Архіў нумароў:

Барыс Пятровіч

_____________________ Пуціна. Аповесьць	Матыльком ніколі Яму ўжо ня стаць. Дарэмна дрыжыць Вусень на асеньнім ветры. Басё. на Шыкатане, на беразе Ціхага акіяну, на краі сьвету, ня думаецца пра пры­га­жосьць і бясконцасьць прасторы, якая называецца планетаю Зямля, ня робіцца зразумелай твая нікчэмнасьць (быў такі сахалінскі кампазітар з беларускім про­зьвішчам Нікчэмны, які напісаў знакамітую некалі песьню са словамі “На востраве нармальнае надвор’е...”) ды дробнасьць перад магутнымі сіламі прыроды і самою прыродаю ўвогуле, а прыходзіць момант, калі пачынае здавацца, што перад табою проста дэкарацыя акіяну ці шырокі экран кінатэатру і, калі пратканіненую паперу прабіць – за ёю будзе проста цемра, якая ёсьць нішто, пачатак пачаткаў ці канец канцоў, альбо пачатак канца ці канец пачатку; якая зьнішчае ўвогуле ўяўленьне пра час і прастору і ўсялякі пачатак адначасова робіцца канцом, а канец – пачаткам, і ўсё сьціскаецца ў кропку, і гэтая кропка – ты, адзінокі, забыты ўсімі, пакінуты настолькі, што, здаецца, узмахнуў бы ў роспачы крыльлем і ўзьняўся ў неба, узьляцеў бы так высока, што востраў увачавідкі ператворыцца ў зярнятка, якое зусім лёгка падхапіць двума пальцамі, кінуць у рот, пажаваць і выплюнуць куды-небудзь далёка за Японскія астравы, дзе цяплей і скура цямнее, дзе славяне з беларусаў робяцца чорнымі, бы мурыны і толькі непляскатыя насы і некучаравыя галовы выдаюць іх за нетамтэйшых: за Міклуха-Маклаяў, а ня Пятніцаў, але лёгкасьць праходзіць, вецер думак супа­койваецца і шум мора, які натуральны прасьцей пачуць з ракавінкі, чымсьці на беразе Акіяну, кожным сваім працяжна-напружаным “ш-ш-ша-а-а...” вяртае цябе ў абалонку твайго цела, і страх, які быў пасяліўся ў табе, выпетрываецца, і ўжо не здаецца, што за той вунь сопкаю сядзіць і цікуе за табою мядзьведзь, для якога ты толькі здабыча, што сама прыйшла, і найгалоўны страх – адступае: нічога ня страшна, нішто ня страш­на, нават тое, што было страшна ў дзіцячых снах, і самая сьмерць падаецца адно пераходам у іншую якасьць – больш высокую, звыш культурную ступень разьвіцьця: быў вусенем – стаў матыльком; і не цікава нават: ці бачыць вусень матылька, не цікава, ці разумее вусень, што матылёк – гэта ягоная крылатая будучыня, што ён народжаны поўзаць, каб потым лётаць, цікава толькі: ці хоць бачыць увогуле; бо тут, на беразе Ціхага акіяну, далёка ад дому, ад родных магілаў, Ён пачынае ўзірацца ў неба і шукаць вакол сябе сваіх дзядоў, прадзедаў, бабуляў і прабабуляў, якіх даўно няма сярод жывых і Ён ня ведае – дзе яны сёньня, хто яны цяпер, але Яму думаецца, што яны прыляцелі б, каб пабачыць Яго, і ў цяжкую хвіліну одуму быць побач; Ён узіраецца ў неба, аднак ня бачыць іх: Ён яшчэ вусень, Яму ня дадзена, але ці бачаць яны Яго? ці існуюць увогуле яны? яны, як і Ён – былі нечыімі ўнукамі, яны сталі потым – чыімісьці бацькамі, а ці дадзена Яму быць камусьці бацькам? ці не пе­рарвецца распачаты і працягнуты імі ланцужок на Ім, бо Ён адзіны сын у сваіх бацькоў (дочкі – Ягоныя сёстры – ня ў лік: яны не захоўваюць і не перадаюць прозьвішча), і ці мае Ён права на сьмерць... нават у адчаі, нават на краі сьвету, як бы прыгожа гэта ні выглядала: менавіта на краі сьвету стаць з вусеня матыльком... ці мае? не, нават у роспачы... ня мае... і прыклад з матылькамі зусім няўдалы, бо вусені не памнажаюцца, а памнажаюць вусеняў матылькі, якія не адразу становяцца матылькамі, а праходзяць праз стадыю вусеняў (ага, значыць, кокан – труна, ці труна=кокан...) а мы закончаныя – даствораныя Богам – да канца і нам няма на што спадзявацца, апроч надзеі на тое, што ня можа тут, на Зямлі, корань наш заканчвацца, што для кагосьці ёсьць недзе матыльковы рай, а для кагосьці – вусеневае пекла... ну, вось, Ён вярнуўся да таго, з чаго пачаў, а значыць, і зямля перад Ім не заканчваецца, а пачынаецца, і так у любой кропцы, дзе б Ён ні стаяў, і зад-перад (пачатак-канец), мяняюцца ў залежнасьці ад таго, куды Ён павернецца: Амерыка цяпер недзе наперадзе, а Расія, і далей – Беларусь, недзе ззаду, аднак вось Ён зараз азірнецца, і ўсё зьменіцца, пойдзе да паселішча, што стаіць у сотні метраў ад акіяну, і Амерыка будзе ззаду, а Расія з Беларусьсю перад Ім... гэта ніякім чынам не пацьвярджае ісьціну, што ўсё адносна, гэта канстатуе факт, што ўсё адносна: нашае жыцьцё (па сутнасьці: усяго толькі водбліск маланкі!) адносна матыльковага – бясконца доўгае ды імгненна кароткае адносна часу палёту сьвятла ад любое зоркі (толькі не ад Сонца) да Зямлі: зоркі тае ўвогуле можа ўжо ня быць там, адкуль ідзе ейнае сьвятло, а мы яе яшчэ бачым, яна памерла там, дзе жыла, але яшчэ сьвеціць нам тут, аднак і гэтае сьвятло ня вечнае, бо ўсё, што мае пачатак (а пачатак мае усё) ня вечнае, бо калі ёсьць у чагосьці пачатак, значыць ёсьць і канец: нават у кола, нават у круга; так, канец і пачатак часам сустракаюцца і ўтвараюць кола (будыйскае Кола Жыцьця?), якое нехта хацеў бы бачыць сьпіральлю, аднак усялякая сьпіраль імкнецца ў свой пачатак, каб замкнуць кола, і тады пачатак робіцца пачаткам у кожнай кропцы паверхні кола, сьпіралі, шару – Зямнога шару; у любой кропцы, але тут, на краі зямлі, гэты пачатак-канец больш наглядны, чым у палескім лесе, балоце, альбо нават на беразе рачулкі з інтымнай назвай Піна, Лань, Пціч, Ліпа ці іншай камбінацыі з чатырох літараў, бо там прастора замыкаецца, хай сабе і на даляглядзе, а тут – адкрытая наскрозь, навылёт, ажно да Амерыкі, дзе Ён ні разу ня быў і наўрад ці пабудзе, бо са сваёй палескай вёскі Ён пайшоў ня ў той бок (хоць зямля і – круглая) і дабраўся толькі да Сахаліну, да Курылаў, да Шыкатану, што само па сабе дасягненьне ня меншае, чым падарожжа ў другі бок пачатку-канца, аднак ганарыцца няма чым, бо і тут Ён чужы, і там будзе чужым і непатрэбным нікому, апроч жменькі людзей, якім зададзена апекаваць Яго – тут, каб ня ўбачыў чаго лішняга, там – каб не расказаў чаго лішняга, каб не паведаміў буржуінам вялікі сакрэт – ваенную таямніцу (на Сахаліне яе ніхто і не хавае, нават ракеты, скіраваныя на Японскія астравы, стаяць адкрыта, і са спадарожнікаў, ды што там – з пралятаючых самалётаў, пэўна, бачна іх, як раскладзеныя на стале відэльцы; а на Кунашыры замест ракетаў стаяць зьнятыя з караблёў вялізныя гарматы, і рулі іх нацэленыя на Хакайда – сьмешна гэта ў атамны век, што пачаўся якраз з Японіі...), якая там нікому непатрэбная, а патрэбны ім толькі Ён, бо калі Ён недзе нешта ўбачыць, а потым недзе нешта скажа, адныя Яго “завярбуюць” і атрымаюць званьні ды ўзнагароды, а другія “разаблачаць” і атрымаюць тое самае, а Ён нічога не атрымае, бо ня любіць, калі Яго скарыстоўваюць, і таму: Ён нічога ня бачыць, таварыш падпалкоўнік, нічога ня чуе, і нічога нікому ня скажа (а фатаграфаваў гарматы, скіраваныя на Хакайда, выключна – як экзотыку, як турыст, а ня як разьведчык, ня як заходні шпіён, хоць Беларусь і далёка на Захадзе, і ня трэба палохаць ні кар’ераю, ні нават сьмерцю, бо Ён нічога не баіцца і да ўсяго гатовы) – Ён бачыць цяпер толькі акіян, які на даляглядзе не зьліваецца з небам, а ўтварае роўную лінію падзелу між цёмна-сінім і сьветла-блакітным, і гэтая лінія і ёсьць для Яго сёньня мяжа між небам і зямлёю (акіянам), між гэтым сьветам і тым, між Расіяй і Амерыкай, між пеклам і пеклам, бо раю на гэтай планеце для чалавека няма ўвогуле, аднак трэба жыць – не зважаючы на падпалкоўнікаў ці каланэляў і вымятаць, выганяць з сябе думкі пра канец... пра сьмерць... ня думаць: пайду ў акіян і не вярнуся, зьнікну ў хвалях бяз сьледу, расстану (і што каму тым дакажу?)... а жыць, не зважаючы на служакаў-служкаў (Ён ім трэба, а не яны Яму), і шукаць у гэтым жыцьці добрае, лепшае, яшчэ лепшае – рай... зрэшты, што яго шукаць, вунь ён – рай: у даліне, дзе стаіць дзясятак доўгіх, як сьцірты казармаў – баракаў-інтэрнатаў (на адным з іх нейкі жартаўнік так і напісаў: “paradis”), у якія зьвезьлі з усяго СССР прастытутак (ці проста жанчынаў лёгкіх паводзінаў, ці проста няшчасных жанчынаў, якія ня тым давалі альбо не змаглі тым даць...), каб ня лезьлі ў Маскву ды Ленінград да замежнікаў; упершыню паспрабавалі тое зрабіць падчас маскоўскай Алімпіяды-80, спадабалася – бясплатная працоўная сіла! – і зноў, потым зноў і зноў прывезьлі жанчынаў падчас пуціны на Сахалін, на Курылы, каб не прастойвалі кансервавыя заводы, што даюць краіне дзьве трэці бляшанак усяго СССР: гарбушу ды сайру ў масьле – у сьпецбуфеты, а івасі ды мойву ва ўласным соку – у звычайныя крамы, хоць і там, і там яны – дэфіцыт, а тут – еш, не хачу, ды няма апетыту, няма жаданьня, верне ад іх, мо ад таго, што бачыш, у якіх умовах яны робяцца, а мо таму, што ёсьць сум і няма мужчынаў, а ў большасьці тых, што жывуць на востраве ад рыбнага харчу гаспадарка толькі сьвеціцца, ды ня грэе... шчасьце Ягонае, што Ён ведаў, куды едзе, а сябар – Уладзя – патрапіў перад Ім сюды ў камандзіроўку з Паўднёва-Сахалінску непадрыхтаваны, і ў першую ж раніцу прачнуўся ў бараку голы, побач з высокім, як вулкан Цяця, жаночым задам, і зьдзівіўся: жывы... дапамагло, што напіўся і адключыўся: пашкадавалі “серда­больныя”: “маладой ісчо”... пашкадавалі... гэтае “ісчо”, якое з часоў зямлячкі-Ка­цярыны ратавала расейскіх мужчынаў – спатрэбілася і беларусу; Ён жа ведаў, куды едзе, і таму ўзяў з сабою ня толькі веды пра жанчынаў з баракаў, але і дзесяць (для поўнага ліку ды і болей у сакваяж ня лезла) пляшак “Жыгулёўскага” і два кіло чырвоных памідораў – сябар сказаў, што гэта самыя вялікія далікатэсы на Сахалінскіх Курылах (астравы маюць яшчэ і мясцовы назоў: “краіна вечназялёных памідораў”), хоць на самой справе яны, Курылы – Японскія, бо, было, стаяў Ён увечары на краі Кунашыру, гля­дзеў на Хакайда (во­сем км па вадзе – усяго два ры – хіба то адлегласьць для вока і для душы?), бачыў як павольна паўзе па скарынцы вострава ланцужок-вужака асьветленых вокнаў электрычкі, і думаў, што японцу ня трэба было выпраўляцца за трыдзевяць мораў і тры акіяны, каб адкрыць “исконно русские земли”, выйшаў ён у двор па малой па­трэбе, агле­дзеўся ў прыемную хвіліну волі, калі няма чаго больш рабіць, апроч як любавацца навакольлем, і – о, нечаканасьць! – адкрыў Курылы яшчэ за тысячу гадоў да існаваньня Кутузава-Галянішчава, Рымскага-Корсакава, братоў Карскіх, а тым болей Галаўніна з Карсакавым ды Невяльскім, якія шукалі не экзотыкі, ня краю сьвету і ня новых земляў імперыі, а простага чалавечага шчасьця... і ня думалі, што “адкрылі” гора – турму, катаргу для кагосьці, для братоў-славянаў; не, гэтыя астравы сталі ня проста турмою, бо з турмы можна ўцякчы ў звычайнае жыцьцё, адсюль – не ўцячэш, ня ўцёкшы з жыцьця... як у царскія часы, так і сёньня... і “начныя матылькі” з усяго СССР ад безвыходнасьці ўсё часьцей і часьцей пачыналі абіраць такое выйсьце: апранаць на сябе кукалку-труну, каб хоць матыльком выпырхнуць на волю, асабліва “падсаджаныя” на кайф ад мілаваньня з любым мужчынам, абы мужчынам, і нават не з мужчынам, а з тым, што робіць муж­чыну мужчынам, бо нават самага плюгавага і непатрэбнага там, на “вялікай зямлі”, тут самай найпрыгожай прыгажуні не купіць сабе ні за якія грошы... востраў “начных матылькоў”, а па-іншаму – Шыкатан, мае мыс з назовам Край сьвету, і на той Край сьвету Ён і пайшоў у першы свой дзень “на экскурсію” – сустрэць заход (узыход) сонца, які тут найпрыгажэйшы на Зямлі – з адзі­наю японкаю, што была цяпер на ўсіх Курыльскіх астравах, японкаю паходжаньнем з Масквы, куды яе продкі прыехалі гадоў сто таму з Кіота, каб навучыць рускіх выразаць з дрэва “исконно русские” нацыянальныя сувеніры – “матрёшки”, прыжыліся, пабылі “японскімі шпіёнамі” ў 30-х, а потым і ў 40-х, але пакінулі ўсё ж семя, якое ў 80-я, па прычыне, пэўна, гейшавага мінулага прабабуляў, стала самай высокааплатнай прастытуткай сталіцы СССР, але і гэта не ўратавала яе ад высылкі ледзь не да каранёў свайго роду, да амаль Радзімы: на самую блізкую ад Японіі савецкую, “исконно русскую” глебу (тут гэтая “ис­конность” падкрэсьлі­валася настойліва і нахабна на кожным кроку шыльдамі і шыльдачкамі); Ён мог толькі здагадвацца: хто яна і чым займаецца на “вялікай зямлі”, дакладней, чым зарабляла раней на жыцьцё, аднак на той момант Яго гэта цікавіла менш за ўсё, Ён бачыў перад сабою амаль дасканалае жаночае стварэньне, найпрыгажэйшую жанчыну (дзяўчыну яшчэ можна сказаць, бо японскія жанчыны хай і хутка старэюць, але да таго доўга трымаюць сваё дзіцячае аблічча), у іншых варунках недаступную Яму, нават за вялікія грошы, а тут адданую служку са страхам у вачах, што Ён можа зьнікнуць за любою скалою, за кожнай сопкай гэтаксама нечакана, як зьявіўся ў ейным жыцьці... цікава: а каго яна бачыла ў Ім? думаецца, у апошнюю чаргу “заходняга” ці “сталічнага” журналіста, якім быў насамсправе, але і не кліента, і тым больш не патэнцыйнага каханага (мужа – ха-ха!), проста ёй трэба быў нехта, і гэтым “нехта” ў гэты час і ў гэтым месцы якраз і апынуўся Ён – у яе не было выбару, а Ён мог выбіраць з тысячаў, мог, але толькі да таго моманту, як убачыў яе – пасьля і ў Яго ўжо выбару не было; Ён згадвае яе зноў і зноў, хацеў бы апісаць, ды ня можа: найпрасьцей было б працытаваць каго з японцаў, што пісалі ў хоку ды танка пра сваіх жанчынаў нешта кшталту – стройная, як сакура(?), сьвежая, як лілея(!), пяшчотная, як персік(...), і ўсё гэта было б праўдай (зрэшты, не – японскія паэты ніколі так не пісалі, яны ў сваіх параўнаньнях былі больш канкрэтнымі і карэктнымі, каб падрэсьліць прыгажосьць казалі: “у яе воблік бадысатвы”, альбо: “яна мела ўсе трыццаць дзьве адрозныя прыкметы Буды”, альбо параўноўвалі з эталонам прыгажосьці паэткай Камаці, а ня нейкімі там сакурамі ды персікамі – і чытачы іх разумелі...), бо побач з Ім быў цуд – уважлівы, удзячны, клапатлівы, адданы, мілы, ласкавы, пяшчотны, спакусьлівы, умела сарамлівы... словаў ні адной мовы ня хопіць: ап’яняльны, трапяткі, гарэзны, нястрымны, свавольны, шалёны, адчайны, дагаджальны, шчыры... няма словаў... ёсьць толькі глыбокае неба над Імі, вялікае, як Акіян, ёсьць толькі акіян перад імі, вялізны, як Неба, як Каханьне, што засьцілае вочы, засьціць думкі, сьціскае зямную прастору нат не да маленькага вострава, не да аднаго чалавека, што цяпер побач, а да ягоных вачэй, у якіх зьліваюцца блакіт неба з сінечай акіяну, да вуснаў, то гаваркіх, бы акіян, то адчайна маўклівых, бы неба, і ўжо забытыя клопаты, што прыехалі з Ім на гэты гожы востраў і якія пасьпеў набыць Ён тут (ох, пад­палкоўнік-падпалкоўнік у цывільным... зрэшты, досыць пра падпалкоўніка, для якога Ён проста сьвежы чалавек і прычына вылучыцца, выслужыцца – на гэтым варта забыцца пра яго і пра тыя страхі, што засталіся пасьля размовы з ім, і на тое жаданьне, што прывяло Яго да акіяну: пайсьці і не вярнуцца... бо Ён потым зьехаў, і падпалкоўніка больш не было ў Ягоным жыцьці, як і Яго – нават у падпалкоўнікавай справаздачы...), забытыя планы і намеры, забытае тое – ранейшае – жыцьцё, ёсьць толькі неба, толькі акіян, толькі адданазамілаваны позірк, гнуткапаслухмяны стан... крык кырляў, стогн бакланаў... ёсьць вецер – настырны, халодны – тут, на краі сьвету, разагнаны да касьмічнай хуткасьці, марскі вецер заўсё­ды такі – няўрымсьлівы, напорыстанахабны, мускулістадужы, а Ён заўважыў яго толькі цяпер, калі сонца ўжо нізка сьцелецца над вадою, і ў апошнім сьвятле ягоным жоўта-чырвоным нявінная ўсьмешка часовае сяброўкі-японкі падалася Яму не такой і нявіннай, а гульлівая адданасьць не такой і адданай, а мілы тварык – хітрым, і Ён ужо не гаспадар, а раб... але падалося тое толькі на адную хвілю, на адное імгнень­не – адзін погляд, адзін рух ня цела – вачэй, і ўсё зьнікла, усе гукі, апроч “мілій... мірій... далягой... (“л” і “р” блыталіся) і – працяжнахуценька – моі-моі-мой... (адкуль у яе ўзяўся акцэнт?) – і ў вачах толькі вочы – шырока расплюшчаныя, а таму вялізнакруглыя, яшчэ нядаўна вузкія, бы шчыліны, вочы: прагныя, мяккія, бліскучыя, неспатольныя, скнарныя... (“ойран”, — міжволі прашаптаў ён, начытаны Акутагавы, яна не зразумела), і ў зрэнках ейных – толькі Ён, Ён, Ён, Ён... зноў вяртаньне ў холад ветру і крыкі чаек... потым назад у цяпло туману... вецер... туман... вецер... на ўсім белым сьвеце... і ў пасёлку вакол казармаў-баракаў-“абшчагаў” – да іх