішка, каб уявіць усё, што будзе адбывацца далей. Як ён праходзіць праз новы час, што прыходзіць на змену ягонаму. Нябачны і непатрэбны. Цень ценю. Як усё больш і больш патрапляе ўнутр, туды, дзе ціхая музыка. Як ён запісвае ў сваім дзённіку верш пра эпохі, крохкія і трапяткія, нібы матылькі. Якія прамінаюць, пакідаючы пасля сябе адчуванне чагосьці важнага і адначасова эфемернага. Пра рэха, якое заціхае. І пра тое, што трэба вучыцца гаварыць у цішыні. Без водгукаў, без спадзявання. Нават без слухачоў. А час ідзе. Ён дажывае жыццё ў сваёй хатцы ў Крыжоўцы. Штосьці піша. Доўгімі вечарамі гуляецца з коткай, да якой мае вялікую прывязанасць. Ведае на памяць усе сцежкі, усе крокі да станцыі, усе дрэвы ў бліжэйшых пералесках. Перачытвае кнігі. З асаблівай цеплынёй гартае старыя самвыдатаўскія перадрукоўкі. Парадкуе архіў, крыху перакладае, але неяк лянотна, без мэты і без жадання. Глядзіць, як у жыццё прыходзяць усё новыя і новыя хвалі, якія шукаюць сабе месца. Напачатку яшчэ верыць, што жыццё вернецца, што плынь падхопіць яго і вынясе, і ён зноў будзе разам з усімі. І сапраўды, да яго звяртаюцца, раз-пораз прыгадваюць, запрашаюць на сустрэчы. А потым усё заціхае. І магчыма (я пра гэта таксама думаў, але неяк прытоена, хаваючы думку ад самога сябе), у адзін з найбольш сумных (альбо наадварот, найбольш прыгожых) восеньскіх вечароў Францішак сканчае жыццё самагубствам. Як сэлінджараўскі Сімур у адным з апавяданняў. Тут я адразу мушу патлумачыць, гэта не было б самагубства ад адчаю. Альбо ад расчараванасці. Наадварот! Гэта было б шчаслівае самагубства. Свабодны і нязмушаны сыход на той бок. Туды, дзе духі продкаў. Дзе багі і героі. Добра было б, каб перад гэтым ён таксама сустрэў кагосьці, каму можна было б перадаць тон. Памятаеце гэтую дзяўчынку з “Цудоўнага дня для бананавай рыбкі” – якую Сімур выпадкова сустракае ў гатэлі і якой, уласна, і расказвае саму гісторыю пра рыбак? Што адбываецца тады? Містычнае судакрананне? Перадача тону? Дар? *** Але ўсё пайшло зусім не так, як я меркаваў. Гэта стала ясна не адразу. Напачатку ўсё супадала, і я, шчыра кажучы, з жахам пачынаў чакаць канца гэтай гісторыі. Ён сапраўды пачаў выпадаць з агульнага рытму, не патрапляць у такт эпохі. Зрэшты, не толькі ён. Тады шмат было такіх, як ён, заблытаных. Шмат хто пачаў выпадаць з агульнай плыні. Ён быў звыкла самотны, сваёй асаблівай, паэтычнай самотай. Але ў пэўны момант для большасці ён стаў яшчэ і няўтульным. Пачыналася ўсё з дробязяў, з эмоцыяў і думак, якія не супадалі з агульнапрынятым меркаваннем. Былі бамбардаванні, бамбілі амерыканцы, але каго, я ўжо не памятаю. Ды гэта і неістотна. Потым яны ўвесь час кагосьці бамбілі. Усе замоўклі ў няёмкасці. Тады ні ў кога, якрамя пары-тройкі журналістаў, не паднялася рука хваліць забойствы. Ды й журналісты хвалілі неяк ускосна, а потым апраўдваліся на калідорах. Але і крытыкаваць ніхто не адважыўся. Дакладней, крытыкаваць было можна і нават трэба, але дачакаўшыся, калі адтуль будзе дадзены знак. І тут Францішак, які ўвесь гэты час трымаўся ў ценю, нарэшце дазволіў сябе выйсці навонкі. На авансцэну. Ён друкуе артыкул пад назвай Канец прыўкраснай эпохі. Артыкул стаўся скандальным: пра яго гаварылі, яго цытавалі, друкавалі адказы і каментары. І, як заўсёды бывае ў такіх выпадках, пад канец дыскусіі мала хто памятаў, з чаго ўсё пачалося. А гаварылася там, што амерыканцы, як заўсёды, памыліліся і разбамбілі штосьці зусім іншае. Разбамбілі ілюзію, якая паўстала на момант на руінах камунізму. Утопію адзінага свету, адкрытага і прыязнага да ўсіх. У якім больш няма падзелу на першы, другі і трэці. На вызваленых і тых, хто вызваляе. На тых, хто памірае ў пяць год, ад голаду, у забытай афрыканскай вёсцы, і тых, хто дажывае сваё жыццё сытым і дагледжаным. Гэтай ілюзіі больш не існуе, як няма больш і нязмушанай радасці. Карнавал скончыўся, маскі адкладзеныя ўбок. І цяпер зноў трэба рыхтавацца да вайны. Ціхай, неабвешчанай, татальнай. Вайны ўсіх супроць усіх, дзе кожны сам па сабе, і дзе кожны ўжо загадзя прайграў – ад самага пачатку. Мы тады амаль пасварыліся. Задача не ў тым, каб казаць ім няўтульныя праўды, гаварыў я яму. А ў тым, каб патлумачыць тое, што яны ўжо зразумелі, але ў чым баяцца сабе прызнацца. І калі ўжо ты хочаш выходзіць навонкі, пакідаць сваё паэтычнае логава, будзь ласкавы зважаць на тое, якое стагоддзе на двары, і не патрабуй ад людзей немагчымага. Але Францішак не спыняўся. Наступны тэкст называўся Пра дзве душы. Артыкул быў іранічны і гратэскавы, і быў ён зусім не пра аповесць Гарэцкага. Мы ніколі не станем сапраўднымі людзьмі Захаду, пісаў у ім Францішак, пакуль мы не выгадуем у сабе дзве душы. І не зразумеем некаторыя важныя рэчы. Пакуль мы не навучымся так, як яны, сядзець у дарагіх рэстарацыях і абмяркоўваць лёсы бедных і заняпалых правінцый. Альбо выдаткоўваць купу грошай на дапамогу жыхарам гэтых правінцый, і большасць пакідаць сабе, на ганарары і кансультацыі. І лічыць гэта справядлівым і нават натуральным. Альбо важна выступаць на канферэнцыі пра талерантнасць і дыялог між культурамі, але пры гэтым забыцца выслухаць тых, з кім і ў абарону каго плануецца талеранцыя. А ў кулуарах яшчэ скардзіцца, якія яны грубыя і якія няўдзячныя. Напрыканцы Францішак гаварыў пра месца, якое адведзенае нам у цудоўным новым свеце. Месца глухой правінцыі каля мора. Канечне, пасля рэвалюцыйнай узвышанасці перайсці да глухой правінцыі будзе няпроста, пісаў ён. Трэба навучыцца быць сціплымі. Супадаць са сваёй карцінкай у коміксе. Вывучыць правільныя адказы на незада­дзеныя пытанні. І хаця па тоне Францішка было зразумела, што той не збіраецца ўсяму гэтаму вучыцца, і тым больш вучыць, некаторыя падумалі, што ён усё гэта сур’ёзна. Але артыкул, які канчаткова знішчыў ягоную рэпутацыю, называўся “Як я разышоўся з трэцім беларускім адраджэннем”. Ён быў вельмі кароткі, просты і нейкі безабаронны. Там была ўсяго адна думка. Апошняе беларускае адраджэнне, напісаў ён, пачыналася як рыцарс­кі гэст, як абарона пакрыўджаных. Памерлых, закатаваных, забытых. А скончылася правым праектам, ідэалагічнай абслугай перыферыйнага капіталізму. Чаму так адбылося, няясна. Але тое, што ясна і пэўна – у кожнага цяпер свая сцежка і свая праўда. Францішка тады моцна пахіліла налева. Яго бачылі з анархістамі. Ягоная хатка ў Крыжоўцы стала нават на пэўны час іх штабам. Яны пачалі выдаваць газету, скрайне левую, нават звар’яцела-левую, якая, да таго ж, нідзе не прадавалася. І самае нечаканае – ён зноў пачаў пісаць і друкаваць вершы. Але гэта была ўжо іншая эмоцыя, іншыя словы. Рэзкія і непрытульныя, калючыя, яны кантраставалі не толькі з з ранейшай паэтыкай Францішка, але і з чымсьці больш глыбокім у ім. *** Зрэшты, заўсёды штосьці пачынае ісці не так. Густаў перамяняецца ў Конрада. Сымон-музыка вымае самурайскі меч і пачынае звінець шаблямі па шаломах літоўскіх. І нашая гісторыя радыкальна мяняецца. У ёй з’яўляецца Багдан і Эва Дамініка. 