Архіў нумароў:

Бліцкрыт

_____________________ Размова пра кнігу Алеся Асташонка "Жоўты колер белага сьнегу"	Як і ў выпадку з “Лёнам” Анатоля Сыса, кніга Алеся Асташонка “Жоўты колер белага сьнегу” – нагода пагутарыць ня толькі пра саму кнігу, але і зьвярнуць увагу чытачоў – асабліва маладзейшага пакаленьня – на асобу яе аўтара: літаратара, шчодра адоранага ва ўсіх яго творчых іпастасях. Бяз веданьня гэтага імя, на нашую думку, немажліва атрымаць поўнага ўяўленьня пра айчынны літаратурны працэс. Таму – пашырайма далягляды (балазе, праз салідны наклад кнігу яшчэ можна адшукаць у кнігарнях)! Наступнай прапануем да разгляду кнігу Уладзіслава Ахроменкі і Максіма Клімковіча “Янкі, альбо Астатні наезд на Літве”, нагадваючы, што эксьпертам рубрыкі можа стаць ня толькі сталы крытык ці літаратар, але і, перадусім, – любы неабыякавы чытач. Дасылайце свае водгукі па звычайнай альбо электроннай пошце. Чакаем... Павел Абрамовіч, літаратурны аглядальнік часопісу “ARCHE”: Як і кожны сапраўдны літаратар, Алесь Асташонак спрабаваў знайсьці адказ на пытаньне “Што ты шукаеш сабе ў пісьменьніцтве?” (так ён сфармуліраваў яго ў апавяданьні “Пошасны час”). Мяркуючы па кнізе “Жоўты колер белага сьнегу”, у якую ўвайшлі творы 1979-1994 гадоў, ён задаваў сабе гэтае пытаньне пастаянна і часта слупянеў перад ім, адчуваючы сваю бездапаможнасьць, разгубленасьць. Вось чаму Асташонак напісаў няшмат. Вось чаму ўласнае жыцьцё, у якім і без таго хапала пустэчы, болю, здавалася яму ўдвая “бязладным”, нешчасьлівым. Дададзім сюды тое, што працаваў Асташонак у маркотны час, калі людзі паступова пачыналі пакідаць без увагі кніжнае слова і з пагардаю ставіцца да пісьменьнікаў. Асабліва да сваіх, беларускіх. З сумам прадчуваючы, што часу на літаратуру нават у тых, хто цікавіцца ёю, будзе заставацца ўсё менш, пісьменьнік нават не імкнуўся напісаць аповесьць ці паспрабаваць выйсьці на прасторы раману. “Я не магу сабе ўявіць доўгага чытача — на ўвесь вечар”, — са скрухаю пісаў ён (“Рыгор Данадоні, эсквайр”). Асташонку было ўтульна ў межах апавяданьня. Нехта можа запярэчыць, што пісьменьніку дадзены жанр падабаўся менавіта тым, што дазваляў яму працаваць несістэматычна, гады ў рады, але я з гэтым ня згодны. Асташонак хацеў, каб яго чыталі і таму сьвядома абіраў малыя жанравыя формы. Як і сучасныя беларускія пісьменьнікі, якія пішуць у сваіх блогах адно замалёўкі, нататкі, скітцэ і апавяданьні, замірыўшыся з тым, што сам Асташонак называў “зьніжэньнем узроўню прыёму інфармацыі” ў грамадстве (“Уначы, калі сьветла”). Нерэгулярныя заняткі літаратурай вынікалі з усьведамленьня Асташонкам таго, што ён можа не пісаць. Тое, што цягам 1995-1999 гадоў ён не стварыў амаль нічога, засяродзіўшыся на такой “форме самавыказу”, як “Нататкі сумесьніка”, сам пісьменьнік пракаментаваў наступным чынам: “…гэта сьведчаньне ня толькі пасталеньня, набыцьця мудрасьці, прыходу да, скажам так, здаровага скепсысу, але і пэўнай страты чагосьці сапраўднага пісьменьніцкага” (“Крыніца”, № 10, 1999). Адзначу мімаходзь, што ў расейскім часопісе “Иностранная литература” (№ 5, 2007) быў надрукаваны (і потым выдадзены