яны вярнуліся спатоленыя позьнім вечарам (забыўшы і пра заход і пра ўзыход сонца) незаўважна хутка, быццам перанесьліся сюды з Краю сьвету ад Стоўбчатага мысу (Аргану) на кіліме-самалёце, раскінутым пад нагамі, кароткае растаньне, што пакідала надзею: “да заўтра – да заўтра...” і Ён зноў адзін, ідзе да свайго прыстанку, трымае ў руках букецік-ікебана, з сабраных па дарозе суровых кветачак, і адчувае плячыма дзясяткі хранічнагалодных лісіных, ваўчыных, тыгрыных позіркаў, уладальніцы якіх гатовыя накінуцца на Яго, разарваць на часткі: такога ў Яго ніколі не было: ні да, ні пасьля (а вы можаце ўявіць сабе гэта?), раптам знаходзіць забыты ў сваёй далоні Танін (так-так, маскоўскую японку звалі банальна – Таня, і добра, што ня Эма...) кулончык, што адшпіліўся там, на Краі сьвету, і ў апошнюю хвілю ўпаў на траву ля Ягонае рукі: Ён заціснуў кулончык на час і забыўся, вярнуўся да дзьвярэй бараку, каб аддаць, і пачуў: “ну як, карэспандэнцік?”, а ў адказ салодкарускае: “ох и нае... я девки, ох и нае...”, пацягваньне ў густой цішы да хрусту ў касьцях і зайздросьлівыя ўздыхі... усё, “заўтра” ў іх не было... больш яны ня бачыліся з гейшаю: Ён ня любіць, калі Яго скарыстоўваюць... і “кветка каханьня” для Яго завяла, і “рай” для Яго паблякнуў, бо і сапраўды – паводле ўсіх традыцыяў, і ўсходніх, і заходніх, рай — месца для абраных, для чыстых душою ды целам, а гэтыя баракі былі ня першаю прыступкаю да раю Буды Аміда, а, хутчэй, першаю прыступкаю да пекла, мяркуючы па тым, што там адбывалася... кулончык жа той быў утоплены Ім з адплываючага цеплаходу “Марыя Ульлянава” на мяжы шыкатанскай бухты і Ціхага акіяну... больш яны ня бачыліся яшчэ і таму, што пра гэты ваяж на Край сьвету даведаліся Ягоныя новыя сябры-армяне і настойліва параілі нават не падыходзіць да тых баракаў, а ня тое што з некім “сябраваць”... ага, стоп, далей нельга ісьці, пакуль не распавядзецца тут, як пазнаёміўся Ён з гэтымі гарачымі хлопцамі і не прагучыць прызнаньне ў любові да горнае краіны Арменіі, дзе Ён ня быў ні разу, але палюбіў і любіць яе пасьля кароткай дружбы з трыма братамі, што жылі ў той час і працавалі ўрачамі на краі сьвету, на востраве Шыкатан; з першым з іх, малодшым Вартанам, Ён пазнаёміўся на цеплаходзе “Надзежда Крупская”, на якім плыў (ішоў!) з Карсакава на Кунашыр, але штарміла і Кунашыр не прымаў, бо ня меў бухты, і іх высадзілі на Шыкатане (так, на Шыкатан яго закінула воляю аднога з сямі няшчасьцяў – шторму), такім чынам, яны плылі на цеплаходзе, і іхнія каюты былі побач, пасажыраў няшмат – можна палічыць па пальцах – і Ён адразу вылучыў сярод іх для сябе аднога, такога ж, як і Ён маладога, але чарнявага хлопца, з якім яны пад вечар і пазнаёміліся; цеплаход быў стары, трафейны, і пасьля вячэры, калі пасажыры і вольныя ад вахтаў з каманды сабраліся на “культурную” праграму ў паўкруглай, пэўна – кают-кампаніі, адзін з афіцэраў, што сьпяваў пад гітару меладычныя – турысцкія – песьні пра мора, Сахалін ды Курылы (запомніўся прыгожы радок, хоць і дужа прасавецкі: Ітуруп стаіць у будзёнаўцы вулкану...) між іншым расказаў, амаль па сакрэце, шчыра, як ля вогнішча, пра тое, што раней гэты цеплаход называўся “Адольф Гітлер” (і ёсьць яшчэ месьцейкі, дзе можна знайсьці надпісы па-нямецку, асабліва, у машыннай зале), належаў Германіі, аднак пасьля вайны, па Перамозе, яго з Балтыкі адагналі падалей, на Далёкі Усход, і ён (як яшчэ два такія ж караблі з жаночымі імёнамі) вось ужо трыццаць гадоў з гакам прасуе Ціхі акіян ад Уладзівастоку да Камчаткі і назад з заходам на населеныя Курыльскія астравы ды Сахалін; цеплаход і цяпер уражвае сваёй велічнасьцю, асабліва на рэйдзе, побач з рыбацкімі эмэрэскамі, ды і ўнутры таксама, а даць бы яму рамонт, зьнішчыць абшарпанасьць савецкаадвечную, надраіць медзь ды нікель, кілімаў накласьці, якія некалі, пэўна ж, ляжалі паўсюль – і ўявіць цяжка тую прыгажосьць... дарэчы, пра прыгажосьць: дзіўна, але тут, на караблі, працавалі вельмі прыгожыя людзі: і маракі (той вусаценькі сьпевачок у кают-кампаніі, быў падобны да “ад’ютанта яго правасхадзіцельства” Саломіна з фільму і адначасна да Лерманатава з партрэтаў у школьных падручніках), і абслуга, і афіцэры – як на падбор, ня кажучы ўжо пра матросаў-волатаў, а афіцыянтачкі ў рэстарацыі... ды нават дзяўчаткі-прыбіральшчыцы – такія, што ўпрыгожылі б лепшыя панелі Масквы, ды што там – найзнакамітыя бардэлі Еўропы і Амерыкі альбо, у крайнім выпадку, ня горшыя подыумы Парыжу... асабліва адная, што прыбірала якраз у Ягонай каюце... а, трэба сказаць, плыў Ён у першым класе і, паколькі пасажыраў было ўвогуле мала, адзін у двухмясцовай каюце; чаму Ён пра бардэлі: як яна паглядзела на Яго – хіба на позірк той можна забыцца? – калі нагіналася, падмятаючы падлогу, вымятаючы нешта з-пад лаўкі-ложку (як бы падкідвалі клубы такія – міжволі падумалася?), была яна трошкі вышэй сярэдняга росту – не зусім мадэльная – і даволі худая: якраз такая, якія Яму падабаліся, пры такой фігурцы яна магла б быць і не прыгожаю, аднак вабнаю і жаданаю, але ж яна была прыгожаю... прыгажуняю... сэрца сьціскалася, калі вочы гладзілі яе, і думка міжволі пульсавала: колькі ж ты каштуеш? аказалася, такса звычайная – дзесяць рублёў за раз, незалежна ад таго, колькі доўжыўся працэс: трыццаць секундаў ці трыццаць хвілінаў, пра гэта Яму грубавата-лёгка сказаў той самы армянін Вартан, у якога яна, можа, і расчараваная Ягонай нясьмеласьцю, падмятала падлогу ўсьлед за ягонай каютай, і з якім у той вечар Ён разгаварыўся ў кают-кампаніі, куды пайшоў разбавіць шум (сум) пасьляштормавага калыханьня (казалі – гэта ў акіяне самы небясьпечны час, бо карабель на доўгіх, затухаючых хвалях можа разламаць напалам бы запалку), і, дадаў Вартан, дзяўчына была ня толькі незабыўнапрыгожай, але і, што рэдка бывае, чуйнатрапяткой, імгненназа­гаральнай, ня грубай, калі нават балюча, а слабай і ўсёдаравальнай, як у жыцьці, а не на працы... але няхай цеплаход плыве, лейтэнанцік сьпявае, а нам варта вярнуцца на Шыкатан, дзе Ён з братамі-армянамі гуляе ў футбол – два на два – браты паважаюць Яго за менскае “Дынама”, леташняга чэмпіёна СССР і сёлетняга яшчэ лідэра, за “Песьняроў”, Ён паважае іх (за “Арарат”-каманду, за “Арарат”-каньяк, за Арарат-гару... за тое, што лёс Ягонага народа і іхняга дужа падобны ў сваёй трагічнасьці ды нягодах, што зыходзілі ад суседзяў...), бо бачыць, што гэта ўважлівыя, прыстойнавыхаваныя, інтэлігентныя людзі... гуляюць браты ў футбол добра, лепш за Яго, пакрыкваюць-падахвочваюць, калі мяч у Ягоных нагах: “давай, Гурыновіч!”, “Гоцманаў, пас!”, “Алейнікаў, бі! бі!”, “бараніся, Зыгмантовіч”, але Ён “слабае зьвяно”, і Ягоная “каманда” прайграе... потым лазьня, а пасьля яны разам п’юць прывезены Ім далікатэс – сахалінскае, ня дужа добрае, кіславатае піва з агульнасавецкім назовам “Жы­гулёўскае”; хлопцы смакуюць і дзівяцца: як Ён здагадаўся ўзяць яго сюды, чуюць пра сябра Уладзю і зноў раяць сьцерагчыся баракаў, а калі карціць, калі няймецца – дык можна пазнаёміцца з файнаю (класнаю – сказалі яны) дзеўчынай, тут жа ёсьць (Ён ведае гэта, чаму і ехаў – але пра тое пазьней) ня толькі прастытуткі, тут базуецца на час пуціны паўтара дзясятка будатрадаў, у асноўным з Уладзівастоку, але ёсьць і з Хабараўску, і Благавешчанску, па адным з Паўднёва-Сахалінску ды Кіеву – самыя блізкія тут Ягоныя “землякі”, бо еўрапейцы; дзяўчаты-студэнтачкі прыйшлі адразу, нібыта пад вакном чакалі – чатыры на чатырох: тры пастаянныя ды іх сяброўка; “сьмялей, — шапнуў Вартан, — праверана, мінаў няма, яшчэ дзяўчынка – пера­канайся...”, але, Ён быў дужа стомленым – пера­плывам ад Карсакава сюды, нядаўнім шчырым футболам, а галоўнае – учарашняй японкаю, Ён хацеў спаць, і нішто Яго не цікавіла, тым болей дзяўчо, якое назвалася Надзяю; Ён лёг спаць у суседнім пакоі з той самаю Надзяю, каб толькі не пакрыўдзіць яе: не апусьціць у вачах сябровак, бо адзінае, што ў яе было – маладосьць, астатняе – пасьля цеплаходных прыгажуняў ды японачкі – звычайнае; расейская дзяўчына, з расейскім тварам, прычым усе рысы крыху буйнаватыя: і нос, і вусны, і пашчэнкі, да таго ж з дзіцячымі “канапушкамі” па шчоках, словам, дзяўчо, якіх шмат, аднак – Ён не хацеў яе крыўдзіць, яны леглі разам, Ён спаў, а яна нешта рабіла (і адкуль ведала?), яна станавілася жанчынаю, бо не працавала, адключалася – спала – у Яго толькі галава, якую напаўняў суцэльны туман і запомненае цеплаходнае пакачваньне зьлівалася з рытмізаваным пакач­ваньнем ложку, але – што такое армянскадалёкаўсходняе яны елі падчас вячэры, які-такі дадатак у ежу быў падсыпаны? жэньшэнь? выцінка з рагоў марала? штосьці іншае, што замяняла тады слынную цяпер “віягру” – Ён ня ведае, гэта так і засталося для Яго таямніцаю, толькі Надзя-цнатліўка, (у апошнім, праўда, Ён ня змог пераканацца) ня спала да раніцы: Ён прачынаўся, лежачы на сьпіне, і бачыў яе перад сабою, Ён засынаў і прачынаўся зноў – яна працягвала рабіць тое ж, з чаго пачала: маладосьць і ёй было цікава, ёй было трэба, а ў Яго вочы зьліпаліся, Ён спаў, і ранкам толькі прыгадаў, які нязручнавузкі быў ложак і як кепска было ляжаць на сьпіне без падушкі пад вагою... эх, дзяўчо-дзяўчо, даруй, што Ён так бяздарна прыняў дар тваёй нявіннасьці; зрэшты, Уладзівасток – партовы горад, і там усе дзяўчаты запатрабаваныя (глядзяць зялёнымі вачыма, як незанятае таксі), а Ён паверыў першаму сустрэчнаму армяніну пра тое, што дзяўчо нявіннае (і не праверыў), а яно ўсю ноч такое вычварала: дзе, скажы, так навучылася губляць нявіннасьць? бо з Яго памочнік быў ніякі: Ён толькі аддаў ёй у арэнду тое адзінае, што заставалася пасьля ўсіх перажываньняў ды стомаў – баяздольным – і то выключна (Ён перакананы) пад узьдзеяньнем нейкіх армянскіх сродкаў, што адключаюць адныя рэцэптары і вымушаюць працаваць іншыя... Ён яшчэ памятае, што пачуцьці былі абвостраныя, і Ён увесь час нешта сьніў, зьвязанае з тым, што адбывалася, але ня з той дзяўчынаю, ня з Надзяю, а з нейкімі іншымі, даўно жаданымі Ім і зусім невядомымі, але салод­кімі... з астатняга ж Ён памятае, што на Шыкатане прабыў тры дні, і так скончыўся другі, а ў трэці – серадольшага брата Вартана, з якім Ён гуляў у адной камандзе і які быў галоўным урачом будатрадаўскай зоны (так называлася кіраўніцтва ўсіх будатрадаў, якія варта было б тут назваць рыбатрадамі ці пуцінаатрадамі, бо нічога яны не будавалі, а працавалі на канвееры рыбзаводу), парэзаў нехта з мясцовых, (калі так можна назваць тых, хто аднойчы прыехаў на Шыкатан і вось ужо каторы год заставаўся зімаваць на востраве пасьля сканчэньня пуціны), парэзаў неглыбока і няшмат – левую руку, якой бараніўся, да касьці, прарваў скуру на жываце і твары, але выпэцкаў у кроў кашулю ды джынсы страшна; старэйшы брат, які працаваў на Шыкатане ў бальніцы галоўурачом, наклаў касьметычныя швы на руку і твар і сказаў па-руску, каб і Ён зразумеў: “да свадбы зажыв’ёт...”, ляпнуў брата па ляшцы, гергета­нуў нешта па-свойму... а Ён і з-за гэтага ў тым ліку, ледзь не спазьніўся на тутэйшы “аўтобус” – карабельчык, які ходзіць раз на тыдзень паміж Шыкатанам ды Кунашырам, звычайна без раскладу, і адчальвае неспадзявана: Яму сказалі, што крыху аціхла мора, і, мажліва, цеплаходзік пойдзе сёньня ўвечары; Ён занёс на караблік свае рэчы, пасядзеў трохі; капітан задумліва зірнуў на акіян за ўтульнай шыкатанскай бухтай і няўпэўнена прамовіў: “можа, і ня пойдзем... што табе тут калывацца, пагуляй на разьвітаньне... перад выхадам – я дам знак...”, капітан аказаўся земляком, беларусам, і Ён паверыў яму, пайшоў гуляць па востраве; пастаяў яшчэ каля помніка рыбакам ці рыбаку – славутым помнікам, бо адзіным тут (мясцовы скульптар зьляпіў рыбака непрапарцыянальна каржакаватым з рознай даўжыні рукамі і гэта лічылася за файную адметнасьць, якую паказвалі з мілым адкрыцьцём усім) над помнікам па сопцы блукалі “горныя” каровы – звычайныя каровы, якія нібы козы лазілі па круталобых пагорках, мяняючы між каменьня траву на малако; падышоў да аднаго з кансервавых заводаў – на прычале каля яго выгружалі івасёў і сайру, сайра ляжала нерухома – бліскучабелая, плоская, як лёзы нажоў, а івасі яшчэ скакалі, падалі на пуза, выгіналі свае чорныя сьпіны і спрабавалі плысьці па драўляным насьціле, і вочы іх былі поўныя сьлёз...; Ён забрыў у цэх, дзе з гэтых сайраў ды івасёў, а яшчэ гарбушаў, рабілі кансервы, і прайшоў па ўсім цыкле – ад разразаньня на кавалкі, укладваньня ў бляшанкі, да прыгатаваньня ў сьпецыяльных тэр­мапечах, пры тэмпературы 400 градусаў (злавіўшы Ягоны гідлівы позірк на рукавах у карычневай сукравіцы, Яму радасна паведамілі, што ўсе мікробы ды зараза пры гэтым гінуць), потым убачыў афішу, якая клікала ў клуб на сустрэчу з сахалінскімі паэтамі, што прыехалі сюды з агітвыступам; паэты выходзілі па чарзе – іх аб’яўлялі як салідных знакамітасьцяў – чыталі нейкую парнаграфію, у сэнсе – абракадабру, у сэнсе – графаманію, з ахмадулінскім падвываньнем, з яўтушэнкаўскай манатоннасьцю, адзін умудрыўся нават чытаць пад гітару, назваўшыся бардам, але зала была поўная і ўдзячная; дарэчы, кветак ня несьлі і нешта не відаць было нават, каб нехта ў зале трымаў якія-небудзь вяргіні ці настурцыі з гладыёлусамі (хрызантэмамі), увогуле на востраве ўдзячныя слухачы паэтам кветак не дарылі, толькі па-вучнёўску зладжана пляскалі ў ладкі, а на галёрках уголас абмяркоўвалі іх мажлівыя мужчынскія якасьці, бо на сцэне, сярод паэтаў, былі адныя мужчыны (колькі іх прачнецца заўтра ў халод­ным поце прыціснутымі да сьцяны чыімсьці задам-гарою?), а ў зале – выключна жанчыны: “я б гэтаму віхлястаму дала, — казала, ня слухаючы вершы, танклява-худая кабеціна ў кухвайцы – нейкі мясцовы лідэр ці з-за добрападвешанага языка ці з-за доўгіх рук з мужчынскімі кулакамі, якія цяжка ляжалі на прыполе, — гля, які шнобель, да душы дастане...”, “яны, паэты, ябучыя, — адгукалася з другога краю іншая лідэрка – мажная, як Людміла Зыкіна, і ўсе паварочвалі да яе галаву, забываючы пра сцэну, — мяне адзін усю н...”, — заўважыла Яго пры ўваходзе, ацаніла позіркам навылёт, і Ён не стрываў, сыйшоў, бо ўжо цямнела на востраве; на прычале пры бухце бачны здалёку мерна папыхваў трубою цеплаходзік, што меўся везьці Яго на Кунашыр, мірна, спакойна папыхваў, і Ён пайшоў у барак да Надзі; яна спала на другім паверсе нараў пры самым уваходзе, напалову накрытая шэрай у сінія палосы коўдрай (грудак у яе ляжачай зусім не было, як у хлопчыка), і ў сьне сваім была прыгажэйшай, чым у жыцьці; Надзя адчула Ягоную прысутнасьць, расплюшчыла вочы і сарамліва захуталася; яны пайшлі гуляць па пасёлку, а дакладней шукаць мейсца, дзе можна было б прыхінуцца, схавацца ад чужога вока, бо дужа гэтага хацелася абоім; адышліся даволі далёка і толькі пачалі, як раптам загаласіў на ўвесь востраў цеплаходзік – Ён зірнуў на гадзіньнік: роўна дзе­сяць – час пазначае, падумаў, а Надзька не давала галавы падняць і адумацца; цеплаходзік раз-пораз выкрыкваў адзіную літару, якую мог вымавіць: “у-у-у”, то коратка, то працяжна, то заклікальна-пагрозьліва, то ўмольна-стомлена: “у-у-у”, “у-у-у”, “у-у-у” – нешта здарылася, падумаў Ён, а потым Яго шандарахнула: гэта ж зямляк яму знак дае – адыходзім... адплыве зараз, а там усе рэчы, і пашпарт... калі яны прыбеглі да прычалу, матросы ўжо “аддалі канцы”, сьцягнулі трап, і Яму давялося проста з берагу скакаць на палубу; капітан ківаў галавою з рубкі, маўляў, ай-я-яй!, Надзька плакала на беразе – шчокі яе блішчэлі разоркамі пад цьмяным сьвятлом ліхтара, а Ён падумаў: ну хто я табе – што ты плачаш? – нават адрас ня ўзяў і ня даў... цеплаходзік адыходзіў задам у цемру мора, нібыта прабачаючыся за Яго, а на беразе заставалася дзяўчо, якое, можа, Яго і кахала, якое Яго, пэўна, шкадавала, альбо шкадавала расставаньня з Ім на гэты момант, стаяла адна-адзіная: самотная птушка з апушчаным крыльлем (а праважаюць цеплаходы – зусім ня так як цягнікі...), а Ён радаваўся, што пасьпеў на “рэйс”, і сьцінаўся ад думкі, што мог не пасьпець... фігурка драбнела, Ён падняў руку, стоячы на асьветленым носе карабля, бо раптам агаломшыла думка, што гэтага мілага (шчырага) чалавечка, што падзяліўся з ім цяплом, Ён больш ніколі ў жыцьці ня ўбачыць: на Шыкатане, пры моцным жаданьні, яшчэ, маж­ліва, калі-небудзь і зможа пабыць, а з ёю – ніколі... караблік