3. Калі я думаю пра Багдана і Эву Дамініку, я заўсёды вяртаюся ў адзін шэры і непрыкметны восеньскі дзень напрыканцы васьмідзясятых. Мы стаялі з Францішкам у Хвілінцы, на нашым улюбёным месцы, у далёкім куце каля вакна, і абмяркоўвалі апошнія навіны. Каб вы зразумелі ўсю незвычайнасць сітуацыі, я скажу, што мы ніколі не апускаліся ў нашых размовах да навінаў. І не толькі таму што, як пісаў Борхес, гісторый усяго чатыры, і іх сюжэты мы ведалі на памяць. Нашыя сустрэчы ў Хвілінцы заўсёды былі ўцёкамі, выпадзеннем з рэальнасці. Мы спрабавалі гаварыць – і маўчаць – пра іншыя рэчы. І рэчы гэтыя адбываліся пераважна ўнутры нас. Не было аніякай патрэбы глядзець вонкі, пытацца ў мінакоў, якое там здарылася стагоддзе, і чаго яно ад нас патрабуе. Але тады штосьці адчувалася ў паветры, штосьці сапраўды новае. І знакі гэтага новага пачыналі матэрыялізоўвацца, выходзіць навонкі, шукаць сабе месца. Францішак расказваў не толькі пра прадчуванні. Гэта была ўжо амаль рэальнасць. Расказваў, як яго аднойчы вылавілі на калідоры акадэмічнага інтэрната і завялі ў пакойчык, дзе прымусілі чытаць свае вершы. Пасля чаго ён стаўся, нечакана для сябе, паэтам з усталяванай літаратурнай рэпутацыяй эстэта і метафізіка і, у дадатак, сябрам самага вядомага і скандальнага літаратурнага таварыства. Альбо як ён выпадкова патрапіў на заснаванне другога, не менш рэвалюцыйнага таварыства – перакладчыкаў. Чаму таварыства перакладчыкаў было тады рэвалюцыйным, і што за рэвалюцыі яно планавала – пра гэта асобная гаворка. Тут трэба адзначыць, што ў познія савецкія часы на беларускую мову перакладалася вельмі мала замежных твораў, і перакладалася пераважна праз расейскую. У выдавецтвах, тэатрах, часопісах да гэтага ставіліся як да дадатковай падпрацоўкі, а не як да важнага і далікатнага працэса куль­турных перамаўленняў. Пра тое, што атрымоўвалася ў выніку такіх перакладаў, можна было расказваць бясконца. У Францішка была свая ўлюбёная гісторыя, пра адзін з вершаў старой і славутай кітайскай паэткі, які ён ведаў у арыгінале. У вершы аўтарка, самотная і крыху п’яная, выплывае на чоўне ў пустынную затоку. Хутчэй за ўсё перад гэтым, хаця пра яе наўпрост не гаворыцца, была сустрэча з сябрамі, мілая, вясёлая, цёплая. Далікатнасць і цеплыня чалавечага. А тут ранішняя прахалода і адпрэчанасць. Прырода, якая нічога не ведае пра чалавечыя пачуцці. Халодныя, пустыя нябёсы. І раптам у гэтай амаль сакральнай адсутнасці трывожна крычаць кірлі. Крык кірляў працінае верш наскрозь, злучае ў адно чалавечы кон і пустату нябёсаў. Прыносіць абуджэнне і прасвятленне. У расейскай версіі, зробленай хутчэй за ўсё з падрадкоўніка, рэгулярны рыфмаваны верш зводзіць далёка ад арыгінала. Па-першае, паэтка выплывае ў затоку “з сябрам”. Што ўжо цалкам руйнуе асноўную эмоцыю верша. Па-другое, кірлі напрыканцы не крычаць, а проста ўзлятаюць. Але ў беларускім вершы (зробленым ужо нават не з падрадкоўніка, а з расейскага перакладу) яна не проста выплывае ў затоку з сябрам, але яшчэ і зусім цвярозая. У выдавецтве потым апраўдваліся, што выхад зборніка патрапіў пад антыалкагольную кампанію. А п’яная паэтка на чоўне – гэта відавочна цягнула на прапаганду алкагалізму. П’яная з сябрам – крыху больш зразумела, ды ўсё роўна не выратавала б сітуацыю. Але калі Францішак расказаў мне гэтую гісторыю ўпершыню, я страшна ўзрадаваўся і развесяліўся. І сказаў, што гэта чысты Борхес. І што калі эпоха пройдзе, мы яшчэ адчуем усю яе вычварную прыгажосць. І неверагоднасць. Бо верш быў насамрэч перакладзены зусім не асобай, не чалавекам. А самой эпохай! І вось гэтая эпоха відавочна рыхтавалася з намі развітацца. Калі ён прыйшоў на сустрэчу з перакладчыкамі, аказалася, што большасць – зусім маладыя людзі. Некаторыя нават студэнты. Усе яны не проста ведалі беларускую мову, яны гаварылі на ёй штодня. Падкрэслена і дэманстратыўна. Але не гэта было галоўнае. Калі пачалі лічыць мовы, з якіх яны збіраліся перакладаць, збіліся на трэцім дзясятку. Няясна, адкуль яны ўсе павылазілі, з іранічным энтузіязмам казаў Францішак. Яшчэ пару год таму пра такое немагчыма было падумаць. Мы хадзілі па менскіх вулках, і ўсе твары зліваліся для нас у шэрую невыразную масу. А тут зусім іншая інтанацыя, цалкам новыя твары. Яны і належылі тутэйшай прасторы і ў той жа час вылучаліся, выпадалі з яе. Мы былі сляпымі эгацэнтрыстамі, сказаў тады Францішак, мы нікога не бачылі, акрамя сябе. Я разумею, казаў ён, што гэта было адной з умоваў выжывання. Што выжыць можна было, толькі калі ты заплюшчыш вочы і пойдзеш унутр сябе. Але цяпер усё змяняецца. Ён быў захоплены і ўсцешаны. І я яго разумею. Большасць свайго жыцця мы мусілі пераадольваць знешнія абставіны. Блукаць на самоце. Альбо нават ісці насуперак часу. А тут час пачынаў прыглядацца да нас з сімпатыяй, спрыяць, нават дапамагаць. Шчыра кажучы, і я тады быў блізкі да энтузіязму. Адчуванне ласкавага ветрыка, які дзьме ў спіну. Крыху прыўздымае ў паветра. Гэта было неверагоднае, фантастычнае адчуванне. Мы стаялі тады ў Хвілінцы і разумелі, што патрапляем ў зусім іншы тон. Што ж я табе ўсё гэта расказваю, раптам сказаў Францішак, калі ты можаш пабачыць усё на свае вочы. Я запрасіў сюды двух сваіх новых знаёмых. *** Багдан: профіль маладога Ніцшэ, тонкі і ў той жа час суворы, сармацкі. Я адразу зразумеў, што гэта ён, як толькі ён увайшоў у залу. Цьмяная, някідкая арыстакратычнасць. Як быццам бы ён крыху саромеўся гэтай сваёй здольнасці – вылучацца, быць не як усе. І таму паводзіў сябе падкрэслена проста і шчыра, без спецэфектаў і рытарычных перабольшанняў. Без паказухі, як мы тады казалі. Пасля я бачыў яго ў розныя часы і розных месцах. На мітынгах і на канферэнцыях, на прыёмах у замежных амбасадах і сяброўскіх спатканнях. Але я ніколі