асобнай кнігай) твор гішпанскага пісьменьніка Энрыке Віла-Матаса “Бартлбі і кампанія”, напісаны на памежжы грунтоўнага літаратуразнаўчага дасьледаваньня і літаратурна-мастацкага эсэ, у якім гаворка ідзе менавіта пра тых пісьменьнікаў (класікаў сусьветнага слоўнага мастацтва!), якія па пэўных прычынах пакінулі заняткі літаратурай. Азнаёміўшыся з гэтым цікавым творам, можна глыбей спасьцігнуць логіку паводзінаў Асташонка-пісьменьніка. Кніга “Жоўты колер белага сьнегу” зьдзіўляе сваёй цэльнасьцю (калі разглядаць ідэі, зьмест твораў, а ня іх форму, таму што “зьнешняя абалонка” некаторых мастацкіх тэкстаў з цыклу “Няўжо я памру!..” па-сапраўднаму шматколерная і зьяўляецца наватарскай нават для найновай айчыннай літаратуры). Бо кніга Асташонка ёсьць адзіным, суцэльным апавяданьнем. Пераходзячы з твору ў твор, пісьменьнік спрабаваў зразумець, ці здольны чалавек быць гаспадаром свайго жыцьця. У галоўнага героя Асташонка (яму прыблізна 35-37 гадоў, ён інжынер альбо мастак, мае жонку), хоць у пачатку жыцьця яму шмат было дадзена, тое кепска атрымліваецца — ня здраджваць уласным ідэалам і свайму каханьню. Як, дарэчы, і ў самога пісьменьніка, які знарок падкрэсьліваў у сваіх творах сувязь жыцьця і літаратуры, даючы тым самым магчымасьць крытыкам выкарыстоўваць у яго адносінах “біяграфічны” метад: “…цяпер я падоўгу магу стаяць ля вакна, зусім як той чалавек, пра якога йдзе гаворка <...> Мы ж такія падобныя… Дзяцінства ў нас прайшло на суседніх вулках…” (“Жоўты колер белага сьнегу”). Цікава, што некаторым персанажам гэтай кнігі ўдаецца-такі, не прыстасоўваючыся, ня здраджваючы самім сабе, уладкавацца ў жыцьці (як, прыкладам, Тумбе і Бамбуку з апавяданьня “Знос”), але аўтара зусім не цікавіць, як тое сталася магчымым. Позірк мастака скіраваны толькі на тых, хто “створаны для няшчасьця” (“Лёс”), хто патанае ў хлусьні, здрадзе і сумненьнях, але спрабуе выкараскацца, зьмяніць правілы гульні, застацца чалавекам. Здатным на гэта выяўляецца герой “Чаргі”. Мужчыне ў чарзе прапаноўваюць узяць картку з нумарам (“гэта цяпер ваш нумар у гэтым жыцьці, вы — чалавек сярэдні!” — кажуць яму), але ён адмаўляецца і сыходзіць, захаваўшы пачуцьцё ўласнай годнасьці. Аднак “Чарга” — твор фантастычны (як і “Ахвяра”, герой якога — прывітаньне братам Стругацкім! — спрабуе пры дапамозе таям­нічай Субстанцыі абудзіць беларусаў) і як у рэчаіснасьці скарыстаць досьвед героя, ізноў жа, невядома. Зрэшты, даваць гатовыя адказы на пытаньні жыцьця мастацкая літаратура сваёй мэтаю ня ставіць. А ў тым, што “Жоўты колер белага сьнегу” — гэта літаратура, сумнявацца не даводзіцца. Больш за тое, сёньня заканамерна разглядаць гэтую кнігу ў шырокім літаратурным кантэксьце. Так, можна правесьці паралель паміж пісьменьнікам — персанажам “Шклатары” і героем “Стэпавага ваўка” Германа Гесэ (Гары Галер, як вы памятаеце, прыходзіў у захапленьне, пабачыўшы служку ці трамвайнага кандуктара, а безназоўны герой Асташонка “любіў глядзець” на маладога баксёра і шчыра зайздросьціў простасьці патрэбаў сябра-бамжа і элегантнасьці, з якой уладальнік пункту шклатары прымае бутэлькі), а ў бухгалтары Паваляеве (“Ператварэньне”) — пабачыць рысы гогалеўскага Акакія Акакіевіча. …Калі я чытаў трапяткія радкі гэтай кнігі з нешчасьлівым лёсам (яна была падрыхтавана да друку “Мастацкай літаратурай” яшчэ 11 гадоў таму, але так і не пабачыла сьвет тады), мне ўзгадаліся радкі з раману “Шоўк” італьянца Алясандра Барыко: “…такія людзі назіраюць за сваім лёсам прыкладна гэтак, як большасьць людзей за даждлівым днём”. Алесь Асташонак ня толькі назіраў за сваім лёсам, але не губляючы надзеі намагаўся зьмяніць яго. “Жоўты колер белага сьнегу” красамоўна сьведчыць аб гэтым. “І ўсё роўна — кожнаму з нас Бог заўжды пакідае спадзеў”. Адам Глобус, пісьменьнік: Чытаў прозу Алеся Асташонка. Бог мой, як яна састарэла. Прайшло нейкіх 10-15 гадоў, а на дзесяці старонках ніводнай актуальнай думкі, ніводнага вобраза патрэбнага тут і цяпер. Тры гады я прапрацаваў з Асташонкам у адным пакойчыку, у часопісе “Крыніца”. Алесь піў, прыходзіў на працу раз на тыдзень і перажываў, што яму не дазваляюць прыходзіць раз на два тыдні. Сярод нашых супрацоўнікаў ён вылучаўся амбітнасьцю, але амбітнасьць гэтая была надламаная і хваравітая. Ён днямі праседжваў у бары Дома літаратараў, з графінам гарэлкі і сябрукамі п’янтосамі. Самая каларытная тройка: паэт Сыс, празаік Федарэнка і драматург Асташонак. Іх любімы застольны занятак – складаньне дзясятак і пяцёрак найлепшых беларусіх літаратараў. За найлепшых яны лічылі сябе, а ў сьпіс дадавалі тых, хто стаўляў на іх стол частавальнае пітво. Перапіць іх ніхто ня мог, дый ніхто і не зьбіраўся іх перапіваць. За пару гадоў яны неверагодна хутка састарэлі, страцілі шарм, набылі выгляд неахайных дзядоў. Нейкім чынам Андрэй Федарэнка вырваўся з алкагольнага віру, пэўна з-за таго, што крыху маладзейшы. Асташонак, а за ім і Сыс, пакінулі наш сьвет. І вось выйшла Алесева кніга, і я перачытваю напісанае ім. Я чую ягоны голас: “Што ўжо тады казаць пра мяне, выдумляльшчыка немудрагелістых, адносна праўдзівых гісторый?” Сапраўды і немудрагеліста і не праўдзіва, бо навыдумляна… І зноўку Алесь задае пытаньне: “Чаму так адбылося, што нічога, уласна кажучы, не адбылося?” Ён пытаецца, а я ня ведаю, што адказаць. Зрэшты, яму ня трэба мае адказы. Яны патрэбны мне самому. І яны ў мяне знаходзяцца… Каб нешта адбылося ў літаратуры, трэба больш жорстка ставіцца да сябе, не расьпівацца, ня блытаць рэальнасьць з навыдумляным прыхарошваньнем рэчаіснасьці, не баяцца прызнаваць свае паразы і цаніць чужыя перамогі. Праўду трэба казаць і пісаць трэба праўду, без яе нічога не атрымаецца. Кепска, што гэта ўсё я запісваю пасьля сьмерці майго старэйшага сябра – Алеся Асташонка, апраўданьне ў мяне, канешне, ёсьць, я і пры жыцьці, казаў яму тое самае, а ён папракаў мяне ў жорсткасьці ды чэрствасьці. Ён быў старэйшы і меў права на папрок. Тое, што ён мяне папракаў, якраз добра, а тое, што здарылася з Асташонкам – кепска. Зусім кепска. Пра гэта здарэньне Алесь піша так: “Здарылася так, што літаратар страціў веру ў свой талент…”. У 37 Асташонак страціў веру ў сябе. Ён спрабаваў яе вярнуць, намагаўся наладзіць новае жыцьцё ў іншым горадзе, з Менска ён пераехаў у Кіеў. Ня змог. Я цудоўна памятаю, як