абмінуў скалу, выйшаў у адкрыты акіян, і Ён шпурлянуў у блізкую ваду бязважкі кулончык і пабрыў уніз, у цеснае памяшканьне, як ні дзіўна, амаль запоўненае шчасьлівымі пасажырамі (вырваліся!), што сядзелі шчыльна, як у турэмным ізалятары на нарах, заклапочана сонныя; нехта спытаў: “колькі будзем плыць?”, хтосьці адказаў: “калі ўсё добра – гадзінаў тры...”, “дык пасьплю...”, “ага, калі нутро ня выверне...”, цеплаходзік забіраў ад берагу ўсё глыбей і глыбей у адкрыты акіян, і яго ўжо заўважна кідала на хвалях – гушкала бы на вялізных арэлях – позіркі людзей, непрывыклых да “балтанкі” мутнелі і блукалі па шэрых сьценах у жаданьні зачапіцца хоць за што-небудзь, скулы сьціскаліся, твары суровелі, у напоўненым целамі пакойчыку з невысокай стольлю рабілася душна... Ён ня ведае, як на іншых, а на Яго ціснула замкнёная прастора гэтае цёмнае, цьмянашэрае каюткі, напоўненай затхлым пахам поту людзей, Яму яна здавалася мячыкам, які гушкаецца на хвалях, і яны ў гэтым мячыку – бязвольныя, і няма ў іх мажлівасьці паўплываць неяк, каб плыў ён хутчэй і плыў да мэты, прычым у любы момант гэты мячык можа лопнуць і яны высыплюцца з яго ў халодную восеньскую ваду, у яшчэ большую цемру ды холад (недзе ж і цяпер, у гэты час там плаваюць людзі... жах!..), Ён ужо меў вопыт плаваньня на прыблізна такім жа маленькім карабліку, які матросы любоўна называлі “эмэрэска”: скарочана ад – “малы рыбалавецкі сейнер”; яны выйшлі тады з невель­скага порту пад вечар і адразу трапілі ў шторм, невялікі – 3-4 балы – але гэтага хапіла, каб праз пару гадзінаў укласьці Яго ў ложак: узбунтавалася нутро, загула, стала вялізнаю, бы шар зямны, галава (куды там арэлі ў парку Чалюскінцаў...), Ён пасьпеў яшчэ выйсьці на начную палубу: “эмэрэска” моўчкі – рухавік спынены – стаяла над знойдзеным лётчыкамі ўдзень і пацьверджаным эхалотам гадзіну таму касяком івасёў, гарэлі ўсе лямпы, каб прывабіць рыбу, і Ён дзівіўся: якое прыгожае мора! такое бачыў Ён хіба на карцінах Айвазоўскага: хвалі, як намаляваныя густымі алейнымі фарбамі – цёмна-зялёныя – тугія, рэзаць можна, здаецца, стаў бы на іх і пайшоў, нібы па барханах, кырлі гойдаюцца на хвалях паважна, быццам паплаўкі, лёгка ўзьлятаюць і зьнікаюць у цемры, а потым каменем падаюць уніз і вынырваюць з серабрыстачорнымі рыбінамі ў дзюбах – гэта вакол сейнеру са сьвятлом пачалі зьбірацца івасі і самыя дапытлівыя ды цікаўныя з іх –“разьведчыкі” – “зьмейкаю” набліжаюцца да паверхні, пачынаюць вынырваць-выскокваць... рыбакі падрыхтавалі і скінулі на ваду плоцік з моцнаю лямпаю, патушылі ўсе агні на сваім сейнеры, плоцік павольна адплываў у цемру... Ён згадвае тое мора: Яму здавалася яно тады і страшным і прыгожым адначасова (як і цяпер) страшным увогуле, але нястрашным у прынцыпе – пакуль пад нагамі ў Яго была палуба карабля, хай і хісткая, хай і імкнулася яна высьлізнуць з-пад ног, скінуць Яго з сябе, як наравісты конь неспрактыкаванага вершніка, але ж ня скідвала; замкнутая шчыльнай цемрай прастора таксама не палохала сваёй бяскрайнасьцю і нябачнасьцю цьвёрдага берагу, і тады зусім ня думалася, што пад нагамі цяпер кіламетры глыбіні... Яго знайшоў між пасажыраў капітан-беларус, аддаў сакваяж з рэчамі, паўшчуваў: “дзе ты быў? гудок асіп цябе клікаць... каб не зямеля – пакінулі б...”, “а колькі яшчэ плыць? нутро бунтуе...” “хутка дойдзем... на рэйдзе вас выкінем і назад... у Паўднёва-Курыльску няма бухты, каб схавацца, порту няма”, а Ён падумаў: якое гэта шчасьце для “абарыгенаў”, калі прыходзіць карабель... з чым гэта параўнаць на “вялікай зямлі”? на мацерыку, хай сабе і ў самай глухой вёсачцы, куды раз на тыдзень заязджае рэйсавы аўтобус, альбо не заязджае ніколі – і там не адчуваецца гэтак адрэзанасьць ад усяго сьвету; прыход цеплаходу на востраў можна будзе хіба параўнаць з радасьцю каланістаў па набліжэньні зоркалёту дзе-небудзь на Марсе ці... якім-небудзь Альдэбаране праз сотню-другую гадоў, але ня з нейкаю іншаю падзеяю сёньня на зямлі... людзям, якія жывуць не на далёкім востраве, ня дадзена зразумець радасьць чаканае сустрэчы і горыч растаньня... і адзінота ў глухой палескай вёсачцы, хай і адрэзанай ад цывілізаванага сьвету рачулкаю бяз мосту, бяз броду, альбо непраходным балотам, непараўнальная з адзінотаю на востраве пасярод бязьмежнага акіяну... і як Ён мог адважыцца на такое падарожжа? што Яго паклікала? адкуль у Яго, жыхара краіны, якая сталага выхаду да мора і марацка-рыбацкіх традыцыяў можна лічыць ня мела, цяга да нязьведанага і жаданьне спазнаць нешта новае? чаму не было гэтага ў Ягоных суайчыньнікаў, якія ніколі не нападалі на чужыя землі, не імкнуліся захапіць іх, а толькі абаранялі сваё, толькі абараняліся, і, адбіўшыся ад ворага, наладжвалі Пагоню, прымацоўвалі тарчу да варотаў варожае сталіцы, але не захоплівалі яе, не далучалі чужыя землі да сваіх, а вярталіся дамоў... чаму? потым, значна пазьней, у Швецыі, Ён зразумеў розьніцу паміж шведамі – вечнымі варагамі, якія шукалі сабе шчасьця на землях за морам і беларусамі, якія адно сядзелі дома... розьніцу тую, дакладней імкненьне шведаў спазнаць, адкрыць – заваяваць – іншыя краі, гісторыкі тлумачаць так: Швецыя на той час была перанаселеная і не магла пракарміць усіх, вось бацькі, пакідаючы спадчыну старэйшаму сыну, і выпраўлялі малодшых з дому, а тыя, не знаходзячы прытулку на Радзіме, плылі за мора... праз гэтую праблему (недахопу ўрадлівай зямлі!) прайшлі ўсе народы ў пэўны час, але ж беларусы не ішлі некуды, а сядзелі ў сваіх балотах... во-во, якраз у прыродзе, у тым, што нас акаляе і ёсьць розьніца між беларусамі ды шведамі; спачатку, у Швецыі, Ён зьдзівіўся: наколькі тут падобныя да беларускіх людзі і падобны ландшафт: тыя ж бярозкі ды хвойкі, узгоркі ды раўніны, але аснова якая? — у беларусаў пясочак, балота, а ў шведаў – скала... ці трэба далей тлумачыць пра стрыжань народу, пра мяккасьць беларусаў – славутую талерантнасьць – якая імкнецца хоць бы захаваць тое, што маеш, і пра імкненьне шведаў да новага... аднак, Швецыя далёка, а зусім побач цяпер Японія – менш за паўсотню кіламетраў па вадзе – і таму, так і хочацца сказаць, што, як гэта ні парадаксальна гучыць, найбольш блізкі па менталітэце да беларусаў народ – японцы, зрэшты, дакладней будзе гучаць, што беларусы з усіх славянаў ці еўрапейцаў найбольш блізкія да японцаў, з тою толькі розьніцаю, што японцам – як і беларусы кансерватарам па натуры, пашанцавала жыць і разьвівацца ў герметычным сьвеце – на асобным востраве, дзякуючы чаму яны змаглі захаваць сваё, захаваць сябе, свае традыцыі, і далося ім гэта лягчэй, чымсьці беларусам, бо беларусы маюць вакол сябе настырных суседзяў; а таму – японцы, ёсьць тое, кім маглі б стаць беларусы, каб жылі на асобным востраве, а беларусы, ёсьць тое, кім маглі б стаць на мацерыку японцы, калі б мелі такіх суседзяў, якіх маюць беларусы... а да Японіі Яму цяпер так блізка, што, здаецца, руку працягнеш у цемру і намацаеш скалу, японскую будыніну на беразе, твар японца, што выйшаў папаліць люльку (цыгарэту) перад сном і пазірае ў бок Курылаў... японцы – паўднёвыя людзі, і іх цягнула яшчэ далей на поўдзень, і ў гэтым была іх памылка: яны не пайшлі адразу – не чакаючы расей­цаў – на поўнач, бо ім да пары да часу хапала свайго, а пра будучыню яны ня думалі, як і беларусы... і што Яго, дурня, пацягнула на гэтыя Курылы, чаго Ён ня бачыў на тым Кунашыры? які ён Кунашыр насамсправе?.. тлум, сьвятло адзінкавых берагавых ліхтароў на тлустых – сіня-чорных, а пад сьвятлом зялёных – хвалях (ноч, тры гадзіны ночы – час Тыгра), яны выгружаюцца з цеплаходзіку на платформу (так называецца штосьці кшталту парому з буксірам), якая сустрэла іх за сотню метраў ад берагу; Ён прыгадаў старажытную мудрасьць спачатку прыдуманую Ім самім, а потым вычытаную ў кагосьці з класі­каў, якая сьведчыць: адзінае, што належыць нам на гэтай зямлі, гэта ня нейкія рэчы, а толькі нашыя думкі, з якімі мы прыходзім сюды, якія нараджаем і множым тут, і з якімі паміраем, і таму дастаў свой любімы сьцізорык і падараваў яго капітану-земляку – то быў знакаміты швейцарскі дарагі ножык з больш чым дваццацьцю “прадметамі”, у тым ліку і нажнічкамі, якімі Ён параіў капітану падстрыгаць свае “мулявінскія” вусы... а потым і Яго падхапіла і панесла на сабе ўсеагульная ўзрушанасьць, узбуджанасьць, радасная мітусьня тых, хто сустракаў, што прыйшла на зьмену стоме і тупой абыякавасьці прыбылых; на беразе раптам усе “прачнуліся” і некуды пабеглі, пачалі караскацца па крутой сьцяжыне проста ў неба, на высокі ўзгорак перад вачыма, Ён пачуў: “у гасьцініцу... мейсцаў усім ня хопіць...”, пабег таксама, пашкробся ўсьлед за іншымі на гару, уляцеў у двухпавярховы драўляны будыначак з непрыкрытай бельмаватай лямпачкай над уваходам – адзіная пляма сьвятла ў гэты час на востраве; адміністратарка хутка прыняла-расьсяліла ўсіх – каго на ложак, каго на раскладушку, а апошніх проста на падлогу: тут так прынята — тут усе свае, тут іншыя патрабаваньні да ўласна “гась­ціннасьці”; Ён адразу прылёг, Яму невыносна хочацца спаць, вочы зьліпаюцца... і Ён засынае закалыханы акіянам: ложак гойдаецца пад Ім, нібыта Ён яшчэ плыве, камяк сьліны стаіць у горле, галава мутная-мутная... і прачынаецца ранкам у тым жа гармідары: нагу няма куды паставіць ад целаў, прачынаецца гэткі ж сонны, нявыспаны... сонца сьвеціць проста ў вокны і знаходзіцца якраз на ўзроўні вокнаў: такога ў Беларусі ня ўбачыш; сонца вялізнае, чырвонае, як на японскім сьцягу, ужо гарачае, але яшчэ не сьляпучае, пакой поўны мужчынаў – нехта прачнуўся і лыпае неўразумела, як і Ён, нехта яшчэ храпе ва ўсю моц, у пакоі душна, млосна, бы ў парылцы, Ён уяўляе, які тут смурод стаіць для сьвежага чалавека з вуліцы, і моўчкі, ціхенька, як між магілаў – толькі б не наступіць, прабіраецца да дзьвярэй, Яго яшчэ трохі кідае ўбакі – рэшткі “качкі”, нібыта ідзе Ён не па цьвёрдай зямлі, а па палубе, і ўявіць сабе, што гэта ня востраў, а проста вялізны карабель – той самы каўчэг – зусім ня цяжка, бо ў вакне, як у ілюмінатары, пад сонцам толькі мора да самага небасхілу, хвалі, хвалі, хвалі набягаюць, луской аграмаднага дракона блішчаць, мкнуцца да вострава, адважна кідаюцца на бераг, каб размыць яго, змыць і запанаваць аднаасобна... Ён пераканаўся, што гэта рэальна, калі выйшаў з гатэлю і прайшоўся па Паўднёва-Курыльску: на краі “гораду”, паблізу знакамітага “Чортавага пальца” Ён убачыў акіян адразу з двух бакоў, і разьдзяляла ваду ад вады палоска зямлі менш за кіламетр (здаецца, яшчэ трошкі, і суша размыецца, тады Кунашыр ператворыцца ў два астраўкі), і гэта ў самым цэнтры ці ня самага вялікага курыльскага вострава, побач з дамамі... не, гэта не дамы, гэта драўляныя двух і аднапавярховыя баракі: усё тут казала пра іх часовасьць, пра тое, што прысутнасьць гэтых людзей тут – часовая, што ня жыць сюды яны прыехалі, не абжываць і абжывацца, а зарабіць грошай і зьехаць на мацярык... дарэчы, гэтая часовасьць рускіх, якая тут адчуваецца асабліва, ёсьць ці не галоўная іхняя рыса, і, адпаведна, галоўная бяда: яны паўсюль адчуваюць сябе часовымі, яны нідзе не гаспадары, нават у сябе дома, яны ўсюды прыезджыя і заўсёды паглядаюць на суседа, які жыве лепш, ня з думкаю зрабіць гэтак у сябе, а адабраць ды падзяліць... аднак, нягледзячы на блізкасьць акіяну, Кунашыр не здаваўся маленькім востравам, ды ён і ня быў маленькім, жыцьцё тут ішло хутчэй, чым на Шыкатане, людзей было значна больш і, галоўнае, такіх, што завербаваліся і жылі да пенсіі больш-менш стала; Кунашыр і быў мэтаю Ягонае вандроўкі, бо тут меўся саўгас, пра які ў “Савецкім Сахаліне” не пісалі ўжо гадоў дзесяць, а таму, паблукаўшы трохі па востраве, Ён пайшоў да канторы (дырэкцыі!) саўгасу... але... але....... але........... Ён спыніўся, бо зусім зьбіўся на бытапі­сальніцтва, і забыўся на мэту сваю, зусім стаў журналістам (і забыўся пра мэту сваю), чукчам стаў, які сьпявае пра тое, што бачыць (і забыўся пра мэту сваю), аднак жа чукча пра мэту не забывае: сьпявае, ды патроху едзе туды, куды яму трэба... а Ён – (“куды ж мне плыць?”) Ён прыплыў на Кунашыр, дзе некалі – у саракавыя гады – ледзь не загінуў падчас цунамі і вывяржэньня вулкану дзядзька Валодзя – брат мамы; дзядзька вярнуўся дамоў, у Беларусь, інвалідам, але і году не пабыў у галоднай, спаленай немцамі і яшчэ неадбудаванай вёсцы – забраў яго назад Сахалін, абжыўся ён там, сястру і брата малодшых пераманіў і ўтварыў на востраве калонію Ягонай радзіны... тут, на Кунашыры, на самым поўдні яго, куды Ён абавязкова зьезьдзіць, крыху пазьней, у пяцідзясятых, служыў Васіль Быкаў, тады яшчэ нават не пачынаючы пісьменьнік, а прос­та лейтэнант Савецкай Арміі, які, дарэчы, так і не напісаў ні радка пра Кунашыр, пра Курылы (толькі згадаў іх у сваіх успамінах “Доўгая дарога дадому”, затое колькі напісаў пра партызанаў, дзе і дня ня быў) – пэўна, у кожнага так: цяжка пісаць пра тое, што добра ведаеш, і лёгка пра тое, чаго зусім ня ведаеш... мажліва, Ягоныя землякі праз дзясяткі гадоў наладзяць сюды паломніцтва, як цяперака робяць гэта японцы: падыходзяць яны да сваіх былых котлішчаў – пазнаюць іх: нічога, амаль нічога не зьмянілася за сорак (ужо шэсьцьдзесят) гадоў савецка-расейскага панаваньня, хіба толькі хаты (“фанзы” – на кітайскі манер называюць іх тут) пастарэлі, пашарэлі, спарахнелі ад часу, але яшчэ трымаюцца, стаяць, і ў іх жывуць людзі – часовыя, заўсёды часовыя людзі, якія і дошкі не прыбілі, каб падтрымаць дамок, бо ня іх ён, а – нічый: дзяржаўная кватэра; плачуць японцы на родных селішчах, толькі зямля гэтая ўжо ня іхняя і няма надзеі, што іхняю будзе, можна толькі радавацца, што жывымі засталіся, не згнілі недзе пасьля вайны ў лагерах, што не зьвядзецца іхні род, і, можа, некалі ўсё ж вернецца сюды (хай ня як гаспадар, а спачатку як проста ўласьнік-камерсант, але – вернецца)... расейцам жа няма куды вяртацца, бо ўсюды ў іх такая ж радзіма, яны ўсюды, дзе былі — ёсьць, і ўсюды, дзе ёсьць — гаспадары, хоць такімі сябе не адчуваюць, а толькі лічаць, бо ўсё засьціць ім іхняя часовасьць усюды... адзінае, што змаглі яны прыўнесьці на гэты востраў – сацыялізм ды наглядную агітацыю... і тут, непадалёку ад саўгаснай канторы стаіць лозунг – вялізнымі літарамі напісана лесьвічкай пад “маякоўскага”: “пятилетний план, нам отчизною дан, чтобы уровень жизни нашей повысить, с честью выполнить этот план – от любого из нас зависит!”; “повысить – зависит” – рыфма і сапраўды вартая Маякоўскага (мажліва, зрэшты, гэта таксама паэтавая агітка з вокнаў РОСТу, якую Ён проста ня ведае...), а ўвогуле, каля канторы ўсё як на мацерыку, як і ў Беларусі: шчыт з сацабавязацельствамі (надаіць, атрымаць, павысіць...) і перадавікі глядзяць з партрэтаў гэтаксама бадзёра, з вымучанымі ўсьмешкамі: “распространенье наше по планете, особенно заметно вдалеке...”; калі Ён ехаў на Сахалін, сябар Сашка, аднакурсьнік-фотажурналіст, папрасіў: там Японія пад бокам, апаратуры іхняй, мусіць, поўна, напішы, калі ўбачыш, я грошы дашлю...”, па сваёй наіўнасьці ў першы ж выхадны Ён пайшоў у мясцовую краму са шмат­абяцальнай шыльдай: “авто мото вело фото” (там жа Ён пачуў працяг назвы: “...