не бачыў яго ў Хвілінцы – ні да, ні пасля гэтай суст­рэчы. Ён быў на самым пачатку сваёй вядомасці. Гэта потым яго клуб аматараў беларускай гісторыі будзе збіраць сотні дыскутантаў і гледачоў. Зрэшты, не толькі шчырых адданых прыхільнікаў, але і назіральнікаў у цывільным, аматараў модных відовішчаў дый проста блазнаў і гарадскіх вар’ятаў, якія нутром адчувалі незвычайнае. І ён практычна не будзе сыходзіць са старонак газет. Усе чакалі тады, што ягоны клуб закрыюць, але розгалас апынуўся такі вялікі, што прасцей было размяшчаць у газетах лісты абураных грамадзянаў, чым прымаць меры. Да таго ж, з кожным новым пражытым тыднем зрабіць гэта было ўсё больш складана. Спрачаліся там пра самае рознае. Пра сталінскія рэпрэсіі, пра забітых і тых, хто забіваў. Пра старыя замкі і пра адказнасць перад мінулым. Пра беларускую мову, якая была несправядліва выкінутая на сметнік гісторыі. І пра шмат якія іншыя рэчы. Трэба сказаць, што забойцы ў тыя часы былі яшчэ жывыя. Замкі стаялі ў руінах, а ў тутэйшым грамадстве раптам пачала абуджацца памяць. І сорам, і няёмкасць. Віравалі эмоцыі, людзі не проста спрачаліся, яны былі гатовыя разарваць адно аднаго. Але калі ён выходзіў на сцэну, усё заціхала. Ён стаяў на сцэне перад амаль прамінулай эпохай, як Давід перад Галіяфам. Ён не проста не баяўся. Ён стаяў як чалавек, пэўны свайго выбару, гатовы павесці за сабой. Адчувалася, што ён не адзіны. Што дзясяткі, сотні, тысячы гатовыя пайсці разам з ім у невядомую будучыню. Зрэшты, за ім былі не толькі жывыя, але і мёртвыя. Усе тыя, хто жылі і прамінулі, тыя, хто лічыў гэтую зямлю сваёй. Там, на сцэне, ён быў непераможны. *** Але я чамусьці ведаў і працяг гэтай гісторыі. Хаця, канечне, тады яшчэ не ведаў. А хутчэй прадчуваў. Як увесь гэты рух вымкне на шырокі прастор. На свабоду. І як потым пачне марнець, скукожвацца, падзяляцца на часткі. Як гэтыя часткі распачнуць вайну паміжсобку. Як паралельна пачне паўставаць новая сістэма месцаў. Новая іерархія. Як у пэўны момант прыходзяць менеджары, а потым блазны. Я добра памятаю тыя далейшыя часы. Было такое ўражанне, што эпоха гулялася з намі ў шахматы, па сваіх правілах. Што людзі пэўных тыпаў, пэўных формаў душы патрэбныя ёй для вырашэння канкрэтнай задачы. Калі ж задача выкананая, фігуркі проста прыбіраліся з дошкі – да наступнага разу. І на паверхню замест іх выстаўляліся розныя іншыя. Далей гульня працягвалася, хаця ўжо без нашых герояў. Трэба сказаць, што тады не здарылася анічога рэзкага, нечакана трагічнага. Проста Багдан не мяняўся разам з часам, ён заставаўся такім, як быў, такім як мы яго памяталі. Ён быў як цудоўны падарунак на свята, для якога раптам не знаходзіцца месца, – пасля таго, як усё мінае. А потым адбылося штосьці ўвогуле нечаканае. Усё выглядала так, як быццам раптоўна, у пэўны момант Багдан перастаў верыць. Такое бывае ў святароў і футбольных трэнераў, але рэдка ў палітыкаў, якія звычайна з радасцю прымаюць на веру тое, што ў іх эпосе лічыцца вартым веры. І якія лёгка і нязмушана пачынаюць прымаць штосьці іншае, як толькі эпоха праходзіць. Багдан спрабуе ўтрымацца на паверхні, знайсці сябе ў новых абставінах, ды неяк няўпэўнена. Ён ніколі не пераставаў быць асобным. Але ягоная самадастаковасць цяпер яму не дапамагала, а наадварот, выводзіла яго па-за межы надта чалавечага. Ён не мог стварыць уражанне, што ён свой, такі ж, як усе. Пэўны час ён проста блукае па паверхні: без веры, без надзеі, без свайго месца ў жыцці. Паступова губляецца ў смузе прамінулага. Пакінуўшы пасля сябе светлы ўспамін – пра часы маладосці. Потым адзін журналіст, у сваіх мемуарах назаве ягонае знікненне з авансцэны самай загадкавай палітычнай падзеяй эпохі. І я яго разумею. *** Для мяне заўсёды было цікава, як у пэўнай культуры, альбо ў пэўнай традыцыі паўстае ўзвышанае. Бо некаторыя рэчы могуць быць толькі дадзены, іх немагчыма набыць альбо асягнуць. Немагчыма проста прыдумаць, для сябе і астатніх. Яны мусяць нараджацца ў крыві, і ўзрастаць павольна і няўхільна. Як форма – альбо як формула – чалавечага жыцця, якое ідзе на ўзвышэнне. Не ад таго, што так нехта вырашыў. А таму, што інакш – немагчыма. З эпохай можа быць сугучча, і тады яна выспускае ўзвышаных на авансцэну – як гэта здарылася з рамантыкамі. Альбо радыкальнае непаразуменне, разыходжанне. І тады паўстае адчуванне топкага дна, нізкага шэрага неба і мітуслівай пустаты ўсярэдзіне. Але гэта таксама рэдкасць. У большасці выпадкаў паміж часам і ўзвышанымі трымаецца ўзброены нейтралітэт, эпохі прытрымліваюць гэткі тып чалавека для пэўных падзеяў, асаблівых сітуацый. Якія могуць, зрэшты, ніколі не наступіць, так і застацца сярод ціхай улады магчымасцяў. *** Багдан тады прыйшоў не адзін – з ім была Эва Дамініка. Я не тое, каб яе пазнаў – хутчэй, здагадаўся. Пра яе таксама ўжо хадзілі легенды. Пра маладую выпускніцу кансерваторыі, якая адмовілася ад кар’еры опернай дзівы, каб весці нейкі фальклорны гурток у Доме культуры. Спяваць бабульчыны песенькі і вучыць гэтаму дзяцей і дарослых. Яе аднакурснікі круцілі пальцамі каля скроняў, але з пэўнай павагай. Распавядалі, што яна нашчадак старога шляхецкага роду, што яе прапрабабка грала Шапэна, а дзед сядзеў разам з паэтамі ў Клозэры дэ Ліла. Таксама распавядалі, што яна вельмі прыгожая, але асаблівай, арыстакратычнай і крыху халоднай прыгажосцю, якую звычайна пабойваюцца і якую абыходзяць – на ўсялякі выпадак. Трэба сказаць, у нашым правінцыйна-каланіяльным ландшафце тады назіраўся пік пагарды да бабулек з камароўкі. І спалучэнне такога радаводу, такой сямейнай легенды і такога выбару сапраўды ўражвала. Яна затрымалася там, у піцэрыі, літаральна на колькі імгненняў. Напэўна, вывучала меню ці пабачыла кагосьці знаёмага. Але атрымалася эфектна, нібыта ў спектаклі. Мізансцэна тры. Апошняя рэпетыцыя. Рэжысёр пакуль не з’явіўся, але ўсе асноўныя персанажы ўжо на месцы. Выхад Багдана і Эвы Дамінікі. Яна дазваляе Багдану увайсці першым, заняць сваё месца. І цяпер сама далучаецца да мізансцэны. Завяршае яе. Хаця далучаецца было, відавочна, не пра яе. Далучацца, відавочна, трэба было тым, хто вакол. *** Эва Дамініка тады ўжо пачала спяваць вершы паэтаў, і яе імя гучала як пароль для тых, хто цаніў тонкія рэчы. Яна спявала пераважна пад фартэпіяна, часам пад гітару, але тое, што яна рабіла, не патрапляла пад звыклыя катэгорыі. Гэта не быў