Асташонак страціў веру ў сваю зорку. Глухой ноччу ягоная зорка ўпала ў шклянку гарэлкі, і трэба было дастаць зорку, гарэлку выліць, а шклянку разьбіць аб сьцяну. Алесь выпіў гарэлку разам з зоркаю. Валянцін Акудовіч, філосаф: У той час, калі Алесь Асташонак яшчэ быў жывы (і мы з ім сябравалі), мне раз-пораз здавалася, што праз яго прагнуў вымкнуць да чытача геніяльны празаік… Не атрымалася. Але калі ён наймацней грукаў у Алесевы рэбры, зьяўляліся тэксты, якія і стваралі падставу думаць пра гэта. Зрэшты, падобна на тое, што ў Алеся да рэшты ўвогуле нічога не атрымалася. Што ні вазьмі: творчасьць, сям’ю, кон, Радзіму – усюды і ва ўсім незавершанасьць. Бадай і найлепшай характарыстыкай яму будзе: геній незавершанасьці. У гэтым сэнсе ён абсалютна супрацілеглы Анатолю Сысу. Пры “тыпалагічным” падабенстве бязладных жыцьцяў і неўпарадкаваных сьмерцяў, Анатоль Сыс вычарпаў свой творчы патэнцыял да астачы – і сышоў у невараць пусты, як цень. Цалкам інакш у Алеся Асташонка. Ён – суплёт бліскучых пачаткаў (у прозе, драматургіі, эсэістыцы, перакладзе…), якія нідзе ня спраўдзіліся напоўніцу. І рэч ня ў тым, што яму не хапіла таленту, часу ці спагады жыцьцёвых абставінаў. Усё гэта ён меў не раўнуючы з многімі. Калі чаго яму і не ставала насамрэч, дык гэта хоць трохі “таўсьцейшай скуры”. У сваім жыцьці не сустракаў, па-руску кажучы, больш “ранимого” чалавека. Пры гэтым ён аднолькава трагічна перажываў і пустую плётку пра сябе, і гвалт паноўнай улады над краінай. Неяк Алесь зьнік на некалькі дзён з рэдакцыі (тады мы разам працавалі ў часопісе “Крыніца”), а калі вярнуўся да справаў, дык патлумачыў, што ў адной незалежнай газеце пабачыў слова “клюб” і каб хоць неяк ператрываць гэткі зьдзек з мовы ў яго не заставалася іншага выйсьця, акрамя як тэрмінова бегчы ў краму*… У ідэале празаік мусімець грубую, як у насарога, скуру. Каб ня тое што скразнякі, а нават і віхуры знадворку не зьбівалі з роўнага дыханьня, якім трымаецца дыскурс яго ўласнага сьвету. Марсель Пруст такой скуры ня меў, таму наглуха “атынкаваў” сьцены кабінета коркавым дрэвам, каб нішто не замінала ўслухоўвацца ў самога сябе. Алесь Асташонак нічога падобнага не зрабіў (хаця было, што імкнуўся), і з гэтага ягоныя лёгкія былі бітма набітыя смуродам эпохі. І адно калі задуха трохі адпускала, ён пачынаў ліхаманкава зьбіраць у словы сваю пашкамутаную і ўскрай разбэрсаную моўчу. Тады Алесь адчайна кідаўся да пісаніны, хрыплай, з надрывам і стогнам (што праўда, у самыя сьветлыя дні не пазбаўленай адметнага гумару) і не адыходзіў ад пісьмовага стала да наступнага прыступу задухі… * * * Кніга “Жоўты колер белага сьнегу” і ёсьць скарочаным хранопісам тых дзён, калі Алесь Асташонак (дыхаючы на поўныя грудзі), дапамагаў заблакаванаму ў ім геніальнаму празаіку прарваць гэтую аблогу. Не скажу, што спрэс, але не аднойчы ў Алеся (хай і кароткім высьверкам) гэта атрымлівалася… Віктар Шніп, паэт: Кніга Алеся Асташонка “Жоўты колер белага сьнегу”, а дакладней “П’яная кніга, або Жоўты колер белага снегу” павінна была выйсьці ў “Мастацкай літаратуры” яшчэ ў 1996 годзе. А на самым пачатку дзевяностых гадоў у часопісе “Крыніца” (там у той час працаваў Алесь Асташонак) была надрукаваная нізка маіх вершаў. І вось прыйшоў Алесь у “ЛіМ” і кажа: “Адгадай, якія радкі мне найбольш спадабаліся?” Гадаў я гадаў і не адгадаў. Алесь засьмяяўся і зачытаў: “Ядуць рабацягі зжаўцелае сала і піва нясьпешліва п’юць”. Да гэтага вечару думаў, што Алесь зьдзекуецца з мяне, цытуючы гэтыя радкі і гаворачы, што яны самыя лепшыя ва ўсёй беларускай паэзіі. І толькі цяпер, паставіўшы побач ягоны радок “П’яная кніга, або Жоўты колер белага сьнегу” і мой “Ядуць рабацягі зжаўцелае сала і піва нясьпешліва п’юць”, я зразумеў, што нашыя радкі, як гаворыцца, з адной оперы. І цяпер цешу сябе думкай, што маё “жоўтае сала і піва” дапамаглі Алесю прыдумаць назву сваёй кнігі. “П’яная кніга…” была падрыхтавана да друку. Ды ня выйшла. Прычынаў хапала. І назва вельмі нязвыклая, і аўтар не хаваецца ў бульбу, і грошай у выдавецтве няма, і… Але карэктура кнігі была і, атрымаўшы яе, Алесь адразу ж прыйшоў у “ЛіМ” да Барыса Пятровіча і да мяне. Ён быў шчасьлівы, як дзіця. У сваю чаргу мы таксама радаваліся за сябра. Радаваліся доўга, аж пакуль Алесь і мы не зразумелі, што “П’яная кніга…”, нягледзячы на тое, што ёсьць яе карэктура, ня выйдзе. На жаль, такі лёс напаткаў многія выданьні таго часу. І калі б кніга Алеся Асташонка выйшла ў 1996 годзе, то і лёс яго мог бы быць іншым. Не такім трагічным. Мог, але… На той час Алесь Асташонак, прыходзячы ў “ЛіМ”, амаль кожны раз, гаворачы пра літаратуру, не абыходзіў пытаньняў: “Хто з сучасных празаікаў, а хто з паэтаў уваходзіць у залатую дзясятку? Хто ў пяцёрку? Хто ў тройку?” Гаварылі доўга, дапазна. Амаль заўсёды да нас далучаліся многія пісьменьнікі, якія не абыходзілі “ЛіМ”. І заўсёды ў пяцёрку, а часам і ў тройку лепшых празаікаў уваходзіў Алесь Асташонак. Часам здавалася, што ён да нас у “ЛіМ” толькі дзеля гэтага “рэйтынгу” і прыходзіць. Але гэтыя нашыя рэйтынгі былі сур’ёзнай справай, а ня дзеля таго, каб пакрасавацца адзін перад адным. І сапраўды, на той час, проза Алеся Асташонка па праву ўваходзіла ў залатую дзесятку лепшай сучаснай прозы. На жаль, на сёньняшні дзень ужо ня тое. Алесь застаўся ў сярэдзіне 90-х гадоў мінулага стагоддзя. І два гады назад, калі вырашаўся лёс “П’янай кнігі…”, я, працуючы ў выдавецтве, настаяў, што калі нельга цалкам пакінуць назву, то зьмест павінен застацца такім, якім яго падрыхтаваў да друку Алесь. Мяне паслухалі. І сёньня, ведаючы, што Алесь (мяркуючы па яго лістах) да апошняга дня жыцьця пісаў і займаўся перакладамі, можна сказаць, што “Жоўты колер белага сьнегу”— гэта толькі тое выданьне, якое да нас дайшло праз дзесяць гадоў. І за гэтыя дзесяць гадоў яно ня многа страціла. Ну стала не такім актуальным, якім было, і ня больш. Але ці трэба, каб кнігі былі актуальнымі. Мастацкія творы — гэта не артыкулы з нагоды. У Алеся мастацкія творы, у якіх захаваны той час, у якім мы ўсе жылі. І, дарэчы, так, як Алесь Асташонак, пра той час ніхто не напісаў і пасёньня. Ды і ня трэба. У кожнага з нас ёсьць, а ў каго няма, дык можа некалі будуць свае “П’яная кніга і жоўты колер белага сьнегу” і сваё “зжаўцелае сала і піва”...