бля гребля и охота”) – крама была пустою: нават фіксаж – дэфіцыт... за пяць месяцаў на Сахаліне Ён шмат чаго пабачыў (у тым ліку і самую Японію на адлегласьці выцягнутай рукі, разганіся добра – і пераскочыш...), ня бачыў толькі новых японскіх рэчаў, (хіба што выкі­нутыя прыбоем на бераг “японскія” кавалкі сеткі, паплаўкі, прыгожыя пляшачкі, стракатыя абгорткі ды проста карабельнае сьмецьце...) цётка Ягоная, узнагароджаная за працу турыстычнаю пуцёўкаю, з Паўднёва-Сахалінску лятала ў Японію праз Маскву, хоць тут – плыць пару гадзі­наў, і рэчы з Японіі на Сахалін, відаць,таксама ішлі праз Маскву і асядалі там, асядалі, асядалі... так і не пабачыў Ён тады ні на Сахаліне, ні на Курылах ніводнае ўласнаяпонскае рэчы, затое бачыў (і еў) хойніцкую “салянку”, бярозаўскую “тушонку”, рагачоўскую “згушчонку” (страшнейшы дэфіцыт на Беларусі), адзінае, што Ён убачыў японскае на Курылах – гэта набор роз­накаліберных, рознаколерных, рознаформных пляшачак (з-пад лекаў, парфумы, напояў), сабраных любоўна жаночаю рукою сакратаркі, пэўна ж, на ўзьбярэжжы, і выстаўленых на вакне ў канторы саўгасу заместа вазонаў альбо кактусаў, а яшчэ адную пазнаку блізкае Японіі Ён пабачыў увечары, калі пайшоў у госьці да земляка – другога сакратара райкаму партыі (якому, уласна, і вёз памідоры ды піва), і той уключыў тэлевізар – па ім ішло дзясятак японскіх праграмаў і толькі адная савецкая (а на поўдні, у дзесяці кіламетрах ад Хакайда – у Галаўніно і Дубасекава, увогуле ніводнае савецкае, бо сопка перакрывала адзі­ную спадарожнікавую праграму) і глядзеў Ён разам з партсакратаром ніколі раней ня бачаныя баевікі з забароненым тады ў СССР каратэ: такія скачкі, удары – божа ж мой! — ды яшчэ ў колеры, хай і кепскім... карацей, растляваў Яго даўно растлелы сакратар райкаму родам з Віцебшчыны... але – зайшоў Ён у кантору, дырэктар, як заўсёды заняты: планёрка, о, гэтае салодкае слова “планёрка”! дробных вясковых начальнікаў узроўню дырэктара саўгасу, яно заўсёды натхняла на крык і гвалт (асабліва – сялектарная!), бо надавала ім значнасьці, бо пацьвярджала “ісьціну”: бяз іх ні адныя вілы гною ня будуць выкінутыя з хлева, ні адно зерне не ўпадзе ў глебу... быў у Яго на Сахаліне адзін удзел у такой вось планёрцы, Ён зайшоў у кантору, дырэктар кіўнуў Яму галавою: сядай; што Ён чужы – дырэктар, вядома, ведаў, але падумаў, што Ён на працу прыехаў уладкоўвацца – якраз чакалі ветурача, і працягваў яшчэ больш строга, каб пакрасавацца, ну Ён і пачуў усю праўду пра саўгас: пра два дзясяткі здохлых учора ад бяскорміцы цялятаў, пра тоны ўгарэлага (сапрэлага), бо ў пару незабранага з лугу сена і г.д., дырэктар, калі даведаўся, што Ён журналіст і прыехаў па “крытыку”, за галаву схапіўся, за сэрца, за задніцу... і потым тры дні паказваў Яму “крытыку” ў мясцовым леспрамгасе, у недалёкім рыбгасе, урэшце паказаў узьведзены год таму сярод лесу пасёлак: дзясяткі чатыры трох-пяціпавярховых будынкаў, узьведзеных цалкам — з вокнамі, дзьвярыма, але не заселеных, бо жыць у іх было немагчыма: не падвялі каналізацыю і цяпер пад гатовыя не падвядзеш, не падлезеш... (па сваёй наіўнасьці, Ён і напісаў так, як ёсьць, артыкул той нарабіў шуму, не адзін вялікі начальнік зьляцеў, па цяперашнім часе і забіць Яго за тое маглі, а тады – праехалі...); але – якая метафара атрымліваецца... гэты пасёлак пасярод Сахалінскае тайгі, узьведзены на дзяржаўныя грошы як дапамога пацярпелым ад нядаўна прашумелага над востравам тайфуну “Філіпс” (рэйкі, пакручаныя неўтаймоўнай сілай, яшчэ помнікамі ляжалі ўздоўж чыгункі) – метафара на ўсю савецкую краіну (“пацёмкінскія вёскі” будаваліся неўсур’ёз, а каб толькі “пыл пусьціць” у вочы – а гэта навошта?) – дзе пераблыталі “базіс” і “надбудову”, дзе “сьвядомасьць” вызначала “быцьцё” (хоць было наадварот), дзе “вернасьць і адданасьць” ідэалам замянялі прафесія­налізм і адукацыю, дзе цэлая краіна “Ад Буга да Курылаў” будавалася ня дзеля таго, каб у ёй жыць, не для сябе, а “для будучых пакаленьняў” (мы адпакутвалі, дык мо дзеці нашыя хоць пажывуць, як людзі), што будуць жыць пры камунізме; уся краіна – шостая частка планеты Зямля – была такою (ці не таму так лёгка развалілася?), яны з сябрам пераканаліся ў гэтым, калі праехалі потым на цягніку ад Уладзівастоку да Менску і ўсюды бачылі рэзрух (тады гэта называлася безгаспадарчасьць) ды голад (так, ужо на пачатку васьмідзесятых, ад ваколіцаў Масквы па ўсёй Сібіры ажно да Сахаліну прадукты былі па талонах і картках – як хутка забываецца кепскае!!!), п’янства ды крымінал; дзяржава-зона з зэкаўскімі “правіламі”, дзяржава-сьметнік, па якім з краю ў край у пошуках, дзе лепш (каму у СССР жыць добра?), блукаюць бамжы-грамадзяне і над якім гучаць “бравурные” маршы і заклінаньні чарговага “вождя” пра тое, як “эх, хорошо в стране советской жить!!!», у што зэкам ды бамжам верыцца да сьлёз шчасьця ў чырвоных ад горкіх сьлёз вачах – і гэта ўжо не метафара, а чыстая праўда... а той дырэктар – здрэйфіў па сваёй маладосьці: быў ён ненамнога старэй за журналіста, і знайшоў у Ім удзячнага слухача – тры дні дырэктар амаль не змаўкаў, усё хацеў здавацца лепшым, чым ёсьць (а ён і быў лепшым!), і распавёў Яму столькі цікавых рэчаў, што хапіла б на дзесяць раманаў; дырэктар скончыў Благавешчанскі сельгасінстытут, добра граў на гітары і быў, адчувалася, там душою факультэта – пры гэтым неўтаймаваным, неўтаймоўным выдумшчыкам і рызыкантам, жыцьцё на Амуры, які быў мяжою з Кітаем (тады і там ворагам нумар адзін), пакідала мейсца і сур’ёзнаму і жарту (чаго варты іх “музычны налёт” на суседскі памежны гарадок Хэйхэ: падабралі на сінтэзатары гук бамбардзіроўшчыкаў і накіравалі ўзмацняльнікі на Кітай – перапалоху было...) і што яго толькі з прыгажуняю жонкаю занесла ў глухамань і па сахалінскіх мерках – у саўгас “Зара” за Паранайскам?.. але Сахалін-Сахалінам, а на Курылы Ён прыехаў ня “крытыку” шукаць і не нерваваць людзей: “хай хоць са стратамі, ды працуюць, час займаюць, прысутнасьць пазначаюць”, — сказаў Яму загадчык аддзелу, а тут і сапраўды агульнасавецкая сельская гаспадарка працавала на страты, дагэтуль незразумела: чаму на Кунашыры садзілі бульбу, жыта, як недзе пад Менскам, і чаму не было ніводнай цяпліцы?.. Ён і сказаў спацела-зьбялеламу дырэктару, (які на планёрцы таксама паўтарыў сітуацыю: выдаў апошнія “навіны”, якія ў сельскай гаспадарцы заўсёды кепскія), адразу, што прыехаў, каб пісаць пра іх штодзённы подзьвіг; супакоіў, аднак дырэктар усё ніяк ня мог устаць з-за стала і ня мог спыніцца пагладжваць сваю змакрэлую лысіну... “ёмаць, — сказаў ён нарэшце, — дык ты журналіст, а я думаў, нехта з новых пагранцоў па-гражданцы прыйшоў дапамогі якой прасіць... ну, нічога, мы табе зной­дзем і герояў, і подзьвігі... тут і беларусы ў нас ёсьць, беларусачкі... напішы пра перадавую сьвінарку Галіну Сьцепанцову – ардэнаносец, пані­маеш, залаты чалавек... давай правяду на ферму, яна якраз там – возьмеш, так сказаць, жывы матэрыял...”; сьвінаферма была недалё­ка – адзін нядоўгі драўляны хлеў, перабудаваны з нейкай японскай будыніны, і паколькі з японскай, дык яўна не з царквы, як было прынята на мацерыку адсюль і аж да Беларусі, дырэктар крутнуўся, зрабіў за Ягонаю сьпінай нейкі знак сьвінар­цы – Ён зразумеў тое па ейным на момант разгубленым твары – і зьнік, а яны засталіся ўдвух з Галінай Сьцепанцовай, у хляве, у якім было парна і пахла... Беларусьсю... Галіна Сьцепанцова працавала адна – даглядала дзясяткі тры-чатыры сьвіней; яна дарабіла нешта пачатае і запрасіла сесьці на буйную, каленістую, як бамбук, жоўтую салому (адкуль тут такая салома? ці не з мацерыку? няўжо на самалёце везьлі?), пакуль яна працавала, Ён назіраў за ёю і Яму падалося, што ад гэтае жанчыны, апранутай у старую, пацертую, але акуратна зацыраваную кухвайку, ішла нейкая незвычайная энергія (нібыта як ад маці – добрая, пяшчотная, ласкавая...) – што агортвала Яго, ахінала і нават затуманьвала (мо то было цяпло хлява?) і супакойвала; хаця не, супакойвала адныя пачуцьці і абуджала іншыя... “і ня дзіва”, — падумаў Ён гледзячы на дасканалы тварык трыццацігадовай жанчыны, якая ласкава чухала за вухам маладзенькага подсьвінка і прыгаворвала: “Ёська, Ёська...” (згадалася: не называйце сьвіней чалавечымі імёнамі, называйце – Васька, Мішка...), жанчына нагнулася... не, гэта і сапраўды атмасфера ў хляве была нейкая ненармальная, якая рабіла прыгожае – прыга­жэйшым: зрэшты, не – жанчына і праўда была гожаю, а тут, на востраве, у гэтым сьвінарніку, і ўвогуле красуняю... бо хто ж мог падумаць, што тут можна сустрэць такую прыгажосьць... фігура была зграбнаю, само сабою, але бачыў Ён толькі твар, пасмачку ўзмакрэлых валасоў, што выбілася з-пад хусткі, жанчына адкінула яе тым імклівым рухам, якім могуць рабіць гэта толькі вясковыя какеткі, і ўважліва, сьмела, з выклікам угледзелася ў Яго... яе ніколькі не ўсхвалявала, што Ён журналіст, але яе праняло наскрозь, калі яна даведалася, што Ён з Беларусі, яна страсянулася, вочы яе шырока расплюшчыліся, бы ад болю, быццам нехта ўкалоў яе проста ў сэрца... “Госпадзі...” – шапнула яна міжволі і пахарашэла яшчэ больш... “Госпадзі...” – і спахмурнела раптоўна, нібы ў хляве выключылі сьвятло... зямляк... а яе на гэты востраў прывёз муж сем гадоў таму, прывёз і кінуў – знайшоў сабе бабу на Сахаліне, і яна, з двума маленькімі, засталася адна, і цяпер ні выехаць адсюль, ні тут жыць... яны размаўлялі, Ён пытаўся, яна адказвала, але Ён бачыў, як сьвяціліся ейныя вочы незвычайнай радасьцю і ўдзячнасьцю, і жаданьнем аддаць нечаканаму земляку ўсё, што ёсьць у яе, за радасьць сустрэчы, за згадку пра родны край... а вакол... вакол блізкія драўляныя сьцены, жоўтая салома – залатая, пахкая... у яе, вядома, ёсьць мужчына – мажліва, той самы дырэктар, звычайная справа: такія кіраўнічкі-пеўні ніводнай спадніцы ў сваім маёнтку не прапускаюць, а можа – рыбак і часта ад’язджае на некалькі тыдняў, а то і месяцаў у мора, вось і цяпер яго няма побач, а жанчыны дзеля таго і створаныя, каб верна чакаць і аддана здраджваць: чакаць і здраджваць... чакаць і здраджваць... (а мужчыны – прыходзіць і сыходзіць, прыходзіць і сыходзіць...) “і адкуль тут столькі саломы?” – пасьпеў падумаць Ён, ныраючы ў яміну сьвядомасьці, “о...” – шаптала жанчына, разглядваючы і гладзячы... а Ён падумаў, што гэта і ёсьць чыстая жаночая павага, бо бачыла яна шмат... гладзіла і гладзіла, нібыта забыўшы пра Яго самога, і ўсё паўтарала: “зямляк... зямляк... землячок...”, пацалавала... яна была файнаю, дужа файнаю, і зусім яшчэ не старою, хай і на дзясятак гадоў старэйшаю за Яго, па гадох – на дзесяць, а па жыцьцёвым вопыце і па перажытым – яна была Яму бабуляю, і Ён адчуў тое... Ён бачыў перад сабою, пад сабою яе твар, сьлёзы ў вачах, шчасьце, страсьць сапраўдную, нічым не прыхмараную, не прыхаваную, самую што ні на ёсьць шчырую любоў да Яго, так, любоў, а не каханьне, любоў, як да ўпадабанай рэчы, да любімай цацкі, каханьне – гэта іншае, тут была любоў, былі любошчы, але нават ня сэкс, бо яна аддзячвала Яму за тое, што Ён ёсьць, што Ён тут, нічога за гэта не патрабуючы, дзячыла тым адзіным, што мела... а Ён? што рабіў Ён? на што спакусіўся? – няма апраўданьня; дарэчы, Ён потым так пра яе нічога і не напісаў, бо Яму ўвесь час перашкаджалі пісаць ейныя вочы, што пазіралі на Яго з чыстага аркушу паперы... дзе яна цяпер – тая беларусачка, якая потым падзялілася апошняю мараю ў сваім жыцьці: вярнуцца дамоў, на Случчыну; ці вярнулася? ці пасьпела? тады, у шчырым – неастылым – запале Яму хацелася дапамагчы ёй – душу аддаць – а праз дзень... праз два ўсё забылася, прытушылася іншымі ўражаньнямі, ды і што ён мог – студэнцік-землячок: хіба толькі падзяліцца цяплом ды спагадаю; Ён напісаў тады нарыс пра даярку-армянку, пра якую згадваецца толькі, што яна армянка і што гутарылі яны ў яе дужа бедным, але да зіхаты чыстым доме, за сталом без абруса; хата не дзялілася на пакоі і ў ёй спрэс стаялі ложкі – сям’я была па-армянску вялікаю: сямёра ці васьмёра дзяцей, якія якраз прыйшлі са школы, аднак не мітусіліся вакол, пакуль яны гутарылі, Ён іх увогуле ня бачыў і ня чуў, хоць яны былі ў тым самым адзіным пакоі, у якім не было ні тэлевізара, ні лядоўні, ні нават радыё... першабытнаабшчынны лад, на­туральная гаспадарка... звалі армянку, здаецца, Сіртуш, і яна недалюб­лівала тую беларуску за вольныя паводзіны, а Яго ўспрымала і прымала толькі як карэспандэнта, якому неахвотна, адназначна адказвала на пытаньні: “так” альбо “не”; гутарка была прыблізна такою: “колькі ў вас дзяцей?”, “а?”, “пяцёра?”, “не!”, “сямёра?”, “не!”, “вась­мёра?”, “так!”... але – даруйце, ці не занадта захапіўся Ён “прыгодамі”, якія, па-сутнасьці, прыгодамі не зьяўляюцца ды і не былі – навошта Яго раптам пацягнула на “шчырасьць”, якая на справе ня шчырасьць, а нібыта пахвальба, і мейсца ёй не павінна быць ні ў жыцьці, ні ў лазьні, а ня тое што на паперы; можна дараваць яе хіба пры адной умове, што потым у тэксьце яна не застанецца, бо вяртацца цяпер трэба ледзь ня ў самы пачатак, да тых развагаў пра “рай” на зямлі, якія павялі Яго да казармаў-інтэрнатаў на Шыкатане, да таго, што на той момант было шчасьцем, а на сёньняшні розум – да прамой лініі спрошчаным доступам да нібыта забароненага і недзе на мацерыку сарамлівага... таго, што на зямлі дадзена чалавеку ня столькі дзеля насалоды, колькі дзеля працягу роду, што падабаецца ўсім, але чаго трэба саромецца (ці рабіць выгляд, што саромеешся), ад чаго трэба адмаўляцца і што там, на астравах, набывае сваё першапачатковае значэньне, бо там у чалавека адабранае ўсё і пакінутае дзеля атрыманьня шчасьця толькі гэта – дадзенае яму Богам; так, Богам, а не д’яблам, бо калі ствараў Бог чалавека (мужчыну, а потым і жанчыну), дык ці толькі дзеля выкананьня фізіялагічных патрэбаў утвараў ён пэўныя органы; калі б толькі дзеля таго, дык ці трэба было выдумляць гэткія складанасьці і супрацьлеглыя рознасьці, якія так заманліва падыхо­дзяць адно да аднога, так проста спалучаюцца, спарваюцца? зрэшты, першыя людзі, мяр­куючы па Бібліі, перадумалі Бога і адразу прымянілі тыя органы па прызначэньні – каб атрымаць асалоду... ведаў, дакладна ведаў Бог, калі ляпіў іх, што з гэтага атрымаецца, а значыць справакаваў Адама з Еваю, і потым — у пакараньне! — выгнаў іх з раю, як бацькі высяляюць дзетак са сваіх кватэраў – цесна стала? і цяпер усё жыцьцё мы вымушаныя грашыць і каяцца, існаваньне нашае завязваецца ў граху і жыцьцё праходзіць пад ягоным знакам, няважна простыя мы людзі ці служкі гасподнія... да такой ступені грэшныя мы, што нават думкі пра спарваньне ёсьць грэх, ня кажучы пра справы, і не даруецца нам нашая маладосьць і нявопытнасьць, і не даруецца потымная сталасьць ды “ўсёведаньне”, прынамсі, шматведаньне (“ад многіх ведаў...”), і ўсё ёсьць грэх, куды ні крутніся... толькі вось з гадамі згадваецца чамусьці ня тое асноўнае, што было на астравах, а другаснае – і тады, і цяпер другаснае – бо галоўным тады было адчуваньне адзіноты і адарванасьці ад Радзімы, ад роднае зямлі, ад каранёў, ад магілаў продкаў... не таму, што ўсё навокал было настолькі чужым і непрыймальным, нават, можа, і наадварот: усё навокал ня дужа розьнілася з тым, што было ў Менску ці Хойніках, але псіхалагічна, але разумова, але падсьвядома, усё было абсалютна іншым, чужародным і накочвалася такая адзінота, (якой няма, пэўна, і ў тых, хто сёньня ў Фінляндыі ці ў Нарвегіі)... такі адчайны песімізм, што тут жыць не хацелася, “тут” пераходзіла ва “ўвогуле” і не ратавала нават незнаёмая, не стандартная сярэдняеў­рапейская, прырода, наадварот, яна падкрэсьлівала чужоту ўсяго навакольнага, і чым бліжэй было вяртаньне дамоў, тым больш хацелася яго, і тым павольней ішлі дні, гадзіны, хвіліны... не сказаць, што гэтак, як салдат чакае “дэмбелю”, не, Яму тут падабалася, тут было яшчэ шмат новага, яшчэ болей нязьведанага – нават жанчыны тут былі іншымі, не таму, што быццам бы больш даступнымі, але і таму таксама (а мо гэта Ён сам быў тут іншым: больш простым, больш адкрытым, больш шчырым, бо ведаў, што хутка зьедзе адсюль назаўсёды і ніколі не сустрэнецца з гэтымі людзьмі, каб пасаромецца за свае ўчынкі)... але была там ня толькі адзінота на беразе акіяну з думкаю пайсьці ў яго і не вярнуцца, была і поўная адзінота ўдвух з сябрам у міліцэйскім лецішчы – таемным доме адпачынку сахалінскага міліцэйскага начальства, гэтакай паляўніча-рыба­лоўскай дачкі з лазенкаю на беразе вузень­катонкае рачулкі, што праз трыццаць-сорак метраў упадае ў Аніўскі заліў, дзе не было калі думаць пра адзіноту; сюды прывёз іх з сябрам Уладзем Ягоны дзядзька, падпалкоўнік міліцыі, начальнік абласнога крымінальнага вышуку: доўгі час ён абяцаў узяць іх з сабою на паляваньне, але ўсё не выпадала, і нарэшце пасярод тыдню проста адвёз на гэтае лецішча адных, і пакідаючы сказаў, што прыедзе праз двое сутак, а пакуль – пажывіце адны, адпачніце ад тлуму... што яшчэ трэба? рамантыка! да бліжэйшага жытла (пасёлку Таранай) кіламетраў пяцьдзесят, тут памежная зона і недзе – невядома дзе між сопак – ёсьць толькі пагранзастава, а людзям сяліцца забаронена; прывёз дзядзька іх сюды на міліцэйскім “газіку” пад вечар, дарога не запомнілася, адное хіба: чым далей яны ехалі на поў­дзень па мысе Крыльён у бок таго самага “праліву Лаперуза” – француза, які думаў, што заплыў на край сьвету, а сёньня апынулася – на край Расіі, і адкуль, з крутога беражку “каменьчыкі” ў