раманс, засушаны, правільны, і ўжо мала каму цікавы, акрамя аматараў жанру. Не была бардаўская песня, якая прыаздобіла апошнія дзесяцігоддзі савецкага народа ў імперыі. І зусім не рок, які так прыгожа афарбаваў часы яе распаду. Я б назваў гэта шляхецкім фальклорам. Была нейкая асаблівая пяшчота, і асаблівая інтымнасць у тым, як яна прамаўляла радкі верша, перад тым як распачаць спевы. Альбо раптоўна спынялася на сярэдзіне і пачынала расказваць пра аўтара, пра сябе, пра пачуцці, якія паўставалі ў яе падчас перакладання верша на музыку. Гэта было штосьці, што ўкарэнена ў традыцыі прыватных музыкаванняў, што адбываліся ў шляхецкіх маёнтках у далёкія, даўнія часы. Можна было ўявіць сабе вечар, стары, крыху заняпалы дом, з партрэтамі і старымі кнігамі. Сяброў і добрых знаёмых, якія сабраліся з навакольных сядзібаў. А некаторыя нават прыехалі здалёк, з горада. Усё проста і натуральна. Хтосьці перамаўляецца, хтосьці сумуе, некаторыя глядзяць у вакно. Музыка не ёсць чымсьці штучна завезеным, яна свая, тутэйшая, распушчаная ў ландшафце, сярод пагоркаў і пералескаў. Як і стагоддзі гісторыі за спінай. З гэтымі стагоддзямі было самае дзіўнае. Пазней, калі я пазнаёміўся з Эвай Дамінікай і пачаў хадзіць на яе канцэрты, я прыгледзеўся (і прыслухаўся) больш уважліва да таго, што і як яна рабіла. Яна сапраўды паходзіла са старога шляхецкага роду, які цудам ацалеў, дзякуючы выгнанню. І стагоддзі сапраўды прысутнічалі, калі яна грала і спявала. Але не гэта было галоўным. Галоўнае ўсё ж было не ў традыцыі, а ў ёй самой. Яна не проста выконвала музыку. Яна прыносіла яе з сабой. Яна і была музыкай. *** Яны павіталіся з Францішкам проста і душэўна, як са старым знаё­мым. Ён стаў поруч з імі ў чарзе. Я застаўся за стойкай. І не толькі дзеля таго, каб трымаць месца, але і каб больш уважліва агледзецца ў гэтай новай сітуацыі. Яны стаялі ў чарзе і размаўлялі, ціха і невыпадкова, так, як быццам бы яны доўга чакалі гэтай сустрэчы і вось, нарэшце, спаткаліся. Гэта было крыху дзіўна, бо Францішак мне нічога не расказваў пра сваіх новых сяброў, а мы звычайна дзяліліся такімі гісторыямі. Тым больш, што і Багдан, і Эва Дамініка былі на той час ужо людзьмі вядомымі. У пэўных колах, зразумела. Я зусім не здзівіўся, што яны ўвогуле знаёмыя: у гэтыя часы ўсе, хто хаця б крыху выламваўся з паверхні, ведалі адзін аднаго. Мы хадзілі па Менску і віталіся – усе з усімі. Але ўжо тады і Багдана, і Эву Дамініку пачыналі пазнаваць на вулі­цах. Францішак жа паспеў надрукаваць толькі невялікую падборку перакладаў са старых кітайскіх паэтаў. Падборка, зрэшты, была таксама рэвалюцыйнай, яна рвала з доўгай традыцыяй перакладаць старых кітайцаў рыфмаванымі трындзюшкамі, і ішла назад, у бок Паўндавага Катая, але пра гэта здагадваліся толькі пара-тройка ягоных сяброў. Ягоныя ж уласныя вершы былі, што называецца, для вузкага кола. У якое, шчыра кажучы, я пакуль залічваў толькі самога сябе і некаторых нашых прасунутых знаёмых з Хвілінкі. Мне цяжка было ўявіць, што яго новыя прыяцелі маглі штосьці разумець, і больш за тое, цаніць у ягоных вершах. Можа быць, тут было і крыху рэўнасці: я прызвычаіўся быць ягоным першым чытачом, а цяпер вымушаны быў здалёк назіраць, як Францішак апякуецца сваімі новымі знаёмымі. Яны стаялі і проста размаўлялі. Была сувязь, была і нейкая тайна, недагаворанасць. Яны, відавочна, былі звязаныя чымсьці большым, чым проста выпадковым знаёмствам на адной з сустрэчаў. Было штосьці яшчэ. Штосьці мусіла адбыцца раней, нейкая падзея, якая іх наблізіла. Так, менавіта наблізіла. Бо першае, што кідалася на вочы, гэта тое, што яны стаялі занадта блізка. З аднаго боку, было ясна чаму: яны стаялі ў чарзе, яны толькі суст­рэліся і вымушаныя былі гаварыць ціха, каб не звяртаць на сябе шмат увагі. Каб не замінаць астатнім. Гэта тлумачыла пэўныя рэчы. Але не да канца. Бо звычайна і проста знаёмыя, і нават сябры інтуітыўна адчуваюць міжсобку дыстанцыю блізкасці і далёкасці. І рэдка парушаюць яе. А калі парушаюць, дык звычайна маюць на гэта правы. А тут усё было па-іншаму. Трэба было толькі пераключыць увагу на гэсты, на мову цела, і ўгледзецца. І ўбачыць. Убачыць пяшчоту, з якой Францішак схіляўся да Эвы Дамінікі, калі штосьці тлумачыў, недачутае ці незразуметае. Як Багдан клаў рукі на плечы ім абаім, гэстам, які паказваў яго радасць, і давер, і нават шчасце ўтрох. Альбо як Эва Дамініка ўсміхалася, цьмяна і крыху загадкава, калі яны пачыналі нешта нашэптваць ёй на вуха, з двух бакоў адначасова. Гэсты гаварылі за іх больш, чым яны маглі сабе ўявіць. Тут я зразумеў, што Францішак не толькі не расказаў мне пра сваіх новых сяброў. Ён не расказаў мне пра галоўнае. *** Я адразу адчуў, што патрапіў у сапраўдны пачатак маёй гісторыі. Праўда не гісторыі кахання – гэта было б занадта проста. Гісторыі пра трох асобаў. Людзей, якія ёсць часткай аднаго цэлага. Якія сустракаюцца выпадкова, на самым пачатку свайго жыццёвага падарожжа. І разумеюць, што звязаныя ў гэтым жыцці. Што ім прызначана ісці побач. Што яны важныя, істотныя адзін для аднаго. Каханне, сімпатыя тут маглі прысутнічаць, але толькі як складовая частка рошчыны, фрагмент больш шырокага гештальту. Які праяўляецца пасля ўсяго, постфактум. Калі ўжо ўсё адбылося. Далей іх разносіць у розныя бакі, і ўсё пачынае працаваць супраць іх: месца, час, абставіны. Але застаецца сувязь. Больш за тое, яна ўзмацняецца. *** Гісторыя мусіла пачацца вельмі проста. Ім крыху за дваццаць. Яны сустракаюцца на калідоры ўніверсітэцкага інтэрната на Свярдлова, 34 у адзін з даўгіх жнівеньскіх дзён, перад самым канцом імперыі. Яны трапляюць туды кожны паасобку, па сваіх ўласных маршрутах. Эва Дамініка прыходзіць на дзень нараджэння брата аднакурсніцы. Той вучыўся на гістфаку і жыў у інтэрнаце. Там жа вырашылі рабіць сустрэчу. Яна амаль не вагалася: яе звыклае кола крыху надакучыла, а тое, што навонкі, наадварот, пачынала вабіць і інтрыгаваць. Да таго ж, хаця яна спрабавала сабе ў гэтым не прызнавацца, на гістфаку было многа хлопцаў, і зусім не такіх, як у кансерваторыі. Багдан прыходзіць у інтэрнат інкогніта, з перадрукаванай на старой машынцы Пагоняй Багдановіча. У дваццаці экземплярах. Гэта для яго першая нелегальная акцыя: пасля закрыцця іх спеўна-фальклорнага гуртка яны прынялі рашэнне перайсці да сапраўднай дзейнасці. Заняц­ца агітацыяй і прапагандай. Пашыраць