акіян, як сьпяваецца ў песенцы Нікчэмнага, кідаць могуць хіба памежнікі... дык вось, чым далей на поўдзень яны ехалі, тым вышэйшымі рабіліся зарасьнікі бамбуку: каля Паўднёва-Сахалінску ён па пояс і сьцелецца як трава, як асака на Палесьсі, а тут, ля лецішча, у рост чалавека і вышэй, і нагадвае палескія балотныя чаратовыя нерушы, толькі на Палесьсі кожная чарацінка стаіць сама па сабе і ня дужа супраціўляецца, калі ідзеш, можа нават няўзнак зламацца, а бамбук сплятаецца дружнаю сьцяною, шчытна, шчыльна (як на касьбе ці на сяўбе), і праз яго не прадрацца, жорстказьяднанае цела ягонае нат вялізным нажом кшталту мачэтэ з аднаго разу не прасячэш, і хадзіць тут можна толькі па кімсьці (вядома ж, жывёламі, а не людзьмі) пратаптанымі сьцежкамі; зрэшты, што казаць бясколерна: “жывёламі” — кім пратаптанымі, становіцца зразумелым з назвы – “мядзьведжымі сьцежкамі”; так, тут жывуць мядзьведзі, і дзядзька Ягоны, ад’язджаючы, шчыра папярэдзіў іх пра гэта і на разьвітаньне распавёў пра самую апошнюю – месяц таму – сваю сустрэчу з мядзьведзем тут на лецішчы: ён прыехаў на рыбалку, а ў іх тут ёсьць сьпецыяльна прывезеная – за 50 км! – кучка гною, каб дажджавыя чарвякі пладзіліся, (бо паспрабуй знайдзі іх у бамбукавых зарасьцях), дык вось, сядзіць дзядзька ля гною, чарвякоў выбірае, каб буйней, чырваней, жвавей, і раптам чуе, што ззаду нібыта нехта сапе і чмокае губамі, а ён прыехаў адзін, хто гэта можа быць такі некультурны – ня ведае, але адразу страх прыкінуўся: дрыготка па целе пайшла і валасы пад шапкай падымацца сталі; азіраецца асьцярожненька, так і ёсьць: мядзьведзь стаіць на задніх лапах і на яго па-чалавечы пазірае, а вочкі маленькія, глыбокія, вострыя – наскрозь працінаюць, праколваюць і са сьпіны навылёт выходзяць, дзядзька за пісталет схапіўся і ўсю абойму ў паветра выпусьціў з нецейкі, здуру; мядзьведзь не варухнуўся, як аглух – во вытрымка! — сядзіць дзядзька на пятай кропцы пасярод гною і курком клацае, а мядзьведзь уважліва так, па-чалавечы проста, паглядзеў на яго, павярнуўся і пайшоў, як гаспадар, павольна перабіраючы лапамі, у бамбук па сваёй сьцежцы... дзядзька расказваў пра тое, яны рагаталі, пакуль не павёў ён іх да той самай знакамітай кучкі гною за лецішчам, і не паказаў тую самую сьцежку, па якой вярнуўся ў сопкі мядзьведзь... але, калі завязалася размова пра мядзьведзяў, дык трэба вярнуцца на Курылы, на Кунашыр, дзе Ён пазнаёміўся са знакамітым “мядзьвяжатнікам”, так мядзьвяжатнікам, толькі без двух­косься, бо ня тым, пра каго можна падумаць у двухкосьсі – ніякіх банкаў з сейфамі, апроч, пэўна, хранічнапустога раённага, на Кунашыры няма, а мядзьвяжатнікам сапраўдным – паляўнічым на мядзьведзяў, лік здабычы якога даўно пераваліў не за сорак – магічная лічба! – а за сто; імя ў яго было звычай­нае – Іван, а зьнешне ён быў сам, як мядзьведзь: гара-чалавек, за два метры ростам, шырокі ў плячах, і, калі можна сказаць пра двухмятровага чалавека, што каржакаваты, дык Іван якраз і быў каржакаватым, магутным і сярод іншых лю­дзей выглядаў, як дуб у бярэзьніку... гэта па-палеску, а на востраве, з ягонай прыгнутай, прычасанай вятрамі ніжэй да зямлі расьліннасьцю (хоць і там ёсьць немалы “Бранскі лес”), яго і параўнаць няма з чым... Іван жыў адзін, бы мядзьведзь, у сваёй хаціне – бярлозе(?) — у ніжняй, бліжэйшай да акіяну, частцы Паўднёва-Курыльску, дзе за пару месяцаў да Ягонага прыезду беларусы здымалі ці не тры тыдні пару хвілінаў для фільма “Белыя Росы” (перад пачатковымі тытрамі малодшы сын на Курылах згадвае пра Беларусь і надумвае вяртацца), і народ у гарадку яшчэ жыў мройлівымі згадкамі пра тое, як пілі – не прасыхалі – кіношнікі (кебеніматаграфісты) з Менску; зрэшты, казаць “жыў адзін” у Іванавай сітуацыі было не зусім праўдаю, бо ў яго ўвесь час гасьцілі нейкія людзі – паляўнічыя, географы, заолагі, геолагі, прычым, у асноўным з Масквы і Ленінграду, а адная геалагіня-вулканограф з Піцеру – Ларыса – і ўвогуле жыла ў Івана штогод па сезоне, а гэта шэсьць-восем месяцаў запар, і была фактычна яму жонкаю, хоць там, у Піцеры (а яна толькі так называла свой горад і крыўдавала на іншую назву) мела сям’ю; Іван, не даваў ёй ніякіх надзеяў, проста прывык да ейнае прысутнасьці, ставіўся да яе з любоўю, як да любое іншае рэчы ў доме – да стала, ложку, але меншай, чымсьці да стрэльбы, адзінай каштоўнасьці тут... яна ж Івана кахала безнадзейна, і ехала штогод сюды не на працу нейкую геалагічную, не ў эксьпедыцыю па вывучэньні дзейнасьці вулкану Цяця і тэрмакрыніцаў-гейзераў, як гэта называлася, а да Івана выключна і, пэўна, кахала ня столькі яго, колькі ягоную дрымучую мужчынскую сілу, вартасьці якой Іван сам не разумеў, як не разумее яе мядзьведзь (бо жыў, як жывецца, і іншага жыцьця ня ведаў, і пра іншае ня думаў)... хату Іванаву бярлогай можна было назваць і ўнутры, бо была яна неўпарадкаванай, усё там захоўвала на сабе пазнаку хаатычнасьці і тым мела нейкі своеасаблівы шарм, мо таму, што была вялікай сама па сабе (як для вострава, дзе захавалася японскае імкненьне да дробнасьці, картоннасьці – па-руску рубленая, вялізная, хутчэй – паморская, архангельская), а яшчэ таму, што ўсярэдзіне хата ня мела ніякіх перагародак – на амерыканскі манер – проста адзін вялізны пакой метраў восем на дзесяць з печчу – рускай ці лепш галандскай – у куце зьлева ад уваходу, чым нагадала Яму, калі Ён першы раз прыйшоў, беларускія хаты з аднаго пакойчыку, пастаўленыя насьпех жаночымі талокамі, адразу пасьля вайны, у якіх і пасёньня жывуць бабулькі-удовы, з адной толькі важнай акалічнасьцю: тыя хаткі дужа маленькія – лесу дзяржава пашкадавала, сілаў не было без мужчынаў-мужоў большую скласьці... і стаяць гэтыя хаткі і цяпер за яблынямі ды грушамі ў глыбіні садоў, бы лазенкі, непрыкметныя, шэрыя, як самі бабулькі, і амаль палову такой хаты займае печ (ці не таму слова “хата” тут яшчэ і сінонім слову “пакой”)... аднак галоўнае, што надавала Іванавай хаце ўражаньне прасторнасьці і велі-чы – гэта тое, што яна ня мела столі: былі бэлькі, але столі не было, і калі седзячы ў хаце падняць галаву, дык дах здаецца высокім-высокім, і хата-пакой пашыраецца, сьцены расступаюцца, і ты ўжо сядзіш не ў замкнутай прасторы, а на волі-вольнай, і тут цёпла, утульна, у печы пастрэльвае дрывамі агеньчык, адбіваецца сваімі промнямі-языкамі на супрацьлеглай сьцяне, а на вуліцы гудзе-завывае халодны вецер, і хвалі ўпарта, настырна-аднастайна і з моцай, у якой адчуваецца злосьць, б’юць і б’юць у бераг... і калі ўявіць сябе на вуліцы, адразу дрыготка прабягае па сьпіне, халодная, колкая, як марскі вожык, а тут добра, на стале прынесеная Ім пляшка “Сталічнай”, хлеб, акуратна, па-піцерску тонка, накроены Ларысай, і кавалкі нейкага мяса, хочацца думаць, што мядзьвяжаціны, хаця, пэўна, то звычайная – банальная – цяляціна... ціхі, густы бас гаспада­­ра – Ён папрасіў яго распавесьці пра свае паляўнічыя прыгоды, а той, відаць прывыклы за жыцьцё да такіх просьбаў, ня стаў аднеквацца (а мо і самому было прыемна), аднак распавядаў не адразу, а нейк між іншым, паступова, так натуральна, нязмушана, што ажно сэрца Ягонае ёкнула ад правільнасьці таго, што адбываецца; заслухалася, прысела побач нават Ларыса, хоць байкі тыя яна, мусіць, чула ў соты раз, заслухалася, залюбавалася Іванам, як жонка з гонарам глядзіць на мужа ды яшчэ перад чужым чалавекам, а Іван ня выпіў шклянку гарэлкі залпам, як, здавалася, належала, як Яму чакалася, а па-інтэлігенцку адпіў менш за палову і паставіў на стол... адна з тых Іванавых гісторыяў Яму запомнілася назаўсёды – ці не пра саракавога мядзьведзя, які ў той дзень ня стаў Іванавым саракавым, а трыццаць дзявятым сябравым, так, сябравым, бо на Курылах на мядзьведзя па адным ня ходзяць, сьпецыфіка такая: трэба ўдвох – бамбук даволі высокі, вышэй за чалавечы (і мядзьведжы) рост, уверсе пераплятаецца, утвараючы тунель, ісьці трэба па гэтым “мядзьведжым тунелі” пакуль ня выйдзеш на адкрытую прастору: да рачулкі ці да нейкае палянкі на вяршыні сопкі, а ў самім тунелі ў любы момант можаш сутыкнуцца нос у нос з гаспадаром сьцежкі, што выйшаў на паляваньне і чакае не цябе, а алянё якое... сьцежкі-тунелі ўвесь час разьбягаюцца ў бакі адгалінаваньнямі, і па любым з іх да цябе ў тыл можа зайсьці мішка і пакласьці лапу на плячо: “прывет!”, а таму паляваць трэба ўдвох і брысьці сьпіна да сьпіны, каб адзін глядзеў уперад, а другі – назад, са стрэльбай нагатове, задняму цяжка пхацца сьпінай уперад, адстае ён бывае, асабліва, калі наперадзе прагал мільгне, тым больш, што, да прыкладу, блукаюць яны гэтак гадзінаў восем ад сьвятла, увесь час напагатове, чакаючы небясьпекі з-за кожнага павароту, з кожнага завулку, з кожнага атожылку, і сьпіны ўзмакрэлі-склеіліся, і вочы пачырванелі ад напру­жаньня... вось і тым разам ішлі яны з сябрам cьпіна да сьпіны, як браты сіямскія – наперадзе паказаўся прагал: там рэчка, ведалі яны, бо сьцежкі гэтыя сто разоў ходжаныя, справа і зьлева больш тунеляў няма, і сябар адстаў ад яго, каб хапануць-зьесьці жменю кісьленькага лімоньніку ці салодзенькага кішмішу (з якога, дарэчы, навазеланскі ці нейчы іншы мічурын пазьней плод пад назовам ківі выштукарыў, у дзясяткі разоў павялічыўшы, і ім цяпер у нашых крамах зьдзівіць можна хіба новазеланца) – малады яшчэ, прысмакаў хочацца, а Іван выйшаў да рэчкі... што там за рэчка! – ручэй метры два-тры ў шырыню, у якім між сухіх зьверху камянёў цурчыць, прабіваецца да акіяну вада; рэчкай ручэй гэты бывае толькі падчас веснавое паводкі ці тайфунаў з ласкавымі жаночымі імёнамі, што праносяцца тут мінімум раз на год – тады ня стой на ягоным шляху: змые, з ног саб’е і панясе бы саламіну... тут, пры прагале, праўда, рачулка трохі шырэй – метраў пяць-сем і багацей на ваду, вырашыў Іван твар спацелы і забрыдзелы ад поту ў дробных ранках змыць (у лесе хочаш ня хочаш падрапаешся-парэжашся – аб гостры бамбукаў ліст, аб колкі элеутэракок, драплівы лімоньнік...): скінуў пляцак, стрэльбу каля яго паклаў, плечы расправіў і ўвайшоў у ваду – добр-а-а! – крок наперад да незамутненае вадзіцы, яшчэ крок і дайшоў амаль да другога берагу; гарбушы між ног плывуць з гарбылямі-самцамі труцца, асьмялелі, цесна ад іх у вадзе, зачэрпнуць няма як, здаецца і прывык да такога, а тут загледзеўся – прыгожая рыба, мкнецца, прэцца наперад да свайго канца, абы нашчадкаў пакінуць... асьцярожная, калі небясьпеку чуе, нахабная, калі баяцца перастае, таўчэцца між ног, як парасяты, што да карыта лезуць – сьмешна, пацешна – карціна звыклая для курыльца, і не заўважаецца яна часам, асабліва, калі прыйшоў ты ня рыбкі злавіць, а з іншаю мэтай: рыба – гэта ж не праблема, у любы час можна пайсьці па яе на рэчку, як па ваду ў калодзеж... і тут Івана як стралой між плеч працяла – інтуіцыя называецца! – падалося яму раптам, што нехта жывы глядзіць на яго: у сьпіну... і ня сябар гэта недзе адсталы... Іван павольна выцягнуў доўгія рукі з вады, разагнуўся нясьпешна, павярнуў шыю – так і ёсьць мядзьведзь аграмадны стаіць на беразе каля ягонага пляцака ва ўвесь свой рост, і стрэльба ў яго між лапаў на зямлі ляжыць як цацачная... і не мядзьведзь гэта, а што страшней – мядзьведзіца... Іван павярнуўся тварам да яе, глядзіць вочы ў вочы, і падзяляе іх метраў пяць-шэсьць голае вады; мядзьведзіца, якая, відаць, ішла да рачулкі, каб рыбкаю паласавацца, з цікаўнасьцю разглядае невядомага зьвера, што стаў на ейным шляху, і, пэўна ж, таксама думае: што рабіць? стаялі яны гэтак доўга-доўга – Івану сьцягнулася: мо хвіліну, ці болей, і столькі думак, як ратавацца, пранеслася ў Іванавай галаве, што і не зьлічыць (мусіць, гэта няпраўда, што чалавек у такія моманты ўсё сваё жыцьцё прыгадвае, прынамсі, у мяне такога не было, казаў Іван, можа, таму, што паміраць я не зьбіраўся), і ніводная ратавальнай не была: безвыходная сітуацыя – адступаць назад, дык спатыкнешся на камень і ўпадзеш – капец тады, сьпінай павярнуцца і пайсьці – слабасьць сваю паказаць... няма выйсьця... толькі торгнешся, мядзьведзіца зрушыцца, кінецца і задушыць у сваіх абдоймах... а сябар усё ня йдзе і ня йдзе... глядзеў-глядзеў Іван то на стрэльбу ў нагах мядзьведзіцы, то на яе самую нерухомую, застылую, прыйшоў трохі ў сябе, супакоіўся, і вырашыў крыкам сваім грозным мядзьведзіцу спужнуць, прагнаць... “набраў я ў грудзі паветра і гаркнуў на ўсю моц, — сказаў Іван, — гаркнуў, і тады толькі зразумеў, што памылку зрабіў, бо між гэтых сопак згубіўся мой крык магутны, піск мышыны выйшаў, а ня роў мядзьведжы: паказаў тым самым я мядзьве­дзіцы сваю слабасьць, і пайшла яна на мяне”... Івану пашанцавала: на ягоным беразе рачулкі расла каржакаватая хваіна – невысокая, але даволі тоўстая ў камлі, крок-другі — і Іван за ёй, а мядзьведзіха ўжо сьмярдзюча дыхае ў твар... так яны і хадзілі вакол дрэва па крузе, бы гуляючы, хто каго перахітрыць, і ловячы наперад кожны мажлівы рух суперніка, пакуль не прыйшоў Іванаў сябар і адным стрэлам не паклаў мядзьве­дзіцу, і так блізка была яна, што апырскала сваёю крывёю рукі Іванавы, і так роспачна, ужо забітая, глядзела яму ў вочы, асядаючы пад дрэва, што хочаш ня хочаш падумаеш: “а зьвяры таксама мысьлі маюць”... Іван так вобразна расказваў пра гэты выпадак, што Ён, здаецца, ня слухаў яго, а фільм глядзеў, і то ня сябар Іванаў выйшаў да рэчкі, а Ён, і як Яму стрэліць было, каб Івана не параніць, і мядзьведзіцу з аднаго разу забіць ды прылаўчыўся нейк – ба-бах!.. яны яшчэ доўга ся­дзелі ў той вечар, Іван гаманіў, распавядаў пра свае прыгоды, а Ён лавіў кожнае слоўка, гарэлка ў пляшцы пілася патроху і не канчалася, Яму ісьці ў свой гатэльны пакойчык не хацелася, але Ён раптам убачыў вочы Ларысы: яны настойліва выганялі Яго – упарта казалі: та-бе па-ра ісь-ці, хлоп-ча... яна ўвесь дзень чакала вечару, яна дачакалася яго, але яна губляла свой вечар – ноч надышла, а Ён адбірае, спальвае на размовы такі дарагі час, калі Іван належыць толькі ёй, і гэтага часу так мала: усяго ноч – лічаныя гадзіны... Ён уявіў сабе Ларысу побач з гэтым волатам, пад... і адвярнуў вочы: яна была, між іншым, зусім худзенькай і дробненькай (хоць косьць і была ў яе шырокаю), яна па жыцьці і побач з сярэдняга росту мужчынам выглядала б кволай: метр шэсьдзесят рос-ту – дзяўчо дый годзе, змучанае Іванам, змардаванае (але як хочацца ёй гэтай пакуты...), яна была старэй за Івана гадоў на дзесяць, а мо і пятнаццаць, ёй было за пяцьдзесят па ўсім, хоць выглядала яна маладзей, асабліва цяпер, у агністай пажадзе, у паўзмроку вялізнай Іванавай хаты (адныя вочы на твары, адныя вочы!), якую асьвятляла стомленая, напаўсьляпая лямпачка на шэсьдзесят ват, што вісела на дроце пад сярэдняй бэлькай, і таму ў куце ля стала, дзе яны сядзелі, было карычнева-цьмяна, а што рабілася ў куце насупраць, там, дзе печ, і на печы, увогуле разгледзець было немажліва: там начавала ноч... шэрыя сьцены, шэрая мэбля, шэрая вопратка, шэрыя коўдры ўпітвалі, убіралі ў сябе сьвятло, тапілі яго, паланілі, забівалі, не выпускалі, і ў паўцемры Ларыса падавалася Яму то бабай Ягой, ад якой трэба ўцякаць, то дзяўчом-аднагодкаю, якой нясьцерпна хочацца, якую хочацца... прырода патрабуе... Ён не ўяўляў, што з ёю будзе рабіць гэты гігант ці яна з ім… даруйце, але ўявіце сабе тую сітуацыю, яе вочы, што блішчаць юрам, зразумейце, чаму Ён пра тое думаў, гледзячы на яе, хоць і разумеў, што лішні тут, што замінае ім, аднак… вырашыў застацца, каб… не, гэта пачынаецца пераказ Ягонага сну, які не даваў спакою Яму ўсю тую ноч на панцырным ложку Паўднёва-Курыльскага гатэлю – ох, сон-сон, як жывы, як рэальнасьць памятаецца той сон Яму, а тады Ён устаў пад умольна-няўмольным позіркам, разьвітаўся (Ларыса запрасіла Яго заўтра схадзіць пакупацца ў гарачых лячэбных крыніцах, якім цаны няма і якія “прыватызавалі” памежнікі, Ён не адмовіўся і не пашкадаваў – благадаць: вакол шэрань белая, над вадою пара туманіцца, а ў вадзе – цяплынь ды лёгкі смурод серавадародны п’яніць...), і зрабіў крок з парогу хаты ў поўную цемру вострава; на вуліцы агледзеўся і ўбачыў, як арыенцір, пляму сьвятла той адзінай лямпачкі, што гарэла каля ўваходу ў гатэль, памкнуўся пабегчы, але натыкнуўся на нешта кшталту невысокага плоту, потым зачапіўся за штосьці, упаў… і пайшоў асьцярожна, абмацваючы перад сабою дашчаны насьціл і зрэдку аступаючыся ў гразь каля яго (Ён бываў у расейскіх гарадах і вёсках на поўначы і сустракаў там якраз такія вось зьбітыя з дошак ходнікі, і таму падумаў, што гэтыя ходнікі – дарожкі між гразі – ці не адзінае, што прыўнесьлі свайго на Курылы расейцы…) ступаў і баяўся толькі, што можа згубіць насьціл і забрысьці некуды ў сопкі, а то і ў акіян… але – час вяртацца на міліцэйскае лецішча, у надвячорак, дзе яны з Уладзям пакінулі ў перадпакоі хаціны, каля невысокае, па пояс, грубкі-печы з кружкамі зьверху, якую на Палесьсі лічаць (і называюць) украін­скаю, свае пляцакі; дасталі з іх вудкі-донкі, накапалі, азіраючыся і пры­слухоўваючыся да мерных уздыхаў акіяну і пошуму ветру ў блізкім бамбуку, тых самых чарвякоў, і вырашылі, пакуль яшчэ сьветла, парыбаліць у акіяне, як іх вучыў дзядзька – злавіць якую камбалу ці палтуса, альбо горшай справай івася, сардзіну ці краснапёрку… уласна рыба іх не цікавіла, іх цікавіў працэс (ха!, так і просіцца параўнаньне з наведнікамі “дамоў пад чырвонымі ліхтарамі”, якіх не цікавіць, што за жанчына бу­дзе іх абслугоўваць, а цікавіць “уласна працэс”)… акіян якраз ажываў, ачуньваў, супакойваўся пасьля нядаўняга шторму, бераг быў завалены гурбамі сьвежавыкінутай шэра-сіняй марской травы, жоўта-зялёнай склізотаю марской капусты, кавалкамі, цэлымі дошкамі і стваламі мытага абясскуранага дрэва, карабельным сьмецьцем, абрыўкамі тралаў, аранжавымі і белымі пенапластавымі паплаўкамі ў выглядзе шароў, плась­цінаў (кажуць, у Японіі — гэта цэлы бізнэс: зьбіраць выкінутае акіянам на бераг дабро – так, гэта толькі ў Расеі яно сьмецьце — і здаваць на пера­працоўку)… але гэта ўсё крыху паводдаль, а метраў пяць берагу ля самае вады, які аблізвалі цяпер затухаючыя хвалі, былі чыстымі, пясчанымі, роўнымі і цьвёрдымі нібы заасфальтаванымі (мясцовыя шафёры скарыстоўваюць у часы адліву бераг як найлепшую дарогу, каб на грузавіку ці легкавіку хутчэй праскочыць ад пасёлку да пасёлку), ага, хвалі ўжо затухалі, але былі яшчэ даволі высокімі, а ў далечы і ўвогуле – мелі метры тры ў вышыню і несьлі на сваіх вяршыньках характэрныя белыя бурунчыкі-баранчыкі, што сьведчыла пра іх моц, аднак у бераг яны ўжо ня білі, а плаўна і настойліва накатваліся ўсёй сваёю даўжынёю, прычым не пад прамым вуглом, а коса, як любяць наразаць каўбасу ў менскіх рэстарацыях… яны кідалі свае донкі з цяжкімі сьвінцова-алавянымі грузіламі далёка ў ваду: наколькі хапала лескі – дурнота сухапутная, думаецца цяпер пра тую іхнюю спробу рыбалкі, але тады ўсё было на поўным сур’ёзе: яны кідалі донкі ў акіян з надзеяй на добрую здабычу, а акіян, гуляючы, выплюхваў іх на бераг… прайшла мо гадзіна, сьцямнела, пакуль яны адыйшлі ад азарту і зразумелі, што акіян зьдзекуецца з іх, “ну, па-апошнім разе”, — сказаў Уладзя, і Ён пачаў круціць над галавою сьвінцовы груз, кінуў і… сэрца зайшлося ад болю: адзін з кручкоў донкі пранізаў халодны, зьмерзлы ўказальны палец, упіўся глыбока, да косьці, і дастаць яго было немажліва: сядзеў намёртва, як урос… яны вярнуліся да лецішча, селі на ганку, сябар дастаў нож і Ён пачаў выразаць ім кручок; нож, як заўсёды, быў тупы, скура ня рэзалася, мяса рыпела пад ім і не паддавалася, а кроў сачылася хутка, і з-за яе таксама не было нічога відаць, тым болей, што тут, каля лецішча, пад дрэвамі, было зусім цёмна, значна цямней, чымсьці на беразе акіяну; Ён паклаў палец на калена і нягледзячы, а толькі сьцінаючыся ад вострага болю, пілаваў яго ўздоўж цэўка кручка, каб дабрацца да бародкі і выслабаніць палец… што яшчэ было кепска: кручок прабіў палец правай рукі і пілаваць трэба было нязручнай для Яго, няўмелай левай рукою, сябар парываўся дапамагчы, але Ён не дазваляў: калі робіш сам, здаецца, ня так балюча, і сябар стаяў побач, назіраў, падціскаючы вусны, за Ягонай экзекуцыяй… нарэшце, Ён вырваў кручок з пальца, адышоў на крок ад лужынкі сваёй крыві на зямлі і палячыў палец – прадэзінфікаваў – народным сродкам, як вучыў Яго бацька – тым болей, што ўвесь час, пакуль Ён чыкільгікаў тупым нажом, Яму вельмі хацелася гэта зрабіць; абліў сваёй вадкасьцю і кавалак бінту, які падаў сябар, моцна абкруціў, заціснуў палец, каб кроў супакоілася і перастала сачыцца… можна было б перадыхнуць і рыхтавацца да начлегу, але найперш трэба было паесьці, бо яны раптам адчулі апроч стомы моцны голад і згадалі, што ад палуднаваньня ў Паўднёва-Сахалінску смачным цётчыным баршчом яны гадзінаў восем ужо нічога ня елі, сябар чыркнуў запалкаю, і яны ўвайшлі ў цемру перадпакою, дзе пакінулі пляцакі з харчам і цёплымі рэчамі, а варта сказаць, набралі яны з сабою – не шкадуючы грошай – сахалінскіх прысмакаў (і пры талонна-карткавай сістэме журналістам на востраве, як “ідэалагічным падручным партыі”, жылося някепска) і перад уваходам у перадпакой у кожнага, прынамсі ў Яго дакладна, прамільгнула-згадалася каўтком сьліны вяндлінка-грудзінка, набытая ў краме на выезьдзе з Анівы, маскоўская сыравяленая каўбаска, узятая ў рэдакцыйным буфеце, добра правэнджаная сьпінка кеты – тлустая, па пальцах, па барадзе цячэ і капае, капае лой на сурвэтку, на падлогу… а да ўсяго сальца бел-чырвона-белае, гурочкі, памідоры, часнычок, цыбулька, востранькія карэйскія прысмакі ў цэлафанавых пакеціках: капустка-чумча, чарамша (якую робяць тут з першых парасткаў папараці, што расьце на востраве, а не з маладога часныку, як у Беларусі), праперчаная морквачка… мроі іхнія шугануў страшэнны грукат і жахлівы піск у перадпакоі, калі туды зазірнула сьвятло запалкі – нібыта яны засьпелі там зьнянацку ды перапалохалі мядзьве­дзя, ня менш… яны зьнямелі ў адчайным страху, бо дагэтуль былі ўпэўненыя, што ў лецішчы нікога няма… з некалі белае, а цяпер закопчанае ў негра, грубкі, што была вышынёю ў метр, з суцэльнае цемры, пазіралі на іх, гарэлі чырвона-жоўтымі вуглямі, вялізныя вочы – пераліваліся ў сьвятле запалкі толькі дзьве кропкі вачэй і больш нічога не відаць… “ай!”, — крыкнуў сябар, гэта дагарэла і апякла пальцы запалка – стала цёмна і яны выскачылі ў двор… “што гэта было?” – недаўменна, бязмоўна пыталіся яны адзін у аднаго і маўчалі, не знаходзячы адказу… ну, прынамсі, не мядзьведзь, мядзьведзя б яны і ў цемры разьлічылі, разгледзелі б, то было нешта невялікае, бо зусім блізка адна ад адное стаялі кропкі вачэй, толькі дужа агрэсіўнае і ад таго ня менш страшнае... але раз маленькае, то Ён ўзяў у рукі турысцкую сякерку (куды ж у лес без сякеркі ехаць), а сябар у адную руку той самы нож, якім Ён палец свой крэмзаў, а ў другую – скручаную з “Савецкага Сахаліну” паходню – газета гарэла лепш і дольш, чымсьці запалка, вядома, і яны рушылі ў перадпакой; цяпер за дзьвярыма пачулася шабуршэньне, тупат шматлікіх ножак, грукат дробных скачкоў: “гуп-гуп-гуп”, дзьверы расчыніліся – на грубцы, на тым самым месцы, блішчэлі тыя ж самыя жоўта-чырвоныя вочы, а за імі вымалёўваліся абрысы здара­веннага пацука – добры кот, ня меней; ад ног ягоных зьвісаў уніз і губляўся недзе ў цемры доўгі, як электрычны шнур, хвост; пацук глядзеў на няпрошаных гасьцей і не варушыўся: гаспадаром тут, каралём, быў ён – гэта неаспрэчна, і прымаў ён іх на сваім троне – печцы-грубцы, каля якой і стаялі пляцакі… стаялі? не, цяпер яны абвісла ляжалі: былі поўненькімі, дутымі, як мячыкі, калі яны пакідалі іх тут, а цяпер відочна пустымі… сябар махнуў паходняю, тыцнуў агнём у бок караля і той паважна, па-царску павольна, грацыёзна скочыў у цемру, бліснуўшы сытым крутым бокам – нібыта завіс на хвілю ў паветры і зьнік у другім пакоі, толькі чутно было як цокаюць ягоныя кіпцюрыкі па падлозе… сябар заціснуў паходню ў дзьвярах, і яны апусьціліся да пляцакоў; якое расчараваньне чакала іх: усё, што можна было зьесьці – было зьедзенае, акуратна, культурна, нават пратлушчаная папера – і вяндлінка, і каўбаска, і рыбка, і хлеб, і карэйская капустка з дзіўным назовам чумча – сьмярдзючая, не­раўнуючы як дзярмо, на пах, але прыемная на смак… асобнаю горкаю ляжалі абгорткі цукерак – роўненькаю такою, зграбненькаю, нават гожа-эстэтнаю горачкаю (чалавек ня склаў бы так) – цукеркі ж былі зьедзеныя усе да адной… пляцакі былі вызваленыя ад усяго ядомага як прааміячанае возера калгасу “Шлях Леніна” на Віцебшчыне ад усяго жывога… ні крыхі таго, што можна было б пажаваць, пасмактаць, пагрызьці – усё знайшлі пацукі… да каліва… і голад яшчэ мацней засмактаў пад лыжачкай, і сьліна ўжо не глыталася, горла перасохла… але голад – голадам, а наперадзе ноч, і хто яго ведае: ці хапіла іхніх прысмакаў усім гэтым пацукам, каб наесьціся, ці мо зьбегліся пачвары на пір з усіх ваколіцаў – галодныя – і цяпер толькі і чакаюць, калі яны з сябрам заснуць, каб накінуцца, перагрызьці горла і напіцца крыві… Ён згадаў чамусьці сярэднявечнае азіяцкае (кітайска-японскае ці японска-кітайскае) пакараньне: пацукоў некалькі дзён не кармілі, трымалі ў клетцы, а потым гэтую клетку прыстаўлялі да голага цела чалавека, да жывата, адчынялі дзьверцы і галодныя пацукі, каб вырвацца на волю, прагрызалі жывот і па глотцы, праз рот вылазілі… але Ён ня стаў расказваць Уладзю пра гэта: страху і без таго хапала, да ўсяго, выявілася, што яны, заняўшыся рыбалкаю, не нарыхтавалі на ноч дроваў і паліць грубку не было чым, ісьці ж цяпер у ноч, у цемру шукаць паліва – не адважваліся: лепш, хай сабе і з пацукамі, але сядзець пад дахам… і яшчэ адная праблема акрэсьлілася праз момант: электрычнасьці, такога звыклага ім і паўсядзённага здабытку цывілізацыі, тут, за пяцьдзесят кіламетраў ад жыльля, вядома ж, не было, але не было і газавай лямпы, не ўзялі яны з сабою, бо ня ведалі і ніхто не папярэдзіў, сьвечак… “Савецкі Сахалін” з Ягоным апошнім артыкулам пра небывалы на востраве ўраджай агуркоў дагараў, запалкі чыркаць – таксама надоўга ня хопіць, а сядзець у цемры – б-р-р! – сярод пацучынага царства (а пацукі ў цішы сьмялеюць!..) яшчэ невыносьней… і тут Ён убачыў на грубцы кансервавую бляшанку – ёмістую, з-пад тушонкі, зазірнуў у яе – бляшанка паслужыла камусьці падсьвечнікам, і на дне яе ляжаў ладны недагарак сьвечкі і ледзь не палову займаў застылы воск, што сьцёк сюды не з аднае згарэлае сьвечкі; яны ўздыхнулі з палёгкай: недагарак (лёс, Бог) даваў ім хоць нейкую перадышку… запалілі сьвечку і агледзеліся: сям-там з кутоў на іх пазіралі, ня клепаючы, дзірачкі вачэй — галодных(!?) пацукоў – ня менш галодныя былі цяпер і яны, і калі б злавілі якога пацука, і калі б было вогнішча, дык засмажылі б “дзічыну” і зьелі… фу… брыдота… абыдземся… але наперадзе цэлая ноч і класьціся спаць страшна, а спаць хочацца; стома вымушала іх, калі не прылегчы, дык прысесьці… яны зазірнулі ў другі – вялікі – пакой, там стаяла ўздоўж сьцяны тры ложкі – засланыя, мяккія, так і запрашалі іх у свае нетры; ды які там сон… а сьвечка дагарае, ужо растапіла воск пад сабою і, адбіваючыся ў лужынцы нібы ў люстэрку, гарыць кончык нітачкі як лампадка… Ягонае вока ўпала на горку цукеркавых абгортак, і ўспыхнула здагадка: трэба абмакнуць паперкі ў расталы на дне бляшанкі воск, а потым туга скруціць іх – атрымаюцца новыя сьвечкі… яны так і зрабілі: прапітвавалі наскрозь паперкі воскам, скручвалі іх у палачкі, і складвалі на печы, каб застывалі; паспрабавалі падпаліць, і – о, цуд! – сьвечкі гарэлі, праўда з шыпеньнем і патрэскваньнем, пастрэльваньнем, але гарэлі і асьвятлялі пакойчык так, што можна было б нават чытаць; такім чынам у іх зьявіўся занятак: паліць сьвечкі па чарзе адну за адной, а згаралі яны даволі хутка, і ляпіць з расталага воску новыя, паліць і ляпіць… аднак усё некалі заканчваецца, растала і горка паперак, вымакаўся і перапа­ліўся амаль увесь воск, а да позьняга восеньскага ранку яшчэ далёка, зрэшты, пакуль займаліся справай, крыху прывыклі да пацукоў, што сноўдалі па цёмных кутох; ня тое, каб пацукі пачалі здавацца хатнімі коткамі, але ўжо не такімі і страшнымі, хоць па-ранейшаму брыдкімі і гнюснымі; папера скончылася,воск згарэў, а да сьвітанку яшчэ – гадзінаў тры-чатыры, і сон бярэ сваё: вочы зьліпаюцца, сядзець наўколенцах ля сьвечак нязручна, ногі стаміліся, закляклі, нямеюць… вочы прывыклі да цемры, ложкі бачацца ў пакоі: чаму б ня легчы? спаць ня будзем, паляжым толькі, прылеглі – і пацукі, здаецца, супакоіліся, чутно толькі, як на вуліцы дробны дожджык імжыць, і з даху раз-пораз кропелькі зрываюцца, падаюць – ну, нібыта нехта пад вакном асьцярожненька ходзіць: туп, туп… а, можа, то і ня дождж крапае, а нехта і сапраўды пад вокнамі ходзіць і зазірае ў іх… мо, мядзьведзь! – вядома, ён: каму ж яшчэ хадзіць тут; і вушы ператвараюцца ў вочы, слых дамалёўвае ў мозгу карціну, як пад вакном тупае мядзьведзь на задніх лапах і зыркае ў шыбы: ці ёсьць там хто; добра, што сьвечкі дапалілі, цёмна, і пах дыму перабівае пах… чалавечыны… не… до… давай расказваць показкі, а то засьнём і пацукі на нас цёпленькіх накінуцца… яшчэ гадзіна… не, давай спаць па чарзе: ты сьпі, а я па­каравулю… і на гэтым усё – прачнуліся ранкам: сонца нахабна паглядае з акіяну проста ў вакно, і ці не яно іх разбудзіла, а, можа, і голад падняў, бо адразу ж невыносна захацелася есьці, а з усіх мажлівых харчоў у іх засталася толькі соль, ня зьелі яе пацукі; выйшлі з лецішча, на сонца прыжмурыліся, сарвалі па лісточку, па травінцы, пажавалі – ні смаку, ні наедку – выплюнулі зялёную сьліну; падышлі да рэчкі, а там рыбы – аж кішыць: гарбушай, бы падлогай, рака за­сланая: сьпіна да сьпіны, як паркет; ідзе рыба на нераст, выконваць сваё жыцьцёвае прызначэньне… вось яна – чэрпай, дадавай солі, гатуй і еш… кінуліся да вады, а – не: пужлівая рыбка, так проста, голымі рукамі яе ня возьмеш: як толькі спусьціліся яны, здаецца, паменела гарбушаў: каля берагу, дзе спыніліся, і зусім не відаць, затое насупраць вада ажно кіпіць; трэба сказаць, што рачулка каля лецішча, на раўніне, была і сапраўды ра­чулкаю: тут яе вусьце, абгінаючы лазьню метраў праз пяцьдзесят упадала ў акіян і таму яна была шырокаю – метраў сем і глыбокаю – з рукамі: камянёў у цемры дна не відаць; учора, кідаючы донкі, яны заўважылі, што на беразе акіяну, даволі дзікім, бо людзей тут амаль не бывае, чаго толькі не валяецца, і асабліва шмат рыбацкіх прычындалаў; выйшлі на бераг, завалены пасьля шторму даўгімі палосамі марской капусты, якая таксама ежа, адарвалі дзеля сьмеху па кавалку, пажавалі – цьвёрдая і пругкая бы гума і толькі хруст пяску на зубах, знайшлі кавалак сеткі, ячэйкі якога якраз падыходзілі пад памеры гарбушы ў рэчцы, прывязалі яго да палак, атрымалася снасьць, якую на Палесьсі называюць падхватам, адышліся трохі далей, дзе вады па калена, і палезьлі ў сьцюдзёную, ох і халодную раку, што кіпела рыбай, каб злавіць сабе сьняданак; хвілінаў праз трыццаць зуб на зуб у іх не трапляў, і яны, нарэшце, зразумелі, што гэткім чынам застануцца ня тое што без абеду, але і без вячэры: рыба ад сеткі шугалася: гарбуша, што ідзе на нераст, рыбіна, вядома, нахабная, напорыстая, ніякія перашкоды яе не спыняюць, яна можа пераскочыць праз плаціну, праз вадаспад у некалькі метраў вышынёю, яна ўзьбіраецца ў горы нават там, дзе вады амаль няма: толькі голыя камяні – на пузе паўзе, бяз ног скача, а да мэты дабіраецца, але ж і пужлівая, асьцярожная пры гэтым: не за сваё жыцьцё баіцца – ёй трэба зьберагчы сябе дзеля нашчадкаў, дзеля працягу роду… адным словам, гарбуша была вакол іх, яны былі ў гарбушы, аднак ніводнай рыбіны, як ні выхітрываліся, не злавілі, і тады, у адчаі, яны адкінулі сетку і пачалі лупіць па рыбіных сьпінах палкамі, каламі… пападзеш па яе сьпіне, а лепш па галаве, аглушыш, тут бы падхапіць ды на бераг, аднак – не: плынь моцная, зносіць… і яны скарысталі апошні варыянт: Ён ішоў сьпераду і глушыў рыбу, а Уладзя ззаду стараўся падхапіць яе; ня с першага разу, але яшчэ праз паўгадзіны валтузьні ім удалося, нарэшце, здабыць двух самак з ікрою (ад гарбаносых самцоў самкі відочна адрозьніваюцца сваёй прыгажосьцю-грацыёзнасьцю), як і хацелі – кілаграмаў па два-тры вагою, падхапілі іх за жабры і панесьлі да лецішча (цяжкія, высьлізгваюцца, хоць ты як дзіця на рукі бяры); першай справай успаролі жываты, дасталі ікру, засалілі, потым набралі ў рэчцы вады, прынесьлі дроваў, падпалілі грубку і паставілі варыцца рыбны суп – з адное рыбы: ні бульбіны, ні макароніны, ні нават цыбуліны ў іх не было… пакуль зьбіралі дровы, крэмзалі на кавалі рыбу, ікра прасалілася і можна было яе есьці… прасалілася – гэта моцна сказана, усё роўна соль была асобна, а ікра асобна, прычым яшчэ цёплая, жывая, аднак есьці яе было немажліва ня толькі таму, а найперш з-за таго, што не было ў іх ні скарынкі хлеба, і есьці ікру, памазаную сольлю, нават па голадзе, ня дужа прыемны занятак: у горла ня йдзе, перастрае, не глытаецца – хоць пальцам піхай, у роце расьце, як мама казала; пэўна, яны яшчэ ня вельмі прагаладаліся і лепш пачакаць варанае рыбы ці супу, ці юшкі... дачакаліся, далі крыху астыць, пакаштавалі – есьці можна, але дужа галоднаму, зьелі па кавалку варанае гарбушы і здаволіліся – голад не прагналі, толькі крыху прытупілі... што далей рабіць? ня пойдзеш жа пешкам да бліжэйшага жытла за пяцьдзесят кіламетраў па хлеб, трэба дзядзьку чакаць, які абяцаў пад’ехаць заўтра... часу наперадзе – мора, акіян: увесь дзень ды яшчэ ноч з цяпер ужо дакладна агаладалымі пацукамі ў суседзях, але лепш ужо тут перасе­дзець, чым у голым лесе начаваць і потым якраз на падыходзе да пасёлку дзядзьку перастрэць... а дзень выдаўся найцудоўным – радасным, сонечным, і яны пайшлі гуляць па беразе; быў адліў, акіян ужо супакоіўся, і па краі ягоным можна было шпацыраваць нібы па набярэжнай, але далёка ад лецішча не адышліся, не таму, што, як Рабінзон, убачылі раптам чалавечыя сьляды, а таму, што праз паў­кіламетра наткнуліся на двух вайскоўцаў (яны вырашылі – памежнікаў з нейкае заставы), якія мірна спалі пад дрэвам, паклаўшы галовы на аўтаматы... “служба ў іх такая – радзіму абараняць...”, — пажартаваў сябар, аднак далей яны не пайшлі: яшчэ прачнуцца ды пачнуць страляць без разбору, вярнуліся назад; за­спаныя “пагранцы” пад вечар прыйшлі да іх самі, пацікавіліся, хто ды адкуль – памежная зона тут: адсюль усяго 70 кіламетраў да Хакайда, уплаў можна, пастаялі, папалілі і па сакрэце расказалі навіну: “ноччу нашыя карэйскі пасажырскі самалёт тут непадалёку завалілі – амаль у нейтральных водах — ледзь ня ўцёк гад, «Боінг-747», з двума ці трыма сотнямі пасажыраў, разьведчык, над Камчаткаю, усім Сахалінам праляцеў... толькі пра тое ні гу-гу, мы вось ходзім, глядзім ці ашметкі якія ня выкінула, калі што цікавае ўбачыце – паведамце, застава тут недалёка: кіламетраў дзесяць па беразе”; яшчэ па цыгарэтцы ў сябра стрэльнулі, потым яшчэ па адной выцыганілі за вуха – на дарожку, і пайшлі, паб­ліскаваючы на сонцы рулямі аўтаматаў; расповяду пра самалёт Ён з Ула­дзям і паверылі, і не паверылі: неяк не надалі ўвагі таму, што гэтай ноччу, калі яны змагаліся з пацукамі, са сном і голадам, недзе ў небе проста над іхнімі галовамі здарылася трагедыя... і толькі потым, у Паўднёва-Сахалінску, яны зразумелі зна­чэньне таго, што адбылося: горад гуў, поўніўся чуткамі, людзі на працы, на вуліцах, у аўтобусах толькі пра тое і гаварылі: па мясцовай тэлевізіі, спачатку назвалі гэта маною – “проіскамі імперыялістаў”, а затым у маскоўскай “Правде” зьявілася нататачка пра зьбіты карэйскі самалёт, і давялося прызнаць, што было гэта, але пад­біты не пасажырскі самалёт, а разьведчык, начынены шпіёнскай апаратурай, які наўмысна “зьбіўся з курсу” і праляцеў над самымі сакрэтнымі ваеннымі базамі, і нарэшце пацьвердзілі, што там былі пасажыры, аднак толькі як прыкрыцьцё... пазьней, ужо на Курылах, Ён паглядзеў выпускі навінаў японскага тэлебачаньня – паказвалі сьлёзы радні сотняў загінулых, з каментаром па-расейску: ведалі, што глядзяць на астравах, а яшчэ больш праўды расказаў ім з сябрам выпадковы спадарожнік на цеплаходзе (адным з тых самых — “Марыя Ульлянава”, альбо “Герман Герынг”), калі яны плылі з Карсакава ва Уладзівасток; трэцім у іхняй каюце быў лётчык марской авіяцыі, які “ведаў усё”, і ў якога, пасьля пляшкі гарэлкі “за знаёмства”, часаўся язык – раска­заць – каб падняць тым сваю значнасьць; лётчык некалькі разоў пачынаў расказваць, потым прыкладваў палец да вуснаў: “ціха-ціха-ціха...” – і замаўкаў, а ўвечары, прыйшоўшы з рэстарану, і даведаўшыся, што хлопцы з Беларусі, сказаў: “а самалёт той карэйскі ваш зямляк зьбіў, я яго ведаю, перажывае чалавек, нашыя праспалі самалёт, заўважылі толькі калі ён пасярод Сахаліну быў, а як ляцеў над Камчаткаю зусім ня бачылі, паднялі перахватчыкаў, а карэец ужо да нейтральных водаў падлятае, што рабіць? яшчэ пару хвілінаў і... не дастанеш яго, нашы – чаргу трасіруючымі каля носу, каб завярнуць – не зважае карэец, дадому мкне, тады ваш беларус каля вострава Манерон, за пасёлкам Праўда, і зрэзаў яго; цэлы месяц потым на тым месцы тралілі: ніводнага цэлага цела – рукі, асобныя пальцы, адзеньне, папера, цацкі дзіцячыя... абасраліся перад усім сьветам, а землячок ваш, калі даведаўся, што пад тры сотні людзей паклаў, ледзь з глуздоў ня зьехаў”... а на лецішчы ў той дзень яны на бераг акіяну больш не пайшлі, не да таго было, дужа есьці хацелася, а пайшлі ў лес ягадаў пашукаць, дакладней ня ў лес, а ўздоўж дарогі, бо ў лес было страшна заходзіць: пяць крокаў – і можаш заблудзіцца ў сьцежках сярод бамбуку ды гіганцкіх лапухоў незваротна, так ім здавалася; ягадаў не знайшлі, але неспадзявана, разграбаючы лісьце клапоўкі на схіле (ёсьць такая цікавая далёкаўсходняя ягад­ка, якую не відаць з-пад цёмна-зялёнае бы лакаванае лістоты, а знайсьці першую можна толькі наступіўшы на яе і пачуўшы рэзкі пах – таму і клапоўка), пачулі натужны гул “газіка”, што ўспаўзаў на сопку, і сустрэлі... дзядзьку, які вырашыў прыехаць на дзень раней... і дзякуй Богу, бо яшчэ ноч яны тут ня вытрымалі б; дзядзька тут жа падстрэліў баклана і зварыў шурпу; супец быў брыдкаватым, як на іх густ: мяса баклана пахла рыбай і морам, было жорсткім, як кавалкі вяроўкі, але яны лавілі крупінкі і бульбінкі, на ўвесь рот кусалі хлеб і цыбулю, і ўміналі шурпу за мілую душу... а потым, пакуль дзядзька паліў лазьню ды мыўся, салодка спалі сытыя і стомленыя ўвесь вечар, які перайшоў у ноч... назаўтра дзядзька даў ім па стрэльбе, па сьвістку-манку, і яны пайшлі паляваць на рабчыкаў (копчыкаў — пажартаваў сябар) па тых самых мядзьвежых сьцежках у зарасьцях бамбуку, гіганцкіх агурэчніку, мядзьвежай дудкі ды лапухоў (казалі: гігантызм расьлінаў – зьява выключна сахалінская, якую вывучаць прыязджалі маскоўцы, і якой месьцічы ганарыліся, а Ён потым пад Менскам сустрэў цэлыя плантацыі мядзьвежае дудкі, што за нашых пару месяцаў лета вымахвала на тры і больш метраў у вышыню і ніхто не зьдзіўляўся гэтаму...); дзядзька папярэдзіў: ні ў якім разе не страляць на гук, шум, голас, толькі па цэлі, якую бачыш, і добра зрабіў, бо на сьвіст іхняга манка з кустоўя выйшаў яшчэ адзін паляўнічы (і адкуль узяўся?) з такім жа сьвістком: чужак сьвісь і сябар сьвісь, чужак сьвісь і сябар сьвісь, а Ён трымаў на мушцы тое месца, адкуль ішоў сьвіст і ледзь стрымліваў сябе, каб ня гахнуць на “голас” рабчыка-копчыка, і калі ўбачыў перад сабою ня птушку, а твар чалавека са сьвістком, так і асеў, і сказаў сябру: “усё, паляўнічы з мяне на гэтым скончыўся”... Ён вярнуўся да лецішча – дзядзька зьбіраўся вудзіць рыбу ў рачулцы і рыхтаваў прынаду: нарэзаў кавалачкаў капронавых панчохаў і заварочваў у іх па тры-чатыры ікрынкі — атрымліваліся вузельчыкі, якія нагадвалі гронкі ягады-марошкі; аказваецца, вакол гарбушаў падчас нерасту аціраецца драпежная рыба кумжа, якая палюе на ікрынкі — зьядае іх на нерасьцілішчах, і рыбакі скарыстоўваюць гэтую ахвоту кумжы да дармовага ласунку; аднак так проста ікрынку на кручок не пачэпіш: праб’еш, і выцячэ, як вока, толькі белая скурка за­станецца, а ў капроне ікрынкі і відаць, і падчапіць за нітачку акурат можна... карацей, замест дзядзькі на рыбалку, як госьць, выправіўся Ён; рыбацкае шчасьце, вядома, такое ж няўлоўнае, як і паляўнічае, але бацька Ягоны любіў казаць: “у рыбака голыя бака, але дым не пусты...”, так яно і здарылася: толькі закінуў Ён вуду ў рачулку бліжэй да вусьця, дзе шырэй, глыбей і рыбы не відаць у празрыстай(!) чарнаце, як леска напялася і пачала рэзаць ваду: нябачная кумжа адразу ж сквапна хапанула ікрынкі і паплыла далей, але ўжо на кручку; рыбіна падалася магутнаю, і, адпаведна, вялізнаю... за жыцьцё яна змагалася імпэтна, стралою кідалася ад берагу да берагу, ускаламуціла ваду і распалохала ўсё і ўсіх вакол сябе; выцягнуць яе было няпроста найперш таму, што быў ён ня дужа спрактыкаваным рыбаком і баяўся страціць свой першы ўлоў; урэшце на траве перад Ім апынулася маленькая, сантыметраў за дваццаць, дужа ўпартая, вёрткая і неспадзявана прыгожая рыбінка, Ён адышоўся метраў трыццаць і зноў закінуў вуду, ікрынкі не пасьпелі патануць, падсечка, і другая крыху большая рыбінка ўжо б’ецца каля ног — выцягну­лася зусім без напругі, проста дасталася з вады, потым трэцяя, яшчэ драбнейшая за першую... расчараваньне Ягонае зьняў дзядзька, які падыйшоў і шчыра зьдзівіўся: кумжа лічыцца ці ня самай каштоўнай тут – самай чырвонай з чырвоных і самай паважанай у рыбакоў, бо гарбушу – ідзі ды бяры голымі рукамі, а кумжа – рыба рэдкая, шляхетная... дзьве-тры – ужо шчасьце, а дзясятак – герой! дзядзька прашаптаў штосьці кшталту: “пачаткоўцам (дурням) шанцуе”, а Ён падумаў, што нарэшце Са­халін яго прыняў і аддзячыў за знаёмства, за прыезд і за любоў... потым, пасьля “абеду”, а дзядзька з кумжы згатаваў файны (ня тое слова – пальчыкі абліжаш!) “шаш­лык”, яны паехалі на далекаватую водмель (быў адліў, акіян адступіўся ад берагу, пакінуўшы мокрыя камяні, здалёку падобныя на сьпіны статку марскіх коцікаў на лежбішчы ля гораду Невяльску), каб назьбіраць ”морапрадуктаў”: ракавінак марскіх пятушкоў (пеўнікаў?), марскіх грабяшкоў (грабеньчыкаў?) і, вядома, крабаў; грабяшкоў ды пятушкоў (іх тут часьцей трубачамі называюць) сабралася па вядру хутка (якое ўсё ж багатае тут мора!..), а вось крабы былі “самаходныя”: яны не чакалі, як ракавінкі, калі іх падымуць, а разьбягаліся, зашываліся ў шчыліны, плёскалі па лужынах вады, бараніліся клешнямі, балюча шчыпаліся, ніяк не даваліся ў рукі, а браць трэба толькі за верх, за панцыр, дзе вочкі-перлінкі злосна бліскаюць... аднак і імі цэлафанавы пакет даволі хутка напоўніўся... вячэра была класная: якая ўсё ж смаката – марскія грабяшкі – куды там нашыя баравікі, хоць, калі трошкі схібіць, калі падыграць сабе, дык і падобныя па смаку... спаць гэтым разам яны клаліся сытыя, і заснулі хутка пад пошум акіяну, пад пашкробваньне пакінутых у пакеце на заўтрашні сьняданак жывых крабаў, пад мерны храп дзядзькі, які заснуў раней за іх... і прачнуліся ад страшнага крыку – саскочылі з ложкаў не разумеючы, што адбылося: ці не галодныя пацукі накінуліся на дзядзьку? і загрызьлі! сябар запаліў сьвечку – былі тут запасы, пра якія яны ў першы вечар ня ведалі і не знайшлі – дзядзька сядзеў у ложку і трос вялізнаю – апухлаю? – шматпальцавай рукою; не адразу, але ім дайшло, што гэта крабішча вісіць у яго на руцэ... ноччу крабы прарвалі цэлафан (ці пацукі прагрызьлі, лезучы па ежу) і распачалі вайну з нахабамі пацукамі за авалоданьне пакоем і ўсім лецішчам; дзядзька прачнуўся, пачуў шкрабаценьне пад ложкам, апусьціў туды руку, як дома да коткі, і краб цапнуў яго соннага... сьмех-сьмехам, аднак трэба ўжо разьвітвацца з лецішчам, бо час вяртацца ў пачатак, да вогнішча, што гарыць каля намёту, дзе чакае Яго смачная юшка, якую зварылі сябры браты-армяне, хоць Ён не аматар юшкі, тым болей з марской рыбы, (а дзе яе тут, на Шыкатане, рачную знойдзеш?), бо марская рыба і ўсе гэтыя морапрадукты: грабяшкі ды петушкі (трубачы), марскія агуркі (трапангі) ды капуста (ламінарыя), крабы ды кальмары – даўно абрыдлі і хочацца акунькоў ды плотачак, як на радзіме на Сяляве, і хочацца дамоў на Беларусь, у родную неўпарадкаваную Беларусь, бо менавіта там, на Сахаліне, калі ў адзін з выходных яны з сябрам пайшлі да гары пад назовам Пік Чэхава, прагучала: “а слабо ўвесь дзень адразмаўляць тут, на Сахаліне, толькі па-беларуску, слабо?”, аказалася – не слабо, аказалася – можна; там, на Сахаліне, Ён упершыню задумаўся над тым: хто Я ёсьць і што Я ёсьць бяз роднай мовы, бо да таго ганарыўся, што чыста-чыста, зусім без акцэнту, размаўляе па-расейску... менавіта адтуль, з Сахаліну, Ён вярнуўся на Беларусь беларусам, бо іхняя спроба размаўляць па-беларуску не натыкнулася на неразуменьне і супрацьстаяньне: “гаварыце на нармальным языку”, як дома, а наадварот, успрынялася натуральна: “а што такога: вунь побач з намі карэйцы жывуць і размаўляюць па-свойму, а далей – армяне і так хуценька балбочуць, што не зразумець нічога, але хай, няхай..., а ёсьць яшчэ каракі ці ніўхі, якім іх пісьменьнік Уладзімір Сангі, што ў “Савецкім Сахаліне” спрабаваў працаваць, нядаўна буквар напісаў, каб мову вучылі, так што і вы гаварыце, гаварыце – прыгожая ў вас мова, хоць і сьмешная трохі нашаму вуху...” — і яны размаўлялі і балдзелі, балдзелі і ўсьведамлялі сябе іншымі, не чужымі, але іншымі... так, на Сахаліне, на беразе Ціхага акіяну, на краі сьвету, думаецца пра Беларусь, якая так далёка і заўсёды блізка: з табою, у табе... на Сахаліне любяць Беларусь і беларусаў, бо яны знаходзяцца на другім краі канца, кола, а значыць побач... на Сахаліне – кожны чацьвёрты беларус (прыехалі па вярбоўцы пасьля другой сусьветнай вайны), праўда, ужо не па пашпарце, бо яго даўно запісалі расейцам (уся радня Ягоная, а тым болей іхнія дзеці – ужо расейцы...), а па сваёй геннай памяці... на Сахаліне Яму не давалі забыцца, што Ён беларус (“Песьняры” – культавы гурт!) і прымушалі – давалі сотні падставаў! – ганарыцца тым, што Ён беларус... загадчык аддзелу сельскай гаспадаркі газеты “Савецкі Сахалін”, мардвін з-пад Разані, Фердаліс Ахатавіч, якога клікалі ўсе ласкава Сахатавіч, хацеў Яго, як бульбаша, зрабіць галоўным на Сахаліне сьпецыялістам па вырошчваньні бульбы на каменнай глебе вострава, і ня столькі вырошчваньня, бо сякая-такая бульбачка там расла, колькі па ўборцы: ніяк ня йшлі там камбайны, блыталі бульбу з каменьнем і ламаліся бясконца... сьмешна... цяпер сьмешна, а тады было ўсё на поўным сур’ёзе; дарэчы, як і ўласна журналісцкая праца, які дурны Ён быў, бо каму цікавая ды патрэбная тая праца, бясконцыя камандзіроўкі да перадавых жывёлаводаў, нарыхтоўшчыкаў кармоў (о, нарыхтоўка кармоў на тагачасным Сахаліне”... песьня! кожны завод, кожны “калектыў” зьяўляецца шэфам саўгасу – а тут іх прыблізна па адным на раён – і ўсё лета, “вахтавым метадам”, зьмяняючыся па чарзе, “шэфы” дабываюць кармы на лугах, уздоўж дарог, у лесе для саўгаса, дзеля гэтага будуюць стацыянарныя лагеры, палаткавыя гарады, і колькі там людскіх трагедыяў ды шчасьцяў нараджаецца!), гароднінаводаў... бо і цяпер, у гэтым тэксьце, згадкі толькі пра тое, што было па-за працай, пра тое, што не ўвайшло ў рэпартажы ды нарысы, крытычныя артыкулы ды фельетоны; але Ён не застаўся на востраве, каб культываваць там “ісконна беларускую бульбу” (даруй, даруй Сахалін, даруй востраў Скалы ля Чорнае рэчкі), не ўтрымаў Яго там і любімы тады пісьменьнік – Антон Паўлавіч Чэхаў, які, зрэшты і сам пабыў на Сахаліне, як на экскурсіі, прыблізна столькі ж часу, колькі і Ён; але ехаў туды Ён не з-за Чэхава і не па Чэхаўскіх сьлядах: пра падарожжа Чэхава на Сахалін Ён падрабязна даведаўся толькі на Сахаліне, і напісаную Чэхавым кнігу пра востраў Ён здабыў і прачытаў толькі на самім Сахаліне; кнігу гэтую чамусьці замоўчвалі: не выдавалі і не рэкламавалі ў СССР, як іншыя рэчы класіка, і стараліся не ўключаць у зборы твораў; дагэтуль пра Сахалін чытаў Ён хіба ў рамане Мікалая Задорнава, бацькі будучага савецка-расейскага гумарыста Міхаіла Задорнава, які славай сваёй пераплюнуў і зацьміў старэйшага... то быў расповяд пра тое, як капітан Невяльской адкрываў за Татарскім пралівам праліў Невяльскога, каб даказаць, што Сахалін востраў, а не паўвостраў, і раман называўся гучна і запамінальна: “Вайна за акіян”; кніга Чэхава была іншай, дакументальнай і зусім негераічнай, пачытаўшы, Ён зразумеў, чаму расейцы стараліся не афішаваць яе, хоць там нібыта “бічаваўся і аблічаўся” царызм, што па тым часе ня проста трэба, а неабходна было рабіць... “нібыта” – важнае слова, бо Чэхаў напісаў праўду не пра царызм, а пра расейцаў увогуле – заўсёды і ўсюды прыхадняў (Аўстралія – краіна катаржанаў сёньня працьвітае, бо вольная, а Сахалін...) і прызнаваў (а тады, да прайгранае Японіі вайны 1905 году, гэта крамолаю не лічылася) першаснасьць адкрыцьця, дасьледаваньня і пасяленьня японцаў