уплывы. Яны тады падумалі, што студэнты гісторыкі – самая ўдзячная аўдыторыя. Асабліва тыя, што паходзяць з вёсак і мястэчак. І што трэба прамацаць сітуацыю. Падрыхтаваць глебу. І вось яны сутыкаюцца. Багдан і Эва Дамініка. Выпадковае знаёмства на калідоры. Першыя словы. Адчуванне, што яны ўжо бачыліся недзе. Магчыма, на адной з суст­рэчаў, а можа, у іншым жыцці. На гэтае адчуванне накладаецца ўзаемная сімпатыя, ад першага пагляду. Ці, больш дакладна, ад першага датыкнення: прыпальваючы цыгарэту, Багдан дакранаецца да яе рукі… Францішак. Стомлены ад сваёй паэтычнай самоты. Даўно гатовы выйсці вонкі. Шчаслівы і крыху звар’яцелы. Блукае па калідорах, як п’яны Сакрат, у пошуках прыгодаў і вучняў. Што ў гэты час ён рабіў у інтэрнаце, не мог зразумець ніхто. Складалася такое ўражанне, што ён проста матэрыялізаваўся ў пэўны момант на адным з інтэрнацкіх калідораў. Ён бачыць дзве постаці ў куце, якія ўжо гатовыя развітацца. І не могуць. Нягледзячы на тое, што цыгарэты дапаленыя, выпадковыя словы ўжо прамоўленыя, а на невыпадковыя яшчэ не хапае рашучасці. Ён падыходзіць і ратуе сітуацыю: размова, якая была гатовая затух­нуць, цяпер распальваецца з новай сілай. Яны ўжо ўтрох. І Францішак прапаноўвае працягнуць сымпазіён: ён мае два літры мадэры і ключы ад ленінскага пакоя. Эва Дамініка пагадзілася адразу, не раздумваючы. Ёй хацелася збегчы з дня нараджэння ад першых хвілінаў, нягледзячы на сяброўку, і на тое, што з дзесяці гасцей шэсць былі хлопцы. Сёння яна, відавочна, была не гатовая быць як усе. Звычайна яе пачынала ванітаваць ад простых, чалавечых размоў са звычайнымі людзьмі недзе праз паўгадзіны, але тут яна не змагла іх нават распачаць. Прасядзела моўчкі ў куце, не сказаўшы ані слова. І цяпер ёй не трэба было нават развітвацца – яна выйшла папаліць з торбачкай і магла проста не вяртацца. Багдан крыху супраціўляўся. У кішэнях заставалася пятнаццаць Пагоняў, якім трэба было знайсці месца. Да таго ж, ён сюды прыйшоў не дзеля таго, каб піць мадэру пад Леніным. Але Эва Дамініка пагадзілася, і Багдан зразумеў, што ў яго сёння няма выбару. Яны заходзяць ў Ленінскі пакой паасобку, па ўсіх правілах канспірацыі, і застаюцца. І ўжо не заўважаюць часу. Доўгая начная размова. Такое бывае сярод амаль незнаёмых: калі правільна выбраны тон, можна гаварыць пра незвычайныя рэчы. Якраз таму, што выпадковая размова – гэта амаль сон: вы неўзабаве развітаецеся і болей адзін аднаго не пабачыце. Яны менавіта так і пачалі, з самага важнага, але крок за крокам усё пачало змяняцца. І ўжо праз гадзіну стала ясна, што яны не развітаюцца. Прынамсі, не ў гэтым жыцці. *** Далей усё распадаецца на тры лініі. На тры ніткі. Але гэтыя ніткі ўжо не ідуць паасобку. Яны пераплятаюцца, твораць прыгожы і неверагодна складаны ўзор чалавечага жыцця. З эмоцый, думак, асабістых гісторый. У гэтым узоры ёсць праяўленае і схаванае, тое, што адбываецца, і тое, што магло б адбыцца. Было б правільным сказаць, што гэтыя ніткі плятуць Мойры, грэцкія боствы, пра якіх, насамрэч, мы мала што ведаем. Нават іх паходжанне ў розных крыніцах падаецца па-рознаму. Калісьці даўно гаварылі, што яны дочкі багіні ночы Нікты, сёстры смерці і сна, помсты і трывогі. Але ўжо Гамер расказвае пра старэнькіх кабетаў, што сядзяць за кудзеляй з чалавечых лёсаў. А Платон – пра прыгожых дзяўчат у белых сукнях, дачок багіні Ананке – сусветнай неабходнасці. Што мы ведаем дакладна – іх тры, і яны адказныя за нашыя жыцці. Ведаем таксама іх імёны. Старэйшая з іх, Лахезіс, углядаецца ў мінулае, у карму. Яе задача – убачыць наканаванне. Яшчэ да таго, як чалавек нарадзіўся. І выткаць аснову жыцця, моцную, грубую. Асноўную лінію лёсу. Другая Мойра – Клота, творыць сучаснае. Яна ажыўляе гэтую аснову, расквечвае яе шматлікімі падрабязнасцямі, адхіленнямі і затрымкамі. І нарэшце апошняя – Атрапос. Самая дзёрзкая і самая прыгожая. Яе галоўная задача – абарваць нітку. Толькі яна ведае час нашага прыходу і час сыходу. І таму яна пільна ўглядаецца ў асобныя жыцці, каб не прапусціць гэты момант. Але часам яна нудзіцца сваімі абавязкамі, гарэзіць, абрывае ніткі не ў час, альбо сплятае іх міжсобку. І тады паўстаюць дзіўныя ўзоры лёсаў, у якіх асобныя чалавечыя жыцці не проста пераплятаюцца альбо набываюць новыя, нечаканыя адценні. А становяцца часткай іншага, нябачнага цэлага. Убачыць гэтае цэлае няпроста. Але мажліва. *** Першае перапляценне. Багдан – Эва Дамініка. Я б назваў гэты ўзор паводле асноўнай тэмы, альбо асноўнай эмоцыі, якая іх злучала: немагчымасць увасаблення. Чаму ўвасаблення – ясна. Усе мы марым пра тое, каб стаць сабой. Пачынаючы ад дзіцячага садочка, у якім нас бясконца пытаюцца, кім ты хочаш быць, лекарам ці настаўніцай. Мы прымяраем на сябе розныя маскі. І хаця гэтае стаць сабой гучыць загадкава да канца жыцця, мы ўрэшце штосьці выбіраем, на штосьці пагаджаемся.. Але чаму немагчымасць? Бо, каб стаць сабой, трэба сысці з вышыняў сваёй маладосці. Адмовіцца ад ідэалаў, ад тых мрояў і прадчуванняў, што перапаўняюць нас недзе ад шаснаццаці да дваццаці пяці... Маладосць, увогуле, – часы ўзлёту, узвышэнняў. Калі ты не патрапіў на свае вышыні да дваццаці пяці, далей можна забыць пра гэта і ціха корпацца рэшту жыцця там, унізе. Але нават калі ты патрапіў увышыню, праз пэўны час трэба сыходзіць. Прыняць рэальнасць так, як яна ёсць. Пагадзіцца на салодкае і балючае развітанне. З марамі і ідэаламі. Большасць так і робіць, недзе ад дваццаці пяці да трыццаці і далей угрызаецца ў жыццё, трымаецца за рэальнасць абедзвюма рукамі. Большасць, але не ўсе. Некаторыя спрабуюць там застацца. Дык вось, у дачыненнях са сваімі вышынямі Багдан і Эва Дамініка былі падобнымі. Яны патрапляюць туды вельмі рана. Можа быць, занадта рана. І занадта высока. І ясна, праз пэўны час разумеюць, што там, на вышынях немагчыма ўтрымацца. І не толькі таму, што жыццё зносіць, здзьмувае цябе з занадта рэдкага і нязвыклага. На вышынях увогуле не жывуць. Жыццё выбірае іншыя месцы, другія формы. Немагчымасць забыцца і прыняць гэтыя формы злучае іх лёсы. *** Другое перапляценне: Эва Дамініка – Францішак. Яго тэма магла б гучаць так: animus i anima, разам і паасобку. Разам, бо першае, што кідалася ў вочы – блізкасць, цеплыня, адсутнасць дыстанцыі. Яны відавочна былі парай. З адпаведнымі эмоцыямі і рытуаламі. Але крыніца гэтай блізкасці была зразумела не да канца. З аднаго боку, маскі былі пазнавальныя. Францішак: апякун і абаронца. Які ведае і вырашае. Які заўсёды тут, поруч. Які ў патрэбны момант разумее. Прыходзіць на дапамогу. І ў той жа час складалася ўражанне, што ён апякуецца чымсьці большым, чым проста сяброўкай. Гэтае адчуванне было няўлоўным, але пэўным. Бо тыя, хто яго ведалі, разумелі, наколькі незвычайнай і выключнай была для яго гэтая роля. Эва Дамініка: заўсёды на баку Францішка. Ці, больш дакладна, з ягонага боку. І зусім не таму, што Францішак ёй падабаўся. Альбо таму, што яна прыняла такое рашэнне рацыянальна. Эва Дамініка была на ягоным баку, таму што гэта быў яе бок. І тыя, хто бачыў іх разам, не маглі паверыць, што яны ўсяго толькі сябры. Калісьці я запытаўся яго пра гэта. У пэўны момант. І ён адказаў мне загадкавай фразай. Пра тое, што канечне не толькі. Што ўсё значна больш складана. І што Эва Дамініка насамрэч была формай ягонай душы. Я, па шчырасці, забыў кантэкст, у якім гэта было тады прамоўлена, хаця не думаю, што ён надта б праясніў сітуацыю. Вядома, я пытаўся пра іншае. Мне тады здавалася, што яны закаханыя. А можа быць, нават каханкі. І што самы час вывесці ўсё на паверхню, зрабіць ясным. Перш за ўсё для іх саміх, але таксама для нас, сяброў і знаёмых. Францішак тады звыкла ўхіліўся ад адказу, і ўсё скончылася дыскусіяй пра ідэю душы ў Арыстоцеля. Зрэшты, ён заўсёды быў такі. Няясны. Думаеш, што проста п’еш з ім каву, а насамрэч аказваецца, што бярэш удзел у шаманскім рытуале, невядомага культу. З фатальнымі наступствамі. *** І вось, нарэшце, апошняе перапляценне. Багдан – Францішак. Самае цікавае і самае складанае. Не да канца зразумелае. Якое застаецца без назвы. З аднаго боку яно простае і сівое, як свет, яго абрысы можна знайсці ў якім-заўгодна падручніку па міфалогіі. Вада і агонь. Брахман і кшатрый. Пярун і Вялес. Яны былі з розных рэальнасцяў. Гэта адчувалася ў іх адразу, яшчэ да таго, як яны пачыналі спрачацца. Таму было б лагічна падумаць, што тэмай іхняга перапляцення было змаганне. Сакральнае і не толькі. Што яны спаборнічалі міжсобку. За ўладу. За рэальнасць. За Эву Дамініку. Але гэта было не так. Не зусім так. Я зразумеў гэта не адразу, як напэўна і яны самі. Напачатку я бачыў толькі знешнія формы. Ім варта было проста патрапіць у адно месца, разам – і пачыналіся падзеі. Штосьці закіпала ў паветры, згушчалася. Рэальнасць раптоўна падзялялася на часткі, сітуацыя ўзрывалася, знаходзіліся палюсы, скрайнія пазіцыі. І ўсё ж усё было не так проста. Можа быць, тады, на палёх Куру, яны і змагаліся. Але не цяпер. У нашым часе яны былі патрэбныя адзін аднаму. Яны ўжо прайгралі свае войны, кожны паасобку і вельмі даўно, у іншых жыццях. У гэтым жа яны былі на выгнанні. І адзіны чалавек, які мог іх звязаць, адзіны масток, што між імі застаўся, – была Эва Дамініка. Так, менавіта. Эва Дамініка іх падзяляла і ў той жа час звязвала, злучала. І таму гэта не быў звыклы трохкутнік, у якім камусьці трэба было выбіраць адно з двух. Наадварот, задачай было трымацца разам, утрох. Нягледзячы на спрэчкі, на несумеснасць, на спакусу асобнасці. Тады, у інтэрнаце, яны гэта амаль зразумелі. *** Далей гісторыя працягваецца. Яны адчуваюць, што ўсё гэта невыпадкова і ясна, дамаўляюцца сустрэцца – утрох – у самы бліжэйшы час. Францішак запрашае іх у Хвілінку, каб працягнуць размову. І тут наступае самае важнае, што трэба было перадаць у гэтай гісторыі. І што, трэба шчыра прызнацца, у мяне не атрымалася. Далей гісторыя станавілася містычнай, а гэта ўжо амаль катастрофа для апавядальніка. Далей мы маем эпіфанію – з’яўленне, прарыў боскага ў нашую рэальнасць. Гэта была трэцяя, малодшая Мойра – Антрапос. Менавіта Атрапос перапляла іхнія лёсы. І менавіта яна адказная за іх сустрэчу 24 жніўня 1984 года ў інтэрнаце на Свярдлова, 34. Тады ж, у Хвілінцы, яна з’явілася перад імі ўжывую і на момант паказала ім цэлае іх жыццяў. Усё адбылося ціха і амаль незаўважна, між іншым. Яны проста размаўляюць, стоячы ў чарзе па каву. І раптоўна, нечакана патрапляюць у самае сэрца кармы. Іх жыцці, на момант, становяцца для іх яснымі і празрыстымі, зразумелымі з нейкай зусім іншай, нечалавечай перспектывы. Як пэўны гештальт. Як перапляценне боскага і чалавечага. Яны ўбачылі і зразумелі ўсё, але толькі тады, у пэўным месцы, у пэўны момант сваіх жыццяў. З’яднаных невыпадковай сустрэчай. І далей усё жыццё яны спрабуюць туды вярнуцца. *** Але гэта там, у рэальнасці. У маім жа рамане яны стаяць у Хвілінцы, і пакуль Леа гатуе каву, праходзіць дваццаць год іхняга жыцця. Вось так. Я разумею, што такія рэчы патрабуюць тлумачэнняў. Але я і сам сабе быў не ў стане тады штосьці растлумачыць. І, праўду кажучы, нават і не збіраўся. Я проста ведаў гэта – і ўсё. Гэта зусім не значыць, што Леа гатаваў каву так павольна. Альбо што яны ўсе гэтыя дваццаць год прастаялі ў кавярні, гледзячы праз вакно. Яны жывуць, пражываюць свае жыцці. Праходзяць праз час, разам з іншымі. Але праз дваццаць год, напрыканцы майго рамана, яны знаходзяць сябе ў Хвілінцы, у чаканні кавы і разумеюць, што насамрэч яны так і не выходзілі адсюль. *** Усё неяк вельмі цьмяна. Я і сам да канца не разумею, што адбылося. Куды падзеліся гэтыя дваццаць год. Ясна, што тады Хвілінка – гэта не толькі Хвілінка. І Леа – не зусім Леа. Проста мусіць быць месца, ціха шаптаў я самому сабе, стоячы ў далёкім куце за стойкай, месца, у якое мы заўсёды можам вярнуцца. Месца, дзе можна застацца, нягледзячы на час, на яго незваротнасць. І мае героі патрапляюць менавіта туды. У такое месца. Эпоха паспрабавала разыграць на іх свае пасьянсы, але штосьці не склалася, карта не лягла. Яны так і не супалі з формамі жыцця, якія былі ім прапанаваныя. Выйшлі на прамежкавай станцыі, засталіся пры сабе, адмовіліся прымаць гэтыя формы як свае. Яны зайшлі ўжо занадта далёка – у сваіх несупадзеннях. І ў той момант, калі ўсё прамінула, і ўжо няма асаблівых спадзеваў, раптам аказваецца, што ўсё яшчэ можна вярнуцца. У гэты лапік прасторы. Невялікі закуток, з трыма барнымі стойкамі. Прытулак. *** Праз пэўны час я не вытрымаў і расказаў пра сваю ідэю Францішку. Той толькі ўсміхнуўся – радасна, нават крыху па-дзіцячы. Усё гэта цудоўна, – сказаў ён тады. – Вось толькі сюжэт занадта складаны для нашага часу. Да таго ж, яго спачатку трэба пражыць. *** Ужо тады я разумеў, што абавязкова напішу пра