на поўдні Сахаліну і Курылах... тым ня менш, на Сахаліне быў культ Чэхава: горад Чэхаў, вуліцы Чэхава (усюды, дзе толькі можна), кінатэатры ды тэатр імя Чэхава, пік Чэхава (культ роўны, калі ня большы, культу Леніна), музеі Чэхава, у адным з якіх Ён убачыў рэч, якая нібыта належала Чэхаву: дажджавік і зьдзівіўся памерам яго: мяркуючы па здымках, па твары, Яму заўсёды здавалася, што Антон Паўлавіч быў невысокім чалавекам, а тут плашч – гіганта проста; экскурсавод паведаміў, нібы па сакрэце, тое, што чамусьці не казалі: Чэхаў быў высокім мужчынам – за метр восемдзесят ростам... а потым дасьведчаны экскурсавод-патрыёт аспрэчыў яшчэ адную “ісьціну”: апошнія словы Чэхаў прамовіў не па-нямецку — “Ich sterbe”, гэта прыгожая мана, ён папрасіў перад сьмерцю падаць яму шампанскага, і гэтая просьба ягоная была апошняй прамоўленай; з экскурсаводам, а то быў борзьдзенькі дзядок з “чэхаўскай” бародкай, яны потым разам выйшлі з музею (а разьмяшчаўся ён у самым адметным у Паўднёва-Сахалінску будынку, былым японскім, з загнутымі, як у пагады, канцамі страхі) і прасядзелі ў кавярні колькі гадзінаў за размоваю і Ён усё намагаўся ўзяць яму “сто” гарэлкі, альбо пляшачку добрага віна на дваіх, дзядок жорстка і катэгарычна адмаўляўся, як адмаўляюцца толькі істыя п’яніцы ад “спакусы”, аднак на разьвітаньні сьціпла папрасіў набыць пляшачку звычайнага “чарніла”, якое толькі і ўжывае сам-насам, бо жыве адзін... па дарозе стары расчуліўся і пачаў распавядаць пра “дон-жуанскі” сьпіс Чэхава, потым перакінуўся на Талстога, які прызнаўся Чэхаву, што быў у маладосьці “нястомным ...”, але – няхай дасьведчаныя чытачы шукаюць пра гэта ў іншых кнігах... а Ён – Ён здрадзіў востраву, каб ня здрадзіць Беларусі: Ён вярнуўся дамоў, і не да бульбаўборачных камбайнаў, не да родных вішняў ды ліпаў, не да маці, не да сяброў, і не да каханай нават – а проста дамоў, бо Родны Дом – гэта ёсьць і маці, і сябры, і каханая – усё разам... вярнуўся, каб зноў і зноў сьцьвердзіць ісьціну: каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба дома бываць часьцей... і – быць дома ня госьцем... і вось цяпер, калі Ён сказаў пра Сахалін што мог і ня мог сказаць, калі зьбіраецца адсюль дамоў, прыйшоў час нарэшце не прамаўчаць і пра тое, дзеля чаго Ён паехаў на востраў, што прывяло Яго сюды; зрэшты, ніякая гэта не таямніца, бо што яшчэ можа прывесьці, як не каханьне, дакладней – любоў, так любоў да ўсяго японскага, пачынаючы ад літаратуры, гісторыі, культуры, людзей..., да расьлінаў, страваў, назвы якіх былі вычытаныя ў кнігах, да японскіх жанчынаў, якіх Ён уяўляў анёламі з анёльскімі крыльлямі (мадам Батэрфляй – хоць у менскай оперы мадам Батэрфляй сьпявала жанчына гадоў за пяцьдзесят, гэткая грубка на тоўстых ножках) і анёлападобнымі трапяткімі характарамі... усё японскае пачыналася для Яго з любімага Акутагавы (мінуючы Коба Абэ, Кавабату, Кэндзабура Оэ ды іншых лаўрэатаў і нелаўрэатаў Нобеля, кнігі якіх былі даступнымі, а тым болей моднага падчас перабудовы Юкіа Місіму і звышмоднага цяпер Харукі Муракамі) нашумелай часопіснай рэчы Пікуля пра тры ўзросты Акіна-сан, фільмаў Акіра Курасавы, якія давалі болей, праўда, галоўны ягоны фільм (не “Дэрсу Узала”, як лічылі ў СССР) Ён убачыў пазьней, па вяртаньні з Сахаліну – той, у якім герой амаль дзьве гадзіны экраннага часу нясе сваю маці ў горы, каб пакінуць там паміраць, бо стала яна для сям’і лішняй; ага, вось яшчэ адная паралель між японцамі і беларусамі: ніхто не зьвярнуў увагу на беларускі фальклор (гэтак, як Курасава на японскі): у беларускіх казках сыны заводзяць старога непатрэбнага бацьку ў лес і пакідаюць паміраць... ці ня ёсьць гэта родавая (радзінная) пляма беларусаў? Беларусь знаходзіц­ца між Захадам і Усходам (але на Захадзе), для еўрапейцаў увогуле характэрны Эдыпаў комплекс: сын забівае бацьку, для азіятаў – Рустамаў комплекс: бацька забівае сына (хто тады расейцы з іх Іванам Жахлівым ды Пятром Першым?), беларусы знаходзяцца пасярод: сын адвозіць бацьку ў лес паміраць; Японія знаходзіцца між Усходам і Захадам (але на Усходзе: на захад ідзе поўня, а цені кветак – на усход) і ў Японіі сын адносіць маці ў горы паміраць... менавіта тут нашае падабенства і нашае адрозьненьне: падабенства ў сярэдзіннасьці (Дух сярэдзіны жыве ня толькі ў Японіі, лунае ён і над Беларусьсю), адрозьненьне толькі ў накірунку вектару (праз колькі гадоў па Ягоным вяртаньні з Сахаліну, здарылася тое, што нават скептыкаў прымусіла ўбачыць падабенства Беларусі і Японіі: на сьвет – а найперш на Беларусь – абрынуўся Чарнобыль... «ваенны» атам першым упаў на Хірасіму і Нагасакі: на галовы японцаў, а «мірны» – на галовы беларусаў... зноў нібыта палярнасьць: ваенны – мірны, зноў нібыта супрацьлегласьць, а па сутнасьці адно і тое ж... не пытайцеся: чаму менавіта Беларусь і Японія – хіба бывае на гэтым сьвеце нешта выпадковае....); ...так, пра Японію Ён ведаў і шмат, і мала, і гэтая палярнасьць: «шмат» і «мала», ляпіла «палярны» вобраз народу: уражаньне самурайскай жорсткасьці, сьвірэпасьці нават, межавала, перапляталася з пяшчотаю замілаваньнем, што абапіралася на асаблівае стаўленьне да прыроды (зноў паралель: хто яшчэ ў Еўропе так любіць прыроду, як беларусы, хто яшчэ, нягледзячы на меліярацыю ды чарнобыльшчыну, так зьбярог яе, хто мае Белавежу і Палесьсе?), сям’і, родных і блізкіх, але паколькі патрапіць у самую Японію Яму, студэнту журфаку БДУ, на той час было абсалютна немажліва нават па турыстычнай пуцёўцы, абраў Ён больш просты шлях: на Сахаліне, паўднёвая палова якога да 1945 году была японскай, жылі Ягоныя цётка і дзядзька (сястра і брат маці), і Ён вырашыў паехаць туды на творчую практыку ў абласную газету, што і зрабіў; з першых крокаў на востраве Ён шукаў тое, што засталося тут ад японскае прысутнасьці, смакаваў былыя назвы Карсакава, Паўднёва-Сахалінску, Холмску ды іншых паселішчаў (як проста: Тойохара, Отомарі, Хонто, Сірітору, Эсутору, Оціай, Маока...), шукаў будынкі – адзінкі іх з характэрнай, непераробленай, азіяцкай — пагаднай – архітэктураю (з дахамі, загнутымі бы крылцы матылькоў на ўзьлёце), але засталіся, думаў знайсьці сакуру (у ружовым вэлюме-кімано, пакратаць смочкі яе дробных – хай і неядомых – вішаняк), Ён прывёз з сабою нават беларускіх вішняў, нарваных у бацькоўскім палескім садзе ў роднай вёсцы, каб высыпаць іх пад ногі сакуры, але так і не знайшоў яе (вішні, як далікатэс, з непрыхаванай радасьцю зьела Ягоная радня, бо на Сахалін тады, бывала, прывозілі на караблях бананы і ананасы, апель­сіны і грэйпфруты, на самалётах армяне вазілі дужа дарагія дыні і кавуны, траплялі і чарэшні, але вішні ніхто ніколі не прывозіў...), мо таму, што тут задужа холадна было сакуры, хоць на Курылах многія дрэвы сваёй раскідзістасьцю вельмі нагадвалі яе, а мо таму, што не было тут японцаў, а яна расьце толькі там, дзе ёсьць японцы... так, на востраве японцаў не было – у гэтым Ён хутка пераканаўся (хоць і прыцягнуў да сябе сваімі роспытамі цікаўнасьць пэўных органаў, пра што да пары да часу – да выцечкі на Курылы – і не падазраваў), усіх іх альбо вынішчылі, альбо дэпартавалі пасьля 1945 году, альбо саслалі ў лагеры на Далёкі Усход, альбо самі яны зьехалі на поўдзень... японцаў не было, затое шмат жыло карэйцаў, якія хоць і вузкавокія, хоць і круглатварыя, але ад японцаў адрозьніваюцца так, як бульба ад яблыка, шмат армянаў, ёсьць абарыгены – ніўхі (айнаў – іх згадваў яшчэ Чэхаў – ужо няма...) ды каракі, якіх мой дзядзька называў на стары расейскі лад гілякамі і ўсё жартаваў са швагра: на фіга ты браў у жонкі беларуску, жаніўся б лепш на гілячцы, ім дазваляюць па сто кіло чырвонай рыбы на чалавека лавіць і за браканьерства не ганяюць, а з рыбы можна зрабіць усё: нават абутак у час татальнага дэфіцыту (а то быў якраз такі час), аднак сапраўднымі гаспадарамі былі там славяне – расейцы, беларусы, украінцы, хоць і хадзіла на востраве показка: “паспрачаліся аднойчы армянін і карэец: хто на Сахаліне гаспадар? пабіліся ў кроў, пасадзіў іх міліцыянт у кутузку, кажа: пасядзіце тут ноч, астыньце, і разьбярыцеся, хто на востраве гаспадар... раніцай адчыняе дзьверы, карэец першым выскоквае і крычыць, паказваючы на армяніна: ён, ён гаспадар, я – гаспадыня...” – тут кожны славянскі сахалінец голасна рагоча, бо падкузьміў такі сваіх галоўных супернікаў па востраве, якія сваё месца ведаюць, але... прэтэнзіі маюць і жывуць шчыра, дружна ў сваіх кланах супраць “рускіх”, і калі б не Масква, калі б карэйцам можна было, дык японцам давялося б надоўга забыцца пра вяртаньне “ісконна рускіх земляў” у сваё лона, а то і зусім страціць надзею... дык вось, праз колькі тыдняў Ён ужо ведаў, што на ўсім Сахаліне і Курылах жывых японцаў менш, чымсьці пальцаў на руках, а з дзяцей і ўвогуле адна (!) дзяўчына (!) прыблізна Ягонага ўзросту (!) – студэнтка мясцовага педінстытуту, але цяпер і яе ў Паўднёва-Сахалінску няма: яна на Курылах, у будатрадзе, на пуціне, працуе на адным з кансервавых заводаў... бацькі яе – камуністы-падпольшчыкі, можа нават і завербаваныя савецкія разьведчыкі падчас вайны, цудам выжылі пасьля “вызваленьня”, яшчэ большым цудам не патрапілі ў лагеры, яна іх позьняе дзіця, народжанае падчас хрушчоўскае адлігі, бо да таго яны баяліся заводзіць дзяцей – кожную ноч чакалі “чорнага ворана” – цяпер пенсіянеры, жывуць ціха, непрыкметна, апошнія дні свае прысьвяцілі адзінай дачушцы, дужа не хацелі пускаць яе ў гэты будатрад, моцна перажываюць, але на Курылы самі яны “нявыязныя”... Ён сустрэўся з японцам – нібыта выпадкова, і ўбачыў, што японец такі, якім Ён яго сабе і ўяўляў (зусім не ваяр, і нават ня ронін, хоць потым Ён вымушаны быў прызнацца сабе, што памыліўся, бо перад ад’ездам японец таемна паказаў Яму свой гонар – кароткі меч сето, які захаваў, і спадзяваўся скарыстаць у апошні – патрэбны – момант...): усьмешлівы, добразычлівы, шыя ўвесь час торгаецца нібыта ў паўпаклоне... Ён прысеў, “стомлены” на лаўку, на якой сядзеў японец, абапершыся на гожы кіёчак; японец быў сухенькі, дробненькі, спакойна-мітусьлівы, якімі бываюць азіяты, недаверлівы: жыцьцё сярод чужых людзей навучыла яго ня верыць ім ад пачатку і давяраць толькі потым; японец сядзеў шырока раставіўшы ногі і час ад часу нешта чырыў кіёчкам на пяску – можа, іерогліфы згадваў, можа, пісаў ліст дачушцы; краем вока Ён назіраў за японцам, а той, пэўна ж, за Ім, тэмы для размовы ў Яго не было і не прыдумлялася, і Ён баяў­ся, што зараз японец устане і пойдзе, а другі раз Ён да яго падсесьці “выпадкова” ня зможа; перад імі, метрах у дзесяці на асфальтавым ходніку два вераб’і распачалі бойку за скарынку хлеба завялікую для іх, падскоквалі, стукаліся грудкамі, выбівалі з сябе пушынкі, і разьляталіся; пакуль яны біліся, артыстычна, бы акторы за ролю, скарынка ляжала голая і адзінокая, як пакінутая жанчына; да яе падышла варона, дзелавіта дзеўбану­ла, падкінула высока над сабою, прагна схапіла і праглынула; японец пасьміхнуўся, зірнуў на Яго: ці ўсьвядоміў Ён сімвалічнасьць таго, што адбылося – больш зручнага моманту дзеля знаёмства можа і ня быць, зразумеў Ён, і ляпнуў неўпапад першае, што прыйшло ў галаву: “не падзелішся – страціш усё...”, японец зноў пасьміхнуўся, кіўнуўшы галавою, нібыта пагадзіўся з ім, хоць Ён бачыў, што сказаў калі ня глупства, дык банальшчыну, але спыняцца Яму было нельга, і ўрэшце Ён пачуў голас японца ў адказ і зьдзівіўся: за амаль сорак гадоў жыцьця сярод расейцаў, той так і не навучыўся размаўляць без акцэнту, без сюсюканьня і скрыпу, якія яго адразу выдавалі; калі ж японец даведаўся, што праз некалькі дзён Ён едзе на Курылы, не стрымаўся і папрасіў адвезьці перадачу дачушцы (“тацюське”, — сказаў японец, і Ён не адразу зразумеў, што гэта не імя): трошкі прысмакаў і пару пашытых маці цёплых шкарпэтак; Ён з удзячнасьцю не адмовіўся – Яму трэба было наладжваць масток... але... але на Шыкатане яны з той японачкай разьмінуліся: яна захварэла і яе адправілі на Сахалін ці ня тым цеплаходам, на якім пры­плыў Ён, і на востраве, цалкам выпадкова, аказалася толькі адная японка – тая самая маскоўская гейша Таня, і Яму нічога не заставалася, як скарыцца ейным чарам на самым краі СССР, на найпрыгажэйшым у сьвеце мысе каля знакамітага каменнага аргану, ад чаго Яму цяпер сорамна і за што Яму цяпер сорамна, і Ён шукае апраўданьня і вінаваціць братоў-армянаў, якія ў пер­шы дзень адпусьцілі Яго аднога... а з той адзінай сахалінскай японачкай Ён усё ж пазнаёміўся, калі вярнуўся ў Паўд­нёва-Сахалінск і панёс бацькам неперададзеную перадачу; яны вохкалі, шкадавалі, што Яму давялося столькі дзён цягаць пакунак з сабою, ушчувалі, што не расчыніў і ня зьеў прысмакі, і тут жа частавалі імі, паілі горкаю зялёнаю гарбатай, японец вучыў гульні ў го; а по­тым яны з японачкай сядзелі ў ейным пакоі, ціха гучаў магнітафон (адмысловы, дарэчы, – “Соні”), сьпявала “Машына часу” – “вот, новый поворот... что он нам несёт...” (“і сапраўды – што?” – падумаў Ён), і густы іхнія супалі, і гады былі блізкія, і была яна сімпатычнаю, як усе позьнія дзеці, кволаю і разумнаю, Ён быў ёй таямнічым незнаёмцам з далёкіх краёў; загучалі “Песьняры”, якіх яна любіла яшчэ больш, чым “Машыну часу”, не стрымалася і пачала падпяваць па-беларуску ўсьлед Барткевічу: “А-а-а-александ­ры-ы-ы-на-а-а, шукаю я няма-а-а-а...”, – і зусім без акцэнту, нават расейскага: чыста-чыста, а потым: “чым болей сходзіць дзён начэй...” – і сьляза ў вачах (яна сядзела на канапе, падцяўшы пад сябе маленькія – нібыта некалі бінтаваныя – ступні, якія так хацелася пакратаць)... Госпадзі, як добра было Яму тут (мо ўпершыню за амаль пяць сахалінскіх месяцаў), побач з гэтаю дзяўчынаю... нічога Яму ад яе ня трэба было – толькі, каб не адштурхнула, не зірнула няласкава, не прагнала грубым словам – але яна і не зьбіралася гэтага рабіць; і яны пасябравалі (нікога на цэлым Сахаліне ў яго не было дагэтуль – Курылы ня ў лік – і ён гатовы быў пагадзіцца са словамі месьцічаў: “нашыя дзяўчаты перамень­лівыя, як нашае надвор’е”, а надвор’е на востраве і сапраўды было непастаянным: за дзень мог дзесяць разоў пачынацца дождж і – пад настрой, столькі ж – выходзіць яснае сонейка, яшчэ Чэхаў пісаў: тут, што ні мясьціна, свой клімат...), так, яны пасябравалі, але над ім ужо навісла сякера вяртаньня дамоў (і ў вушах гучала лермантаўскае: бывай, нямытая...), хай і праз паўмесяца, аднак непазьбежна, і Ён упершыню адчуў на сабе хуткацечнасьць часу; адзінае, што Ён мог зрабіць, не прысьпешваць яго, а паспрабаваць спыніць (бо толькі тут, толькі цяперака ў яго быў рай, па-японску – “харайсо”, амаль так казаў стары японец сваё любімае расейскае слоўка: “харасо”), ці хоць бы запаволіць, але час у кожны момант ідучы павольна, бег няўмольна, і вось ужо заўтра Яму ад’язджаць-ад­плываць з Карсакаву ва Уладзівасток (Уладзя і Ён вырашылі дабірацца дамоў праз увесь СССР на цягніку з прыпынкамі на пару дзён у Хабараўску, Іркуцку, Нава­сібірску...), а яны з японачкай яшчэ ні разэчку не пацалаваліся нават; ну хай яна цнатлівая, а Ён... а Ён... а Ён..., а што Ён? Яму гэтага і ня трэба было, Яму хапала яе рукі ў ягонай, яе вачэй у ягоных, Яму хапала: шчака да шчакі, плячо да пляча, калена да калена глядзець на кволыя хмаркі вакол поўні ў небе над сопкай пад назовам “Горнае паветра” (гэта яна навучыла Яго любавацца поўняй і, гледзячы на поўню, Ён і цяпер згадвае яе), на якую яны з сябрам у першы іхні сахалінскі выходны выправіліся напрасткі, па тых самых “мядзьвежых сьцежках”; лезьлі пад вуглом градусаў шэсьцьдзесят гадзіны дзьве, выпэцкаліся, вымачыліся ў струменях вады, што падалі зьверху з крыніцаў, абадраліся, урэшце падняліся шчасьлівыя на вяршыню і ўбачылі, што там стаяць два “Масквічы-412”, якія ўзьехалі сюды па звычайнай даро­­зе, і па той дарозе хады да вяршыні хвілінаў сорак... гэтак горы ім, раўнінна-балотным людзям, упершыню сказалі, што да вяршыняў не бывае прамых шляхоў, і што прамы шлях не заўсёды самы кароткі і самы хуткі, што радасьць і расчараваньне заўжды ходзяць побач... Ён расказваў гэты выпадак японачцы, і яны разам сьмяяліся, уяўляючы, як тое было, Ён не хацеў расчараваньня ні для сябе, ні для японачкі, рускае імя якой было Аня (“скажы мне, Ганулька...”, – сьпяваў ім Мулявін...), а японскае сваё яна так Яму і не назвала... лістапад 2003.