гэта. Які б ні быў складаны сюжэт, і якія б не паўставалі перашкоды. І я пачынаў пісаць – часам шалёна, нястрымана, адразу пра ўсё, іншым разам павольна і засяроджана. Напісанае заціхала ў нататніках, стыла ў фрагментах. Разляталася ў розныя бакі, станавілася пачаткам іншых гісторыяў. Але ў цэлае доўгі час не складалася: сэнс і значэнне цэлага было захінутае ад мяне. Няясна было, пра што ўсё ж такі будзе мая гісторыя. Пра кавярню і яе наведвальнікаў? Пра выпадковую сустрэчу, што адбылася ў менскім інтэрнаце ў адзін са жнівеньскіх дзён 1984 года? Пра пошукі формы? Пра штосьці важнае, што адбываецца ў душы герояў, не дазваляючы спыніцца на неістотным, супасці з часам? А можа, урэшце, пра само чалавечае жыццё, якое застаецца незразумелым, нават калі яно амаль пражыта? Праўду кажучы, я і не спяшаўся яе дапісваць. Я знаходзіў розныя аргументы, каб адцягнуць, адкласці. Распавесці яе да канца, казаў я сабе, – значыць, надаць сэнс іх жыццям, зрабіць выгляд на старонках, што ты калі не ведаеш, дык хаця б спадзяешся на такі сэнс. А хто з нас, часовых і недасканалых – можа прэтэндаваць на такое? Зрэшты, казаў я сабе, мне дастаткова быць разам з імі, прысутнічаць побач. Месяцамі. Гадамі. І нават дзесяцігоддзямі. Сапраўды – мая гісторыя існавала са мной, часам паралельна, часам перпендыкулярна маёй рэальнасці. Перапляталася з іншымі гісторыямі. Персанажы жылі сваімі жыццямі амаль самастойна, але раз-пораз нагадвалі пра сябе, і я, раптоўна, пасярод іншых заняткаў, кідаўся занатоўваць штосьці важнае – пра Эву Дамініку ці пра Багдана. Альбо – пішучы пэўныя рэчы, я раптам разумеў: гэтыя словы належаць не мне – іх насамрэч падумаў Францішак. Я зжыўся з гэтымі мілымі ценямі. Мне было шкада іх адпускаць, ставіць кропку. Зрэшты, у мяне яшчэ шмат часу, казаў я сабе, часу, каб агледзецца, адчуць, як мае героі пасталелі, апляліся рознымі падзеямі, прайшлі праз эпоху. *** Час сканчаецца заўсёды раптам. Яшчэ перад гэтым яго так многа, але вось яшчэ хвіліна і ты разумееш: часу больш няма. Разумееш, што сапраўды позна. Калі позна, калі ўжо няма часу, калі застаецца толькі хвілінка, тады ўсё і адбываецца. 4. Гэта гісторыя можа быць расказаная па-іншаму: як разгорнуты каментар да аднаго з вершаў Лесмяна. Балады, што была напісаная напачатку мінулага стагоддзя. І якая называецца Дзяўчына. Францішак сказаў мне аднойчы, што ў гэтым вершы ёсць усё, што здарылася з яго пакаленнем. Я не адразу зразумеў, якія здарэнні ён меў на ўвазе. У баладзе расказваецца загадкавая гісторыя. Пра дванаццаць братоў і дзяўчыну. Ці, больш дакладна, пра дзявочы голас, які ім пачуўся аднойчы за невыпадкова сустрэтым мурам. Баладу гэтую геніяльна пераклаў М., ягоны сябра. Праўда, некаторыя знаўцы Лесмяна лічаць, што ён крыху спрасціў другі план. І, наадварот, яшчэ больш узмацніў асноўную эмоцыю. Адаптаваў тэкст, зрабіў яго больш выразным. І ў гэтым сэнсе крыху менш трывожным. Але для нас гэта не так важна. Вось ягоны пераклад. Баляслаў Лесмян Дзяўчына Дванаццаць мраяроў-братоў мур напаткалі за туманам Няўцешны голас плакаў там, дзяўчыны голас занядбаны І пакахалі голас той яны і мару пра Дзяўчыну, І вуснаў уяўлялі кшталт па тым, як спеў ад жалю гінуў… Сказалі: “Плача – значыць ёсць!” І больш ужо не гаварылі. Перажагналі цэлы свет – і свет задумаўся ў той хвілі… У мур ударыў молат – і ўраз задрыжэў цагляны волат! Не ведала сляпая ноч, хто чалавек з іх, а хто молат? “Хутчэй мы скрышым цэглу, чым Дзяўчыну змые смерці хваля!” – Так адзінаццаці братам казаў дванаццаты ў запале. Пакуль перад намі звычайная гісторыя. Простая, амаль сентыменталь­ная. Братам чуецца дзіўны голас за мурам, спеў дзяўчыны, што гіне ад жалю. Браты вырашаюць зруйнаваць мур і вызваліць дзяўчыну. Ясная эмоцыя. Зразумелая мэта. Праўда, у арыгінале, у самога Лесмяна пачатак крыху насцярожвае: Дванаццаць братоў, што верылі ў сны, агледзелі мур з мройнага боку. Чаму ён падкрэслівае, што браты менавіта верылі ў сны? І дзе, у якім месцы знаходзіцца ягоны мройны бок? А яшчэ гэтае “ад жалю гінуў”. Ад жалю да каго? Да сябе і свайго лёсу? Ад жалю да тых, хто застаецца за мурам? Ці да тых, хто пачуў гэты голас і паверыў яму? Але пойдзем далей. Ды марнай праца іх была і гарт цягліцаў быў дарэмны. Спавіў іх целы сон, які за мурам панаваў нядрэмна! Трухлеюць косці, тлее ўсё, бляднее твар, пусцеюць вочы… І ўсе памёрлі ў адзін дзень, узятыя адною Ноччу! Вось перад намі першая нечаканасць. Браты паміраюць, так і не зруйнаваўшы мура. Паміраюць неяк вельмі хутка і не да канца зразумела. Ад сну, які “нядрэмна” панаваў за мурам. Гісторыя нібыта скончаная, і скончаная паразай. Але. Як можа сон прывесці да смерці? Можа быць гэта не зусім сон? І не зусім смерць? Ды, стаўшы ценямі, яны трымалі молаты ў далонях! І толькі іншы час плыве – і іншым звонам молат звоніць. І звоніць ён і ўзвыш і ўздоўж! І разганяе вечны холад, Не ведала сляпая ноч, дзе цень няісны, а дзе молат. “Хутчэй мы скрышым цэглу, чым Дзяўчыну змые смерці хваля!” – Так цень дванаццаты казаў астатнім ценям у запале. Тут мы пачынаем разумець, што не ўсё так проста з гэтай гісторыяй. Браты паміраюць менавіта таму, што ім трэба стаць ценямі. І смерць гэтая – не да канца смерць. І дзявочы голас таксама не такі ўжо й дзявочы. А далей пачынаецца магія. І метафізіка. Ды не хапіла ценям сіл, а цемрам цень не замінае! І паўміралі яшчэ раз, бо ўсякі шмат разоў канае… Хто прагне назусім сканаць, той скон такі сабе не знойдзе! І знік іх след! І згінуў сэнс! Аповесць скончана – і годзе! Смерць ценю? Што гэта магло б значыць? Ды молаты – о, Божа мой! – не паддаліся таму жалю! І ў мур грымелі самахоць, і меддзю звонкаю гучалі! Ад поту мокрыя, свой звон, свой стук раскідвалі наўкола. Не ведала сляпая ноч, дзе молат, а дзе ўжо не молат? “Хутчэй мы скрышым цэглу, чым Дзяўчыну змые смерці хваля!” – Так усім молатам-братам казаў дванаццаты ў запале. Дзэнскія паэты ацанілі б такі паварот сюжэта. Каб напісаць праўдзівы верш пра дрэва альбо воблака, казалі яны, трэба самому стаць дрэвам і воблакам. Хаця б на момант. Выйсці за межы саміх сябе. За межы таго, што мы называем сваёй асобай, сваім тварам, сваім жыццём. Калі мы абавязкова мусім патрапіць, мы павінны перастаць цэліць. Перастаць быць няшчасным лучнікам, якому вельмі хочацца быць першым. А самім стаць стралою. Так, сапраўды, каб зруйнаваць мур, менавіта той, містычны мур, – трэба самім стаць молатамі. І голас, там, за мурам, ад самага пачатку гэта ведаў. І жаль у голасе быў менавіта па тых, двойчы памёрлых, якія павераць і адважацца. І рынуў мур – і скалануў грымотным водгуллем даліны! А па-за мурам не было ніякай сплаканай Дзяўчыны! Нічога – толькі жаль, і плач, і страта, і цямрэча цішы! О бедны свет! Нядобры свет! Чаму не можаш быць ты іншы? Тут мы падышлі да кульмінацыі. Да пустаты, да расчаравання, пасля таго, як усё здарылася. Голас аўтара ў перакладзе папракае свет за тое, што ён такі жорсткі і бязлітасны, нечалавечы. Гэта ўсім вядома, пражытыя, спраўджаныя ўтопіі меншыя за саміх сябе. У арыгінале Лесмян яшчэ больш радыкальны, яго пытанне гучыць “Чаму ж няма іншага свету?” Здаецца, пытанне чыста рытарычнае. І яно зусім не патрабуе адказу. Ці патрабуе? А можа, сапраўднай мэтай братоў была зусім і не дзяўчына? А якраз той самы іншы свет, які раптоўна паўстае напрыканцы верша? З прычыны здрады зманных сноў і цудаў, што не сталі явай, Палеглі молаты на дол у знак завершанае справы. І быў жах цішы. І пустэль у небе! А ты ў той пустэлі Чаму дрыжыш, калі яна яшчэ не цміцца ў тваім целе? Вось так. Ціша. Вусціш. Здрада сноў і цудаў. Я доўга думаў пра гэтае месца напрыканцы іх прыгоды. Месца, у якім яны моўчкі ляжаць у пустэлі: вычарпаныя, спраўджаныя, двойчы памерлыя. Няясна, чаму іх справа ўсё ж такі завершаная. Можа, штосьці яшчэ мусіць адбыцца далей – з братамі, з ценямі, з молатамі, нарэшце? Як прайсці праз гэтую вусціш? І куды мы патрапляем, там, на выхадзе? Дзе мы можам застацца, тады, калі ўсё ўжо адбылося, спраўдзілася? Было нейкае цьмянае прадчуванне, што там, дзе сканчае сваю баладу Лесмян, наша сапраўдная гісторыя толькі пачынаецца. *** Гэта была б гісторыя пра пакаленне, што патрапіла ў расколіну між эпохамі. Менск узору 1984 года: чысты і халодны, амаль дасканалы ў сваёй нерухомай зімовай прыгажосці. Формы жыцця здаюцца такімі трывалымі і такімі стомленымі. Усё застыла, усё змерзла навокал. Вусны ледзьве варушацца, словы не слухаюц­ца. Каб распавесці пра самае простае, трэба амаль подзвіг. Яшчэ штосьці застаецца: на гарышчах ляжаць старыя кнігі, напісаныя на дзіўных мовах. Бабулі ў вёсках усё яшчэ спяваюць, але ўсё цішэй і цішэй. Беларуская вёска, раскіданая па камароўках, расцярушаная па калгасных палетках, – ужо не ведае сябе саму. Зрэшты, і сама Беларусь ляжыць, ціхая, маўклівая, прыгожая той асаблівай, перадсмяротнай прыгажосцю… Як мёртвая прынцэса. І тады раптам адбываецца штосці неверагоднае і страшна кранальнае – паварот кола кармы. Хлопцы і дзяўчаты, якія пачулі гэтыя дзіўныя галасы – з таго боку. З будучыні. З іншай эпохі. Што гэта былі за галасы – няясна. І ці былі яны ўвогуле? Чаму людзі пакідаюць звыклае і ідуць наперад у пошуках невядомага? Як гэта адбываецца? Проста камусьці трэба адважыцца, зрабіць першы крок. І яны сталі першымі. Пачалі ламаць сцяну, як у вершы Лесмяна. Ніхто не верыў тады, што гэта ўвогуле магчыма. Але самае дзіўнае – сцяна паддалася, пачала дрыжаць, асыпацца. А потым рухнула. Ужо значна пазней яны зразумелі, што ўсё было больш складана. Сцяну зламалі не толькі яны, а можа і зусім не яны. Проста ўсё склалася менавіта так, а не інакш, зрэшты і сцяна, як высветлілася, сама была гатовая зламацца, рассыпацца ў друз. Яе пілавалі дзень і ноч, але ціхенька, спадзяючыся на праклятыя скар­бы там, за мурам. І сапраўды, за сцяной былі фантастычныя рэчы: рассыпаныя дыяменты і забароненыя недаступныя кнігі, але, перадусім, вялікі свет, які вабіў і спакушаў, клікаў у падарожжы. Не адразу і не ўсе зразумелі, што не было аніякай дзяўчыны, што гэта быў толькі голас. Рэха іх уласных жаданняў. Але шукалі яны не скарбы і не дыяменты, а штосьці іншае, тое, што ім аднойчы цьмяна пачулася ў прыцемках. Пяшчотны і прыгожы голас. З будучыні. *** Але тут распачаўся звыклы чалавечы спектакль, у якім ролі былі распісаныя і раздадзеныя згодна з п’есай, а п’еса была банальная і нецікавая, хоць ты плач. Адным хацелася грошай і ўлады – і яны гэта атрымалі. Іншым – славы, вядомасці, і яны гэта атрымалі таксама. Большасць жа насамрэч нічога не хацела. Яны проста былі побач: цікавалі, высочвалі, назіралі. І чакалі, пакуль усё аціхне, і ў цане зноў стануць сціплыя будаўнікі простага чалавечага шчасця. І сапраўды, – раптам усё зноў стала нармальна. Усё ўсталявалася. Толькі нармальнасць гэта была новая, іншая. Потым, калі іх пачыналі мераць новай нармальнасцю, яны нават не злаваліся. Яны проста не разумелі, пра што ідзе гаворка. Ім зноў прапанавалі заснуць, – а яны не былі гатовыя. Яны былі як костка ў горле – цудоўнага новага свету, які радасна абсталёўваўся на руінах старога. Яны заплацілі за свой выбар. Яны адарваліся ад мінулай эпохі, выйшлі з старых формаў. І самае істотнае: яны ўжо паспелі двойчы памерці і стаць молатамі. Пэўны час яны проста стаялі ў вусцішнай цішы. У трывожнай пустаце свету. А потым падняліся і пайшлі. Ішлі ўсё далей і далей. Няясна куды. Яны не хацелі спыняцца. Альбо ўжо проста не маглі. Бо спыніцца – гэта забыцца на тое, што адкрылася, амаль выпадкова, тым, хто блукаў у бясчассі, паміж эпохамі. Яны пачалі званіць у іншую сцяну, нябачную для большасці. *** Калі б я быў паэтам, я б напісаў працяг балады Лесмяна. З таго месца, дзе яны ляжаць у вусцішнай цішыні. Больш няма аніякіх мэтаў. Аніякага мура. Толькі халодныя молаты – у халодным бясчассі. Здрада сноў і цудаў. І ўсё ж некаторыя з іх адрываюцца ад пастаментаў. Яны – яшчэ молаты – падымаюцца і ідуць назад. Усё яшчэ спадзяюцца пачуць галасы адтуль. З іншага свету. Цёмнае бездарожжа. Аніякага маршруту, аніякіх сцежак. Яны проста вяртаюцца да сябе. Каб вярнуцца, трэба адарвацца ад формы, якую надала нам эпоха. Перастаць быць молатам. А гэта заўсёды больш складана, чым пачуць далёкі голас і памкнуцца ў невядомае. Першыя крокі. Вось яны ўжо не молаты, а цені. Нябачныя, нікому не цікавыя, беспрытульныя. Іх ужо не дванаццаць – лічба дасканалай поўніцы – а значна менш. І ідуць яны зусім не разам, а кожны ў свой бок. *** Далейшае ў маёй гісторыі было б высока-трагічным. Хтосьці не вытрымлівае, паварочвае назад, да пастаменту. Імкнецца заснуць, забыцца. Сярод кветак і сноў. Некаторыя патрапляюць у Хвілінку, альбо у іншыя месцы, дзе можна застацца. Астатніх зжырае Калі: жахлівая і вечна галодная багіня Нашага Часу.